Systemowe Wsparcie Procesów Zarządzania W

Urząd Gminy w Pniewach Raport z działania w ramach projektu „Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST”

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, priorytet V, działanie 5.2, poddziałanie 5.2.2

Lider projektu: Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji Partner: Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania

Zadanie 6: opracowanie innowacyjnych rozwiązań z zakresu zarządzania publicznego

Skład zespołu eksperckiego: Prof. Sylwia Kaczmarek Prof. Jacek Kaczmarek Dr Katarzyna Leśniewska Dr Tomasz Napierała

„Publikacja udostępniana jest na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów, Uniwersytetu Łódzkiego (Wydział Zarządzania, ul. Matejki 22-26, Łódź), Łódź 2015. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści pod warunkiem wskazania autorów, Uniwersytetu Łódzkiego (Wydział Zarządzania), Łódź 2015 jako autorów oraz zachowania niniejszej informacji licencyjnej tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja. Tekst licencji dostępny jest na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/

Spis treści

I. Inwentaryzacja problemów do rozwiązania w gminie wiejskiej PNIEWY (województwo mazowieckie)...... 6

1. Krótka charakterystyka jednostki ...... 7

1.1 Informacje ogólne ...... 7

1.2 Struktura funkcjonalno-gminy i wyposażenie w infrastrukturę społeczną ...... 9

1.3 Charakterystyka mieszkańców ...... 12

1.4 Struktura gospodarcza gminy...... 14

1.5 Istniejący wizerunek gminy ...... 15

2. Opis potencjalnych problemów do rozwiązania ...... 17

3. Wybór problemu do rozwiązania ...... 19

4. Bibliografia ...... 19

II. Raport cząstkowy programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 21

5. Identyfikacja problemów do rozwiązania ...... 22

6. Analiza zidentyfikowanych problemów ...... 26

7. Konsultacje stanu realizacji Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY ...... 27

8. Podsumowanie raportu cząstkowego ...... 30

III. Materiały merytoryczne do programu działania w gminie PNIEWY (województwo mazowieckie)...... 34

9. Zarządzanie rozwojem zrównoważonym gminy ...... 35

9.1 Koncepcja rozwoju zrównoważonego ...... 35

9.2 Model terytorialnego zarządzania partycypacyjnego gminą ...... 37

9.3 Grupy producentów rolnych jako narzędzie w zarządzaniu rozwojem zrównoważonym gminy wiejskiej 43

10. Planowanie i ocena inwestycji samorządowych ...... 45

11. Marketing terytorialny ...... 46

12. Bibliografia ...... 53

IV. Program działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 56

13. Wprowadzenie ...... 57

14. Koncepcja strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY ...... 57

15. Zadania infrastrukturalno-materialne ...... 58

15.1 Istota zadań ...... 58

15.2 Wykaz zadań ...... 61

16. Zadania diagnostyczno-studialne ...... 62

16.1 Istota zadań ...... 62

16.2 Wykaz zadań ...... 65

17. Zadania organizacyjne i marketingowe ...... 66

17.1 Istota zadań ...... 66

17.2 Wykaz zadań ...... 70

V. Dobór instrumentów analiz kosztów i korzyści dla programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 73

18. Wprowadzenie ...... 74

19. Analiza SWOT ...... 74

19.1 Istota metody ...... 74

19.2 Modyfikacja metody w kontekście rozwiązywanego problemu ...... 76

20. Pozycjonowanie interesariuszy ...... 77

21. Partycypacja społeczna w zarządzaniu terytorialnym ...... 81

22. Procedura identyfikacji stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców ...... 88

22.1 Istota metody ...... 88

22.2 Przygotowanie sposobów pozyskania informacji dla rozwiązania problemu ...... 90

23. Bibliografia ...... 92

VI. Raport z wykonanych analiz kosztów i korzyści dla programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 95

24. Wprowadzenie ...... 96

25. Mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia realizacji zadań diagnostyczno- studialnych w gminie PNIEWY ...... 96

26. Interesariusze zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY ...... 100

27. Potrzeby mieszkańców gminy PNIEWY a zadania diagnostyczno-studialne 103

28. Możliwe źródła finansowania zewnętrznego ...... 106

VII. Raport końcowy programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 120

29. Wprowadzenie ...... 121

30. Konstruowanie i konsultacja programu działania ...... 122

31. Analiza uwarunkowań realizacji programu działania ...... 131

31.1 Ocena kosztów i korzyści wdrażanych rozwiązań ...... 131

31.2 Możliwości i źródła finansowania wdrażanych rozwiązań ...... 136

32. Przekazanie władzom gminy „Programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY” ...... 137

VIII. Indeksy i spisy ...... 138

Spis literatury ...... 139

Spis tabel ...... 145

Spis rycin ...... 145

IX. Dokumentacja fotograficzna zrealizowanej inwentaryzacji terenowej gminy PNIEWY (województwo mazowieckie) ...... 148

I. Inwentaryzacja problemów do rozwiązania w gminie wiejskiej PNIEWY (województwo mazowieckie)

1. Krótka charakterystyka jednostki

1.1 Informacje ogólne

Gmina wiejska Pniewy położona jest w północno-zachodniej części powiatu grójeckiego w województwie mazowieckim (Rys. 1). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski J. Kondrackiego gmina wchodzi w skład podprowincji Nizin Środkowopolskich w mezoregionie Wysoczyzna Rawska. Jest to obszar lekko pofalowanej wysoczyzny polodowcowej. W krajobrazie dominują sady (20% powierzchni gminy), a większe kompleksy lasów występują w okolicach miejscowości Wilczoruda i Kruszew.

Rys. 1: Lokalizacja gminy Pniewy na tle gmin powiatu grójeckiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK. Gmina podzielona jest na 38 sołectw, na które składa się 41 wsi (Rys. 2), tj.: Aleksandrów, Budki Petrykowskie, Ciechlin, Cychry, Czekaj, Daszew, Dąbrówka, Ginetówka, Huta Jeżewska, Jeziora, Jeziora Nowina, Jeziórka, Józefów, Jurki, Karolew, Kocerany, Kolonia Jurki, Konie, Kornelówka, Kruszew, Kruszewek, Michrów, Michrów–Stefów, Michrówek, Natalin, Nowina Przęsławice, Osieczek, Pniewy, Przęsławice, Przykory, Rosołów, Teodorówka,

Tomaszówka, Wiatrowiec, Wilczoruda, Wilczoruda-Parcela, Witalówka, Wola Grabska, Wola Pniewska, Wólka Załęska oraz Załęże Duże.

Rys. 2: Miejscowości w gminie Pniewy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK. Gmina Pniewy jest niewielka terytorialnie i zajmuje powierzchnię ok. 102 km2. Ludność gminy liczy 4 743 osoby (wg. stanu z 2014 roku), gęstość zaludnienia jest bardzo niska i wynosi zaledwie 46 osób/1km2. Pniewy, obok gminy Goszczyn, stanowią obszar o najniższej koncentracji ludności w powiecie grójeckim.

Dostępność komunikacyjną gminy Pniewy w kierunku wschód-zachód określa położenie przy drodze krajowej nr 50, stanowiącej otwartą od północy obwodnicę aglomeracji warszawskiej. Gmina Pniewy zlokalizowana jest w odległości ok. 40 km od stolicy.

W średniowieczu tereny dzisiejszej gminy Pniewy należały do dawnej dzielnicy historycznej Mazowsza. Najstarszą miejscowością w gminie jest Jeziorka, o której pierwsze

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 wzmianki pochodzą z XIII wieku. Do XIX wieku na terenie gminy funkcjonowały liczne folwarki, będące własnością rodzin ziemskich oraz posiadłości benedyktyńskie, np. w miejscowości Grabie. Funkcjonowały także młyny zlokalizowane na rzece Jeziorce i jej dopływach, zaś wokół nich często tworzono stawy. W miejscowości Michrów na początku XIX wieku hrabia Jezierski urządził gospodarstwa rybne. Ponadto działały tu młyny wodne, tartak, cegielnia i smolarnia. Dwa młyny, olejarnia, młockarnia i sieczkarnia, poruszane siłą wody pracowały w miejscowości Cychry nad rzeką Jeziorką. Wieś Pniewy stanowiła folwark w gminie Konie i dopiero w 1970 roku została siedzibą Gromady, a od 1975 roku siedzibą gminy.

1.2 Struktura funkcjonalno-gminy i wyposażenie w infrastrukturę społeczną

Gmina Pniewy, będąc w strefie żywicielskiej stolicy, została włączona do Obszaru Metropolitalnego Warszawy. W gminie zaobserwować można także wyraźne powiązania funkcjonalno-przestrzenne z Grójcem, które jako miasto powiatowe, stanowi dlań swego rodzaju centrum usługowo-administracyjne. Na skutek reformy administracyjnej z 1999 roku wyraźnemu osłabieniu uległy natomiast istniejące wcześniej powiązania z Radomiem, który był siedzibą dawnego województwa radomskiego.

Układ sieci osadniczej gminy Pniewy jest regularny i harmonijny, a wsie charakteryzują się pasmowym układem przestrzennym. Współcześnie wiodącą funkcją gminy Pniewy jest rolnictwo ze specjalnością sadownictwa (zarówno drzew owocowych, jak i owoców miękkich). Tradycja upraw owoców oraz wysokie kwalifikacje sadowników stwarzają dobre warunki do rozwoju tego sektora. Ze względu na dobrze rozwinięte sadownictwo w gminie Pniewy dominuje otwarty krajobraz rolniczy zurbanizowany (Rys. 3). Elementy krajobrazu naturalnego mają charakter szczątkowy i reprezentowane są jedynie przez obszary leśne (21,7% powierzchni gminy) oraz dolinę rzeki Jeziorki i jej dopływy. Doliny, będące rezultatem erozyjnej działalności rzek, stanowią niewątpliwie atrakcję turystyczną gminy.

Rys. 3. Zagospodarowanie terenu gminy Pniewy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK i BDOT. Gmina Pniewy ma wyraźny charakter rolniczy – użytki rolne zajmują tu ok. 73% powierzchni (Tab. 1), z elementami funkcji rekreacyjnych. Na terenie gminy dominują gleby pseudobielicowe i bielicowe powstałe z materiału pochodzenia aluwialnego oraz z piasków gliniastych. W miejscowości Osieczek zlokalizowany jest zbiornik małej retencji o pojemności 40 tys. m3.

Tab. 1: Użytkowanie gruntów w Pniewach na tle gmin powiatu grójeckiego.

Gmina Ogółem Użytki rolne Lasy i Pozos- grunty tałe Razem Grunty Sady Łąki Pas- Inne leśne grunty orne twiska Powierzchnia w ha Belsk Duży 10 751 9 353 2 822 5 513 264 367 387 1 046 352 Błędów 13 405 12 230 5 003 6 167 361 226 473 775 400 Chynów 13 499 11 266 6 092 2 522 814 1 343 495 1 793 440 Goszczyn 5 750 5 415 2 566 2 412 104 137 196 167 168 Grójec 12 135 9 466 3 634 4 071 555 600 606 1 562 1 107 Jasieniec 10 824 8 877 4 610 2 624 692 603 348 1 629 318 Mogielnica 14 099 12 032 6 252 2 559 864 1 972 385 1 515 552 Nowe Miasto 15 852 10 718 7 892 547 1 017 937 325 3 855 1 279 Pniewy 10 232 7 631 4 842 1 958 183 300 348 2 286 315 Warka 20 227 15 980 6 004 6 597 1 215 1 523 641 2 613 1 634 Powiat grójecki 126 774 102 968 49 717 34 970 6 069 8 008 4 204 17 241 6 565

Źródło: Powszechny Spis Rolny 2010, GUS. Wyposażenie gminy Pniewy w instytucje oświatowe jest bardzo dobre. Na terenie gminy znajdują się:

. Szkoła Podstawowa im. Generała Franciszka Kamińskiego w Ciechlinie, . Szkoła Podstawowa im. Św. Maksymiliana Maria Kolbego w Karolewie, . Szkoła Podstawowa im. Papieża Jana Pawła II w Kruszewie, . Szkoła Podstawowa im. o. Kazimierza Wyszyńskiego w Jeziorze, . Publiczne Gimnazjum im. Wojciecha Siemiona w Kruszewie.

Od 2009 roku na terenie gminy funkcjonują Małe Punkty Przedszkolne przy wszystkich szkołach podstawowych. Dodatkowo w miejscowości Jurki zlokalizowany jest Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Matki Wincenty Jadwigi Jaroszewskiej. Składa się on z kilku placówek oświatowych. Są to: oddział przedszkolny, szkoła podstawowa wraz z gimnazjum (dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym oraz znacznym), zasadnicza szkoła zawodowa o kierunkach kształcenia: blacharz samochodowy, kucharz (dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim) oraz szkoła specjalna przysposabiającej do pracy (dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz dla tych z niepełnosprawnościami sprzężonymi).

W 2013 roku na 4 funkcjonujące w gminie punkty przedszkolne, przypadało łącznie 98 dzieci. Z kolei w szkołach podstawowych na 1 oddział przypadało 10 uczniów, zaś w gimnazjum 19 uczniów.

Na terenie gminy Pniewy działają następujące placówki opieki medycznej:

. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Pniewach, składający się z: przychodni oferującej podstawową opiekę zdrowotną, przychodni stomatologicznej, centrum wyspecjalizowanej opieki ambulatoryjnej, a także jednostki udzielającej świadczeń zdrowotnych w zakresie opieki domowej, . Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej EwaMed w Pniewach, oferujący opiekę medyczną wykwalifikowanego lekarza rodzinnego, pielęgniarki i położnej, . Ośrodek Opiekuńczo-Leczniczy ConcordiaSalus w Osieczku, oferujący zabiegi leczniczo-rehabilitacyjne w zakresie schorzeń narządów ruchu.

W gminie Pniewy działa 5 Ochotniczych Straży Pożarnych w: Kruszewie, Koniu, Przęsławicach, Wilczorudzie i Ciechlinie. We wsi Pniewy znajdują się: Poczta Polska, Posterunek Policji, Straż Gminna, Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego w Grójcu, Gminna Biblioteka Publiczna oraz Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. We wsi Przęsławice zlokalizowany jest Oddział Banku Spółdzielczego w Grójcu. W miejscowości Konie funkcjonuje Dom Kultury, zaś w Michrowie świetlica wiejska.

1.3 Charakterystyka mieszkańców

Według danych z 2014 roku gminę Pniewy zamieszkuje ok. 4,7 tys. mieszkańców, wśród których jest niewielka przewaga mężczyzn – współczynnik maskulinizacji wynosi 102 (Rys. 4). Populacja gminy od kilkunastu lat charakteryzuje się bardzo dużą stabilnością. W 2014 roku wskaźnik przyrostu naturalnego wynosił w gminie +4 na 1000 osób (podczas gdy w powiecie zanotowano ubytek naturalny na poziomie –66). W 2013 roku zanotowano nieznaczną przewagę wyjazdów nad przyjazdami w gminie +26 osób rocznie. Obserwuje się lekką tendencję wzrostową w kierunku osiedlania się na terenie gminy.

W strukturze demograficznej ludności gminy Pniewy dominują osoby w wieku produkcyjnym, a ich udział w latach 2002-2014 nieznacznie wzrósł z 59% do 62%. Z kolei udział osób w wieku poprodukcyjnym praktycznie się nie zmienił i wynosił ok. 17%. W 2014 roku najliczniejsze grupy wiekowe tworzyły osoby w wieku 35-39 lat oraz 30-34 lata. W latach 2002-

2014 znacznie spadł wskaźnik zawierania małżeństw z 7,2 do 4,2 na 1000 mieszkańców. Na koniec 2014 roku liczba bezrobotnych w gminie wyniosła 138 osób, a udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie osób w wieku produkcyjnym stanowił 4,7%.

kobiety nadwyżka kobiet pow. 70 <65-69> mężczyźni <60-64> nadwyżka mężczyzn <55-59> <50-54> <45-49> <40-44> <35-39> <30-34> <25-29> <20-24> <15-19> <10-14> <5-9> <0-4> 250 200 150 100 50 0 50 100 150 200 250 300 350 Liczba mieszkańców

Rys. 4. Struktura płci i wieku mieszkańców gminy Pniewy w 2014 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Mieszkańcy gminy Pniewy utożsamiają się z miejscem swojego zamieszkania. Świadczy o tym chociażby fakt, iż w 2012 roku postanowiono złożyć wniosek do Komisji Heraldycznej o zatwierdzenie herbu gminy Pniewy. Projekt herbu nawiązuje do historycznych dziejów własności ziemskiej raz specyfiki lokalnych upraw rolniczych, czyli sadownictwa, które od pokoleń stanowi podstawę utrzymania większości mieszkańców. Do projektu herbu Gminy Pniewy wykorzystano herb szlachecki rodziny Pniewskich Ostoja. Na czerwonym tle ulokowano krzyż ćwiekowy, zaś u jego podstawy zamieszczono dwa ulistnione jabłka.

Silne poczucie wspólnoty potwierdza aktywność społeczności lokalnej, związanej z kultywowaniem tradycji. W 1994 roku w Pniewach powołano Fundację Rzeki Jeziorki, której celem statutowym jest wspieranie działań w zakresie ochrony środowiska oraz ochrony zabytkowej infrastruktury rzeki. Od 2003 roku istnieje, grający w Karolewie, klub piłkarski LKS Pniewy, w którego herbie znajduje się jabłko. Od 2005 roku działa Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Pniewy, prowadzące działalność mającą na celu rozwój społeczności lokalnej. W 2008 roku powołano Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Aurum” w Kruszewie, które organizuje warsztaty dla uczniów.

1.4 Struktura gospodarcza gminy

Dochody gminy Pniewy w 2014 roku wyniosły łącznie 14,6 mln złotych(Rys. 5), z czego 2,4 mln zł stanowiły dochody z tytułu podatku od nieruchomości. W 2014 roku gmina Pniewy poniosła największe wydatki na oświatę i wychowanie, administrację publiczna oraz pomoc społeczną (Rys. 6).

Dochody od osób prawnych i fizycznych Różne rozliczenia Pomoc społeczna Bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa Oświata i wychowanie Gospodarka mieszkaniowa Rolnictwo i łowiectwo Transport i łączność Informatyka Administracja publiczna Urzędy organów władzy państwowej Gospodarka komunalna i ochrona środowiska Edukacyjna opieka wychowawcza Pozostałe 0 2 4 6 mln zł

Rys. 5. Dochody budżetu gminy Pniewy w 2014 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Oświata i wychowanie Administracja publiczna Pomoc społeczna Transport i łączność Gospodarka komunalna i ochrona środowiska Bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa Informatyka Rolnictwo i łowiectwo Obsługa długu publicznego Gospodarka mieszkaniowa Edukacyjna opieka wychowawcza Urzędy organów władzy państwowej Pozostałe

0 2 4 6 mln zł

Rys. 6. Wydatki budżetu gminy Pniewy w 2014 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W 2014 roku liczba podmiotów gospodarczych w gminie Pniewy wynosiła 358, z czego 40 stanowiły podmioty nowo zarejestrowane. Do najważniejszych podmiotów gospodarczych funkcjonujących na terenie gminy Pniewy należą:

. Fabryka Pepsi-Cola General Bottlers w Michrowie – zakład rozlewniczy Źródło Pniewy wraz z ujęciem wody mineralnej w Michrowie powstał w 1991 roku, zaś w 1993 roku firmę zakupiła Pepsi-Cola International, . Atlantic w Jeziorach – magazyny firmy produkującej bieliznę damską i męską, zlokalizowana na trasie Grójec-Mszczonów, . Statoil Stacja Paliw na pograniczu miejscowości Józefów i Konie, . AgraTrans w Józefowie – firma wynajmująca i sprzedająca używane i nowe maszyny rolnicze i budowlane oraz naczepy, , . PiastPol w Kruszewie – producent naturalnej wody źródlanej w dużych opakowaniach, . Adro w Budkach Petrykowskich – fabryka drzwi, okien i rolet.

Istniejąca baza turystyczna w gminie Pniewy składa się z niewielu obiektów. W miejscowości Przykory funkcjonuje gospodarstwo agroturystyczne „U Dajmusa”, oferujące m.in. hipoterapię, profesjonalną naukę jazdy konnej oraz możliwość połowu ryb. Z kolei w miejscowości Osieczek zlokalizowane jest gospodarstwo agroturystyczne „Dwór Polski”, a także hotel „Młyn Osieczek”.

1.5 Istniejący wizerunek gminy

Gmina Pniewy niewątpliwie posiada walory przyrodnicze sprzyjające rozwojowi turystyki. Charakterystyczną cechą obszaru jest czysty ekologicznie teren, obszary leśne i rzeka Jeziorka, która jest jedną z najczystszych rzek w województwie.

W gminie Pniewy w wielu miejscach zachowała się tradycyjna zabudowa regionalna wsi, w tym zagrody stojące w dużych zespołach. Najczęściej jest to zabudowa drewniana lub drewniana z elementami murowanymi z kamienia polnego czasem łączonego z cegłą. Uzupełnieniem zabudowy wiejskiej są trzy zachowane zespoły dworskie.

W miejscach występowania zintensyfikowanej uprawy rolnej, w tym zwłaszcza sadowniczej, pierwotny krajobraz tego obszaru został znacznie przekształcony. Wraz z nowym

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 budownictwem zagrodowym pojawiły się liczne wielkopowierzchniowe domy mieszkalne z zabudowaniami gospodarczymi, odpowiadającymi aktualnym wymaganiom produkcji rolnej.

Jako potencjał walorów turystycznych gminy Pniewy można wskazać poniższe elementy materialne dziedzictwa kulturowego:

. kościół rzymsko-katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego z I połowy XX wieku w Jeziorce, . zespół dworski z końca XIX wieku w Jurkach, . cmentarz ewangelicko-augsburski z I połowy XIX wieku w Karolewie, . zespół dworski z XIX wieku w Przęsławicach, . młyn wodny z XIX wieku w Przęsławicach, . park dworski z początku XX wieku w Michrowie, . park dworski z początku XX wieku w Woli Pniewskiej.

Na terenie gminy Pniewy znajdują się również cztery miejsca historyczne w miejscowościach:

. Wiatrowiec – mogiła żołnierzy radzieckich z 1945 roku, . Karolew – mogiły żołnierzy radzieckich, . Jeziórka – mogiły zbiorowe pomordowanych mieszkańców w latach 1939-45, . Michrów – zbiorowy grób partyzantów.

O atrakcyjności gminy Pniewy decydują również różne formy ochrony przyrody, tj. rezerwat „Jeziora-Olszyny” (pow. 5,06 ha), którego celem jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych naturalnego siedliska grądowego oraz fragment „Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Jeziorki” (o łącznej pow. 16 020 ha), objęty ochroną ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, a także pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Przez gminę przebiega główny szlak rowerowy Krainy Jeziorki. W pobliżu Karolewa i Michrowa występują duże enklawy roślinności bagiennej, gdzie tworzą się bardzo malownicze zakątki o dużych walorach turystycznych, będące również ostają dla lokalnych populacji płazów, ptaków oraz większych zwierząt leśnych.

2. Opis potencjalnych problemów do rozwiązania

Na obszarze gminy Pniewy obowiązuje zdezaktualizowana strategia rozwoju jednostki. Harmonijny i zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy gminy, rozumiany w ujęciu lokalnym, jak również regionalnym, ma fundamentalne znaczenie dla zapewnienia komfortu życia jej mieszkańców oraz przyjaznego otoczenia dla potencjalnych inwestorów. Strategia powinna stanowić narzędzie do właściwego wyboru długofalowych celów, ustalania programów do realizacji zadań, a także stymulowania rozwoju gminy.

Jednym z wyraźnie rysujących się problemów gminy jest brak zainteresowania ze strony inwestorów. Gmina dysponuje gruntami zarezerwowanymi pod potencjalne inwestycje. Jednakże, warunkiem niezbędnym dla znalezienia inwestora zewnętrznego jest sprzedaż takich terenów po korzystnej cenie, co może stanowić dużą zachętę inwestycyjną.

Gmina Pniewy nie posiada koncepcji promocji jednostki. Promocja ta powinna być rozumiana wielopłaszczyznowo, zarówno w aspekcie rozwoju turystyki, pozyskiwania inwestorów zewnętrznych, komunikacji z otoczeniem, jak też środków finansowych do realizacji poszczególnych celów strategicznych.

Niepokojący jest również brak aktywności lokalnych stowarzyszeń, które mogłyby spełniać wiele funkcji wynikających z zadań strategii. Katalog tych zadań jest bardzo różnorodny i może obejmować, zarówno sprawy promocji gminy i kontaktu z otoczeniem, współpracę z organizacjami otoczenia biznesu na terenie regionu, jak i współudział przy tworzeniu oferty inwestycyjnej gminy.

Zidentyfikowane zagadnienia problemowe pogrupowano i wyodrębniono następujące zasadnicze problemy:

. Problem 1: Zdezaktualizowana strategia rozwoju jednostki, nie zawiera bieżącego zakresu działań przewidzianych do realizacji, nie uwzględnia ponadto zmienionych realiów finansowania inwestycji i społecznych projektów samorządowych po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Obowiązująca strategia wymaga dostosowania do nowych dokumentów strategicznych szczebla regionalnego i krajowego, w tym korekty horyzontu czasowego dokumentu z horyzontem czasowym nowego okresu programowania Unii Europejskiej. Dostosowywania wymaga także polityka rozwoju gminy, która powinna

uwzględniać także zmieniające się uwarunkowania społeczne oraz gospodarcze w gminie i jej bezpośrednim otoczeniu. . Problem 2: Brak koncepcji marketingu terytorialnego, uwzględniającej zmianę sposobu zarządzania jednostkami terytorialnymi, polegającą na odejściu od koncentracji wyłącznie na rozwiązywaniu bieżących problemów i skupieniu się na rozwoju dokonującym się w długim okresie czasu przy współpracy z innymi jednostkami JST. Dodatkowo, brak konkretnych elementów tożsamości, które gmina Pniewy wykorzystywałaby na rzecz budowy swojego wizerunku wśród potencjalnych inwestorów, turystów etc. Gmina Pniewy organizuje szereg lokalnych imprez o charakterze promocyjnym oraz wiele mniej znaczących przedsięwzięć kulturalnych i sportowych. Dodatkowo gmina nie posiada jakichkolwiek materiałów promocyjnych (foldery, ulotki, gadżety). Wszystkie tego typu przedsięwzięcia silnie wpływają na wizerunek jednostki. W ich przygotowanie, oprócz przedstawicieli władz powinny zostać zaangażowane podmioty gospodarcze, stowarzyszenia oraz instytucje kulturalne.

3. Wybór problemu do rozwiązania

Zgodnie z założeniami projektu, podczas jego trwania przewidziano wskazanie rozwiązania jednego problemu spośród zidentyfikowanych. Na podstawie przeprowadzonego rozeznania zespół ekspercki sformułował następujący cel, którego realizacja będzie wyznacznikiem kolejnych działań w projekcie:

Przygotowanie strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy, w kontekście implementacji modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego.

Zdaniem zespołu ekspertów, sformułowany powyżej cel jest odpowiedzią na oba wskazane wcześniej, wzajemnie powiązane problemy rozwoju gminy Pniewy.

4. Bibliografia

. Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, źródło: http://stat.gov.pl/bdl/, dostęp: 2015-09-29. . Chmielewski T.J., 2013, Systemy krajobrazowe – struktura – funkcjonowanie – planowanie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. . Dziemianowicz W., Mackiewicz M., Szmigiel-Rawska K. (red.), 2014, Diagnoza obszaru metropolitalnego Warszawy – raport syntetyczny, Warszawa, Geoprofit. . Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Pniewy na lata 2010-2013, Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://pniewy.pl/cms/1026/gminna_ewidencja _zabytkow, dostęp: 2015-09-29. . Kondracki J., 2011, Geografia regionalna Polski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. . Obszar Metropolitalny Warszawy, źródło: http://omw.um.warszawa.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Ośrodek Opiekuńczo-Leczniczy ConcordiaSalus, źródło: http://www.concordiasalus.pl/, dostęp: 2015-09-29.

. Parafia Rzymskokatolicka p.w. Przemienienia Pańskiego w Jeziórce, źródło: http://parafia-jeziorka.strefa.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Pepsi-Cola General Bottlers Poland, źródło: http://www.pepsicopoland.com/, dostęp: 2015-09-29. . Prognoza oddziaływania na środowisko zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Pniewy, 2011, Urząd Gminy Pniewy. . Program ochrony środowiska dla powiatu grójeckiego na lata 2013-2016 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2017-2020, 2013, Starostwo Powiatowe w Grójcu, źródło: http://www.bipgrojec.pl/pliki/Rok%202014/POS% 20Powiat%202013%20-%202016.docx, dostęp: 2015-09-29. . Publiczna Szkoła Podstawowa w Ciechlinie, źródło: http://www.ciechlin.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Starostwo Powiatowe w Grójcu, źródło: http://www.grojec.pl/, dostęp: 2015- 09-29. . Strategia Rozwoju Gminy Pniewy, 2003, Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://bip.pniewy.pl/wiadomosci/425/wiadomosc/25743/strategia_rozwoju_ gminy_pniewy, dostęp: 2015-09-29. . Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Pniewy, 1999, Miejska Pracownia Urbanistyczna w Radomiu. . Uchwała nr XXIX/208/2002 Rady Gminy w Pniewach z dnia 28 czerwca 2002 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Pniewy. . Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://pniewy.pl/, dostęp: 2015-09-29.

II. Raport cząstkowy programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

5. Identyfikacja problemów do rozwiązania

Współpraca zespołu ekspertów z gminą Pniewy rozpoczęła się od wykonania kwerendy w dostępnych źródłach literaturowych i internetowych, której celem było zapoznanie się z uwarunkowaniami przestrzennymi, przyrodniczymi, historycznymi, społeczno-gospodarczymi, które występują w gminie, jej aktualną pozycją w strukturze sieci osadniczej oraz powiązaniami funkcjonalnymi z otaczającymi jednostki samorządu terytorialnego. Na tej podstawie zidentyfikowano cechy współczesnej struktury społecznej, przestrzenno- funkcjonalnej oraz cechy środowiska geograficznego gminy. Pniewy to usytuowana w strefie żywicielskiej Warszawy w odległości ok. 40 km od stolicy, gmina rolnicza, w której podstawowa formą upraw są sady zajmujące ok. 20% całkowitej powierzchni jednostki. Gmina składa się z 38 sołectw, w których łącznie znajduje się 41 wsi, układ jednostek osadniczych jest równomierny i harmonijny. Gmina Pniewy jest niewielka terytorialnie i zajmuje powierzchnię ok. 102 km2. Ludność gminy liczy 4 743 osoby (wg stanu z 2014 roku), gęstość zaludnienia jest bardzo niska i wynosi zaledwie 46 osób/km2 Dostępność komunikacyjną gminy Pniewy w kierunku wschód-zachód określa położenie przy drodze krajowej nr 50, stanowiącej otwartą od północy obwodnicę aglomeracji warszawskiej.

Wykonane w pierwszej fazie analizy pozwoliły określić wstępnie walory potencjału przyrodniczego oraz antropogenicznego gminy oraz uwarunkowania możliwości ich optymalnego wykorzystania. Analizie poddano również strukturę społeczną gminy w kontekście podstawowych cech demograficzno-społecznych żyjącej tu populacji (struktura wieku i płci, wykształcenia, zatrudnienia, poziomu zamożności). Tę grupę informacji wykorzystano następnie w celu wstępnej identyfikacji grup interesariuszy, którzy są adresatami działań prowadzonych przez władze jednostki samorządu terytorialnego.

Wykonane kameralne studia literatury oraz analiza dostępnych baz danych statystycznych pozwoliły ekspertom uzyskać generalny obraz istniejącej sytuacji społecznej i gospodarczej w gminie. W celu ich uzupełnienia i uaktualnienia zdecydowano aby zakres zbieranych informacji poszerzyć o wykonane przez zespół ekspertów empiryczne badania terenowe, których celem była inwentaryzacja in situ stanu istniejącego i jednocześnie

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 weryfikacja wstępnie sformułowanych uwarunkowań społecznych i przestrzenno- funkcjonalnych występujących na obszarze gminy

Kolejnym etapem działań były dwie dwudniowe wizyty w Pniewach zespołu ekspertów w składzie: prof. Sylwia Kaczmarek, prof. Jacek Kaczmarek, dr Katarzyna Leśniewska i dr Tomasz Napierała. Pierwsza z wizyt odbyła się w dniach 24 i 25 sierpnia 2015 roku, natomiast druga – w dniach 11 i 12 września 2015 roku.

Podczas wizyty w dniach 24 i 25 sierpnia 2015 roku zespół wykonał szczegółowe badania terenowe, których celem było rozpoznanie potencjału gminy. Badania składały się z dwóch integralnych faz. Pierwszą z nich była inwentaryzacja walorów środowiska przyrodniczego gminy oraz istniejących elementów zagospodarowania terenu, zwłaszcza identyfikacja rozmieszczenia i wyposażenia jednostek osadniczych (wsie i sołectwa). Zastosowano metodę analizy użytkowania ziemi, przy jej pomocy rejestrowano in situ elementy wyposażenia przestrzeni (przyrodnicze i antropogeniczne), obiekty zabudowy i ich cechy, rozmieszczenie instytucji w gminie z określeniem rodzaju działalności, zasięgu obsługi i przydatności w kontekście zaspokojenia potrzeb mieszkańców oraz przybyszów. Celem wykonanej inwentaryzacji terenowej było poznanie form zagospodarowani terenu, wyposażenia materialnego i instytucjonalnego gminy oraz określenie form obecnego ich wykorzystania przez mieszkańców w kontekście zaspokojenia ich potrzeb. Ponadto określono wiodące cechy istniejących form zagospodarowania terenu w kontekście perspektyw rozwojowych gminy. Wyniki pierwotnej inwentaryzacji zagospodarowania przestrzennego gminy pozwoliły określić atuty jej potencjału.

Kolejnym istotnym elementem pierwszego pobytu Zespołu w Pniewach było spotkanie które miało miejsce w Urzędzie Gminy w dniu 24 sierpnia2015 roku. Wzięli w nim udział: przedstawiciel władz samorządu terytorialnego w osobie wójta gminy Pniewy pana Wiesława Franciszka Nasiłowskiego oraz pracowników Urzędu Gminy w Pniewach, piastujących następujące stanowiska: ds. rolnictwa i ochrony środowiska, ds. gospodarki gruntami, ds. gospodarki przestrzennej i zabytków.

W czasie tego spotkania wójt przedstawił obszerną charakterystykę stanu istniejącego w kontekście cech zagospodarowani przestrzennego, aktywności ekonomicznej oraz społecznej mieszkańców gminy, a także oczekiwania władz samorządu terytorialnego związane z pomocą zespołu ekspertów w zakresie problemów, które aktualnie występują na terenie gminy Pniewy. Wójt wskazał podczas rozmowy główne zagadnienia problemowe, które wymagają przygotowania intensywnych działań, w celu poprawienia standardu życia mieszkańców. Zaliczył do nich: ochronę zdrowia, profilaktykę zdrowotną, oświatę i edukację, problemy społeczne (demografia). Większość z poruszanych kwestii problemowych jest uwarunkowana rozwiązaniami legislacyjnymi ustanowionymi na szczeblu krajowym. Dla gminy są to zewnętrzne parametry działania a wpływ społeczności lokalnej na nie jest znacznie ograniczony. Wójt gminy przedstawił następnie zespołowi ekspertów szczegółowe zagadnienia problemowe, których rozwiązanie powinno mieć miejsce w najbliższej przyszłości:

. Potrzebne są kompleksowe rozwiązania w zakresie gospodarki wodnej oraz badania hydrotechniczne dla całej gminy, co pozwoliłoby unormować i ustabilizować zaopatrzenia w wodę na tym obszarze. . Konieczna jest współpraca na obszarze gminy producentów warzyw i owoców z sektorem przetwórczym. W chwili obecnej brakuje bowiem łańcucha producenckiego. Rolnik zostaje sam, podporządkowany warunkom narzuconym przez duże firmy przetwórcze. . Wskazany jest rozwój turystyki w gminie zwłaszcza w kontekście lokalizacji budownictwa letniskowego czyli tzw. "drugich domów". . Sektor usług dla ludności nie zaspakaja istniejących potrzeb mieszkańców. Należy wzmocnić wyposażenie gminy w usługi zwłaszcza rzemieślnicze (naprawa sprzętu gospodarstwa domowego, urządzeń mechanicznych dla rolnictwa, budowlane itp.). . Istnieje potrzeba intensyfikacji aktywności w zakresie przeciwdziałania bezrobociu oraz przejawom wykluczenia społecznego.

W kontekście zaprezentowanych zagadnień problemowych władze gminy uznały, że konieczna jest modyfikacja istniejącej strategii gminy, która została przygotowana ponad 10 lat wcześniej (w roku 2003) w horyzoncie czasowym do 2018 roku, i obecnie nie w pełni odpowiada istniejącym uwarunkowaniom społeczno-gospodarczym w gminie. Konieczne

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zmiany powinny uwzględnić w szerszym kontekście aktualne potrzeby mieszkańców w aspekcie poprawy jakości warunków życia mieszkańców i stymulowania rozwoju gospodarczego obszaru. Po przeprowadzeniu analiz wstępnych, na podstawie zgromadzonych informacji Zespół ekspertów przygotował wstępne wytyczne dotyczące zakresu i kierunków proponowanych modyfikacji planu działania w strategii rozwoju gminy Pniewy. Na podstawie przeprowadzonego rozeznania zespół ekspercki sformułował następujący problem, którego rozwiązanie będzie celem kolejnych działań w projekcie:

Przygotowanie strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy, w kontekście implementacji modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego.

Zespół ekspertów przyjął następującą sekwencję etapów rozwiązywania sformułowanego problemu badawczego:

. Analiza stanu realizacji zadań zamieszczonych w obowiązującej strategii rozwoju gminy, ich adekwatności do aktualnych potrzeb mieszkańców oraz uwarunkowań gospodarczych. . Analiza struktury przestrzenno-funkcjonalnej gminy w kontekście rozmieszczenia elementów składowych jej potencjału (jednostek sieci osadniczej, kompleksów leśnych, terenów upraw rolnych i sadowniczych) itp. . Identyfikacja grup interesariuszy, oraz określenia ich potrzeb oraz oczekiwań kontekście kształtowania kierunków rozwoju gminy w najbliższej przyszłości. . Sformułowanie charakterystyki diagnostycznej stanu istniejącego w zakresie planowania strategicznego rozwoju gminy i na tej podstawie dokonanie modyfikacji planu działań. . Wskazanie zagadnień, które powinny uzupełnić istniejący plan działań z racji zmian jakie nastąpiły w okresie 2003-2015 w samej gminie oraz w jej otoczeniu społecznym i gospodarczym wraz z omówieniem trybu ich implementacji oraz wskazanie podmiotów odpowiedzialnych.

6. Analiza zidentyfikowanych problemów

Na podstawie analizy dostarczonych informacji, studiów dokumentów oraz uwag i spostrzeżeń pracowników Urzędu zespół ekspertów sformułował wstępne wnioski dotyczące charakterystyki Planu Działań stanowiącego integralny element obowiązującej Strategii Rozwoju Gminy Pniewy:

. W działaniach strategicznych Urzędu Gminy Pniewy brakowało dotąd miejsca na realizację zadań o charakterze prospołecznym. Ograniczono się wyłącznie do wytwarzania nowej bądź modernizacji istniejącej infrastruktury technicznej. Nie znaczy to bynajmniej że w gminie nie podejmowano działań na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego, jednakże nie były one planowane i realizowane w wymiarze strategicznym. . W istniejącym Planie Działań w niewielkim stopniu uwzględniono koncepcje rozwoju zrównoważonego terenów wiejskich w Polsce. Znajdujące się w analizowanym dokumencie nawiązania do tej koncepcji mają charakter ogólnych stwierdzeń deklaratywnych o konieczności uwzględnienia tego podejścia, natomiast brak zadań, które uwzględniałyby pryncypia rozwoju zrównoważonego w konkretnych przewidywanych do realizacji działaniach . Proponowane w Planie dotychczasowe działania w zakresie rozwoju turystyki są stereotypowe i nie wykorzystują w sposób oryginalny pełni istniejących walorów gminy. Charakterystyczną cechą obszaru jest czysty ekologicznie teren, obszary leśne i rzeka Jeziorka, która jest jedną z najczystszych rzek w województwie. Atrakcją gminy Pniewy są także rezerwaty przyrody, oraz fragment „Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Jeziorki” (o łącznej pow. 16 020 ha), objęty ochroną ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, a także pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Przez gminę przebiega główny szlak rowerowy Krainy Jeziorki. W pobliżu Karolewa i Michrowa występują duże enklawy roślinności bagiennej, gdzie tworzą się bardzo malownicze zakątki o dużych walorach turystycznych, będące również ostają dla lokalnych zbiorowości płazów, ptaków oraz większych zwierząt leśnych. W gminie Pniewy w wielu miejscach zachowała się tradycyjna zabudowa regionalna wsi, w tym zagrody stojące w dużych zespołach. Najczęściej jest to zabudowa drewniana lub drewniana z

elementami murowanymi z kamienia polnego czasem łączonego z cegłą. Uzupełnieniem zabudowy wiejskiej są trzy zachowane zespoły dworskie wraz z parkami . . W obecnie obowiązującym Planie, działania wskazane do realizacji w niewielkim stopniu są powiązane między sobą, co wyraźnie widać zwłaszcza w harmonogramie realizacji. Z tego powodu obowiązująca strategia nie jest spójna i niezbyt precyzyjnie określa pożądany stan docelowy gminy, który powinien być celem jej realizacji. . Warto podkreślić, że na podstawie przeprowadzonej wstępnej inwentaryzacji zasobów przyrodniczych i antropogenicznych zespół ekspertów stwierdził, że gmina Pniewy dysponuje wystarczającym potencjałem do realizacji działań na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego. Na terenie gminy działa obecnie 7 stowarzyszeń i 1 fundacja. Najważniejszą z perspektywy gminy organizacją pozarządową jest Lokalna Grupa Działania „Wszyscy razem”. Stowarzyszenie zrzesza osoby, instytucje i jednostki samorządu terytorialnego działające na terenie dwóch powiatów: grójeckiego i przysuskiego. Ważną dla gminy instytucją jest również grójecki oddział Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego.

7. Konsultacje stanu realizacji Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY

Kolejna wizyta zespołu ekspertów w gminie miała miejsce w dniach 11 i 12 września 2015 roku i była poświęcona dwóm aspektom – omówieniu kierunków i zakresu przygotowywanej modyfikacji planu działania oraz wykonaniu drugiej fazy badań terenowych. W dniu 11 września 2015 roku zorganizowane zostało kolejne spotkanie z zespołu eksperckiego z przedstawicielami Urzędu Gminy w Pniewach, który tym razem reprezentowali:

. pani Małgorzata Luciak – sekretarz gminy, . pan Dariusz Kempiński – odpowiedzialny w Urzędzie Gminy Pniewy za pozyskiwanie środków zewnętrznych i promocję.

Głównym celem spotkania było ustalenie warunków brzegowych działań na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy, w kontekście implementacji modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego.

Ustalono, że zmodyfikowany Plan powinien obejmować okres do roku 2020 a nie – jak pierwotnie założono – do roku 2018. Należy wskazać, że nadrzędnym motywem określenia horyzontu czasowego Planu na rok 2018 był kalendarz wyborów samorządowych. Takie rozwiązanie uznano za błędne. Nawet ewentualna zmiana przywództwa w gminie nie powinna decydować o radykalnej zmianie kierunków realizowanej polityki. Zasady strategicznego zarządzania gminą wymagają aby proces ten miał charakter długofalowy, stabilny, niezależny od krótko- bądź średniookresowych zdarzeń o charakterze politycznym. Propozycja aby horyzont Planu wydłużyć do roku 2020 wiąże się z koniecznością zapewnienia spójności ram czasowych polityki lokalnej z polityką krajową i europejską. A jak powszechnie wiadomo, aktualny wieloletni okres programowania Unii Europejskiej kończy się w 2020 roku. Warto podkreślić, że Plan był dotąd niezwykle cennym narzędziem wykorzystywanym przez Urząd Gminy w Pniewach przy aplikacji o środki pomocowe Unii Europejskiej. Na spotkaniu dokonano weryfikacji zadań strategicznych realizowanych przez Urząd Gminy w Pniewach na mocy modyfikowanego Planu sporządzonego w roku 2003. Znajdujące się w Strategii w części pt. „Plan zadań Gminy do 2018 r.” zadania zostały podzielone na:

. zrealizowane, . w trakcie realizacji, . niezrealizowane ale przewidziane do realizacji, . zaniechane – wyeliminowane.

Lista została ponadto uzupełniona o zadania dotąd nieujęte w Planie ale posiadające strategiczne znaczenie dla gminy, konieczne do opisania w modyfikowanej wersji Planu.

Przyczyny eliminacji niektórych z zadań były zróżnicowane. Część z nich przewidzianych w czasie konstruowania strategii (2003 rok) w chwili obecnej nie znajduje uzasadnienia realizacji z powodu zmian, jakie miały miejsce w uwarunkowaniach środowiska gospodarczego, administracyjnego oraz społecznego, a także z racji zmian legislacyjnych w aspekcie kompetencji władz gminnych w Polsce. Warto zaznaczyć w tym miejscu, że

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 inwestycje w zakresie energetyki i gazownictwa, które jako znalazły się jako zadania w Planie działań z 2003 pozostają obecnie poza kompetencjami Urzędu Gminy w Pniewach. Ze względu na prywatyzację infrastruktury, jej zarządzaniem i rozwojem zajmują się spółki: Polska Grupa Energetyczna S.A. oraz Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. W naturalny sposób wspomniane inwestycje musiały zostać wyłączone z Planu.

Podobna sytuacja formalno-prawna dotyczy budowy nowych i modernizacji istniejących chodników na terenie gminy. Za inwestycje przy drodze krajowej nr 50 odpowiedzialna jest Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, natomiast przy drogach powiatowych – Starostwo Powiatowe w Grójcu.

Inwestycje w zakresie małej retencji realizowane mogą być przede wszystkim na prywatnych gruntach. Właśnie ze względów własnościowych realizacja przedmiotowych inwestycji jest utrudniona, choć obecnie możliwa z wykorzystaniem ram prawnych znowelizowanej w 2015 roku (Dz.U. 2015, poz. 696.) ustawy o partnerstwie publiczno- prywatnym z dnia 19 grudnia 2008 roku (Dz.U. 2009, Nr 19, poz. 100). W związku z powyższym, władze gminy powinny koncentrować się raczej na wsparciu prywatnych inwestycji niż na planowaniu własnych przedsięwzięć. Warto podkreślić, że do tej pory z sukcesem zrealizowano budowę zbiornika retencyjnego w Osieczku.

Na spotkaniu podkreślono również kwestię konieczności realizacji już zapisanych w Planie inwestycji wodno-kanalizacyjnych: modernizacji hydroforni w Michrowie i Pniewach, odwodnienia budynków Urzędu Gminy w Pniewach i ośrodka zdrowia. Przedstawiciele Urzędu Gminy poinformowali również ekspertów o uwarunkowaniach, problemach i wyzwaniach jakie napotykano podczas realizacji Planu w jego dotychczasowej formule. Wskazali szczególnie na brak w tym dokumencie zadań projektowych, które dotyczyłyby działań innych niż inwestycje o charakterze majątkowym.

Kolejnym tematem dyskutowanym podczas spotkania była kwestia strategicznego wsparcia przez Urząd Gminy w Pniewach działalności rolniczej występującej na tym obszarze. Stanowi ją głównie sadownictwo, przede wszystkim uprawa jabłek i owoców miękkich. Przedstawiciele Urzędu Gminy w Pniewach w kontekście swoich dotychczasowych

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 doświadczeń w tym zakresie krytycznie odnieśli się do działalności grup producenckich. Wskazali, że grupy tworzone na obszarze gminy do tej pory były najczęściej inicjowane jako przedsięwzięcie przez pojedyncze, duże gospodarstwa rolne. Współpraca tych gospodarstw z innymi podmiotami branży na poziomie grupy producenckiej potrzebna była wyłącznie jako element konieczny do aplikacji o wsparcie finansowe ze środków Unii Europejskiej. Korzyści podmiotów nie będących liderami grupy producenckiej były zatem znikome.

Kolejnym elementem drugiego pobytu zespołu ekspertów w Pniewach było przeprowadzenie w dniu 12 września 2015 roku następnej fazy szczegółowych badań terenowych. Wykonana została w terenie inwentaryzacja kartograficzna, której celem była m.in. identyfikacja miejsc zrealizowanych i planowanych inwestycji infrastrukturalnych. Ponadto zidentyfikowano w terenie cechy lokalizacji oraz działalność najważniejszych podmiotów gospodarczych. W efekcie pozyskano informacje, które pozwoliły następnie uaktualnić treść warstw tematycznych przygotowywanych analitycznych opracowań kartograficznych wykorzystywanych na etapie prac kameralnych nad modyfikowanym Planem.

8. Podsumowanie raportu cząstkowego

Zespół ekspertów po przeprowadzeniu inwentaryzacji terenowej oraz po zakończeniu cyklu spotkań z przedstawicielami Urzędu Gminy w Pniewach przystąpił do wstępnego podsumowania zgromadzonych tą drogą informacji oraz oceny ich wartości merytorycznej. Analiza zebranego materiału empirycznego pozwoliła sformułować konkluzje, które należy uwzględnić jako uwarunkowania w kolejnych etapach działań.

Wykonana przez Zespół analiza: informacji, opinii przedstawicieli urzędu gminy, oraz materiałów badawczych bezpośrednich zebranych przez Zespól ekspertów podczas studiów kameralnych oraz dwóch etapów badań terenowych in situ pozwoliła na przygotowanie syntetycznego opracowania kartograficznego prezentującego cechy struktury przestrzennej i funkcjonalnej gminy Pniewy (Rys. 7).

Rys. 7: Struktura przestrzenna i funkcjonalna gminy Pniewy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK i BDOT oraz wyników autorskiej inwentaryzacji terenowej.

Kolejnym etapem pracy analitycznej ekspertów prowadzonej przy zastosowaniu metody analizy wieloelementowej było sformułowanie zamieszczonych poniżej wniosków dotyczących charakterystyki problemu oraz wskazań w kontekście przyjętej drogi jego rozwiązania. Realizowany obecnie Plan Działań stanowiący integralną cześć obowiązującej od 2003 roku Strategii Rozwoju Gminy Pniewy posiada zdaniem zespołu ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego następujące mankamenty:

. W istniejącym zestawieniu działań do wykonania nie dokonano ich podziału według kryterium hierarchii ważności w kontekście kolejności realizacji. . Nie określono zasięgu skutków realizacji przewidywanych działań (czy ich wykonanie oddziałuje na cały obszar gminy czy też jedynie na jej fragmenty, wówczas należało by wskazać których miejsc dotyczą). . Brakuje identyfikacji powiązań pomiędzy planowanymi działaniami – zarówno w kontekście relacji przyczynowo-skutkowej jak również zależności ekonomicznej (koszty inwestycji). . Nie wskazano sposobów monitorowania realizacji planowanych działań. . Nie przewidziano w Planie Działania wariantowania jego realizacji w przypadku braku możliwości realizacji niektórych działań (jest to bezpośrednia konsekwencja braku ustalenia hierarchii działań). . Brakuje w Planie Działań identyfikacji grup interesariuszy dla poszczególnych działań – przyjęto bardzo ogólne ujęcie, że wszystkie planowane działania w jednakowym stopniu służyć będą wszystkim mieszkańcom gminy, co rzecz jasna nie jest zgodne z rzeczywistością. . Zabrakło w Planie Działań wskazania skutków realizacji poszczególnych planowanych zamierzeń i ich wpływu na pozostałe działania. . W obecnej wersji Plan Działań jest jedynie postulatywnym spisem zamierzeń, których część nie jest aktualna bądź możliwa do realizacji na poziomie gminy (w kontekście istniejących uwarunkowań administracyjno-legislacyjnych).

Na tej podstawie zespół ekspertów przystąpił do kolejnej fazy swoich działań realizowanych zgodnie z przewidzianym harmonogramem czyli:

. przygotowanie koncepcji prowadzenia działań naprawczych w obecnych uwarunkowaniach,

. dyskusja nad zadaniami, sposobami i trybem implementacji, ustalenie harmonogramu realizacji oraz wskazanie podmiotów odpowiedzialnych.

Przygotowana diagnoza stanu istniejącego zawierała analizę aktualnych uwarunkowań społecznych i gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych, administracyjno-legislacyjnych oraz uwzględniała zweryfikowane sugestie w kontekście obecnych potrzeb wskazane przez przedstawicieli urzędu gminy i w tej postaci stała się kanwą sformułowania wytycznych do dalszego postępowania. Wskazano następujące kierunki modyfikacji istniejącego Planu Działań w Strategii Rozwoju Gminy Pniewy:

. identyfikacja zasadności realizacji tych działań, które są zaplanowane i nie zostały jeszcze rozpoczęte, . dokonanie podziału wszystkich zadań zapisanych w Planie według kryterium: 1) zakończone, 2) w trakcie realizacji, 3) planowane do realizacji, 4) zbędne, do eliminacji, . ustalenie hierarchii zadań, . podział tematyczny zadań, . porządkowanie zachowanych zadań (po fazie eliminacji) wg wyznaczonych grup tematyczno-hierarchicznych, . identyfikacja interesariuszy, . określenie zadań priorytetowych.

W trakcie realizacji tej części zadania współpraca pomiędzy pracownikami Urzędu Gminy Pniewy oraz zespołem ekspertów naukowych Uniwersytetu Łódzkiego przebiegała sprawnie i efektywnie, pozwoliła płynnie przejść do kolejnej fazy realizacji.

III. Materiały merytoryczne do programu działania w gminie PNIEWY (województwo mazowieckie)

9. Zarządzanie rozwojem zrównoważonym gminy

9.1 Koncepcja rozwoju zrównoważonego

Zrównoważony rozwój (ang. sustainable development) to proces zmian społecznych, gospodarczych i środowiskowych, który prowadzony w określonym horyzoncie czasowym zapewnia równowagę pomiędzy zyskami i kosztami rozwoju w kontekście życia przyszłych pokoleń, czyli jest „odzwierciedleniem polityki i strategii ciągłego rozwoju gospodarczego i społecznego bez szkody dla środowiska i zasobów naturalnych, od których jakości zależy kontynuowanie działalności człowieka i dalszy rozwój”.

Istotnym składnikiem zrównoważonego rozwoju w takim ujęciu jest przede wszystkim spójność społeczna. Rozwój jako podstawowy aspekt działania politycznego stanowi wiodący cel działań politycznych prowadzonych na różnych szczeblach sprawowania władzy (krajowej, lokalnej, międzynarodowej). Rozwój bowiem jest czynnikiem decydującym o sukcesie politycznym, społecznym i gospodarczym. Jednak skutki rozwoju, nad którym nie mamy kontroli, mogą być dotkliwe, zatem celem polityki jest w dużym stopniu nie tylko stymulowaniu rozwoju, ale i równocześnie sterowanie nim w takim zakresie aby przeciwdziałać niekorzystnym zjawiskom, które mogłyby mu towarzyszyć .

Najczęściej przytacza się popularną formułę definicji, która mówi, że: „Zrównoważony rozwój to taki, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez uszczerbku dla możliwości zaspokojenia potrzeb przez przyszłe pokolenia”. Znajdujemy tutaj odwołanie do dwóch istotnych aspektów stanowiących kwintesencję idei zrównoważonego rozwoju:

. potrzeby i możliwości ich zaspokojenie (w szczególności tak fundamentalne kwestie jak wyżywienie, edukacja i ochrona zdrowia i życia, prawo do wolności), . ograniczenia (wynikające zarówno ze stanu technologii i organizacji społecznej ale również te powodowane koniecznością racjonalnego wykorzystania istniejących zasobów, tak aby mogły służyć następnym pokoleniom).

Taka definicja, będąca dziś w powszechnym użyciu, została sformułowana w 1987 roku w Raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju. Zawarta w niej wizja rozwoju uwzględnia zarówno populację ludzką, jak i świat zwierząt i roślin, ekosystemy, zasoby naturalne Ziemi: wodę, powietrze, surowce energetyczne, a także w sposób zintegrowany traktuje najważniejsze wyzwania stojące przed światem, takie jak walka z ubóstwem, równość płci,

Jednak pojęcie zrównoważonego rozwoju zaczęło kształtować się o wiele wcześniej. W 1968 roku obradowała pierwsza Międzyrządowa Konferencja Ekspertów Naukowych UNESCO, poświęcona wzajemnym powiązaniom środowiska i rozwoju, w czasie której doszło do powstania międzynarodowego, interdyscyplinarnego programu „Człowiek i biosfera” (MAB). Dzięki ustaleniom tego spotkania, możliwe stało się zwołanie cztery lata później w Sztokholmie pierwszej na świecie konferencji poświęconej problemom środowiska naturalnego. To właśnie na tej konferencji pojawiły się po raz pierwszy pojęcia zanieczyszczenia transgranicznego oraz zanieczyszczeń globalnych, wymagających globalnych działań.

W 1987 roku ukazał się raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ, obradującej pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland. Raport nosił nazwę „Nasza wspólna przyszłość”. Zdefiniowano w nim cytowane na wstępie pojęcie zrównoważonego rozwoju. Podkreślono, że stworzenie w pełni zrównoważonego modelu życia, a więc uzyskanie poprawy jakości życia ludzi na całym świecie bez rabunkowej eksploatacji ziemskich zasobów naturalnych, wymaga zróżnicowanych działań w poszczególnych regionach świata. Przede wszystkim niezbędna jest integracja działań w trzech kluczowych obszarach:

. Wzrostu gospodarczego i równomiernego podziału korzyści. Celem jest osiągnięcie odpowiedzialnego, długookresowego wzrostu, który stanie się udziałem wszystkich narodów i społeczności, ale osiągnięcie go wymaga zintegrowanego podejścia do dzisiejszych, wzajemnie powiązanych globalnych systemów gospodarczych. . Ochrony zasobów naturalnych i środowiska. Dla zachowania naszego środowiskowego dziedzictwa i naturalnych zasobów dla przyszłych pokoleń niezbędne jest opracowanie racjonalnych ekonomicznie rozwiązań, które ograniczą zużycie zasobów, powstrzymają skażenie środowiska i ocalą naturalne ekosystemy. . Rozwoju społecznego. Na całym świecie ludzie domagają się pracy, żywności, edukacji, energii, opieki zdrowotnej, wody i systemów sanitarnych. Odpowiadając na te potrzeby, międzynarodowa społeczność musi dołożyć wszelkich starań, by nie zostało naruszone bogactwo kulturowej i społecznej różnorodności oraz by wszyscy członkowie społeczeństw mieli instrumenty pozwalające na kształtowanie własnej przyszłości.

W 1992 roku podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro opracowany został jeden z najważniejszych dokumentów, związanych ze zrównoważonym rozwojem: „Agenda 21”, czyli wszechstronny plan działania na wiek XXI dla Narodów Zjednoczonych, rządów i grup społecznych w każdym obszarze, w którym człowiek ma wpływ na środowisko. W Szczycie Ziemi uczestniczyli przedstawiciele 172 rządów, 2400 organizacji pozarządowych oraz 10000 dziennikarzy, zaś Agendę sygnowały 172 kraje, w tym Polska. W dokumencie znalazło się m.in. stwierdzenie: „Ludzkość doszła do przełomowego momentu w historii. Kontynuując dotychczasową politykę, przyczyniamy się do pogłębienia przepaści gospodarczej w społeczeństwach i między państwami, rozszerzenia się sfer ubóstwa, głodu, chorób i analfabetyzmu. Będziemy też powodować postępującą degradację środowiska naturalnego, od którego zależy życie na Ziemi.” oraz wniosek w sprawie zmiany postępowania w przyszłości: „Niezbędne są nowe sposoby inwestowania w przyszłość, aby w XXI w. osiągnąć globalny zrównoważony rozwój. Zakres zaleceń waha się od nowych metod nauczania po nowe metody wykorzystania surowców i uczestniczenia w tworzeniu zrównoważonej gospodarki. Ambicją Agendy 21 jest bezpieczny i sprawiedliwy świat, w którym każda żywa istota będzie w stanie zachować swą godność.” Określona tam zasada zrównoważonego rozwoju stała się w Polsce w 1997 roku wymogiem konstytucyjnym.

Sprostanie wyzwaniom zrównoważonego rozwoju jest możliwe dzięki zintegrowaniu polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Wymaga to traktowania zasobów środowiska jak ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej a także systemowego podejścia do zarządzania zasobami terytorialnymi przy współudziale i aktywnej partycypacji społeczności tam żyjącej.

9.2 Model terytorialnego zarządzania partycypacyjnego gminą

Zarządzanie gminą jest planowym procesem osiągania ładu przestrzennego, społecznego i ekonomicznego właściwego dla poziomu rozwoju cywilizacyjnego w określonym czasie. Proces ten ma charakter celowy, zmierzający do optymalizacji warunków życia na danym obszarze.

Dobro sensu largo określa sposób zaspokojenia konkretnej potrzeby w postaci wytworów materialnych oraz świadczonych usług. W rozpatrywanej sytuacji, dobrem przestrzennym nazwiemy możliwości osiągania pożądanych korzyści dzięki zajęciu korzystnej lokalizacji na danym terytorium. Konkurencja pomiędzy gminami, powiatami, regionami polega, zatem na wykreowaniu specyficznego pakietu dóbr przestrzennych właściwych dla tego obszaru i przedstawieniu oferty, czyli wiążącej propozycji użytkowania konkretnych walorów. Działania marketingowe na rynku gminnych dóbr przestrzennych nierozerwalnie wiążą się z ciągłym procesem pokonywania barier (politycznych, przyrodniczych, organizacyjnych, funkcjonalnych, społecznych, kulturowych, psychologicznych), które ograniczają szanse zdobywania przewagi konkurencyjnej. Inaczej ujmując przedstawione zagadnienia - rozwój gminy jest ciągłym procesem pokonywania barier, które ograniczają osiąganie ładu przestrzennego, ekonomicznego, społecznego.

Przedstawione założenia prowadzą w konsekwencji do przygotowania użytecznego narzędzia umożliwiającego diagnozowanie i ocenę stosowanego sposobu zarządzania przestrzenią gminy. Konsekwentne działania powinny w rezultacie doprowadzić do wykreowania synergicznej marki miejsca.

Zastosowanie koncepcji marketingowych w procesie zarządzania gminą stanowi poważne wyzwanie praktyczne dla liderów jednostek samorządu terytorialnego. Bogate doświadczenia dotyczące zarządzania przedsiębiorstwem w warunkach silnej konkurencji rynkowej zaowocowały nowymi ideami w dziedzinach aktywności społecznej, gdzie zysk nie jest podstawowym kryterium podejmowanych działań, ale zarazem zarządzanie przestrzenią musi uwzględniać racjonalność i efektywność ekonomiczną. Gminy funkcjonują w otoczeniu innych jednostek terytorialnych, rywalizujących pomiędzy sobą o środki inwestycyjne, kapitał intelektualny, znaczące wydarzenia, rynki zbytu dla wytwarzanych produktów (uzdrowiska, ośrodki konferencyjne, miejsca targowe, obszary letniskowe, itp.).

Rys. 8: Model terytorialnego zarządzania partycypacyjnego gminą. Źródło: opracowanie własne. Zaproponowana koncepcja ma charakter uniwersalny, ponieważ można ją wykorzystać dla każdej gminy. Należy jednak podkreślić, że każde terytorium, niezależnie od skali analizowanych zjawisk, posiada własną specyfikę i niepowtarzalność, wynikającą z cech środowiska geograficznego, w którym jest zlokalizowane. Tę indywidualność można określić, jako genius loci, milieu. Zatem uniwersalna forma modelu partycypacyjnego zarządzania gminą powinna być wypełniona indywidualną treścią, będącą wytworem danej społeczności i środowiska jej życia. Koncepcja modelu została opracowana dla liderów samorządu terytorialnego, którzy odpowiadają za zarządzanie gminą w warunkach konkurencji regionalnej.

Omawiany model jest użytecznym narzędziem analizy i oceny zjawisk zachodzących na danym obszarze, ponieważ jego struktura ujmuje w prosty schemat całość złożonych zagadnień dotyczących zarządzania gminą. Zaproponowany schemat ma przede wszystkim aplikacyjny charakter. Zaproponowany układ modelu pozwala z jednej strony, zrozumieć złożone zagadnienia gospodarowania gminą, i umożliwia wyznaczenie optymalnego kierunku rozwoju gminy, który jest efektem aktywnej partycypacji społecznej w procesie podejmowania decyzji strategicznych.

W zarządzaniu gminą rozwojowymi celami priorytetowymi muszą być:

. poprawa warunków życia mieszkańców, . rozwój społeczno-ekonomiczny, . ład w organizacji przestrzeni gminy.

Drogą wiodącą do realizacji tych celów powinno być wykreowanie marki miejsca, której budowanie odbywa się w długim okresie, wymaga konsekwencji w działaniu i oryginalnego, twórczego myślenia. Znaczenie marki danego terytorium jest zbliżone do użycia tego pojęcia w marketingu przedsiębiorstw komercyjnych. Najczęściej w pojęciu marki zwraca się uwagę na identyfikację firmy i odróżnienie jej spośród konkurencji.

W praktyce zarządzania prowadzonego przez jednostki samorządu terytorialnego często powraca pytanie – Czy gmina może być marką? Oczywiście tak, pod warunkiem jednoznacznej identyfikacji i niepodważalnej reputacji danego terytorium. Kreowanie marki miejsca jest kluczowym celem polityki jednostek samorządu terytorialnego, nazywanej także w literaturze przedmiotu zarządzaniem zintegrowanym. Jednak pominięcie aktywnej partycypacji społecznej może doprowadzić do ograniczonej skuteczności podejścia zintegrowanego. Dlatego też zarządzanie zintegrowane musi być warunkiem koniecznym do wprowadzania zarządzania partycypacyjnego. Dopiero kompleksowe, synergiczne i innowacyjne powiązanie zarządzania integracyjnego i partycypacji społecznej może uruchomić pożądane mechanizmy pozwalające osiągnąć innowacyjne cele rozwoju gospodarczego.

Dla skuteczności partycypacyjnego zarządzania gminą niebagatelne znaczenie ma typ społeczności lokalnej ze względu na posiadane standardy wpływu na kierunki rozwoju jednostki samorządu terytorialnego. Do podstawowych typów społeczności lokalnej zaliczono:

. typ A – społeczności lokalne buntownicze, gdzie normą społeczną jest wpływ na rozwój lokalny bez względu na stanowisko władz; . typ B – społeczności lokalne stabilne, gdzie normą społeczną jest aktywny wpływ na rozwój lokalny, lecz przy uwzględnieniu roli władz lokalnych w zarządzaniu przestrzenią oraz niewykraczanie poza normy prawne państwa demokratycznego; . typ C – społeczności lokalne wycofujące się, gdzie normą społeczną jest odsunięcie się od możliwości decydowania o kierunkach rozwoju jednostki terytorialnej.

Istotna grupa zagadnień zamieszczonych w modelu partycypacyjnego zarządzania gminą dotyczy organizacji jednostki samorządu terytorialnego, czyli zespołu ludzi bezpośrednio odpowiedzialnych za przygotowanie i wdrożenie właściwej koncepcji rozwoju gminy. Organizacja powinna posiadać właściwą charakterystykę, umożliwiającą sprawne

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 działanie. W tej części rozważań warto zwrócić uwagę, że efektywną kulturę organizacji wyznaczają m.in. takie czynniki jak:

. czytelny podział ról i zadań w obrębie organizacji, . zbiór norm i postaw wpływających na opinię o organizacji, . zasady awansu pracowników, współpracy i rozwiązywania problemów na wszystkich szczeblach zarządzania jednostką osadniczą, . wyraźnie wyznaczony cel działania nazywany misją organizacji bądź zadaniami w obrębie konkretnego przedsięwzięcia.

Sprawnie działająca organizacja nie osiągnie zamierzonych celów bez rozsądnego, przewidującego lidera (wójta). Zadaniem wójta jest mobilizowanie personelu wokół zamierzeń zespołowych, przy minimalizacji zachowań egoistycznych. Planowanie strategiczne należy traktować jako podstawowe instrumentarium zarządzania gminą.

W procesie konstruowania marki miejsca ważną rolę odgrywa analiza środowiska wewnętrznego i zewnętrznego danej gminy. Każda społeczność lokalna funkcjonuje, bowiem w pewnym układzie odniesienia. Samowystarczalność bądź całkowita hegemonia pojedynczej gminy praktycznie nie występują. Dlatego też liderzy jednostek samorządu terytorialnego powinni poszukiwać partnerów np. w zakresie podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych, tworzenia lobby gospodarczego, opracowania strategii promocyjnej, przeprowadzania badań rynkowych, tworzenia projektów badawczych, itp. Szczególną uwagę należy poświęcić obszarom, które oferują dobra o profilu podobnym do przygotowanej oferty gminnej, bądź są w stanie je przygotować i zaoferować inwestorom w najbliższym czasie. Potencjalne zagrożenie stanowią również terytoria posiadające w swych zasobach produkty substytucyjne.

Informacje pozwalające skonstruować rzetelny obraz środowiska działania muszą być zbierane systematycznie, a ich opracowanie i analiza mogą zostać przeprowadzone tylko w ramach metody naukowej. Parametry badawcze muszą być precyzyjnie zdefiniowane. Zbierania danych nie można przeprowadzić, jeżeli pominiemy reprezentatywność, sprawdzalność, weryfikację i wiarygodność materiałów. Zastosowanie metodologii naukowej w analizie środowiska działania daje gwarancję otrzymania poprawnych wyników, które z kolei są podstawą podejmowania decyzji strategicznych.

Przygotowanie oferty terytorialnej powinno opierać się na zintegrowanym i precyzyjnym określeniu produktu, ceny, miejsca, czyli sposobu dystrybucji oraz promocji. Produkt gminy (produkt terytorialny), nazywany także produktem-miejsce, posiada złożoną

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 strukturę wewnętrzną, zdeterminowaną w dużym stopniu przez lokalizację w środowisku geograficznym. Tworzą go elementy materialne i niematerialne, mierzalne i ulotne, obiektywne i subiektywne. Gminę rozumie się także, jako megaprodukt, czyli wzajemnie powiązaną i ustrukturalizowaną formę produktów materialnych i usług dostępnych na obszarze gminy dla różnych grup użytkowników. Konsumpcja megaproduktu jest związana z konkretną lokalizacją i pozwala na uzyskanie dodatkowych korzyści. Wiele produktów tworzących megaprodukt gminy nie daje się jednoznacznie zdefiniować, a możemy do nich zaliczyć wizerunek, lokalny klimat kulturowy, tradycje przedsiębiorczości, zdolność do samoorganizacji przestrzennej, stereotypy, itp.

Finalnym etapem omawianej polityki jednostek samorządu terytorialnego (Rys. 8) jest zbudowanie silnej marki miejsca. Przez markę gminy należy rozumieć ideę, która określa tożsamość obszaru poprzez takie cechy jak: unikatowość, odrębność, oryginalność, przejrzystość, spójność, konsekwencję, status, przynależność. Wspomniano już, że warunkiem koniecznym skutecznego zarządzania gminą jest podejście zintegrowane, natomiast warunkiem wystarczającym efektywnego osiągania celów rozwojowych jest ujęcie partycypacyjne.

Wprowadzanie mechanizmów partycypacyjnych powinno opierać się na trzech, następujących kryteriach:

. pierwszeństwa – budowanie oferty terytorialnej powinno doprowadzić gminę do pozycji lidera w danej dziedzinie. Oryginalny, kształtowany po raz pierwszy pomysł powoduje, że gmina jest postrzegane jako pionierska w konkretnym segmencie. Odwaga i dynamika prowadzonych działań stwarzają realne możliwości osiągnięci przewagi konkurencyjnej. Wówczas inne jednostki samorządu terytorialnego będą tylko naśladowcami; . postępu – ewolucja środowiska życia mieszkańców gminy powinna zakładać przechodzenie od stanów prostszych do poziomu o coraz lepszej jakości i doskonalszego zorganizowania przestrzeni pracy, zamieszkania, edukacji, wypoczynku, kultury. Przez postęp należy także rozumieć powiększanie zakresu partycypacji społecznej, oraz wypracowanie sprawnych zasad porozumiewania się i osiągania konsensusu pomiędzy sektorem społecznym, gospodarczym i politycznym; . piękna – czyli podejmowane działania i planowane efekty powinny charakteryzować się precyzją, proporcjonalnością, harmonią wszystkich

elementów tworzących całość realizowanych przedsięwzięć. Zatem w modelu partycypacyjnego zarządzania gminą, nie należy kojarzyć piękna z subiektywnym przeżyciem, ale z precyzyjnym konstruowaniem całości, która powinna racjonalnie i skutecznie funkcjonować.

Omówiony model powinien być użytecznym narzędziem w strategicznym zarządzaniu gminą. Jego innowacyjność polega na praktycznym upodmiotowieniu mieszkańców gminy. Są oni gospodarzami danego terytorium i jednocześnie odpowiadają za przygotowanie konkurencyjnej oferty terytorialnej. W wyniku zaangażowania mieszkańców w przygotowanie i realizację planów strategicznych powinna zostać wykreowana marka miejsca. Tożsamość, oryginalność, unikatowość gminy są jej cechą, ale jednocześnie tworzą niepowtarzalną wartość utylitarną. Jej znaczenie będzie zależne od skuteczności zarządzania integracyjnego, oraz od innowacyjności partycypacji społecznej.

9.3 Grupy producentów rolnych jako narzędzie w zarządzaniu rozwojem zrównoważonym gminy wiejskiej

Grupy producentów rolnych mogą być cennym narzędziem zwiększenia ekonomicznej efektywności rolnictwa. Zgodnie z art. 2 ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, celem zrzeszania producentów rolnych (zarówno osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej) mogą być:

. dostosowanie produkcji rolnej do warunków rynkowych, . poprawa efektywności gospodarowania i planowania produkcji, . koncentracja podaży i poprawa dystrybucji produktów rolnych, a także . ochrona środowiska naturalnego.

Idea grup producentów rolnych związana jest z faktem, iż na rynku produkcji żywności, w relacjach między producentami rolnymi a przemysłem spożywczym typowym zjawiskiem jest rynek nabywcy, a więc rynek o silniejszej, niekiedy monopolistycznej pozycji podmiotów zajmujących się przetwórstwem, kupujących dobra wytworzone w procesie produkcji rolnej. W takich warunkach budowanie pozycji konkurencyjnej przez indywidualne gospodarstwa rolne jest niezwykle trudne:

. brak wystarczających możliwości przygotowania do sprzedaży dużych partii jednolitego towaru wysokiej, powtarzalnej jakości, . brak możliwości osiągnięcia korzyści skali, czego konsekwencją powinno być oferowanie produktów po możliwie niskich cenach ale z zachowaniem opłacalności produkcji rolnej, . brak możliwości zapewnienia ciągłości dostaw, . brak możliwości stosowania skutecznych narzędzi promotion-mix.

Wyróżnić można następujące korzyści, jakie osiąga indywidualne gospodarstwo rolne funkcjonując w ramach grupy producenckiej:

. stosowanie jednolitej technologii produkcji i przechowywania oraz jednolitego materiału hodowlanego, a w konsekwencji poprawa jakości i opłacalności produktu, . stworzenie marki produktu, która ma szansę być identyfikowaną na rynku, . obniżenie kosztów produkcji poprzez wspólny zakup środków produkcji rolnej i możliwość korzystania ze wspólnego parku maszynowego, . zwiększenie pozycji konkurencyjnej w relacjach z kontrahentami, w tym możliwość wyeliminowania pośredników handlowych, . dyfuzja innowacji pomiędzy rolnikami działającymi w grupie producenckiej.

Zasady organizowania i działania grup producentów rolnych wskazują, że narzędzie jakim są grupy powinno być stosowane przede wszystkim względem małych producentów. Warto zaznaczyć, że zgodnie z pkt. 3 art. 3.1 ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, żaden z członków grupy nie może mieć więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników, zależnie od przyjętej formy organizacyjno-prawnej. Co ważne, grupę tworzyć mogą wyłącznie producenci jednego produktu rolnego, przy czym wartość sprzedaży tego produktu musi być dominująca w strukturze przychodów członków grupy producenckiej. Minimalna liczba członków grupy producentów rolnych wynosi 5. Spółdzielnie rolnicze, jeżeli spełniają powyższe warunki, również mogą działać jako grupy producentów rolnych. Zgodnie z art. 12.1 cytowanej wcześniej ustawy, nadzór nad działalnością grupy producentów rolnych sprawuje marszałek województwa właściwy ze względu na siedzibę grupy.

W bieżącym okresie programowania Unii Europejskiej na lata 2014-2020, w zakresie wsparcia polskiego rolnictwa przewidziano kontynuację pomocy z wykorzystaniem narzędzia,

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 jakim są grupy producenckie. W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 zaprojektowano działanie 9 Tworzenie grup i organizacji producentów, poddziałanie 9.1 Tworzenie grup i organizacji producentów w rolnictwie i leśnictwie. W ramach poddziałania przewidziano wsparcie grup producenckich utworzonych od 1 stycznia 2014 r. Wsparcie stanowić będzie procentowy ryczałt od wartości przychodów netto grupy producentów rolnych, pochodzących ze sprzedaży produktów wytworzonych w gospodarstwach rolnych jej członków i sprzedanych odbiorcom niebędącym członkami grupy. Pomoc przyznawana będzie w okresie pierwszych 5 lat funkcjonowania grupy od dnia rejestracji.

10. Planowanie i ocena inwestycji samorządowych

Ocena opłacalności i efektywności zadań inwestycyjnych realizowanych przez samorząd terytorialny jest złożonym procesem. Po pierwsze, odnosi się do zagadnienia celowości, czy inaczej oszczędności, a więc oceny racjonalnego wykorzystania zasobów, którymi dysponuje gmina do realizacji założonych celów inwestycyjnych (Czy założone cele inwestycyjne mają sens?). Ocena celowości to jeden z podstawowych elementów ogólnej oceny gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Dzięki ocenie celowości można stwierdzić, w jakim stopniu gospodarka finansowa jest zgodna ze strategią działalności samorządu, przyjętymi celami strategicznymi i pozwalającymi je urzeczywistnić zadaniami. Po drugie, wiąże się z kwestią wydajności, a więc efektywnego wydatkowania środków na działania inwestycyjne, w ramach założonych celów (Czy zaplanowane działania inwestycyjne rzeczywiście realizowano? Czy wydatkowano na nie zaplanowane środki finansowe?). Po trzecie wreszcie, oznacza badanie skuteczności, a więc sprawdzenie, czy dzięki zrealizowanym działaniom inwestycyjnym osiągnięto założone cele inwestycyjne (Czy dzięki faktycznie zrealizowanym działaniom inwestycyjnym osiągnięto założone cele inwestycyjne? Czy działania były społecznie użyteczne?).

Wskazać należy na strategiczny, długookresowy charakter decyzji inwestycyjnych samorządu terytorialnego. Podkreślić trzeba, że decyzje te:

. wiążą się ze zmianami wielkości i jakości infrastruktury komunalnej, . mają na celu pozyskanie gruntów pod rozwijaną i modernizowaną infrastrukturę komunalną,

. oznaczają nabycie aktywów finansowych, umożliwiających sfinansowanie rozwoju i modernizacji infrastruktury komunalnej w przyszłości.

Budowanie przewagi konkurencyjnej samorządów następuje przede wszystkim poprzez właściwe decyzje inwestycyjne. Podkreśla się, że każda inwestycja powinna być oceniona w dwóch wymiarach. Po pierwsze, należy wskazać, czy dzięki inwestycji osiągnięto założone cele społeczne. Po drugie, warto ocenić, jakim kosztem osiągnięto wspomniany cel. Warto pamiętać, aby efektywność samorządowych inwestycji infrastrukturalnych oceniać z perspektywy:

. generowania i alokowania zasobów niezbędnych do realizacji inwestycji, . poszanowania prawa równego dostępu do zasobów koniecznych do przeprowadzenia inwestycji, . korzyści osiąganych przez bezpośrednich beneficjentów inwestycji, i wreszcie . społecznego i gospodarczego oddziaływania inwestycji na środowisko lokalne.

Kluczowym w procesie planowania inwestycji w gminie jest dostęp do informacji, w tym informacji finansowej. Podstawowym źródłem informacji wykorzystywanej w analizie gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego są uchwały budżetowe i sprawozdania z wykonania budżetu. Podkreśla się ogromne znaczenie dostępności i jakości owej informacji. Wskazuje się, że wszelkie decyzje samorządu nie mogą mieć charakteru intuicyjnego, nie mogą być podejmowane bez dostępu do wspomnianej informacji i bez jej analizy.

11. Marketing terytorialny

Nowoczesny sposób myślenia w zarządzaniu przestrzenią gminy oraz w stymulowaniu jej rozwoju gospodarczego sięga przede wszystkim do koncepcji marketingu społecznego i organizacji typu non-profit. W efekcie, liczne doświadczenia badawcze i praktyczne przyniosły nowe rozwiązania w postaci marketingu urbanistycznego, komunalnego, regionów, obszarów, miejsca, terytorialnego czy turystycznego. Podstawą opracowania wymienionych koncepcji jest niezmiennie kreowanie produktów, które są silnie zdeterminowane lokalizacją w przestrzeni, gdzie walory konkretnego obszaru stają się ofertą rynkową. Przedstawione założenia doprowadziły do sformułowania definicji marketingu terytorialnego, który jest narzędziem zarządzania rozwojem jednostki terytorialnej w taki sposób, aby swego rodzaju

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 złożony megaprodukt, jakim jest np. gmina, czy region zaspokoił zidentyfikowane i antycypowane potrzeby klientów w zamian za uzyskane korzyści dla właściwego obszaru, traktowanego jako terytorialnie określony upodmiotowiony „zbiór” mieszkańców lub terytorialny system społeczny. W literaturze przedmiotu stosuje się najczęściej formułę marketingu terytorialnego, będącego uogólnioną wersją dla różnych, specyficznych jednostek przestrzennych (miasto, gmina, region, kraj, itp.). Pomimo powszechnie przyjmowanego terminu marketing terytorialny należy wspomnieć, o propozycji pracowników Uniwersytetu w Groningen, którzy używali określenia geographical marketing. Marketing geograficzny uwzględnia, bowiem każdą skalę przestrzenną analizowanego terytorium oraz wskazuje na szczególnie złożony charakter relacji społecznych, ekonomicznych i przyrodniczych zachodzących w środowisku życia człowieka. W dalszej części opracowania będzie stosowane pojęcie marketingu terytorialnego, który wraz z geomarketingiem (gromadzenie i analiza informacji geograficznych, umożliwiających optymalizację decyzji lokalizacyjnych podejmowanych przez podmioty gospodarujące) wyznacza zakres metodyczny i praktyczny właśnie marketingu geograficznego.

Rys. 9: Marketing geograficzny. Źródło: opracowanie własne. Można zatem przyjąć, że marketing terytorialny gminy jest procesem zarządzania przestrzenią, którego celem jest poprawa jakości życia mieszkańców określonej jednostki administracyjnej. Wśród wielu dziedzin jakie obejmuje koncepcja marketingu terytorialnego należy zwrócić uwagę na metodologię przygotowania strategii marketingowej gminy oraz na procedury konstruowania wizerunku obszaru.

Pojęcie „strategia” ma charakter historyczny a jej zakres przedmiotowy zmieniał się w czasie. Pierwotne znaczenie wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie oznaczało dziedzinę sztuki wojennej, której zadaniem jest przygotowanie i prowadzenie wielkich operacji militarnych a celem osiągnięcie zwycięstwa. Strategiem nazywano wodza armii. Inne, o charakterze bardziej ogólnym pojęcie zawiera stwierdzenie, że strategia to proces wyznaczania celów w długim okresie oraz sposobów i środków niezbędnych do zrealizowania tych zamierzeń, przy pewnych kryteriach efektywności działania. Miarą osiągania celów są odpowiednio dobrane wskaźniki (np. wygranie bitwy, opanowanie pewnego segmentu rynkowego, zwiększenie poziomu zysku,

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zdanie egzaminu). Formułowanie celów wynika z sytuacji problemowych, kiedy jesteśmy niezadowoleni z aktualnego stanu lub oczekiwanego poziomu przewidywanych zjawisk. W omawianym kontekście problemowym strategia wiąże się z procesem kreowania oferty terytorialnej gminy.

Współcześnie strategia marketingowa gminy ma bardzo złożony charakter. Formułowanie zamierzeń strategicznych jest działaniem z pogranicza nauki i sztuki. Nauki, ponieważ stosujemy systematyczne metody zbierania informacji, odkrywania powiązań pomiędzy zjawiskami oraz modelowania rzeczywistości. Sztuki, ponieważ wymaga twórczego, niekonwencjonalnego sposobu myślenia, opuszczenia uczęszczanych dróg oraz przełamywania istniejących schematów. Wyznaczając cele strategiczne tworzymy swego rodzaju abstrakcje (idee), czasami o bardzo zawikłanej charakterystyce. Takie ogólne, oryginalne sformułowania wymagają przetłumaczenia na język praktycznych działań, na zbiór zachowań rynkowych. Zatem abstrakcja musi uzyskać formę konkretu, który będzie zrozumiały dla podmiotów działających oraz odbiorców rynkowych (klientów). Abstrakcyjne założenia muszą być także przetłumaczone na język kolejnych etapów postępowania, gdzie konkretem stają się sposoby realizacji celów i zastosowane środki. Aby mieć możliwości dokonania oceny trafności przyjmowanych zamierzeń (od myśli do konkretu), należy określić poziom efektywności, który będzie miernikiem osiągania celów. Potwierdzeniem trafności przyjętych rozwiązań powinno być osiągnięcie sukcesu czyli realizacja założonego poziomu efektywności przedsięwzięć podejmowanych przez władze gminy.

Do zakresu marketingowej strategii gminy zalicza się analizę atutów i słabości na istniejących i potencjalnych rynkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych, pozycję i udział w rynku jaki zamierzają osiągnąć zarządzający jednostkami samorządu terytorialnego, misję gminy oraz programy działań zmierzające do zrealizowania celów. Cele strategiczne osiągane są w poprzez zarządzanie strategiczne, tzn., proces optymalnego gospodarowania zasobami ludzkimi, finansowymi i materialnymi, który powinien doprowadzić do osiągnięcia zakładanych celów rozwojowych gminy. Do podstawowych etapów zarządzania strategicznego należą: formułowanie celów, wprowadzanie w życie przyjętych założeń, kontrola realizacji wykonywanych zadań, obserwacja otoczenia i środowiska wewnętrznego.

Przystępując do przygotowania zamierzeń strategicznych trzeba odpowiedzieć na kilka ważnych pytań:

. co i dlaczego chcemy osiągnąć?

. kto będzie wykonywał poszczególne zadania? . w jaki sposób i przy pomocy jakich narzędzi będziemy realizować poszczególne cele? . jakie poniesiemy koszty? . jakie zamierzamy osiągnąć efekty i jak je zmierzymy?

Konstruowanie strategii marketingowej gminy przebiega zgodnie z procedurą planowania strategicznego. Procedura ta ma postać scenariusza następujących po sobie kroków, tzn.:

. diagnoza stanu istniejącego – stanowi podstawowy i niezbędny warunek jakichkolwiek opracowań prognostycznych, . analiza SWOT – uporządkowanie zebranego materiału według atutów i słabości danej organizacji oraz możliwości i zagrożeń w środowisku zewnętrznym, . identyfikacja celów rozwojowych – jest to odpowiedź na pytanie „Co chcemy osiągnąć w przyszłości?”, . hierarchia celów – ustalenie istotności poszczególnych zamierzeń oraz wybór tych najważniejszych, . scenariusz wariantowy – pozostawienie możliwości wyboru określonej sekwencji działań, . potencjalne konflikty – przewidywanie sytuacji problemowych, które mogą się pojawić w trakcie realizacji programu, . wykonanie zamierzeń strategicznych – wskazanie wykonawców odpowiedzialnych za realizację poszczególnych celów oraz przeprowadzenie wstępnej kalkulacji kosztów planowanych przedsięwzięć, . ocena efektów – określenie parametrów, które powinny stanowić wymierną ocenę zakresu realizacji strategii oraz sposobów prowadzenia obserwacji procesu urzeczywistniania podejmowanych zamierzeń.

Przedstawione etapy planowania strategicznego są tradycyjnym, najczęściej stosowanym podejściem badawczym i planistycznym. Warto zapamiętać jednak ostrzeżenie dla osób zajmujących się planowaniem strategicznym, by nie trzymały się bezkrytycznie przyjętych założeń. Podczas pracy nad strategią można być pewnym jednego, że danego dnia stanie się coś zupełnie nieprzewidzianego. Strategia marketingowa gminy nie może być bezspornym rozstrzygnięciem, wskazującym jak będzie rozwijać się gmina i wybrane docelowe segmenty rynkowe. W dokumentach strategicznych przyjmuje się zazwyczaj jeden z wielu

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 możliwych wariantów i pozostaje kwestią otwartą, co by się działo gdybyśmy wybrali inną drogę postępowania? Podejmowanie decyzji to kolejne, bardzo ważne zagadnienie zarządzania strategicznego. Podjęcie decyzji oznacza przyjęcie odpowiedzialności za dalszy bieg wypadków i wydaje się, że im więcej posiadamy informacji tym łatwiejsze i pewniejsze jest rozstrzyganie złożonych problemów. Zazwyczaj jednak przedłużanie procesu analizy oraz poszukiwanie absolutnej pewności powoduje, że pozostajemy zdecydowanie w tyle za podejmującą ryzyko konkurencją.

Opracowanie i realizacja strategii marketingowej gminy są połączeniem nauki i sztuki. Wymagają one solidnego przygotowania metodycznego oraz kreatywnego myślenia opartego na wyobraźni i intuicji planistycznej.

Traktowanie gminy jako dobra rynkowego należy do kanonu studiów z zakresu zarządzania, ekonomiki przestrzeni, marketingu terytorialnego. Konkurencja gmin i regionów stała się zjawiskiem powszechnym i nie budzi dzisiaj większych wątpliwości. Lokalizacja, miejsce są produktami o złożonej strukturze funkcjonalnej. Gminy są produktami, które konkurują ze sobą poziomem użyteczności określonego obszaru. Rynek dóbr terytorialnych oraz ich konkurencyjność stały się faktem. Dlatego też kształtowanie wizerunku gminy jest conditio sine qua non nowoczesnej gospodarki, a nie tylko przejściową modą w zarządzaniu jednostkami administracyjnymi. Wykorzystywanie wizerunku gmin w konkurowaniu ofertami terytorialnymi związane jest także z przejściem organizacyjnym, tzn. zastępowaniem administrowania przestrzenią przez zarządzanie przestrzenią.

Zarządzanie polega przede wszystkim na takim wykorzystywaniu zasobów organizacji, aby w sposób racjonalny i efektywny osiągnąć założone cele. Administrowanie jest natomiast działalnością organizatorsko-wykonawczą o charakterze ciągłym i uporządkowanym, należy do czynności pomocniczych w organizacji, aczkolwiek niezbędnych do jej istnienia i działania. Sprawność działania organizacji regulują w głównej mierze przepisy prawa i sformalizowane zasady działania. W administrowaniu dominuje wykonywanie poleceń według przyjętych regulaminów, natomiast kreowanie nowych rozwiązań i wyobraźnia strategiczna mają tutaj zdecydowanie mniejsze znaczenie. Zarządzanie i administrowanie przestrzenią nie są sprzecznymi pojęciami i nie wykluczają się wzajemnie. Trzeba je traktować jako uzupełniające się elementy całości organizacyjnych. Należy zatem stwierdzić, że kształtowanie wizerunku gminy w warunkach administrowania przestrzenią nie było koniecznością. Natomiast przejście do zarządzania przestrzenią w otoczeniu konkurencji rynkowej wymaga wykorzystania

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 koncepcji marketingu terytorialnego, w tym mechanizmów skutecznego zarządzania wizerunkiem gminy.

Wizerunek gminy jest sumą poglądów, postaw i wrażeń jakie osoba lub grupa społeczna ma w stosunku do gminy. Kształtowanie pozytywnego wizerunku gminy stanowi finalny cel działalności promocyjnej zarządzających jednostkami samorządu terytorialnego. Drogą prowadzącą do tego celu powinno być określenie treści użytecznych pojęć. Ich układ uporządkowany hierarchicznie może wyznaczać kolejne poziomy myślenia istotne w procesie zarządzania wizerunkiem gminy.

W pierwszej kolejności, należy przyjąć za pewnik, że gmina jest faktem społeczno- gospodarczym posiadającym historyczną lokalizację w środowisku geograficznym. Mamy zatem do czynienia ze stanem gminy, czyli obiektywnie istniejącą rzeczywistością, na którą składają się przestrzeń, gospodarka, przyroda, społeczeństwo, etc.

Historycznie i geograficznie określoną gminę można scharakteryzować ze względu na przyjęte kryteria. Powstaje wówczas opisanie gminy, czyli obiektywne odzwierciedlenie (opisanie, charakterystyka) stanu rzeczywistego gminy, na który składają się m.in.:

. historia obszaru, . charakterystyka społeczności lokalnej, . dorobek kulturowy, . dziedzictwo obszaru, . pozycja konkurencyjna gminy.

Kolejnym ważnym określeniem, a jednocześnie koniecznym etapem kształtowania wizerunku obszaru jest zdefiniowanie tożsamości gminy. W literaturze przedmiotu traktuje się ją jako kompleksowy i wielowymiarowy zbiór informacji ukształtowany w wyniku długotrwałego, planowego, racjonalnego działania polegającego na przekonywaniu i upowszechnianiu w otoczeniu charakterystycznych cech, właściwości oraz funkcji gminy. W ten sposób tożsamość gminy powinna być najpierw zidentyfikowana, a następnie celowo kształtowana.

Na wyższym poziomie zarządzania wizerunkiem znajduje się omawiany wcześniej obraz gminy. Z praktycznego punktu widzenia obrazem gminy jest suma powtarzalnych oraz istotnych elementów formalnych i treściowych, za pomocą których gmina prezentuje swoje walory na zewnątrz, a także do wewnątrz, uzyskując w ten sposób jednoznaczną identyfikację i odróżnienie od innych obszarów.

Końcowym etapem działań w ujęciu marketingu terytorialnego jest kształtowanie wizerunku gminy, który jest całokształtem subiektywnych wyobrażeń rzeczywistości, które wytworzyły się w ludzkich umysłach jako efekt percepcji oraz oddziaływania środków masowego przekazu i nieformalnych przekazów informacyjnych.

Zaprezentowany zakres podstawowych określeń oraz ich aplikacyjny układ hierarchiczny pozwalają określić właściwy porządek myślenia w kontekście kształtowania wizerunku gminy (Rys. 10).

Rys. 10: Kształtowanie wizerunku gminy. Źródło: opracowanie własne. Zamieszczony schemat nazwany subiektywnym odczytywaniem rzeczywistości umożliwia jednocześnie syntetyczne ujęcie procesu kształtowania wizerunku gminy. Składają się nań następujące elementy:

. tożsamość gminy, czyli odkrywanie idei gminy, . obraz gminy, czyli prezentowanie idei gminy, . wizerunek gminy, czyli odczytywanie idei gminy.

Dotychczasowe rozważania wyraźnie pokazują, że zarządzanie wizerunkiem gminy nie jest zbiorem pojedynczych prostych czynności. Ostateczny rezultat podejmowanych działań uzależniony bywa od rzetelnie dokonanych obserwacji, od kreatywnego i nieschematycznego myślenia, od intuicji, od posiadanego doświadczenia. Zarządzanie wizerunkiem gminy powinno być zatem spójną kompozycją sztuki, nauki i praktyki. Wizerunku gminy nie należy traktować wyłącznie jako kategorii teoretycznej, czy jako relacji o charakterze

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 psychologicznym. Posiada on bowiem realną wartość ekonomiczną. Wizerunek gminy oddziałuje na kształtowanie cen materialnych dóbr terytorialnych i usług. Jest on także silnie powiązany z marką miejsca.

12. Bibliografia

. Basińska-Zych A., Lubowiecki-Vikuk A.P., 2010, Interwencjonizm samorządowy w obszarze turystyki i rekreacji w wybranych państwach Unii Europejskiej, Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia, 2010, t. 9, Nr 4, s. 25-37. . Czornik M., 2005, Promocja miasta, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice. . Domański T., 2006, Skuteczna promocja miasta i regionu podstawowym zadaniem marketingu terytorialnego, w: Red. T. Markowski, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXVI. . Filipiak B., 2011, Finanse samorządowe. Nowe wyzwania bieżące i perspektywiczne, Difin, Warszawa. . Gaczek W.M., 2003, Zarządzanie w gospodarce przestrzennej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Poznań. . Glińska E., Florek M., Kowalewska A., 2009, Wizerunek miasta: Od koncepcji do wdrożenia, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. . Grupy producenckie krok po kroku: Kodeks dobrych praktyk, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, źródło: https://www.umww.pl/attachments/article/38315/PL%20-%20Grupy%20 producenckie%20Krok%20po%20Kroku.pdf, dostęp: 2015-10-05. . Kaczmarek J., 2004, Zarządzanie przestrzenią miasta, czyli „butelka marketingowa”, w: Red. J. Słodczyk, Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 515-526. . Kaczmarek J., 2010, Zarządzanie wizerunkiem miasta – uwagi heurystyczne, Studia Miejskie, Nr 1, s. 29-38. . Kaczmarek J., 2012, Egzo- i endogeniczna gospodarka turystyczna jako przykład kreowania i zarządzania przestrzenią w mieście, Studia Miejskie, Nr 7, s. 17-28. . Kaczmarek J., Liszewski S., Włodarczyk B., 2006, Strategia rozwoju turystyki w Łodzi, ŁTN, Łódź.

. Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., 2010, Produkt turystyczny: Pomysł, organizacja, zarządzanie, PWE, Warszawa. . Kauf S., 2002, Koncepcja marketingu jako determinanta wzrostu konkurencyjności miast, w: Red. J. Słodczyk, Z. Jakubczyk, Zarządzanie gospodarka miejską i prawne podstawy funkcjonowania miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 242-254. . Kot J., 2003, Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Kotus J., 2001, Społeczności lokalne wybranych gmin Wielkopolski wobec zagadnień rozwoju społeczno-gospodarczego, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań. . Lynch K., 1960, The Image of the City, The MIT Press, Cambridge. . Markowski T. (red.), 2002, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXII, Warszawa. . Markowski T., 1999, Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. . Markowski T., 2006, Marketing miasta, w: Red. T. Markowski, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXVI. . Markowski T., Turała M., 2015, Planowanie jako instrument zintegrowanego zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Napierała T., Adamiak M., Lawin M., 2013, Budżet samorządowy jako narzędzie stymulacji rozwoju turystyki w gminach wiejskich województwa łódzkiego, Studia Obszarów Wiejskich, Nr 34, s. 247-260. . Napierała T., Lawin M., 2012, Efektywność środków wydatkowanych na rzecz rozwoju turystyki przez samorządy gminne województwa łódzkiego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Nr 258, s. 113-126. . Parysek J., 2001, Podstawy gospodarki lokalnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. . Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, źródło: http://www.minrol.gov.pl/content/ download/54205/298537/version/1/file/PROW2014-2020_wersja_pelna.pdf, dostęp: 2015-10-05.

. Radó P., 2010, Governing decentralized education systems: Systemic change in South Eastern Europe, Local Government and Public Service Reform Initiative of the Open Society Foundations, Budapest. . San Martin H., Rodriguez del Bosque I.A., 2008, Exploring the cognitive-affective nature of destination image and the role of psychological factors in its formation, Tourism Management, Vol. 29, p. 263-277. . Szromnik A., 2007, Marketing terytorialny: Miasto i region na rynku, Wolters Kluwer Polska, Kraków. . Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, Dz.U. 2000, Nr 88, poz. 983.

IV. Program działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

13. Wprowadzenie

Proponowana przez Zespól ekspertów strukturalna modyfikacja Planu działania do strategii gminy Pniewy składała się z trzech faz:

. weryfikacja zapisanych w dotychczasowym planie zadań w kontekście ich aktualności i zasadności realizacji, . eliminacja zadań zbędnych obecnie, spośród przewidywanych do wykonania w momencie tworzenia strategii czyli w 2003 roku, . pogrupowanie zadań aktualnych i określenie parametrów oraz specyfiki procesu ich realizacji.

Następny etap opracowania wykonany przez ekspertów polegał na przygotowaniu szczegółowej charakterystyki elementów zmodyfikowanego zbioru oraz określenia deskryptorów planowanych działań w kontekście uwarunkowań ich realizacji.

14. Koncepcja strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY

Koncepcja strukturalnej modyfikacji Planu Działania zaproponowana przez zespól ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego polegała na wyodrębnieniu w zestawieniu zweryfikowanych działań trzech grup tematycznych, wewnętrznie uporządkowanych hierarchicznie czyli:

. działania infrastrukturalno-materialne, . działania diagnostyczne-studialne, . działania organizacyjne i marketingowe.

Następnie każde z działań przyporządkowane do odpowiedniej grupy było przedstawione według następującego układu: czas realizacji (w podziale na lata w przedziale 2015-2020), zidentyfikowani przez ekspertów interesariusze, spójność z pozostałymi grupami, znaczenie społeczne, znaczenie ekonomiczne, konieczność współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialne oraz monitoring realizacji. Zestawienie charakterystyki działań za pomocą wskazanych deskryptorów zamieszczono w załączonym pliku: PNIEWY_Program_Dzialania_Macierz_Struktury_Dzialan_Strategicznych.xlsx.

15. Zadania infrastrukturalno-materialne

15.1 Istota zadań

Samorządowe zadania infrastrukturalno-materialne podejmowane są w ramach interwencjonizmu samorządowego, który definiowany jest jako polityka społeczna i gospodarcza prowadzona na rzecz rozwoju gminy. W ramach interwencjonizmu samorządowego wskazuje się na działania wspierające rozwój przedsiębiorczości i inicjatyw społecznych o charakterze lokalnym. Działania te realizowane są właśnie poprzez właściwą alokację zasobów infrastrukturalno-materialnych. W literaturze przedmiotu używa się często terminu „narzędzia pobudzania infrastrukturalnego”. Zadania infrastrukturalno-materialne mają bowiem w pozytywny sposób oddziaływać na rozwój społeczny i gospodarczy gminy, podnosić atrakcyjność inwestycyjną gminy, finalnie być swoistym katalizatorem inwestycji prywatnych.

Liczba zadań Liczba 6

0 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Rys. 11: Czas realizacji zadań infrastrukturalno-materialnych. Źródło: opracowanie własne. W strukturalnej modyfikacji Planu Działania dla Strategii Rozwoju Gminy Pniewy zaproponowano do realizacji łącznie 15 zadań infrastrukturalno-materialnych. Realizacja większej części zadań przypada na okres od 2016 do 2018 roku. Harmonogram uznać należy za korzystny. Ewentualne przesunięcia realizacji ujętych w strategii zadań nie spowodują wydłużenia harmonogramu całej strategii.

Liczba zadań Liczba 6

0 Mieszkańcy Przedsiębiorcy Producenci Organizacje Letnicy Odwiedzający Potencjalni rolni pozarządowe inwestorzy

Rys. 12: Interesariusze zadań infrastrukturalno-materialnych. Źródło: opracowanie własne. Za interesariuszy a jednocześnie beneficjentów wszystkich inwestycji infrastrukturalno-materialnych uznano mieszkańców gminy Pniewy. Najszersze oddziaływanie przypisano inwestycjom drogowym. Infrastruktura ta jest kluczowa dla wielu grup społecznych i gospodarczych: mieszkańcom, przedsiębiorcom, producentom rolnym, letnikom, odwiedzającym, oraz potencjalnym inwestorom. Oddziaływanie inwestycji w pozostałe elementy infrastruktury technicznej ukierunkowane jest na mniejsze spektrum interesariuszy. Z perspektywy mieszkańców i osób posiadających w gminie Pniewy tzw. drugie domy, istotne znaczenie będą mieć inwestycje w infrastrukturę rekreacyjną i sportową. W konsultacje wspomnianych zadań, podobnie jak inwestycji w zakresie ekologii, zaangażować należy organizacje pozarządowe działające na terenie gminy Pniewy.

Realizacja większości zadań infrastrukturalno-materialnych nie wymaga współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Jednakże, współpraca z sąsiednimi gminami oraz powiatem grójeckim jest kluczowa w zakresie modernizacji dróg powiatowych i gminnych, przede wszystkim odcinków prowadzących z miejscowości gminy Pniewy do granicy gminy. Budowa zbiorników retencyjnych w gminie Pniewy decydować będzie o stosunkach wodnych nie tylko w samej gminie, ale i poza jej obszarem. W związku z tym, inwestycje te powinny być konsultowane z sąsiednimi jednostkami samorządowymi. Inwestycje w zakresie infrastruktury rekreacyjnej również powinny być przedmiotem konsultacji z sąsiednimi

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 gminami. Stworzenie atrakcyjnej oferty rekreacyjnej i turystycznej jest bowiem możliwe wyłącznie przy jednoczesnym zaangażowaniu wielu jednostek samorządowych.

Tak Nie

Rys. 13: Struktura zadań infrastrukturalno-materialnych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Źródło: opracowanie własne.

Liczba zadań Liczba 6

0 Produktu Rezultatu

Rys. 14: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań infrastrukturalno- materialnych. Źródło: opracowanie własne.

15.2 Wykaz zadań

Tab. 2: Wykaz zadań infrastrukturalno-materialnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne.

Znaczenie ekonomiczne Duże Średnie Małe Znaczenie społeczne 1. Budowa sieci 8. Rozbudowa przedszkoli w 9. Modernizacja oświetlenia wodociągowej w Kruszewie i Jeziorach ulicznego miejscowościach Michrów i 10. Likwidacja „dzikich Michrówek wysypisk śmieci” 2. Budowa ujęć wody i stacji uzdatniania w sołectwie Osieczek 3. Budowa stacji uzdatniania wody w Pniewach, Duże modernizacja hydroforni w Pniewach i Michrowie 4. Budowa studni głębinowej w Michrowie 5. Budowa oczyszczalni ścieków w Pniewach 6. Modernizacja dróg powiatowych 7. Modernizacja dróg gminnych 11. Zagospodarowanie 14. Budowa gminnego boiska z rekreacyjne terenów wokół zapleczem socjalnym we zbiornika wodnego we wsi wsi Załęże Duże Osieczek oraz osiedla 15. Odwadnianie budynku Śreniawa Urzędu Gminy i Ośrodka Średnie – 12. Wsparcie budowy Zdrowia zbiorników retencyjnych i rekreacyjnych na terenach prywatnych 13. Zakup sprzętu dla jednostek OSP Małe – – –

Źródło: opracowanie własne. W tabeli (Tab. 2) zaprezentowano wszystkie 15 zadań infrastrukturalno-materialnych, zaplanowanych do realizacji w gminie Pniewy, w latach 2015-2020. Należy wyjaśnić, że zadanie polegające na modernizacji dróg powiatowych obejmuje następujące odcinki: Pniewy – granica gminy (Rembertów), Michrówek – granica gminy (Jeżewice), Konie – granica gminy (Wilków) i Ciechlin – granica gminy (Rożce). Natomiast, zadanie modernizacji dróg gminnych odnosi się do następujących odcinków: Dąbrówka – Daszew – Ciechlin, Załęże Duże – granica

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 gminy (Bystrzanów), Załęże Duże – Kruszewek – Kruszew, Wola Pniewska – Kruszew – Jurki, Michrów – Kocerany – granica gminy (Wysoczyn), Budki Petrykowskie – Natalin – Kornelówka, Jeziora Nowina – Jeziora (las) oraz Jeziórka – Wola Grabska.

16. Zadania diagnostyczno-studialne

16.1 Istota zadań

Istotnym elementem strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy było wyodrębnienie grupy przedsięwzięć planowanych jako zadania analityczne, których celem jest przeprowadzenie studiów diagnostycznych pozwalających w przyszłości podjąć właściwe dla gminy decyzje rozwojowe. W tej grupie znalazło się pięć działań, trzy z nich dotyczą turystyki jako aktywności gospodarczej i społecznej, która ma znaczny potencjał rozwojowy w gminie położonej w bezpośredniej strefie oddziaływania wielkiej aglomeracji czyli zespołu miejskiego Warszawy. Pozostałe dwa działania dotyczą natomiast analizy diagnostycznej związanej z koordynacją realizacji procesu inwestycji infrastrukturalnych i społecznych.

Liczba zadań Liczba 6

0 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Rys. 15: Czas realizacji zadań diagnostyczno-studialnych. Źródło: opracowanie własne.

Wskazane w tej grupie zadania są planowane do sukcesywnego przeprowadzenia we całym okresie, którego dotyczy Strategia (Rys. 15), przy czym silniejsza intensyfikacja przewidziana jest w początkowej fazie okresu objętego horyzontem czasowym obowiązywania strategii (lata 2015-2018), z kulminacją w roku 2018, natomiast w kolejnej fazie obejmującej pozostałe dwa lata natężenia realizacji zadań jest słabsze. Istotną kwestią przy analizie tej grupy zadań jest relacja, jaka została zidentyfikowana podczas analiz eksperckich, zachodząca pomiędzy liczbą zadań a liczbą i zróżnicowaniem grup interesariuszy, których one dotyczą (Rys. 16).

Liczba zadań Liczba 6

0 Mieszkańcy Przedsiębiorcy Producenci Organizacje Letnicy Odwiedzający Potencjalni rolni pozarządowe inwestorzy

Rys. 16: Interesariusze zadań diagnostyczno-studialnych. Źródło: opracowanie własne. Obserwujemy tutaj bardzo złożoną i różnorodną społeczność interesariuszy, w której znaleźli się zarówno mieszkańcy gminy jak również osoby z zewnątrz, którzy czasowo użytkują jej przestrzeń oraz elementy wyposażenia infrastrukturalnego. Ważne jest również podkreślenie, że zadania wskazane w tej grupie, choć nie są zbyt liczne (wyróżniono 5 takich zamierzeń), to jednak charakteryzują się znaczącym społecznie zasięgiem oddziaływania. Ponadto dysponują one istotnym potencjałem oddziaływania na sytuację gospodarczą oraz warunki życia mieszkańców gminy, ponieważ realizacja tychże otwiera nowe możliwości w zakresie rozwoju przedsiębiorczości, inicjatyw lokalnych oraz wzmocnienie pozytywnego wizerunku gminy na zewnątrz jej obszaru. W tym kontekście istotną kwestią jest relacja pomiędzy gminą Pniewy a innymi jednostkami samorządu terytorialnego usytuowanymi w jej pobliżu w procesie przygotowania i realizacji zadań diagnostyczno-studialnych. Na poniższej

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 rycinie (Rys. 17) przedstawiono strukturalną zależność występująca pomiędzy poszczególnymi zadaniami tej grupy (w fazie przygotowania i realizacji) oraz koniecznością i potrzebą współpracy w tej materii z innymi jednostkami samorządu terytorialnego położonymi w sąsiedztwie Pniew.

Tak Nie

Rys. 17: Struktura zadań diagnostyczno-studialnych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Źródło: opracowanie własne. Kolejnym istotnym elementem charakteryzującym grupę zadań diagnostyczno- studialnych jest kwestia prowadzenia monitoringu w procesie ich realizacji. Specyfika zadań programowo-planistycznych do jakich zaliczyć można wszystkie wyróżnione wymaga elastycznego, kompleksowego podejścia w ich realizacji. Rodzaj i zakres przewidywanych zadań w tej grupie koncentruje się w obszarze planowania aktywności turystycznych, które charakteryzuje silna zależność od sytuacji społeczno-gospodarczej w szerszej skali. Kontekst planowania i programowania rozwoju turystyki, wymaga szczególnie uwzględnienia czynników zewnętrznych (występujących zazwyczaj poza bezpośrednim obszarem, gdzie rozwija się zagospodarowanie turystyczne) jako silnych determinant skuteczności działań tego typu. Dlatego też szczególnie ważne jest uwzględnienie w procesie planowania możliwości dokonywania cząstkowej analizy skuteczności działań czyli monitoringu oraz wprowadzenia na tej podstawie bieżących korekt. Poniższa rycina (Rys. 18) ilustruje zidentyfikowane relacje pomiędzy zadaniami potrzebą prowadzenia stosownych rodzajów procesu monitorowania.

Liczba zadań Liczba 6

0 Produktu Rezultatu

Rys. 18: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań diagnostyczno-studialnych. Źródło: opracowanie własne. Elastyczność planowania w przypadku tego działań strategicznych znajdujących się w tej grupie jest podstawowym czynnikiem warunkującym ich racjonalne przeprowadzenie oraz osiągniecie zamierzonej skuteczności, która przekłada się bezpośrednio na uzyskanie pożądanych efektów.

16.2 Wykaz zadań

Zamieszczona niżej tabela (Tab. 3) zawiera zestawienie działań, które zostały przyporządkowanego grupy diagnostyczno studialnych. Na podstawie analizy eksperckiej określono dla każdego przewidywanego, pojedynczego przedsięwzięcia jego znaczenie społeczne oraz ekonomiczne. Konstrukcja tabeli pozwala ponadto zidentyfikować relacje pomiędzy tymi dwiema kategoriami. Przeprowadzony podział pozwala władzom jednostki samorządowej zidentyfikować konsekwencje, jakie mogą wystąpić jako efekt planowanego działania. Wartościowanie zadań przeprowadzone w kategoriach potencjalnych korzyści ekonomicznych i znaczenia społecznego, daje ponadto możliwość odpowiedniego powiązania tych działań z innymi stałymi elementami procesu polityki zarządzania terytorialnego w gminie.

Tab. 3: Wykaz zadań diagnostyczno-studialnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne.

Znaczenie ekonomiczne Duże Średnie Małe Znaczenie społeczne 1. Opracowanie Duże harmonogramów realizacji – – inwestycji wodociągowych 2. Opracowanie mapy 4. Analiza stanu bazy terenów pod inwestycje turystyczno-rekreacyjnej w 3. Analiza możliwości rozwoju gminie Średnie agroturystyki i 5. Opracowanie koncepcji – ekologicznego rolnictwa na rozwoju bazy turystyczno- terenie gminy rekreacyjnej i dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego Małe – – –

Źródło: opracowanie własne.

17. Zadania organizacyjne i marketingowe

17.1 Istota zadań

Kolejny poziom strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy stanowi zbiór zadań organizacyjno-marketingowych. Ich podstawowym celem jest przygotowanie i uruchamianie zasobów gminy niezbędnych do osiągania wytyczonych celów społeczno-gospodarczych. Przez zasoby gminy należy rozumieć zbiór aktualnie dostępnych i potencjalnych dóbr, których wykorzystanie umożliwia uszlachetnianie jakości życia w danej jednostce administracyjnej. Sfera organizacyjna obejmuje z kolei zarządzanie zasobami gminy, które polega na sterowaniu użytkowaniem zasobów gminy w celu uwolnienia skumulowanej w nich energii, aby w efekcie pobudzić te zasoby do życia. Z kolei obszar zadań marketingowych wprowadza elementy rynkowe do wspomnianych aktywności organizacyjnych jednostki samorządu terytorialnego. Realizacja zadań marketingowych jest koniecznością otwarcia gminy na otoczenie. Jest to zadanie niezbędne, ponieważ współczesne jednostki samorządu terytorialnego funkcjonują w warunkach ostrej konkurencji. Zatem, racjonalne działania organizacyjne powinny przygotować efektywne postępowanie

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 marketingowe. Całość zadań organizacyjno-marketingowych powinna uzupełnić wcześniej scharakteryzowane poziomy strukturalne, aby w efekcie ich realizacji osiągnąć poprawę jakości życia mieszkańców oraz zbudować trwałe podstawy rozwoju ekonomicznego gminy.

Liczba zadań Liczba 6

0 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Rys. 19: Czas realizacji zadań organizacyjnych i marketingowych. Źródło: opracowanie własne. W strukturalnej modyfikacji Planu Działania dla Strategii Rozwoju Gminy Pniewy zaproponowano do realizacji łącznie 14 zadań organizacyjno-marketingowych. Realizacja większej części zadań przypada w okresie od 2016 do 2018 roku. W dalszej część analizowanego okresu natężenie wskazanych zadań zmniejsza się. Harmonogram uznać należy za właściwy. Zadania organizacyjne powinny wyprzedzać aktywność zarządzających gminą w zakresie rozbudowy infrastruktury. Z kolei działania w obszarze marketingu gminy powinny postępować równocześnie z realizacją zadań diagnostyczno-studialnych lub z niewielkim opóźnieniem do tych z innych omawianych dziedzin. Możliwe opóźnienia w zakresie realizacji poszczególnych zadań nie powinny naruszyć podstawowej struktury merytorycznej analizowanej Strategii.

Za beneficjentów zdecydowanej większości zadań organizacyjno-marketingowych uznano w pierwszej kolejności mieszkańców gminy Pniewy. Następnie adresatami podejmowanych działań są w znacznym zakresie przedsiębiorcy, producenci rolni, organizacje pozarządowe i potencjalni inwestorzy. Letnicy i odwiedzający są grupami o znacznie mniejszym potencjale rozwojowym. Dlatego ich proporcjonalny udział w korzyściach generowanych przez efekty organizacyjno-marketingowe będzie mniejszy.

Liczba zadań Liczba 6

0 Mieszkańcy Przedsiębiorcy Producenci Organizacje Letnicy Odwiedzający Potencjalni rolni pozarządowe inwestorzy

Rys. 20: Interesariusze zadań organizacyjnych i marketingowych. Źródło: opracowanie własne.

Tak Nie

Rys. 21: Struktura zadań organizacyjnych i marketingowych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Źródło: opracowanie własne. Realizacja zdecydowanej większości zadań organizacyjno-marketingowych wymaga wszechstronnej współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Powiązania organizacyjne są istotne z punktu widzenia prowadzonej polityki marketingowej. Współpraca z innymi podmiotami samorządowymi dotyczy relacji pomiędzy jednostkami różnego szczebla. Istotne są powiązania z gminami bezpośrednio sąsiadującymi oraz z samorządem powiatowym, czy także wojewódzkim. Skutecznej polityki marketingowej nie można

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zakończyć na granicach administracyjnych. Przekraczanie tych granic powinno się traktować dwutorowo. Po pierwsze, jako współpraca z partnerami, np. w zakresie wspólnych przedsięwzięć promocyjnych, czy przygotowania programu inwestycji drogowych, czy ekologicznych. Po drugie, powiązań zewnętrznych wymagają realia współczesnego rynku ofert terytorialnych. Konkurenci, zazwyczaj inne gminy, zachęcają do wyboru ich produktów przestrzennych. Zatem istotą działań organizacyjno-marketingowych jest otwarcie na otoczenie, zarówno w kontekście współpracy i konkurencji rynkowej.

Liczba zadań Liczba 6

0 Produktu Rezultatu

Rys. 22: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań organizacyjnych i marketingowych. Źródło: opracowanie własne. Proces monitoringu i w efekcie ewaluacji podejmowanych działań przez jednostki samorządu terytorialnego ma kluczowe znaczenie w ocenie efektowności postępowania organizacyjnego i marketingowego. W analizowanej strategii udział kontroli w zakresie przygotowania produktu i realizacji założonych zamierzeń jest wyrównany. Należy jednocześnie ocenić jakość, standard zaspokojenia potrzeb odbiorców produktów przygotowanych przez gminę, oraz sposób ich dystrybucji i sprzedaży. Z kolei działania o charakterze non-profit, powinny zostać poddane szczegółowej ocenie w kontekście realizacji zadania. W sferze społecznej większe znaczenie mają, bowiem rezultaty działań, które nie poddają się kwantyfikacji, oraz formalnym rygorom rachunku ekonomicznego. Dlatego też, wyrównane proporcje pomiędzy monitoringiem produktu i osiąganymi rezultatami w efekcie ich wdrożenia.

17.2 Wykaz zadań

Poniżej (Tab. 4) zaprezentowano czternaście zadań organizacyjno-marketingowych zaplanowanych do realizacji w gminie Pniewy w latach 2015-2020. Podziału na odpowiednie grupy zadań dokonano na podstawie znaczenia społecznego i ekonomicznego dla rozwoju gminy.

W ten sposób wyodrębniono dziewięć formalnych podzbiorów. W analizowanym przykładzie wydzielono grupy zadań o dużych walorach społecznych i ekonomicznych, oraz posiadających średnie znaczenie we wskazanych zakresach. Natomiast nie zdiagnozowano zadań o bardzo słabym potencjale społecznym i marketingowym. Szczególną uwagę należy zwrócić uwagę na cztery zadania o bardzo dużym znaczeniu gospodarczym i społecznym. Należą do tej kategorii następujące przedsięwzięcia:

. Uregulowanie stanu prawnego terenów pod drogami gminnymi. . Dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego do wymogów zadania modernizacji dróg gminnych. . Opracowanie i wdrożenie programu wspierania inicjatyw lokalnych. . Opracowanie gminnego programu ulg i preferencji dla osób i firm tworzących nowe miejsca pracy.

Niewątpliwie mamy do czynienia z bardzo istotnymi czynnikami rozwoju gminy. Pierwszy z nich dotyczy usprawnienia połączeń i przepływów transportowych. Bez permanentnej rozbudowy i ciągłej modernizacji sieci drogowej nie sposób wprowadzać mechanizmy nowoczesnego marketingu terytorialnego. Dlatego, zadania obejmujące rozbudowę i unowocześnienie infrastruktury drogowej uwzględniono w każdym z omawianych obszarów strukturalnej modyfikacji działań strategicznych w gminie Pniewy.

Tab. 4: Wykaz zadań marketingowych i organizacyjnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne.

Znaczenie ekonomiczne Duże Średnie Małe Znaczenie społeczne 1. Uregulowanie stanu 5. Analiza lokalnych potrzeb prawnego terenów pod w zakresie szkoleń i ich drogami gminnymi organizacja 2. Dostosowanie planów 6. Opracowanie i wdrożenie zagospodarowania programu poprawy estetyki przestrzennego do gminy wymogów zadania modernizacji dróg Duże gminnych – 3. Opracowanie i wdrożenie programu wspierania inicjatyw lokalnych 4. Opracowanie gminnego programu ulg i preferencji dla osób i firm tworzących nowe miejsca pracy 7. Opracowanie i wdrożenie 13. Opracowanie i wdrożenie gminnego programu programu pozyskania wspierania grup inwestorów z zakresu bazy producenckich turystyczno-rekreacyjnej 8. Opracowanie i wdrożenie 14. Opracowanie i wdrożenie programu promocji programu popularyzacji produkcji zdrowej żywności agroturystyki 9. Opracowanie i wdrożenie systemu wspierania rozwoju przetwórstwa Średnie – 10. Opracowanie i wdrożenie programu informacyjnego o możliwościach inwestowania na terenie gminy 11. Opracowanie i wdrożenie systemu zachęt dla inwestorów 12. Opracowanie i realizacja programu promocji gminy Małe – – –

Źródło: opracowanie własne. Kolejnym istotnym wskazanym polem działań jest pobudzanie lokalnej aktywności w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy. To zadanie należy uznać za priorytetowe. Efekty ekonomiczne mają w tym kontekście duże znaczenie. Jednak sfera społeczna aktywizowana przy realizacji tych zadań ma nieocenione znaczenie. Wzbudzenie potencjału ekonomicznego

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 nie następuje bowiem dzięki działaniu sił zewnętrznych. Podstawowy impuls aktywności, oraz innowacyjne myślenie mają swoje źródła w środowisku lokalnym. Kreatywność gminna jest tym zasobem, który wymaga ciągłego pobudzania i następnie starannej pielęgnacji. Zadania uwzględniające potrzeby organizacyjno-marketingowe w sferze turystyki i rekreacji należy potraktować jako ważne, ale nie priorytetowe. Warto przystąpić niezwłocznie do realizacji zadania – Opracowanie i realizacja programu promocji gminy. Jego znaczenie społeczne określono na poziomie średnim, jednak impuls ekonomiczny, który może wzbudzić właściwa polityka marketingowa powinien być wykorzystany efektywnie przez władze gminy. Szczegółowego opracowania i innowacyjnego skonstruowania wymaga wizerunek gminy. W tym zakresie pozostaje wiele do zrobienia. Intuicja marketingowa bywa przydatna, ale nie można zapominać o doświadczeniu i solidnej wiedzy w dziedzinie zarządzania przestrzenią jednostek samorządu terytorialnego.

V. Dobór instrumentów analiz kosztów i korzyści dla programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

18. Wprowadzenie

Osiągnięcie sukcesu w realizacji przedstawionych zadań strategicznych jest pochodną wielu czynników wewnętrznych i uwarunkowań zewnętrznych. Prawdopodobieństwo powodzenia podejmowanych aktywności zarządczych rośnie wraz z zastosowaniem efektywnych instrumentów diagnostycznych i prognostycznych. Do najpopularniejszych metod diagnostycznych zalicza się analizę SWOT. Dzięki jej konstrukcji można optymalnie zdefiniować sytuacje problemowe i określić drogi racjonalnego postępowania w przyszłości. Prostota jej zastosowania może być pozorna. Brak wyobraźni i krytycznego myślenia prowadzi najczęściej do banalizacji otrzymanych wyników, które są przyczyną wyznaczenia błędnych celów strategicznych. W dalszych rozważaniach wskazano na konieczne modyfikacje analizy SWOT, aby doprowadzić do racjonalizacji i większej skuteczności tę wartościową drogę postępowania strategicznego. Kolejna metoda związana jest z dokładnym określeniem docelowych grup projektowanych działań. Efektywnym narzędziem w tym zakresie jest pozycjonowanie interesariuszy. W modelu partycypacyjnego zarządzania gminą niebagatelną rolę odgrywa pozyskiwanie opinii mieszkańców. Użyteczną metodą są badania ankietowe. Najważniejsze ich aspekty przedstawiono w ostatnim punkcie tego rozdziału.

19. Analiza SWOT

19.1 Istota metody

Analiza SWOT jest niezwykle cenną metodą, powszechnie stosowaną w analizie i planowaniu strategicznym przedsiębiorstw od lat 50. XX wieku. Do zalet omawianej metody należy zaliczyć syntetyczne, kompleksowe ujęcie problemów zachowań konkurencyjnych przedsiębiorstwa (mocne bądź słabe strony organizacji) i jego otoczenia (szanse i zagrożenia stojące przed przedsiębiorstwem). Braków omawianej metody upatrywano przede wszystkim w istotnym uproszczeniu wykorzystywanego warsztatu, co prowadziło do prostego otrzymywania mało obiektywnych rezultatów. Analiza SWOT nieustannie była rekonstruowana czy modyfikowana celem wyeliminowania wspomnianych wad, przede wszystkim zwiększenia obiektywności otrzymywanych wniosków. Obiektywizm ten uzyskiwano m.in. poprzez włączenie różnorakich metod czy koncepcji badawczych, np. teorii

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zbiorów rozmytych, metody AHP (ang. analytic hierarchy process) bądź metody eksperckiej oraz analizy kluczowych czynników sukcesu. Celem owych zmian było z jednej strony wyeliminowanie wad analizy, ale również zachowanie, uwypuklenie wcześniej zdefiniowanych zalet.

Idea analizy SWOT polega na szczegółowej identyfikacji i klasyfikacji wszystkich determinant działalności przedsiębiorstwa. W klasyfikacji determinant stosuje się dwa kryteria:

. charakter skutku oddziaływania danego czynnika na sytuację organizacji (pozytywny lub negatywny), . umiejscowienie danego czynnika względem organizacji i jej zdolności decyzyjnych (wewnętrzne, inaczej zależne lub zewnętrzne, inaczej niezależne, na które przedsiębiorstwo nie ma wpływu).

Dzięki jednoczesnemu zastosowaniu obu kryteriów czynniki determinujące działalność organizacji podzielić można na cztery kategorie:

. mocne strony (czynniki pozytywne, zależne od przedsiębiorstwa), . słabe strony (negatywne, zależne od przedsiębiorstwa), . szanse (pozytywne, niezależne), i wreszcie . zagrożenia (negatywne, niezależne).

Rys. 23: Rekomendacje strategiczne na podstawie analizy SWOT. Źródło: opracowanie własne na podstawie Napierała T., 2008., Kaczmarek J., Liszewski S., Włodarczyk B., 2006.

19.2 Modyfikacja metody w kontekście rozwiązywanego problemu

Analiza SWOT, pierwotnie stosowana do oceny zachowań konkurencyjnych przedsiębiorstwa i jego otoczenia, z powodzeniem może być stosowana do analizy strategicznej układów terytorialnych, np. gminy. Warto podkreślić, że analiza strategiczna jednostek samorządu terytorialnego ma pod względem przedmiotowym znacznie szerszy charakter niż analiza przedsiębiorstwa. Obejmuje nie tylko elementy gospodarcze, ale również społeczne i środowiskowe. Najczęściej popełnianym błędem przy wykorzystaniu analizy SWOT do oceny jednostek samorządowych jest błędne klasyfikowanie czynników wewnętrznych jako zewnętrzne, i odwrotnie – zewnętrznych jako wewnętrzne. W wyniku tego szanse mylone są z mocnymi stronami, zaś zagrożenia – ze słabymi stronami. Należy podkreślić, że do czynników wewnętrznych należy zaliczyć tylko te determinanty rozwoju gminy, na które władza samorządowa może oddziaływać za pomocą dostępnych narzędzi polityki gospodarczej i społecznej. Pozostałe czynniki, na które władza samorządowa nie ma wpływu, traktowane muszą być jako czynniki zewnętrzne. W przypadku gminy lepiej zatem posługiwać się pojęciami „czynnik zależny” i „czynnik niezależny”, zaś kwestię wnętrza i zewnętrza gminy traktować z perspektywy terytorialnej. Wówczas, mocne i słabe strony, ale przede wszystkim szanse i zagrożenia, mogą mieć charakter wewnętrzny, ujawniający się na terenie gminy, oraz charakter zewnętrzny, identyfikowany poza terytorium gminy.

Warto również podkreślić, że ze względu na stopień skomplikowania układów terytorialnych, różnorakie determinanty gmin mogą mieć często charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny, być jednocześnie atutem i słabością gminy, szansą i zagrożeniem. Dodatkowo, przestrzeń która pozostaje w granicach gminy również nie musi mieć jednolitego charakteru, determinanty rozwoju gminy podatne są na zjawiska koncentracji przestrzennej. W związku z tym, określony czynnik może mieć charakter pozytywny lub negatywny w zależności od miejsca występowania na terytorium gminy. Co więcej, wyróżnione determinanty rozwoju gminy nie muszą mieć identycznego znaczenia, w związku z powyższym niezbędne jest stosowanie procedury dyskryminacyjnej, wskazującej na czynniki o dużym i małym znaczeniu dla poszczególnych aspektów rozwoju gminy.

Rys. 24: Zmodyfikowana idea analizy SWOT na potrzeby oceny zachowań konkurencyjnych układów terytorialnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sztando A., 2006.

20. Pozycjonowanie interesariuszy

Interesariusze są to podmioty, osoby, grupy osób, społeczności, instytucje czy organizacje, które mogą wpływać na projekt oraz pozostają pod jego wpływem (Rys. 25). Są oni bezpośrednio zainteresowani jego wdrażaniem lub wynikami. W zależności od podejmowanych działań interesariuszami mogą być np.: członkowie stowarzyszenia, pracownicy urzędu, wolontariusze, klienci, beneficjenci, lokalne społeczności, władze, przedsiębiorstwa, grupy producenckie, mieszkańcy, rolnicy itp. Interesariusze mogą również być określani jako podmioty:

. których dotyczy dana problematyka, . odpowiedzialne za dany problem, . posiadające wiedzę lub umiejętności do znajdowania rozwiązań i strategii, . posiadające narzędzia oraz środki do wprowadzania rozwiązań lub hamowania działań.

Rys. 25: Przykładowi interesariusze projektu. Źródło: opracowanie własne na podstawie Danielewicz J. i in., 2015. W celu określenia odpowiednich form dialogu z interesariuszami należy dokonać tzw. pozycjonowania, inaczej mapowania, czyli identyfikacji kluczowych interesariuszy. Głównym celem pozycjonowania jest odnalezienie potencjalnych partnerów do realizacji projektu. Dokonując pozycjonowania należy zwrócić szczególną uwagę na dwa parametry:

. wpływ – oznaczający skalę, z jaką interesariusz ma możliwość efektywnie oddziaływać na projekt, . zainteresowanie – rozumiane jako stopień, w jakim dany projekt jest istotny dla interesariusza.

Proces pozycjonowania interesariuszy obejmuje cztery etapy, tj.:

. identyfikację interesariuszy – realizatorzy projektu wskazują wszystkich interesariuszy projektu, bez ich wartościowania. Identyfikacji należy dokonywać odrębnie dla każdego projektu, . wartościowanie interesariuszy – ocena każdego z interesariuszy osobno pod kątem wpływu i zainteresowania w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza wartości minimalne, a 10 maksymalne,

. pozycjonowanie interesariuszy sensu stricte – polega na graficznym rozmieszczeniu poszczególnych interesariuszy w układzie współrzędnych, gdzie osie oznaczają wpływ oraz zainteresowanie interesariusza projektem, . wskazanie interesariuszy kluczowych – do tej grupy zaliczyć można interesariuszy, których wpływ oraz zainteresowanie są powyżej środka przedziału oceny (wartość 5). W tej grupie znajdują się najczęściej potencjalni beneficjenci projektu oraz partnerzy.

Istnieją cztery poziomy zaangażowania w relacje z interesariuszami. Ich pośrednią formę wskazuje miejsce w macierzy (Rys. 26). Ważne jest aby relacje z każdym interesariuszem rozpatrywać jednostkowo. Można łączyć różne formy zaangażowania tworząc swój optymalny model zaangażowania.

Rys. 26: Macierz postępowania z interesariuszami. Źródło: opracowanie własne na podstawie Struktura narzędzia…, 2012. Grupa I obejmuje najmniej istotnych interesariuszy. Mają oni zarówno mały wpływ na projekt, jak i praktycznie nie interesują się podejmowanymi działaniami. Realizatorzy projektu powinni skupić się jedynie na ich monitorowaniu celem identyfikowania ewentualnych zmian w podejściu lub w zakresie rzeczywistej możliwości oddziaływania, a także przekazywaniu tym grupom informacji.

W przypadku grupy II interesariusze, są wysoce zainteresowani wynikami i działaniami projektowymi, ale ich wpływ na projekt jest jednak znikomy. Mogą oni stać się tzw. „ambasadorami gminy” na zewnątrz, dlatego bardzo istotna jest budowa wśród nich poczucia, że gminie zależy na komunikacji z nimi. Tym interesariuszom należy przekazywać informacje, którymi są zainteresowani, co wiąże się z uprzednim pozyskaniem wiedzy o tych zainteresowaniach np. poprzez badanie ich opinii, potrzeb czy oczekiwań.

Grupa III to ci interesariusze, którzy mają potencjalnie duży wpływ na projekt, ale jednocześnie ich poziom zainteresowania kształtuje się na niskim poziomie. Interesariusze ci zachowują się zwykle pasywnie, jeśli jednak poziom ich zainteresowania wzrośnie, mogą okazać się niezwykle wpływowi. Ważne jest dlatego nie tylko stałe monitorowanie tych grup, ale przede wszystkim podejmowanie działań w celu budowy wśród nich poczucia zadowolenia.

Grupa IV to najbardziej kluczowi interesariusze działań projektowych. Wymagają oni kompleksowego podejścia do zarządzania relacjami z nimi. Realizatorzy projektów powinni podejmować działania skierowane na prowadzenie kompleksowego dialogu i regularne pozyskiwanie informacji zwrotnych, angażowanie w różnego rodzaju przedsięwzięcia oraz nawiązywanie współpracy.

Pozycjonowanie interesariuszy pozwala zatem w systematyczny sposób zarządzać relacjami – podtrzymywać i pogłębiać istniejące lub nawiązywać nowe, w zależności od tego, jak istotna jest określona grupa dla realizacji projektu (

Tab. 6).

Tab. 5: Sposoby dialogu z grupami interesariuszy.

Grupy interesariuszy Sposób dialogu Informowanie – komunikacja pasywna, polegająca na przekazywaniu interesariuszom tylko I, II wybranych informacji, najczęściej z wykorzystaniem środków masowego przekazu. Konsultowanie – pozyskiwanie informacji zwrotnej od interesariuszy na temat działań II, III, IV projektowych. Angażowanie – bezpośredni dialog z interesariuszem, pozyskiwanie jego opinii i uwag, a także II, III, IV przejrzyste komunikowanie mu informacji o podejmowanych działaniach. Współpraca – najwyższy poziom dialogu, obejmujący różnego rodzaju partnerstwa projektowe IV lub w najwyższym stadium – przekazanie interesariuszowi pełnomocnictwa do zarządzania określonym obszarem projektu.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Struktura narzędzia…, 2012. Dzięki procesowi pozycjonowania interesariuszy realizatorzy projektu dostają wskazówki z czyimi preferencjami należy się liczyć. W efekcie odkrywa się dynamikę interakcji z otoczeniem i poszczególne role, jakie spełniają działający w nim aktorzy (interesariusze). dodatkowo tworzy się obraz układu sił – często kluczowy z punktu widzenia realizacji projektu.

21. Partycypacja społeczna w zarządzaniu terytorialnym

Mieszkańcy gminy (podobnie jak mieszkańcy wsi, małego miasta, parafii, czy mieszkańcy osiedla w wielkim mieście) tworzą szczególny typ społeczności terytorialnej w socjologii określanej jako społeczność lokalna. W różnych, mniej lub bardziej rozbudowanych definicjach społeczności lokalnej, za trzy najważniejsze kryteria jej wyodrębniania przyjmuje się:

. wspólnie zamieszkiwane terytorium (zazwyczaj niezbyt duże), . interakcje społeczne pomiędzy członkami tej społeczności, . więź psychospołeczną z tym terytorium i z zamieszkującymi je ludźmi (sąsiadami, mieszkańcami tej samej społeczności). Więzi te wynikają ze wspólnoty interesów i potrzeb a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca, postrzeganego jako „wspólne” lub jako „nasze”.

Więź psychospołeczna z miejscem zamieszkania jest szczególnym rodzajem więzi (w odróżnieniu od innych więzi np. rodzinnych, zawodowych), ponieważ ma dwa wymiary:

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 społeczny i przestrzenny. Przestrzenny wymiar więzi terytorialnej (czyli więź z terytorium) manifestuje się w:

. traktowaniu terytorium jako ważnego identyfikatora jednostki (samookreślanie się „jestem z …”), . traktowaniu zamieszkiwanego terytorium jako szczególnej wartości, . emocjonalnym stosunku do zamieszkiwanej ziemi (używanie określeń tupu „moja ziemia”, „mój kraj”, „moja mała ojczyzna”), . przekonaniu, że zamieszkiwane terytorium wyróżnia się pozytywnie spośród innych terytoriów.

Wymiar społeczny natomiast, czyli więź pomiędzy członkami społeczności manifestuje się w:

. wspólnocie interesów i potrzeb, . emocjonalnym stosunku do współmieszkańców, . solidarności społecznej, . poczuciu odrębności od mieszkańców innych terytoriów, . przekonaniu, że mieszkańcy tego terytorium odróżniają się pozytywnie od mieszkańcy innych terytoriów.

Poczucie więzi terytorialnej (w tym przypadku lokalnej) jest najważniejszą cechą decydująca wewnętrznej integracji społeczności, ponieważ jest tym co odróżnia społeczność lokalną od zbiorowości terytorialnej. Zbiorowość terytorialną definiuje się bowiem jako typ zbiorowości społecznej względnie trwale zamieszkującej dany, ograniczony obszar (np. wieś, miasto, osiedle lub inne większe terytorium), ale niepowiązanych wspólnotą interesów i potrzeb i niemających poczucia więzi ani z współmieszkańcami ani z zamieszkiwanym terytorium. Więź terytorialna (lokalna), analizowana jest w literaturze socjologicznej również jako postawa wobec zamieszkiwanego terytorium i zamieszkującej je społeczności.

Na postawy wobec miejsca zamieszkiwania składają się trzy komponenty. Pierwszy z nich to komponent emocjonalno-oceniający, który obejmuje identyfikację lokalną czyli identyfikację z miejscem zamieszkania (miastem, wsią lub osiedlem), satysfakcję lokalną, czyli satysfakcję z zamieszkiwania w określonym miejscu (mieście, wsi lub osiedlu) oraz sentyment lokalny, czyli sentyment do miejsca zamieszkania (miasta, wsi lub osiedla). Kolejny komponentem postawy jest komponent poznawczy, na który składają się: poziom wiedzy na temat zamieszkiwanego miejsca (miasta, wsi lub osiedla) i poziom zainteresowania sprawami

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 publicznymi ważnymi dla całej zbiorowości zamieszkującej ten obszar (miasto, wieś lub osiedle). Trzecim natomiast jest komponent behawioralny, obejmujący udział w życiu lokalnej społeczności (miasta, wsi lub osiedla), podejmowanie działań mających na celu rozwiązywanie lokalnych problemów, intensywność kontaktów utrzymywanych z innymi członkami lokalnej społeczności, oraz poziom stabilizacji przestrzennej (czyli chęć wyprowadzenia się z obecnego miejsca zamieszkania).

Szczególnym typem więzi społecznych, które nawiązywane są w lokalnej społeczności i silnie ją integrują są więzi sąsiedzkie, czyli więzi społeczne nawiązywane w miejscu zamieszkania. Więzi sąsiedzkie są szczególne ważne z dwu powodów: po pierwsze mają charakter bezpośredni, a po drugie powstają i trwają w określonym przestrzeni (w określony miejscu).

Zasięg społeczności lokalnej wyznacza granice, które mogą być sztuczne, narzucone z zewnątrz (np. administracyjne) bądź naturalne, wytworzone w procesie historycznego rozwoju. Mogą one być geograficzne – związane z zasięgiem ukształtowania powierzchni lub z występowaniem innych naturalnych barier osadniczych lub kulturowe – utrwalone wspólną kulturą (czyli zwyczajami, obyczajami, sposobem życia, językiem itp.). Granice kulturowe określane są też jako „świadomościowe”, ponieważ wyznaczają je nie tylko cechy obiektywne ale też subiektywne czyli świadomość przynależności do określonego terytorium. Granice świadomościowe są bardziej płynne niż geograficzne i administracyjne, jednak są w znacznie większym stopniu elementem integrującym społeczność terytorialną (lokalną).

Ważnym spoiwem każdej wspólnoty, w tym także społeczności lokalnej, jest jej kapitał społeczny. Kapitał społeczny ma wiele definicji. W uproszczeniu definiuje się go jako umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów. Według innych definicji kapitał społeczny jest to obywatelskie nastawienie członków społeczności, normy społeczne wspierające działania wspólne oraz zaufanie do innych członków społeczności i do instytucji publicznych. W literaturze ten rodzaj kapitału określa się spoiwem społecznym, ponieważ podwyższa efektywność funkcjonowania i rozwoju każdej wspólnoty poprzez ułatwianie współdziałania pomiędzy jej uczestnikami. Kapitał społeczny w odróżnieniu od kapitału ludzkiego (czyli ludzi i ich umiejętności) nie jest atrybutem poszczególnych jednostek ale jest zjawiskiem kulturowym i ma charakter dobra publicznego budowanego w długim horyzoncie czasowym.

Na kapitał społeczny składają się takie cnoty, jak odpowiedzialność, umiejętność współpracy, poczucie obowiązku, racjonalne podejście do rozwiązywania problemów, pragmatyzm i gotowość do podejmowania działań służących całej społeczności. Poziom kapitału społecznego wspólnoty analizuje się w sześciu zasadniczych wymiarach:

. dobrowolne uczestnictwo w różnego typu organizacjach społecznych i stowarzyszeniach, zarówno formalnych jak i nieformalnych, . poziom zaufania społecznego i różnego typu więzi międzyludzkich, a także poziom przestępczości, korupcji i poczucia elementarnego bezpieczeństwa wśród obywateli, . współdziałanie społeczne, rozumiane jako gotowość i zakres działania dla społeczności lokalnej oraz umiejętność kooperacji, . poziom wiedzy i stopień poinformowania członków społeczności w kwestiach dotyczących całej wspólnoty, . integracja i spójność społeczna przejawiająca się w poziomie napięć społecznych i tendencji odśrodkowych wewnątrz grup, . poczucie podmiotowości, czyli zakres wpływu i kontroli jednostek nad procesami decyzyjnymi władzy.

Ważnym elementem kapitału społecznego, który istotnie przyczynia się do integracji wspólnoty jest tzw. zaufanie społeczne. Jest to szczególna kategoria zaufania (odmienna niż to charakterystyczne dla kręgów rodzinnych i przyjacielskich), ponieważ obejmuje zaufanie do innych członków społeczności, a przede wszystkim do organizacji i instytucji wykreowanych przez te społeczności. W ustroju demokratycznym innym ważnym atrybutem społeczności jest poziom społeczeństwa obywatelskiego i będąca jego przejawem aktywność obywatelska. Aktywność ta manifestuje się zainteresowaniem sprawami wspólnymi a także poczuciem odpowiedzialności za trwanie całej społeczności oraz gotowością do wzajemnej pomocy i dobrowolnych poświęceń dla innych jej członków. Jako miernik poziomu społeczeństwa obywatelskiego przyjmuje się dobrowolną przynależność obywateli do różnego rodzaju stowarzyszeń, związków i innych organizacji powstałych z ich inicjatywy a także polityczną partycypację, którą mierzy się poziomem frekwencji wyborczej. Inne cechy, które uzupełniają obraz zaangażowania obywatelskiego to np. udział w różnego rodzaju kampaniach i akcjach społecznych mających na celu działanie dla wspólnego dobra, deklarowana chęć do działań mających na celu poprawę sytuacji społeczności a także poziom wiedzy na tematy dotyczące kwestii istotnych dla tej społeczności.

W warunkach współczesnych najlepszym modelem społeczności lokalnej jest lokalna wspólnota samorządowa, złożona z ludzi świadomych, zainteresowanych rozwojem całej społeczności i gotowych do pracy na jej rzecz, zrzeszających się w różnego typu organizacjach lokalnych i aktywnie uczestniczących w życiu całej społeczności, a przy tym silnie zidentyfikowanych z miejscem zamieszkania i traktujących je jako wartość, czyli reprezentujących postawę nowego lokalizmu.

Partycypacja społeczna to świadome i aktywne uczestnictwo członków społeczności lokalnych w istotnych dla niej sprawach. Charakteryzuje ją aktywny udział wszystkich interesariuszy i ich współdziałanie. Aktywność ta polega na umiejętności do samoorganizowania się w celu osiągnięcia wyznaczonych celów. Partycypacja w szerokim rozumieniu jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego. Podstawowymi cechami społeczeństwa obywatelskiego jest otwartość oraz aktywność społeczna. Partycypacja jest jedną z form aktywności mieszkańców. Gdy społeczność lokalna wykazuje zdolność do partycypacji społecznej, tylko wtedy możemy mówić o społeczeństwie obywatelskim.

Formy partycypacji mają wobec siebie charakter komplementarny ale są również hierarchiczne. Aby je uporządkować skonstruowano tzw. drabinę partycypacji, która obejmuje kilka szczebli społecznego zaangażowania (uwzględniające różny stopień zaangażowania obywateli w podejmowane decyzje) od całkowitego braku partycypacji, które jest charakterystyczne dla władzy totalitarnej poprzez informowanie, konsultowanie aż po różne formy współdecydowania (Rys. 27).

Rys. 27: Drabina partycypacji społecznej. Źródło: opracowanie na podstawie Arnstein S.R., 1969. Najprostsza forma partycypacji czyli informowanie, określane też jako quasi partycypacja lub „pozorowanie partycypacji”, angażuje obywateli w najmniejszym stopniu,

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 sprowadzając ich jedynie do roli biernych odbiorców. Ogranicza się ono do poinformowania obywateli przez władze o decyzjach, które ich dotyczą, bez możliwości jakiegokolwiek aktywnego wpływu społeczności lokalnej na kształt podejmowanych przez władzę działań. Kolejnym szczeblem z w drabinie partycypacji jest konsultowanie, które jako forma czynna zakłada większy udział obywateli w prowadzonych działaniach, ponieważ władza daje obywatelom możliwość wypowiedzenia się na temat planowanych działań. Osoby uczestniczące w konsultacjach występują niejako w roli „doradców”, których pyta się o zdanie i opinie w konkretnej sprawie. Głosy obywateli są więc rozważane, choć nie ma gwarancji, że zostaną wzięte pod uwagę. Obecnie, ze względu między innymi na regulacje prawne, jest to jedna z najpopularniejszych form partycypacji obywatelskiej w Polsce. Większość konsultacji, to w istocie „pozorowanie partycypacji” i „ugłaskiwanie” obywateli, ponieważ nic z nich nie wynika. Najwyższy szczebel i najbardziej zaawansowana forma partycypacji obywatelskiej to współdecydowanie, które zakłada partnerstwo pomiędzy władzą a obywatelami i polega na przekazaniu obywatelom części kompetencji (ale i tym samym odpowiedzialności) dotyczących podejmowanych działań i decyzji. Ta idea, choć brzmi jak utopia, a niczym nie ograniczona może prowadzić do anarchii, jest jednak kierunkiem, w którym proces realnej partycypacji powinien zmierzać.

Partycypacja społeczna silnie związana jest z komunikacją społeczną. Wzajemne relacje można określić następująco: bez dobrze rozwiniętej, sprawnej i efektywnej komunikacji nie ma partycypacji społecznej. To właśnie wymiana informacji między władzami a mieszkańcami poprzedza pośrednie i bezpośrednie formy uczestnictwa mieszkańców. Pojęcie komunikacji społecznej w gminie oznacza komunikowanie się władz z mieszkańcami. Komunikacja społeczna to proces interakcji, dlatego ważne jest nie tylko czy władze lokalne efektywnie przekazują informacje, ale przede wszystkim czy utworzone zostały w gminie odpowiednie warunki do wyrażania opinii, poglądów przez mieszkańców oraz to czy zdobyte informacje są wykorzystywane w procesie zarządzania gminą. Warunkiem skutecznej komunikacji jest traktowanie społeczności lokalnej jako partnera. Informacje przekazywane przez władze powinny być wiarygodne i rzetelne. Proces informowania mieszkańców o działaniach w gminie w dłuższej perspektywie zwiększa ich zaufanie do władzy. Kluczowa rola w kształtowaniu partycypacji społecznej przypada informacji. Zapewnienie dwukierunkowego jej przepływu jest podstawowym warunkiem dla rozwoju partycypacji społecznej. Dużą rolę odgrywają władze lokalne, które dysponują narzędziami umożliwiającymi przepływ informacji do mieszkańców, ale także w przeciwnym kierunku. Efektywny i szeroki udział obywateli w

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 decyzjach podejmowanych przez samorząd lokalny jest niezwykle istotny. Mieszkańcy są źródłem wiedzy czego im brakuje, jakie są ich potrzeby oraz co należałoby zmienić. Proces partycypacji może ułatwić podejmowanie prawidłowych decyzji oraz zapobiec powstawaniu konfliktów. Dialog między władzą, a społecznością lokalną pozwala na budowanie zaufania, które jest podstawą efektywnego zarządzania jednostką samorządu terytorialnego. Rozwój społeczności lokalnych jest zależny od włączenia się jak największych grup społecznych w podejmowanie działań na jego rzecz. Rozwój ten następuje tym szybciej im większe jest zaangażowanie mieszkańców w życie całej społeczności. Osiągnięcie pożądanych rezultatów jest możliwe tylko dzięki stworzeniu mieszkańcom warunków do zaangażowania się. W relacji władza – społeczność lokalna często pojawiają się napięcia, które wynikają z różnych podejść do rozpoznawania, hierarchizacji i sposobów przezwyciężania problemów. Z tej perspektywy należy znów podkreślić bardzo istotną umiejętność prowadzenia dialogu między władzą, a społecznością oraz umiejętność wspólnego rozwiązywania napięć i konfliktów.

Aby skutecznie wykorzystać podejście partycypacyjne w procesie zarządzania jednostką terytorialną należy precyzyjnie przygotować tę procedurę, przed wprowadzeniem jej w życie . Wymaga ona przeprowadzenia sekwencji działań kolejno opisanych poniżej:

. Kampania informacyjna – aby efektywnie przeprowadzić proces partycypacji społecznej bardzo istotne jest poprzedzenie go rzetelną kampanią informacyjną. Jest ona podstawą otwartości procesu. Niedoinformowanie powoduje konflikty i brak zaufania. Ważne jest również aby język komunikacji był zrozumiały. Przekazywane informacje powinny być rzetelne, dokładne i aktualne. Konieczne jest przede wszystkim informowanie o obiektywnych uwarunkowaniach możliwych działań. . Edukacja – w procesie kształcenia powinno uczyć się myślenia w kategoriach dobra wspólnego od najmłodszych lat, a przede wszystkim położyć większy nacisk na kwestie gospodarowania, zarządzania przestrzenią oraz rozwój komunikacji społecznej. . Organizacja procesu partycypacji społecznej – powinno się określać warunki brzegowe tzn. jaki jest cel organizacji procesu, jakie można przeznaczyć na niego środki, ile potrzeba czasu na jego realizację oraz jaka metoda i forma partycypacji będzie najbardziej odpowiednia. Pomoże to dobrze przygotować oraz usprawnić przeprowadzenie procesu partycypacji aby umożliwić wszystkim zainteresowanym włącznie się do procesu.

. Mieszkaniec jest ekspertem – jest źródłem wiedzy o danej społeczności i jej problemach, niejednokrotnie posiada informacje niedostępne dla władz lokalnych. Z tego względu konieczne jest uznanie jego istotnej roli i zmiana nastawienia władz. Tylko współdziałanie ze społecznością pozwala na wypracowywanie rozwiązań odpowiadających i zaspokajających potrzeby interesariuszy w najpełniejszy sposób. . Organizacja procesu partycypacji społecznej na jak najwcześniejszym etapie – powinien on być organizowany przed tworzeniem projektu, czy realizacją inwestycji. Buduje to poczucie odpowiedzialności i tożsamości. Dzięki takiemu podejściu możliwy jest wybór różnych opcji rozwiązywania problemów. . Organizacja procesu partycypacji społecznej w istotnych kwestiach – należy podejmować sprawy ważne i kluczowe dla społeczności. Nie wszystkie kwestie wymagają angażowania mieszkańców. . Wdrażanie wypracowanych wspólnie pomysłów – po przeprowadzonym procesie partycypacji należy wziąć pod uwagę uzyskane wyniki. Jeżeli wypracowane przez mieszkańców rozwiązania nie są realizowane, prowadzi to do kryzysu zaufania społecznego, obniża się poczucie sprawstwa i chęć zaangażowania – dlatego tak istotne jest dobre przygotowanie całego procesu partycypacji społecznej i obustronny dialog.

22. Procedura identyfikacji stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców

22.1 Istota metody

Władze samorządowe i administracja państwowa odpowiedzialne za kształtowanie polityki przestrzennej oraz za sprawne zorganizowanie oddanej w ich władanie przestrzeni, muszą współpracować z lokalną społecznością. Zbiorowości terytorialne są bowiem podmiotem demokratycznego gospodarowania przestrzenią i wszelkie decyzje podejmowane przez osoby, którym powierzono władzę, mają społeczne konsekwencje. Należy jednocześnie podkreślić, że celem marketingu terytorialnego jest stała poprawa warunków życia ludzi zamieszkujących daną jednostkę administracyjną. Badania marketingowe pełnią zatem

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 znaczącą rolę w diagnozowaniu i przewidywaniu zjawisk społecznych na każdym etapie zarządzania przestrzenią gminy. Prowadzenie badań terenowych, które zmierzają do uzyskania niezbędnej wiedzy o postawach, zachowaniach oraz preferencjach społeczeństwa, napotyka na liczne przeszkody w zdobywaniu podstawowych informacji oraz może prowadzić do błędnej interpretacji uzyskiwanych wyników. Powinniśmy w tym miejscu zadać zasadnicze pytanie, jaką rolę pełni osoba badacza w poznawaniu rzeczywistości społecznej i jakie stąd mogą wynikać konsekwencje?

Z punktu widzenia relacji pomiędzy badaczem a zbiorowością terytorialną można wyodrębnić dwa rodzaje postaw. Badacz jest uczestnikiem rzeczywistości społecznej, którą poddaje opisowi lub ekspert przybywa z zewnątrz i posiada status niezależnego, obojętnego obserwatora analizującego dany układ lokalny. W pierwszym przypadku osoba prowadząca badania terenowe jest członkiem lokalnej zbiorowości. W związku z tym, doskonale zna środowisko życia gospodarczego i politycznego. Postępuje zgodnie z regułami, normami obowiązującymi w badanej zbiorowości. Zachowania badacza przebiegają w określonym środowisku kulturowym, w sieci wzajemnych oddziaływań społecznych. Doskonała orientacja w układach zależności analizowanego środowiska społecznego jest niezaprzeczalnym atutem takiej postawy badawczej. W pewnych przypadkach mogą się pojawić zakłócenia w sposobie przeprowadzania prac terenowych. Osobiste relacje w zbiorowości terytorialnej prowadzą czasami do subiektywnego traktowania badanego środowiska społecznego. Rezultaty prac terenowych mogą zostać zniekształcone poprzez dodatnie wartościowanie obszaru, który jest środowiskiem życia codziennego badacza. Innym zagrożeniem wynikającym ze specyfiki przyjętej opcji badawczej jest deprecjonowanie wszelkich opinii, pochodzących od niezależnych ekspertów zewnętrznych. Zakłada się wówczas, że kompetentne i wiarygodne wnioski mogą zostać sformułowane tylko przez osobę posiadającą doskonałą wiedzę o normach życia zbiorowego danej społeczności lokalnej. Natomiast badacz zewnętrzny nie potrafi jednoznacznie zinterpretować obserwowanych zjawisk społecznych wtedy, kiedy znajduje się w pozycji całkowicie obiektywnego obserwatora.

W drugim rodzaju relacji poznawczych przyjmuje się, że badacz jest niezależnym, przybywającym z zewnątrz ekspertem. Posiada on profesjonalną wiedzę i nie jest uwikłany w sieć zależności lokalnych. Prowadzone prace terenowe powinny doprowadzić do obiektywnej diagnozy i w pełni udokumentowanych wniosków. Zewnętrzna obserwacja umożliwia także zidentyfikowanie procesów społecznych, które są niezauważalne dla członków społeczności lokalnej. Prace prowadzone przez badacza zewnętrznego mogą natrafić na opór, czy niechęć

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 lokalnej społeczności. Udzielane odpowiedzi zawierają wówczas niepełne, bądź błędne informacje. Niezależny ekspert postrzegany jest wtedy jako intruz, obcy nie znający ram kulturowych wyznaczających bieg życia społecznego na danym obszarze.

Przedstawione drogi postępowania empirycznego wyodrębnione ze względu na miejsce badacza w danej zbiorowości lokalnej mają swoje zalety i wady. Jakie rozwiązanie jest w takiej sytuacji optymalne? Wydaje się, że racjonalną perspektywą badawczą jest pogodzenie obu postaw, czyli droga zrównoważonego środka. Z takiego kompromisu wyłania się charakterystyka badacza w pełni obiektywnego, niezależnego, odpowiedzialnego i szanującego świat wartości danej zbiorowości lokalnej.

22.2 Przygotowanie sposobów pozyskania informacji dla rozwiązania problemu

W świetle przedstawionych w poprzedniej części uwarunkowań ogólnych uzyskanie wiarygodnych informacji w zakresie identyfikacji potrzeb mieszkańców jest zagadnieniem złożonym. Należy tu przede wszystkim rozpatrzyć kilka warunków, które muszą być spełnione aby pozyskany materiał informacyjny dostarczał rzetelnej wiedzy o postawach mieszkańców. Zasadniczym elementem jest możliwie pełny i wiarygodny materiał diagnostyczno- informacyjny.

Poznanie potrzeb lokalnych właściwych mieszkańcom gminy nie należy do zadań łatwych, ponieważ wymaga z założenia uwzględnienia różnorodności oczekiwań i uznania, że niezbędne jest rozważenie wielu możliwych rozwiązań. Potencjalnie zróżnicowanie potrzeb oraz oczekiwań społeczności może powodować konflikty i być przyczyną konfrontacji między grupami, które mają sprzeczne interesy. Ponadto potrzeby jednej grupy mieszkańców w przypadku ich zaspokojenia mogą stać się przyczyną niedogodności dla innej grupy, a tym samym będą zarzewiem konfliktu społecznego. Dlatego też identyfikację konkretnych potrzeb i oczekiwań grup mieszkańców należy prowadzić w sposób rozważny, zaplanowany i trzeba dołożyć wszelkich starań aby zapewnić jego neutralność czyli równe traktowania wszystkich zainteresowanych.

Pozwoli to dokonać hierarchizacji potrzeb, oraz wyeliminuje potencjalne konflikty i wskaże jednocześnie zagadnienia, które wymagają uzyskania kompromisu i porozumienia wzajemnego pomiędzy oczekiwaniami różnych grup zainteresowanych.

Aby uzyskać jak najbardziej wiarygodne a przede wszystkim rzetelne informacje dotyczące stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców oraz identyfikacji ich oczekiwań należy przeprowadzić następujące etapy postępowania:

. Określenie ogólnych obszarów problemowych – czyli zidentyfikowanie konkretnych barier, potrzeb i niedogodności występujących na obszarze gminy oraz oczekiwań wymagających zaspokojenia. . Zidentyfikowanie jakich grup populacji dotyczą wyodrębnione obszary problemowe oraz dokonanie szczegółowej charakterystyki tych społeczności. Należy tutaj uwzględnić następujące parametry ilościowe: liczebność grupy zainteresowanych, struktura demograficzna (wiek, pleć, wykształcenie, status materialny), lokalizacja i koncentracja terytorialna potrzeb (w których jednostkach osadniczych zamieszkują zainteresowani). Informacje o charakterze ilościowym zbierane są częściowo przez instytucje gminne (np. gminny ośrodek pomocy społecznej, policję), czy też przez lokalne organizacje pozarządowe, działające na rzecz określonej grupy społecznej. . Analiza zasadności zidentyfikowanych potrzeb i oczekiwań w kontekście stwierdzenia jakie czynniki kształtują ten problem; które ze zidentyfikowanych czynników są możliwe do eliminacji czy ograniczenia; które ze zidentyfikowanych czynników są w obszarze realnego oddziaływania gminy. Tak przeprowadzona analiza pozwala spojrzeć na problem w sposób kompleksowy, umożliwiając zarazem wstępne zaplanowanie charakteru wsparcia i działań zmierzających do eliminacji problemu i zaspokojenia oczekiwań mieszkańców. . Dokonanie pogłębionej analizy kwestii problemowych uzupełnionej o wiedzę zdobytą w wyniku bezpośredniego kontaktu z osobami/grupami, których ten problem faktycznie dotyczy. Wiedza ta może zostać zgromadzone poprzez otwarte spotkania danej grupy lub też z organizacjami działającymi na jej rzecz z władzami gminy. . Zidentyfikowane potrzeby należy następnie ocenić pod kątem tego, które z nich należy traktować jako priorytetowe, które z nich powinny być zaspokojone w

pierwszej kolejności, a także które są realne do zaspokojenia. Na podstawie tej weryfikacji należy wskazać te potrzeby, które gmina jest w stanie zaspokoić podejmując określone działania lokalne. . Kolejnym etapem jest przystąpienie do procesu projektowania działań lokalnych i sporządzenia harmonogramu ich realizacji, a przede wszystkim włączenie zainteresowanych grup w proces partycypacyjnego sposobu realizacji planowanych działań.

23. Bibliografia

. Arnstein S.R., 1969, A Ladder of Citizen Participation, Journal of the American Institute of Planners, Vol. 35(4), p. 216-224. . Bauman Z., 2003, Razem, osobno, Wyd. Literackie, Kraków. . Beck U., 2002, Społeczeństwo ryzyka: W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa. . Bryson J.M., 2004, What to do when stakeholders matter: Stakeholder identification and analysis techniques, Public Management Review, No 6.1, p. 21-53. . Coleman J., 1988, Social capital in the creation of human capital, American Journal of Sociology, Vol. 94, p. 95-120. . Czapiński J., 2007, Kapitał społeczny, w: Red. J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2007: Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. . Danielewicz J., Dżazga D., Nowakowska A., Sokołowicz M., Turała K., Turała M., Żak-Skwierczyńska M., 2015, Planowanie jako instrument zintegrowanego zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Fukuyama F., 1997, Zaufanie: Kapitał społeczny jako droga do dobrobytu, PWN, Warszawa. . Giddens A., 2001, Nowoczesność i tożsamość: „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, PWN, Warszawa. . Hamm B., Jałowiecki B. (red.), 1990, The Social Nature of Space, PWN, Warszawa.

. Herbst M. (red.), 2007, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Scholar, Warszawa. . Karwińska A., 2007, Odkrywanie socjologii, PWN, Warszawa. . Kowalski A., 2013, Inwestycje lokalne i źródła ich finansowania, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego, Warszawa. . Kryczka P., 1981, Społeczność osiedla mieszkaniowego w wielkim mieście: Ideologie i rzeczywistość, PWN, Warszawa. . Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej, źródło: www.partycypacjaobywatelska.pl, dostęp: 2015-10-15. . Majer A., Starosta P. (red.), 2004, Wokół socjologii przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Michalska-Żyła A., 2010, Psychospołeczne więzi mieszkańców z miastem, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Mironowicz I., 2010, Czynniki przestrzenne, kulturowe i społeczno-ekonomiczne w zarządzaniu rozwojem miast, Miasto – Metropolia – Region, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk. . Napierała T., 2008, Analiza SWOT w małym przedsiębiorstwie turystycznym: Nowe spojrzenie na starą metodę, Turystyka i Hotelarstwo, Nr 14, s. 33-51. . Podedworna H., 2005, Analiza struktur społecznych: Wybrane przykłady, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. . Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu: Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Znak, Kraków. . Sadowski A., 2005, Kapitał społeczny i kulturowy heterogenicznej „metropolii” wschodniego pogranicza, w: Red. B. Jałowiecki, A. Majer, M.S. Szczepański, Przemiany miasta, Scholar, Warszawa. . Starosta P. (red.), 1995, Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Starosta P., 1995, Poza metropolią, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Starosta P., 2003, Fragmentaryzacja więzi społecznej i rekonstruowanie wspólnoty w dobie globalizacji, Przegląd Socjologiczny, t. 52 (2). . Struktura narzędzia do mapowania interesariuszy i definiowania formuły dialogu, 2012, Deloitte, źródło: http://konfederacjalewiatan.pl/o_nas/

zamowienia/_files/2012_02/struktura_narz_dzia_zalacznik_nr_1.pdf, dostęp: 2015-09-30. . Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa. . Sztando A., 2006, Analiza strategiczna jednostek samorządu terytorialnego, w: Red. D. Strahl, Metody oceny rozwoju regionalnego, , Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław, s. 113-159. . Sztompka P., 2007, Zaufanie: Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków. . Toffler A., 1997, Trzecia fala, PIW, Warszawa. . Toffler A., 1998, Szok przyszłości, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań. . Zimny A., 2008, Uwarunkowania efektywności inwestycji gminnych w sferze infrastruktury technicznej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie, Konin. . Ziółkowski M., 1995, Pragmatyzacja świadomości społeczeństwa polskiego, w: Red. A. Sułek, J. Styk, Ludzie i instytucje: Stawanie się ładu społecznego, Wydawnictwo UMCS, Lublin. . Ziółkowski M., 2005, Utowarowienie życia społecznego a kapitały społeczne, w: Red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Kręgi integracji i rodzaje tożsamości: Polska, Europa, Świat, Scholar, Warszawa.

VI. Raport z wykonanych analiz kosztów i korzyści dla programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

24. Wprowadzenie

Wykonane prace studialne i analizy przeprowadzone na ich podstawie pozwoliły przygotować strukturę Planu Działania jako modyfikację Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Innowacyjne postępowanie badawcze doprowadziło do wyodrębnienia spójnych grup działań. W ten sposób uzyskano strukturalną modyfikację istniejącej i przyjętej do realizacji Strategii. W rozdziale czwartym przedstawiono wszechstronną charakterystykę programu działań. Dokonana ocena merytoryczna programu umożliwiła połączenia poszczególnych zadań w następujące grupy:

. zadania infrastrukturalno-materialne, . zadania diagnostyczno-studialne, . zadania organizacyjno-marketingowe.

W kolejnym, piątym rozdziale omówiono wybrane instrumenty analizy kosztów i korzyści niezbędnych do oceny przyjętych koncepcji rozwiązania zdiagnozowanych sytuacji problemowych. Jako podstawowe kryterium wyboru przyjęto użyteczność instrumentów analitycznych w badanym przypadku. Przedstawiono, zatem powszechnie stosowaną metodę diagnostyczną, tzn. SWOT. Z uwagi na nadmierne uproszczenia analizy SWOT, które można napotkać w licznych opracowaniach eksperckich i studiach teoretycznych, dokonano modyfikacji tego ujęcia diagnostycznego. Wprowadzone innowacje są jednocześnie zgodne z już zaprezentowanym podejściem zintegrowanego zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego oraz z modelem terytorialnego partycypacyjnego zarządzania gminą.

25. Mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia realizacji zadań diagnostyczno-studialnych w gminie PNIEWY

Przeprowadzona w gronie ekspertów dyskusja heurystyczna wskazała wyraźnie, że do końcowej oceny zastosowanych rozwiązań powinna zostać wybrana jedna z grup zadań uwzględnionych w Programie Działań. Jej analiza pozwoli ukazać użyteczny algorytm badawczy i jednocześnie będzie wzorcem (modelem docelowym) dla zarządzających jednostkami samorządu terytorialnego. Wspólnoty lokalne i ich liderzy otrzymają w ten sposób praktyczne instrumenty do zastosowania w rozwiązywaniu problemów społecznych,

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 gospodarczych, przestrzennych pojawiających się w gminach. Ostatecznie ocenie poddano zadania diagnostyczno-studialne.

Decyzja ekspertów w omawianej kwestii wynikała z prostego uzasadnienia. Otóż opracowania diagnostyczno-studialne są pierwszym i koniecznym krokiem do planowania kolejnych działań w zakresie organizacji, marketingu, realizacji procedur inwestycyjnych. Dokonanie diagnozy w określonych dziedzinach, uświadomienie konkretnych sytuacji problemowych narzucają dalsze prace studialne i determinują działania właściwe dla danego obszaru. Pominięcie etapu diagnostyczno-studialnego jest postępowaniem, zazwyczaj skazanym na porażkę. Oczywiście spotkać można genialnych liderów samorządów terytorialnych, którzy dostrzegają rozwiązanie problemu rozwojowego bez jego rzetelnej diagnozy. Jednak takie przypadki zdarzają się sporadycznie. Przyjęte przez ekspertów założenie edukacyjne wskazuje na konieczność samodzielnego opanowaniu instrumentów zarządzania gminą, aby w rezultacie zdobywania doświadczeń i umiejętności planistycznych skutecznie wykorzystywać przekazywaną wiedzę.

W analizie SWOT kanonem pojęciowym jest uwzględnianie czynników wewnętrznych i uwarunkowań zewnętrznych. W przeprowadzonym postępowaniu wprowadzono podział na czynniki zależne bezpośrednio od władz gminy i jej mieszkańców, oraz na czynniki niezależne, będące poza kompetencjami samorządu terytorialnego. Wśród czynników zależnych wyróżniono następujące:

. dotychczasowa wiedza, . potencjał ekonomiczny, . ranga społeczna, . zasoby organizacyjne, . zasoby informacyjne wewnętrzne.

Z kolei do czynników zewnętrznych zaliczono:

. zasoby informacyjne zewnętrzne, . korzyści współpracy ponadlokalnej, . ponadlokalny potencjał rozwojowy.

Dla każdego ze wskazanych czynników zastosowano tę samą skalę oceny, tzn. ocena niska – 1 pkt., ocena średnia – 2pkt., ocena wysoka – 3 pkt. (Tab. 6).

Tab. 6: Ocena czynników zależnych i niezależnych od gminy PNIEWY, determinujących realizację zadań diagnostyczno-studialnych.

Czynniki zależne od gminy Pniewy Czynniki niezależne od gminy Pniewy

Zadanie

wiedza Zasoby

Średnia

Potencjał

zewnętrzne

wewnętrzne

ekonomiczny

Ponadlokalny Ponadlokalny

organizacyjne

ponadlokalnej

Dotychczasowa

Średnia wartość Średnia

Ranga społeczna Ranga

Korzyści współpracy

Zasoby informacyjne informacyjne Zasoby informacyjne Zasoby

potencjał rozwojowypotencjał

Ocena niska – 1 pkt., Ocena średnia – 2 pkt., Ocena wysoka – 3 pkt. 1. Opracowanie harmonogramów 3 3 3 2 3 2,8 3 1 3 2,3 realizacji inwestycji wodociągowych 2. Opracowanie mapy terenów pod 2 3 2 2 3 2,4 2 3 3 2,7 inwestycje 3. Analiza możliwości rozwoju agroturystyki i 2 3 2 2 2 2,2 1 3 3 2,3 ekologicznego rolnictwa na terenie gminy 4. Analiza stanu bazy turystyczno- 1 2 2 1 2 1,6 1 1 2 1,3 rekreacyjnej w gminie 5. Opracowanie koncepcji rozwoju bazy turystyczno- rekreacyjnej i 1 2 2 1 2 1,6 1 2 2 1,7 dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego

Źródło: opracowanie własne. Następnie dla każdego zadania obliczono średnią arytmetyczną ocen, oddzielnie dla czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Otrzymane wartości umożliwiły wskazanie optymalnych dróg realizacji wyróżnionych zadań diagnostyczno-studialnych. Zastosowano tutaj omówiony wcześniej podział (w rozdziale piątym) na strategie:

. ataku, . punktu zwrotnego, . rozważnych kroków,

. prewencji.

Każde z analizowanych zadań diagnostyczno-studialnych zostało scharakteryzowane parą liczb (średnia dla czynników wewnętrznych i średnia dla czynników). Na tej podstawie zaznaczono na układzie kartezjańskim punkty, których współrzędnymi były wskazane już średnie arytmetyczne (Rys. 28).

3,0 2. Opracowanie mapy terenów pod Strategia ataku inwestycje

2,5 3. Analiza możliwości rozwoju agroturystyki i ekologicznego rolnictwa na terenie 1. Opracowanie gminy harmonogramów realizacji inwestycji 2,0 wodociągowych 5. Opracowanie koncepcji rozwoju Strategia bazy turystyczno- rozważnych kroków rekreacyjnej i dostosowanie planów 1,5 zagospodarowania przestrzennego

Ocena czynników niezależnych Pniewy czynników gminy od Ocena niezależnych 4. Analiza stanu bazy turystyczno- rekreacyjnej w gminie 1,0 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 Ocena czynników zależnych od gminy Pniewy Rys. 28: Analiza SWOT dla możliwości realizacji zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY. Źródło: opracowanie własne. Przedstawiona procedura analityczna doprowadziła do wskazania dwu dróg możliwości realizacji zadań diagnostyczno-studialnych, tzn.: wariantu strategii ataku i wariantu strategii rozważnych kroków. Pierwsza droga postępowania wskazuje na konieczność wykorzystania mocnych stron gminy w sytuacji korzystnych warunków zewnętrznych. Dotyczy to następujących zadań:

. Opracowanie harmonogramu realizacji inwestycji wodociągowych. . Opracowanie mapy terenów pod inwestycje. . Analiza możliwości rozwoju agroturystyki i ekologicznego rolnictwa na terenie gminy.

Druga droga nakazuje znaczną ostrożność w podejmowaniu rzeczywistych działań. Mamy bowiem do czynienia ze znacznie ograniczoną siłą czynników, będących w bezpośrednim władaniu gminy i z niekorzystnym oddziaływaniem otoczenia gminy. W obszarze rozważnych kroków znalazły się:

. Analiza stanu bazy turystyczno-rekreacyjnej w gminie. . Opracowanie koncepcji rozwoju bazy turystyczno-rekreacyjnej i dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego.

Droga ataku w zakresie zadań diagnostyczno-studialnych potwierdza rezultaty wcześniej przeprowadzonych analiz. Konieczne są opracowania dotyczące materialnych podstaw funkcjonowania gminy, tzn. infrastruktura techniczna i określenie stref terytorialnych preferencji inwestycyjnych. W tym obszarze działań można spodziewać się największych korzyści społecznych i ekonomicznych. Dla odmiany, prace studialne w dziedzinie turystyki i rekreacji obarczone są znacznym czynnikiem ryzyka. Bardzo dobre warunki przyrodnicze gminy nie są bowiem wystarczającym atutem, aby wyeliminować zagrożenia ze strony konkurentów (innych gmin), które dysponują znacznym potencjałem turystycznym. W dziedzinie turystyki i rekreacji koszty mogą przewyższyć oczekiwane korzyści.

26. Interesariusze zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY

W tabelarycznym zestawieni wszystkich zadań proponowanych do realizacji w Strategii Rozwoju Gminy Pniewy (plik PNIEWY_Program_Dzialania_Macierz_Struktury_ Dzialan_Strategicznych.xlsx) eksperci wskazali wyniki identyfikacji interesariuszy poszczególnych projektów: mieszkańców, przedsiębiorców, producentów rolnych, organizacje pozarządowe, letników, odwiedzających i potencjalnych inwestorów. W poniższych tabelach zaprezentowano natomiast wynik dyskusji ekspertów nad wartościowaniem interesariuszy w kontekście podstawowych parametrów:

. zainteresowanie działaniami diagnostyczno-studialnymi, . wpływ na realizowane działania diagnostyczno-studialne.

Wyniki wartościowania uśredniono. Dzięki temu możliwym była kompleksowa analiza interesariuszy całej grupy zadań diagnostyczno-studialnych.

100

Tab. 7: Ocena zainteresowania realizacją zadań diagnostyczno-studialnych wśród poszczególnych interesariuszy rozwoju gminy PNIEWY.

Zadania

Średnia

Interesariusze w rekreacyjnej

gminie

terenie gminy terenie

przestrzennego

1. Opracowanie

4. Analiza stanu bazy stanu 4. Analiza

3. Analiza możliwości3. Analiza

2. Opracowanie mapy

rozwoju agroturystyki i rozwoju agroturystyki

terenów pod inwestycje pod terenów

5. Opracowanie koncepcji 5. Opracowanie koncepcji

rozwoju bazy turystyczno

inwestycji wodociągowychinwestycji

harmonogramów realizacji zagospodarowania planów

turystyczno

ekologicznego rolnictwa na na rolnictwa ekologicznego

rekreacyjnej i dostosowanie rekreacyjnej

Brak zainteresowania – 0 pkt., Zainteresowanie maksymalne – 10 pkt. Mieszkańcy 9 9 7 3 4 6,4 Przedsiębiorcy 8 10 0 5 6 5,8 Producenci rolni 8 10 10 0 0 5,6 Organizacje 0 8 8 5 6 5,4 pozarządowe Letnicy 0 7 0 8 9 4,8 Odwiedzający 0 2 0 8 9 3,8 Potencjalni 6 10 0 0 7 4,6 inwestorzy

Źródło: opracowanie własne.

101

Tab. 8: Ocena wpływu na realizację zadań diagnostyczno-studialnych przez poszczególnych interesariuszy rozwoju gminy PNIEWY.

Zadania

anie anie

Średnia

Interesariusze w rekreacyjnej

gminie

terenie gminy terenie

przestrzennego

1. Opracowanie

Opracowanie mapy Opracowanie

4. Analiza stanu bazy stanu 4. Analiza

3. Analiza możliwości3. Analiza

rozwoju agroturystyki i rozwoju agroturystyki

terenów pod inwestycje pod terenów

5. Opracowanie koncepcji 5. Opracowanie koncepcji

rozwoju bazy turystyczno

inwestycji wodociągowychinwestycji

harmonogramów realizacji zagospodarowania planów

turystyczno

ekologicznego rolnictwa na na rolnictwa ekologicznego

rekreacyjnej i dostosow rekreacyjnej

Brak wpływu – 0 pkt., Wpływ maksymalny – 10 pkt. Mieszkańcy 8 8 6 8 8 7,6 Przedsiębiorcy 6 8 0 9 9 6,4 Producenci rolni 6 8 9 0 0 4,6 Organizacje 0 8 8 8 8 6,4 pozarządowe Letnicy 0 2 0 8 8 3,6 Odwiedzający 0 2 0 2 1 1,0 Potencjalni 4 5 0 0 6 3,0 inwestorzy

Źródło: opracowanie własne. W wyniku kompleksowej analizy interesariuszy całej grupy zadań diagnostyczno- studialnych wskazano na trzy rekomendowane grupy strategiczne (Rys. 29). Pierwszą grupę stanowią mieszkańcy gminy, przedsiębiorcy działający na terenie gminy i lokalne organizacje pozarządowe. W stosunku do tej grupy rekomendowane jest nawiązanie pełnej współpracy w zakresie realizowanych zadań diagnostyczno-studialnych. Grupa ta powinna partycypować w przygotowaniu praktycznie wszystkich proponowanych analiz, raportów i planów. W zakresie przygotowania analizy możliwości rozwoju agroturystyki i ekologicznego rolnictwa, jak również w zakresie opracowania mapy terenów pod inwestycje, współpraca powinna być również nawiązana z lokalnymi producentami rolnymi. Natomiast, względem ostatniej wymienionej grupy interesariuszy co do zasady powinna być stosowana strategia angażowania, polegająca na pozyskiwaniu jego opinii na temat realizowanych zadań diagnostyczno-studialnych. Trzecią grupę stanowią letnicy, potencjalni inwestorzy i odwiedzający. W stosunku do tej grupy sugeruje się prowadzenie polityki informowania, z wykorzystaniem szerokiej palety narzędzi public relations wspomaganych narzędziami promocji samorządu terytorialnego.

102

10,0

Strategia: Zarządzaj kompleksowo relacją

7,5 Mieszkańcy

studialnych -

Organizacje Przedsiębiorcy pozarządowe

5,0 Strategia: Monitoruj Producenci rolni

Letnicy Strategia: Informuj Potencjalni inwestorzy 2,5

Wpływ na diagnostyczno zadań na Wpływrealizację Odwiedzający

- - 2,5 5,0 7,5 10,0 Zainteresowanie zadaniami diagnostyczno-studialnymi Rys. 29: Pozycjonowanie interesariuszy realizacji zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY. Źródło: opracowanie własne.

27. Potrzeby mieszkańców gminy PNIEWY a zadania diagnostyczno-studialne

W przywracanej po 1989 roku idei samorządności terytorialnej kluczową rolę odgrywa pełne i wszechstronne upodmiotowienie społeczności lokalnej. Z jednej strony wyeksponowano w nowym prawie samorządu terytorialnego zaspokojenie potrzeb mieszkańców gminy w procesie jej zarządzania. I z drugiej, podmiotowość społeczności lokalnej powinna wyrażać się w aktywnej partycypacji mieszkańców w podejmowaniu decyzji mających wpływ na drogi rozwojowe gminy. Praktyczna realizacja koncepcji samorządności lokalnej przebiega na wiele sposobów. Odradzanie się bowiem demokracji obywatelskiej zależy od tradycji lokalnej, kształtowania postaw społecznych oraz stylu zarządzania preferowanego przez aktualnie sprawujących władzę na szczeblu gminnym.

Omawiane działania, które są efektem dokonanej modyfikacji strukturalnej Strategii Rozwoju Gminy Pniewy należy rozpatrzyć w perspektywie zaspokojenia potrzeb mieszkańców.

103

We wcześniejszych częściach raportu wskazano, podczas omawiania innowacyjnego modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego gminą, na podstawową zasadę opracowania strategii rozwoju jednostek terytorialnych. Otóż, w zarządzaniu gminą rozwojowymi celami priorytetowymi muszą być:

. poprawa warunków życia mieszkańców, . rozwój społeczno-ekonomiczny, . ład w organizacji przestrzeni gminy.

Uszlachetnianie jakości życia społeczności lokalnej jest możliwe dzięki zaspokojeniu jej potrzeb. Stwierdzenie wydaje się oczywiste, jednak w polityce terytorialnej spotyka się wytyczanie celów strategicznych i określanie sposobów ich realizacji z pominięciem opinii i preferencji mieszkańców.

Podczas wizyty terenowej w dniu 24 sierpnia 2015 roku wójt gminy Pniewy Wiesław Nasiłowski wyraźnie podkreślił – „Podstawą strategii rozwoju są zdiagnozowane potrzeby mieszkańców i następnie ich zaspokojenie. Natomiast do głównych obszarów, które wymagają intensywnych działań, aby poprawić standard życia mieszkańców trzeba zaliczyć: ochronę zdrowia, profilaktykę zdrowotną, oświatę i edukację, problemy społeczne. Potrzebne są także kompleksowe badania hydrotechniczne dla całej gminy. Zbiornik Osieczek powinien być ważnym elementem całościowych rozwiązań z zakresu gospodarki wodnej. Turystyka ma szanse rozwojowe, ale jako działania gminy w zakresie wspierania lokalnych inicjatyw. Gmina powinna pomagać administracyjnie, powinna wybierać korzystne propozycje indywidualnych przedsiębiorców.” Uwzględniając opinię wójta oraz przeprowadzoną analizę problemową, można zauważyć, że realizowane zadania diagnostyczno-studialne w znacznym stopniu pomogą w podniesieniu poziomu życia społeczności lokalnej.

Opracowanie dotyczące inwestycji wodociągowych powinno uwzględniać całość gospodarki wodno-ściekowej gminy. Umieszczenie tych kwestii w kompleksowym ujęciu gospodarowania przestrzenią gminy, powinno bezwzględnie poprawić warunki bytowe, i w konsekwencji podnieść komfort życia w gminie. Osiągnięte rezultaty usprawnienia urządzeń wodociągowych będą silnie wpływać nie tylko na zaspokojenie podstawowych potrzeb mieszkańców. Perspektywiczne cele, zmierzające do pozyskania nowych mieszkańców gminy, muszą uwzględniać komfort życia w gminie Pniewy. Wybór nowego miejsca zamieszkania dokonywany jest na podstawie porównania dotychczasowego środowiska życia z nowym, czyli

104

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 miejscem potencjalnego wyboru. Zaspokojenie potrzeb bytowych odgrywa istotną rolę przy podejmowaniu takich decyzji.

Do potrzeb podstawowych społeczności lokalnej należy także zaliczyć możliwości wypracowania dochodów, czyli środków koniecznych do godnego życia. Stabilność miejsc pracy i perspektywy nowych obszarów zatrudnienia zależą od aktywności inwestycyjnej. Zadaniem gminy jest przygotowanie sprzyjającego środowiska dla pracodawców. Dogodne warunki do inwestowania są ofertą terytorialną gminy. Jej wartość oceniana jest na rynku przez inwestorów. Z kolei, opracowanie studialne obejmujące zakresem merytorycznym agroturystykę i gospodarkę ekologiczną, także ma charakter proinwestycyjny i tym samym – prorozwojowy. Agroturystyka i innowacyjne rolnictwo umożliwią także podejmowanie przez mieszkańców gminy nowych aktywności gospodarczych. Mogą one być alternatywą lub uzupełnieniem dotychczasowych źródeł pozyskiwania dochodów.

Opracowania studialne w zakresie turystyki i rekreacji powinny przynieść korzyści mieszkańcom gminy, pod warunkiem uruchomienia ich indywidualnej aktywności ekonomicznej. Zadaniem gminy jest bowiem przygotowanie sprzyjającej atmosfery społecznej dla gestorów bazy turystycznej i tzw. letników.

Mieszkańcy są beneficjentami wszystkich przedstawionych działań diagnostyczno- studialnych. Na plan pierwszy wysuwa się oczywiście zaspokojenie podstawowych potrzeb społeczności lokalnej. Właściwe przygotowanie opracowań studialnych powinno wpłynąć na poprawę warunków życia w gminie. W konsekwencji realizacji wskazanych tam rozwiązań powinien zostać przygotowany sprzyjający klimat dla inwestowania i osiedlania się.

Przebieg prac diagnostyczno-studialnych oraz realizacja wskazanych w nich rekomendacji zależą w znacznym stopniu od zaspokojenia potrzeby partycypacji społecznej w zarządzaniu gminą. Partnerstwo we współdecydowaniu o kierunkach rozwojowych jednostek samorządu terytorialnego jest niezbywalnym prawem obywatelskim. Mieszkańcy partycypują w sprawowaniu władzy, ale jednocześnie biorą na siebie odpowiedzialność za podejmowane decyzje. Pozwala to zaspokoić potrzebę bycia podmiotem życia społecznego, nie zaś tylko przedmiotem decyzji administracyjnych podejmowanych przez władzę na poziomie lokalnym.

Omawiane zadania diagnostyczno-studialne oddziałują na zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych oraz na sferę obywatelskiej aktywności. W ten sposób polepszenie warunków życia w gminie zależy od aktywnej interakcji pomiędzy władzą samorządową, a podmiotowo traktowanymi mieszkańcami.

105

28. Możliwe źródła finansowania zewnętrznego

Ważną cechą samorządu gminnego jest konieczność zaspokajania potrzeb lokalnej społeczności. Polityka inwestycyjna na poziomie gminnym to wynik kompromisu między potrzebami i oczekiwaniami mieszkańców, z możliwościami finansowymi samorządu. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej otworzyło się wiele nowych możliwości w zakresie finansowania inwestycji na obszarach wiejskich – powszechnie uznawanych za marginalizowane ekonomicznie.

Należy zauważyć, że w sektorze publicznym wydatki determinują źródło ich finansowania., zaś racjonalne inwestycje gminne wpływają w sposób znaczący na rozwój społeczno-gospodarczy, zarówno w krótko jak i w długofalowej perspektywie czasowej. Wszelkie podejmowane działania powinny znaleźć się w dokumentach strategicznych gminnych strategiach i planach rozwoju, jak również w dokumentach operacyjnych budżetach gmin.

Do najważniejszych cech inwestycji samorządowych zaliczyć można:

. wpływ na poziom przyszłych dochodów u wydatków JST, . oddziaływania obiektów i urządzeń na środowisko, . wysoka kapitałochłonność, szczególnie w początkowej fazie realizacji inwestycji, . nieodwracalność skutków decyzji o inwestycji.

Zakres prowadzonych inwestycji w gminach uzależniony jest przede wszystkim od możliwości pozyskania odpowiedniej wielkości nakładów finansowych. System finansowania inwestycji lokalnych powinien opierać się na długoletnim planowaniu. Obok budżetu gminy, bardzo istotnym źródłem wspomagającym finansowanie inwestycji są środki zewnętrzne, najczęściej pochodzące z Unii Europejskiej (). Często przy realizacji inwestycji infrastrukturalnych wykorzystywane jest przez gminy partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), rozumiane jako współpraca partnerska sektora prywatnego i publicznego przy realizacji zadań użyteczności publicznej.

106

Tab. 9: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania inwestycji gminnych w latach 2014-2020.

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Regionalny Program Zarząd Województwa Oś II: Wzrost e-potencjału Mazowsza - Informatyzacja służby zdrowia, Całkowity budżet: Operacyjny Mazowieckiego - Wdrożenie e-usług publicznych, 153 599 843 euro (EFRR) Województwa - Projekty w obszarze geoinformacji, Mazowieckiego na lata 2014-2020 - Wdrażanie e-learningu na uczelniach, - Informatyzacja bibliotek. Oś III: Rozwój potencjału innowacyjnego - Uporządkowanie i przygotowanie terenów inwestycyjnych Całkowity budżet: i przedsiębiorczości dla celów gospodarczych, 213 369 786 euro (EFRR) - Opracowywanie kompleksowej oferty instytucji otoczenia biznesu, - Usługi doradcze dla firm (np. dotyczące zakładania działalności gospodarczej, definiowania strategii biznesowej), - Wykorzystanie e-handlu i zaawansowanych technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) - Promocja gospodarcza Mazowsza w kraju i za granicą (np. udział w targach). Oś IV: Przejście na gospodarkę - Budowa lub przebudowa infrastruktury służącej do Całkowity budżet: niskoemisyjną wytwarzania i dystrybucji energii odnawialnej, 324 359 153 euro (EFRR) - Tworzenie „zielonych miejsc pracy” - Poprawa efektywności wytwarzania i dystrybucji ciepła, - Termomodernizacja budynków, - Inwestycje w infrastrukturę i niskoemisyjny tabor w transporcie publicznym, - Energooszczędne oświetlenie ulic, placów, dróg.

107

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Oś V: Gospodarka przyjazna środowisku - Rozwój systemów małej retencji, Całkowity budżet: - Ochronę obszarów najbardziej zagrożonych powodzią, 91 442 566 euro (EFRR) - Systemy wczesnego ostrzegania przed katastrofami, - Zwiększanie jakości wyposażenia Ochotniczych Straży Pożarnych (np. zakup pojazdów), - Rozbudowa i modernizacja regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych, - Budowa i modernizacja Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych, - Ochrona zabytkowych obiektów, - Poprawę dostępu do zasobów kulturowych, - Ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych, - Opracowywanie planów ochrony dla obszarów cennych przyrodniczo. Oś VI: Jakość życia - Zakup nowoczesnej aparatury medycznej oraz związane z Całkowity budżet: nią remonty i adaptacje pomieszczeń, 116 411 947 euro (EFRR) - Tworzenie pracowni diagnostycznych, - Dostosowanie infrastruktury do potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych, - Realizacja inwestycji w drogi lokalne (gminne i powiatowe) w przypadku, gdy przyczynią się one do fizycznej, gospodarczej i społecznej odnowy obszarów wiejskich. Oś VII: Rozwój regionalnego systemu - Budowa i przebudowa dróg wojewódzkich, na odcinkach Całkowity budżet: transportowego leżących w ciągach komunikacyjnych stanowiących 367 285 892 euro (EFRR) połączenie z systemem dróg krajowych lub siecią TEN-T.

108

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Oś VIII: Rozwój rynku pracy - Diagnozowanie indywidualnej sytuacji uczestników Całkowity budżet: projektów i pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, 137 885 055 euro (EFS) - Podnoszenie lub zmiana kwalifikacji zawodowych oraz ich lepsze dopasowanie do potrzeb rynku pracy, - Pomoc w zdobyciu doświadczenia zawodowego, - Wspieranie samozatrudnienia i powstawania nowych miejsc pracy, - Wspieranie mobilności, w tym na poziomie międzynarodowym, - Wyposażenie stanowisk pracy utworzonych wyłącznie dla osób bezrobotnych, głównie w tzw. gospodarce białej (ochrona zdrowia, pomoc społeczna) i zielonej (transport, odnawialne źródła energii, budownictwo, gospodarka odpadami), - Tworzenie miejsc opieki nad dziećmi do lat 3 w formie żłobków lub klubów dziecięcych. Oś IX: Wspieranie włączenia społecznego - Integracja społeczna i aktywizacja zawodową osób Całkowity budżet: i walka z ubóstwem oddalonych od rynku pracy, zagrożonych wykluczeniem 172 375 061 euro (EFS) społecznym, ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnosprawnych, - Wsparcie rodzin wielodzietnych, ubogich rodzin z dziećmi, rodzin z osobami starszymi, rodzin z osobami z niepełnosprawnościami oraz rodzin z innymi osobami zależnymi i rodziców samotnie wychowujących dzieci, - Rozwój dziennych form wsparcia, usług środowiskowych, usług społecznych dla osób zależnych, - Pomoc dla dzieci i rodzin zagrożonych dysfunkcją, obejmująca wsparcie systemu pieczy zastępczej.

109

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Oś X: Edukacja dla rozwoju regionu - Wsparcie kształcenia ogólnego zwłaszcza rozwój Całkowity budżet: kompetencji kluczowych, 161 901 986 euro (EFS) - Kontynuacja działań realizowanych w ramach rządowego programu „Cyfrowa szkoła” i rozwijanie kompetencji w zakresie stosowania TIK (w modułach e-szkoła i e- nauczyciel), - Nauczanie eksperymentalne, - Tworzenie miejsc edukacji przedszkolnej, - Prowadzenie zajęć dodatkowych, - Wsparcie nauczycieli edukacji przedszkolnej (jako element projektu), - Wsparcie rozwoju zawodowego nauczycieli (w szczególności przez rozwijanie umiejętności korzystania z nowych technologii i nowoczesnych pomocy dydaktycznych), - Doposażenie szkół i placówek kształcenia zawodowego w sprzęt i materiały dydaktyczne do realizacji kształcenia zawodowego, - Prowadzenie doradztwa zawodowego (w szkołach gimnazjalnych i zawodowych) i rozwój współpracy z rynkiem pracy. Program Rozwoju Ministerstwo Rolnictwa Rozwój Terytorialny: Podstawowe usługi Gospodarka wodno-ściekowej Do 2 mln zł na Obszarów Wiejskich na i Rozwoju Wsi i odnowa miejscowości na obszarach beneficjenta w okresie lata 2014-2020 wiejskich realizacji Programu Poddziałanie 1: Inwestycje związane z Budowa lub modernizacja dróg lokalnych Do 3 mln zł na tworzeniem, ulepszaniem lub beneficjenta w okresie rozbudową wszystkich rodzajów małej realizacji Programu infrastruktury, w tym inwestycje w energię odnawialną i w oszczędzanie energii

110

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Rozwój Terytorialny: Podstawowe usługi Ochrona zabytków i budownictwa tradycyjnego: odnawianie Do 500 tys. zł na i odnowa miejscowości na obszarach lub poprawa stanu zabytkowych obiektów, służących miejscowość w okresie wiejskich zachowaniu dziedzictwa kulturowego; zakup obiektów realizacji Programu Poddziałanie 2: Wsparcie badań i charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym inwestycji związanych z utrzymaniem, regionie z przeznaczeniem na cele publiczne odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej wartości przyrodniczej, w tym dotyczące powiązanych aspektów społeczno- gospodarczych oraz środków w zakresie świadomości środowiskowej Rozwój Terytorialny: Podstawowe usługi Inwestycje w obiekty pełniące funkcje kulturalne oraz Do 500 tys. zł na i odnowa miejscowości na obszarach kształtowanie przestrzeni publicznej miejscowość w okresie wiejskich realizacji Programu Poddziałanie 3: Wsparcie inwestycji w Inwestycje w targowiska lub obiekty budowlane Do 1 mln zł na tworzenie, ulepszanie i rozwijanie przeznaczone na cele promocji lokalnych produktów miejscowość w okresie podstawowych usług lokalnych dla realizacji Programu ludności wiejskiej, w tym rekreacji i kultury oraz powiązanej infrastruktury Leader - Do 100 tys. zł Poddziałanie 2: Wsparcie na wdrażanie Do 500 tys. zł na operacji w ramach strategii rozwoju utworzenie inkubatora lokalnego kierowanego przez przetwórstwa lokalnego społeczność Ochrona ekosystemów i efektywne Wsparcie na zalesienie - w zależności od składu 4 984 - 7624 zł/ha gospodarowanie zasobami naturalnymi gatunkowego zalesienia, nachylenia terenu, charakteru 8,82 zł/mb - na Zalesianie i tworzenie terenów zalesionych gruntów ogrodzenie zalesionych 1132 zł/ha - na zabezpieczenie palikami

111

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Premia pielęgnacyjna - w zależności od składu gatunkowego 794-1628 zł/ha/rok zalesienia, nachylenia terenu, charakteru zalesionych 424 zł/ha - na ochronę gruntów (5 lat) sadzonek Premia zalesieniowa na pokrycie utraconych dochodów z 1 215 zł/ha/rok działalności rolniczej (12 lat) Gospodarka wodno- Narodowy Fundusz Poprawa stanu wód powierzchniowych i - budowa, rozbudowa lub modernizacja oczyszczalni ścieków Pożyczka do 100% ściekowa w Ochrony Środowiska i podziemnych poprzez oczyszczanie komunalnych (także w zakresie dotyczącym przetwarzania kosztów kwalifikowanych aglomeracjach Gospodarki Wodnej ścieków, zgodnie z wymogami osadów ściekowych); Dyrektywy Rady 91/271/ EWG w sprawie budowa, rozbudowa lub modernizacja zbiorczych systemów oczyszczania ścieków komunalnych kanalizacji sanitarnej (zakres przedsięwzięć zgodny z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie sposobu wyznaczania obszaru i granic aglomeracji) wraz z budową przyłączy budynków do kanalizacji sanitarnej realizowanej w ramach przedsięwzięcia będącego przedmiotem wniosku Racjonalna gospodarka Narodowy Fundusz Ustanowienie i utrzymanie - budowa punktów selektywnego zbierania odpadów Pożyczka do 90% kosztów odpadami Ochrony Środowiska i powszechnych systemów selektywnego komunalnych; kwalifikowanych Gospodarki Wodnej zbierania odpadów; utworzenie i - budowa systemów selektywnego zbierania odpadów; utrzymanie w kraju zintegrowanej oraz - doposażenie systemów selektywnego zbierania odpadów wystarczającej sieci instalacji gospodarowania odpadami; zmniejszenie ilości odpadów poddawanych nielegalnemu, międzynarodowemu przemieszczaniu; intensyfikację zbierania i legalnego demontażu pojazdów wycofanych z eksploatacji; budowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa.

112

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Ochrona powierzchni Narodowy Fundusz Ograniczenie negatywnego - projekty dotyczące unieszkodliwiania odpadów Pożyczka do 90% kosztów ziemi Ochrony Środowiska i oddziaływania na środowisko poprzez niebezpiecznych lub działań naprawczych lub kwalifikowanych lub 100% Gospodarki Wodnej rekultywację/remediację terenów rekultywacji/remediacji zanieczyszczonej gleby, ziemi i wód kosztów kwalifikowanych zdegradowanych oraz ochrona gruntowych, likwidujące zagrożenie dla środowiska w przypadku projektów powierzchni ziemi poprzez wykonywanie naturalnego o zasięgu regionalnym lub ponadregionalnym, realizowanych przez prac dokumentacyjnych, a w dalszej - wykonanie dokumentacji dla przedsięwzięć z zakresu „zielone gminy” kolejności stabilizujących lub unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych oraz działań zabezpieczających osuwiska naprawczych, rekultywacji powierzchni ziemi oraz remediacji gleby, ziemi i wód gruntowych, likwidujących zagrożenie dla środowiska naturalnego o zasięgu regionalnym lub ponadregionalnym; - przedsięwzięcia dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk odpadów. Geologia i górnictwo Narodowy Fundusz Rozpoznanie budowy geologicznej kraju - badania i prace geologiczne dla ochrony środowiska; Dotacja: Ochrony Środowiska i oraz racjonalna gospodarka zasobami - dokumentowanie zasobów dyspozycyjnych wód a) 100 % kosztów Gospodarki Wodnej złóż kopalin i wód podziemnych oraz podziemnych oraz głównych zbiorników wód podziemnych; kwalifikowanych; ograniczenie negatywnego - rozpoznawanie możliwości wykorzystania wód uznanych za b) 70% kosztów oddziaływania na środowisko kopaliny kwalifikowanych na wynikającego z wydobycia kopalin i rozpoznanie możliwości likwidacji zakładów górniczych. wykorzystania wód uznanych za kopaliny.

113

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Poprawa efektywności Narodowy Fundusz Zmniejszenie zużycia energii, a w Inwestycje polegające na projektowaniu i budowie lub tylko Dotacja: energetycznej Ochrony Środowiska i konsekwencji ograniczenie lub budowie, nowych budynków użyteczności publicznej i a) dla klasy A: 60%; Gospodarki Wodnej uniknięcie emisji CO w związku z zamieszkania zbiorowego. 2 b) dla klasy B: 40%; projektowaniem i budową nowych energooszczędnych budynków c) dla klasy C: 20%. użyteczności publicznej oraz Pożyczka na budowę zamieszkania zbiorowego. nowych energooszczędnych budynków : a) dla klasy A: do 1200 zł za m2 ; b) dla klasy B i C: do 1000 zł za m2 powierzchni użytkowej pomieszczeń o regulowanej temperaturze.

114

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie

Wspieranie Narodowy Fundusz Ograniczenie lub uniknięcie emisji CO2 Budowa, rozbudowa lub przebudowa instalacji OZE: Pożyczka do 85% kosztów rozproszonych, Ochrony Środowiska i poprzez zwiększenie produkcji energii z - elektrownie wiatrowe, kwalifikowanych: odnawialnych źródeł Gospodarki Wodnej instalacji wykorzystujących odnawialne - systemy fotowoltaiczne, a) kwota pożyczki: do 40 energii źródła energii. 000 000 zł; - pozyskiwanie energii z wód geotermalnych, b) oprocentowanie -małe elektrownie wodne, WIBOR 3M, nie mniej niż - źródła ciepła opalane, 2%; - wielkoformatowe kolektory, c) okres finansowania: nie - biogazownie rozumiane jako obiekty wytwarzania energii dłuższy niż 15 lat; elektrycznej lub ciepła, z wykorzystaniem biogazu d) okres karencji: nie rolniczego, dłuższy niż 18 miesięcy - instalacje wytwarzania biogazu rolniczego celem wprowadzenia go do sieci gazowej dystrybucyjnej i bezpośredniej; - wytwarzanie energii elektrycznej w wysokosprawnej kogeneracji na biomasę, - instalacje hybrydowe. System zielonych Narodowy Fundusz Ograniczenie emisji dwutlenku węgla - modernizacja oświetlenia ulicznego (m.in. wymiana: źródeł Dotacja: inwestycji (GIS - Green Ochrony Środowiska i poprzez dofinansowanie przedsięwzięć światła, opraw, zapłonników, kabli zasilających, słupów, - do 45 % kosztów Investment Scheme) Gospodarki Wodnej poprawiających efektywność montaż nowych punktów świetlnych w ramach kwalifikowanych energetyczną systemów oświetlenia modernizowanych ciągów oświetleniowych); przedsięwzięcia; - ulicznego. - montaż urządzeń do inteligentnego sterowania maksymalna kwota oświetleniem; dotacji 15 000 000 zł; - montaż sterowalnych układów redukcji mocy oraz Pożyczka: stabilizacji napięcia zasilającego. - do 55% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia; - maksymalna kwota pożyczki 18,3 mln zł.

115

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Ochrona i przywracanie Narodowy Fundusz Powstrzymanie procesu utraty - wspomaganie systemów gromadzenia i przetwarzania Dotacja do 100% kosztów różnorodności Ochrony Środowiska i różnorodności biologicznej i danych związanych z dostępem do informacji o środowisku; kwalifikowanych biologicznej Gospodarki Wodnej krajobrazowej, odtworzenie i - przeciwdziałanie klęskom żywiołowym i likwidowanie ich wzbogacenie zasobów przyrody oraz skutków dla środowiska; skuteczne zarządzanie gatunkami i - działania związane z utrzymaniem i zachowaniem parków siedliskami (w tym rozpoznanie oraz ogrodów, będących przedmiotem ochrony na pojawiających się zagrożeń). podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; - opracowywanie planów ochrony dla obszarów podlegających ochronie na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody oraz prowadzenie monitoringu przyrodniczego; - przedsięwzięcia związane z przywracaniem chronionych gatunków roślin lub zwierząt; - przedsięwzięcia związane z ochroną przyrody, w tym urządzanie i utrzymanie terenów zieleni, zadrzewień, zakrzewień oraz parków; - zadania związane ze zwiększaniem lesistości kraju oraz zapobieganiem szkodom w lasach i likwidacją tych szkód, spowodowanych przez czynniki biotyczne i abiotyczne; - inne zadania służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikające z zasady zrównoważonego rozwoju i polityki ekologicznej państwa

116

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Wspieranie działalności Narodowy Fundusz Wspomaganie systemu zarządzania - badania realizujące i wspierające państwowy monitoring Dotacja do 100% kosztów monitoringu Ochrony Środowiska i jakością środowiska oraz wspomaganie środowiska oraz przedsięwzięcia służące pozyskaniu danych kwalifikowanych środowiska Gospodarki Wodnej osłony hydrologicznej i meteorologicznej i informacji o środowisku, w szczególności wykonanie społeczeństwa i gospodarki, ze raportów prezentujących wykonywane badania oraz prace szczególnym uwzględnieniem badawczo - pomiarowe i metodyczne dotyczące zadań wywiązywania się Polski ze zobowiązań określonych w programie Państwowego Monitoringu międzynarodowych Środowiska; - zadania inwestycyjne związane z rozbudową zaplecza technicznego oraz zakupy wyposażenia laboratoriów wykonujących badania służące pozyskaniu danych i informacji o środowisku. Przeciwdziałanie Narodowy Fundusz Podniesienie poziomu ochrony przed Działania o charakterze prewencyjnym, służące adaptacji do Dotacja do 100% kosztów zagrożeniom Ochrony Środowiska i skutkami zagrożeń oraz poważnych zmian klimatu, zgodnie z założeniami „Strategicznego Planu kwalifikowanych. środowiska z likwidacją Gospodarki Wodnej awarii, usprawnienie usuwania ich Adaptacji dla sekto-rów i obszarów wrażliwych na zmiany Minimalny koszt ich skutków skutków oraz wzmocnienia wybranych klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030”, w przedsięwzięcia - 1 000 elementów zarządzania środowiskiem szczególności: 000 zł - działania infrastrukturalne; - działania dotyczące opracowania oraz wdrożenia systemu monitoringu zagrożeń i wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami, w tym budowa systemów monitoringu i ostrzegania przed nadzwyczajnymi zjawiskami klimatycznymi; - realizacja przedsięwzięć w zakresie metod i narzędzi do analizowania zagrożeń spowodowanych zmianami klimatu, w tym lokalne i regionalne plany oraz strategie w zakresie działań adaptacyjnych.

117

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Edukacja ekologiczna Narodowy Fundusz Podnoszenie poziomu świadomości - kompleksowe projekty wykorzystujące media tradycyjne i Dotacja: Ochrony Środowiska i ekologicznej i kształtowanie postaw internet, - minimalna, Gospodarki Wodnej ekologicznych społeczeństwa poprzez - warsztaty, konkursy, imprezy edukacyjne; wnioskowana kwota - 200 promowanie zasad zrównoważonego - konferencje, szkolenia, seminaria, e-learning, tys. z rozwoju; profesjonalizacja animatorów edukacji ekologicznej, upowszechnianie wiedzy z zakresu produkcja interaktywnych pomocy dydaktycznych; ochrony środowiska i zrównoważonego - tworzenie, wyposażenie i doposażenie centrów rozwoju; kształtowanie zachowań edukacyjnych; prośrodowiskowych; aktywizacja społeczna - budowanie społeczeństwa obywatelskiego SYSTEM - Wsparcie Narodowy Fundusz Wspieranie działań ochrony środowiska i - przedsięwzięcia w zakresie demontażu, zbierania, Udostępnienie środków działań ochrony Ochrony Środowiska i gospodarki wodnej, które nie mogą być transportu oraz unieszkodliwienia lub zabezpieczenia finansowych WFOŚiGW z środowiska i gospodarki Gospodarki Wodnej sfinansowane ze środków wojewódzkich odpadów zawierających azbest, zgodne z gminnymi przeznaczeniem na wodnej funduszy ochrony środowiska i programami usuwania azbestu i wyrobów zawierających udzielanie dotacji gospodarki wodnej poprzez udzielenie azbest, im przez Narodowy Fundusz Ochrony - przedsięwzięcia w zakresie demontażu, zbierania, Środowiska i Gospodarki Wodnej transportu oraz unieszkodliwiania lub zabezpieczenia dofinansowania odpadów zawierających azbest na obszarach dotkniętych klęską żywiołową. Dofinansowanie przydomowych Inwestycje służące zagospodarowaniu ścieków bytowo- Udostępnienie środków oczyszczalni ścieków, lokalnych gospodarczych powstających w gospodarstwach domowych finansowych WFOŚiGW z oczyszczalni wraz z sieciami (w tym równie zarządzanych przez wspólnoty mieszkaniowe przeznaczeniem na kanalizacyjnymi oraz podłączeń i spółdzielnie mieszkaniowe), w gospodarstwach udzielanie dotacji do 20% budynków do zbiorczego systemu agroturystycznych oraz w obiektach użyteczności publicznej. kosztów kwalifikowanych kanalizacyjnego

118

Nazwa programu Operator Działania Zakres Wsparcie Dziedzictwo kulturowe Ministerstwo Kultury i Priorytet - Ochrona zabytków: Ochrona Prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty Całkowity budżet Dziedzictwa polskiego dziedzictwa kulturowego, budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków programu wynosi Narodowego wspieranie działalności muzeów oraz 80 mln zł popularyzacja kultury ludowej; zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnianie na cele publiczne Program budowy hal Ministerstwo Sportu i Rozwój bazy obiektów sportowych budowa lub modernizacja hal tenisowych, które przewidują: do 50% wydatków tenisowych Turystyki umożliwiających całoroczne trzy lub cztery korty o nawierzchni syntetycznej, zadaszenie kwalifikowanych zadania, prowadzenie szkolenia przez Polski kortów na bazie konstrukcji stałej; zaplecze z częścią nie więcej niż 2,0 mln zł - Związek Tenisowy, zapewniających sanitarno-szatniową, magazyn, trybuny stałe lub w przypadku budowy optymalne warunki do treningu, wysuwane/przenośne (opcjonalnie). podniesienie poziomu sportowego, a także upowszechnianie gry w tenisa

Źródło: opracowanie własne na podstawie 1) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, 2) Od Pomysłu do zmiany..., 3) Przewodnik po programach priorytetowych NFOŚiGW 2015-2020, 4) Ministerstwo Sportu i Turystyki.

119

VII. Raport końcowy programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

120

29. Wprowadzenie

Kolejnym etapem rozwiązywania postawionego problemu dotyczącego przeprowadzenia strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy w kontekście modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego sformułowanego przez zespół ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego było opracowanie programu działania. Na podstawie sporządzonych in situ dla gminu Pniewy:

. inwentaryzacji terenowej dokumentującej rodzaj i rozmieszczenie istniejących obiektów i sposobów użytkowania terenu, . inwentaryzacji terenowej identyfikującej rodzaj i rozmieszczenie elementów potencjału walorów środowiska geograficznego i antropogenicznego kontekście możliwości ich przyszłego wykorzystania dla nowych funkcji oraz . identyfikacji występujących w gminie form lokalnej aktywności społecznej, . analizie informacji bezpośrednio dostarczonych przez jednostkę samorządu terytorialnego,

zdiagnozowano obszary interwencji, które należy uwzględnić w przygotowywanym programie działań modernizujących. Wśród nich znalazły się następujące zagadnienia:

. identyfikacja zakresu merytorycznego zadań stanowiących elementy składowe istniejącego Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy, . wyznaczenie zasięgu terytorialnego zadań, . dokonanie segregacji tematyczno-problemowej planowanych zadań strategicznych, . weryfikacja kontekstowa zasadności realizacji planowanych zadań i określenie ich relacji z aktualnymi potrzebami społeczności gminy Pniewy, . rozpoznanie grup interesariuszy i określenie ich cech charakterystycznych, co pozwoli wskazać hierarchiczne zależności zadań oraz zweryfikować proponowana kolejność i sekwencyjność ich realizacji, . określenie sposobów modyfikacji realizacji Planu Działań w celu wzmocnienie roli społeczności lokalnej w procesie zarządzania przestrzenią oraz budowania pozytywnego wizerunku gminy wśród mieszkańców (wizerunek wewnętrzny) oraz w gronie przybyszów (wizerunek zewnętrzny), . wskazanie innowacyjnych instrumentów zarządzania, które mogą ułatwić realizację Planu Działań po jego strukturalnej modyfikacji.

121

Następnie przy wykorzystaniu metody brain storming zespół ekspertów opracował i przedstawił innowacyjne działania oraz wskazał drogę ich implementacji aby osiągnąć założony cel, którym jest strukturalna modyfikacja Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Formułę innowacyjności stanowi w tym przypadku zastosowanie modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego, który to model choć został opracowany przez Zespół ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego na potrzeby tej gminy, to jednak posiada on walor uniwersalny, zatem w przyszłości może zostać wykorzystany do potrzeb innych jednostek samorządu terytorialnego.

W trakcie tego kreatywnego procesu uwzględniono również sugestie werbalizowane przez przedstawicieli urzędu gminy podczas spotkań konsultacyjno-informacyjnych odbytych w dniach 24 sierpnia i 11 września 2015 r. w Pniewach, które to informacje omówiono szczegółowo w Raporcie cząstkowym.

30. Konstruowanie i konsultacja programu działania

Kolejną fazą prac ekspertów było przygotowanie programu działania. W przypadku rozwiązywania wskazanego problemu w Pniewach konstruowanie programu działania polegało na opracowaniu kilku równolegle prowadzonych i uzupełniających się wzajemnie elementów toku postępowania, a mianowicie:

. przygotowanie zweryfikowanej co do zasadności realizacji i możliwości wykonania listy zadań stanowiących Plan Działań do Strategii Rozwoju Gminy, . pogrupowanie następnie zaktualizowanego zbioru zadań wg wskazanych przez ekspertów kryteriów, . wykonanie szczegółowej charakterystyki każdego zadania w kontekście procesu realizacji, . opracowanie zestawu parametrów charakteryzujących poszczególne zadania, . przygotowanie tablicy z wielkościami poszczególnych parametrów dla wszystkich zadań, która umożliwia ich efektywne analizowanie, . pogrupowanie zadań w kontekście zakresu tematycznego czyli dokonanie ich segregacji problemowej, . przeprowadzenie analizy wyodrębnionych grup zadań w kontekście określenia istniejących powiązań miedzy nimi (w tym również hierarchicznych).

122

Po przeprowadzonej wspólnie przez Zespół Ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego oraz przedstawicieli Urzędu Gminy Pniewy weryfikacji listy pozostało na niej ostatecznie 39 zadań stanowiących zakres zmodyfikowanego Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy. Zostały one następnie scharakteryzowane szczegółowo w tabeli, gdzie znalazły się następujące parametry opisu dla każdego zadania:

. przyporządkowanie do grupy wg zakresu merytorycznego, . czas realizacji (według lat w okresie 2015-2020), . zidentyfikowani interesariusze według siedmiu następujących grup: mieszkańcy gminy, przedsiębiorcy, producenci rolni, organizacje pozarządowe, letnicy – mieszkańcy tzw. „drugich domów”, odwiedzający, potencjalni inwestorzy, . określenie spójności każdego zadania z pozostałymi grupami zadań, . znaczenie społeczne wg kategorii: duże, średnie, małe, . znaczenie ekonomiczne wg kategorii: duże, średnie, małe, . określenie konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego przy realizacji, . określenie zakresu monitoringu procesu realizacji (w podziale na ocenę produktu i ocenę rezultatu czyli form oddziaływania).

Zestawienie cech charakteryzujących zweryfikowane zadania zapisane jako: PNIEWY_Program_Dzialania_Macierz_Struktury_Dzialan_Strategicznych w formie arkusza w programie MS Excel jest integralnym elementem przygotowanego przez zespól ekspertów programu działania.

Kolejnym istotnym elementem postępowania analitycznego na tym etapie rozwiązywania wybranego problemu było pogrupowanie zadań scharakteryzowanych według wskazanych powyżej deskryptorów. Podstawowym zastosowanym kryterium grupowania było łączenie zadań w zależności od ich zawartości merytorycznej oraz kontekstu oddziaływania. Zbiór cech na podstawie których dokonano grupowania zawierał następujące składowe:

. zakres merytoryczny planowanego zadania, . rodzaj zadania według czynności, których wymaga realizacja (planowanie, analiza, inwentaryzacja, inwestycje, przekształcenia organizacyjne, zmiany prawne itp.),

123

. oddziaływanie terytorialne (fragment gminy czy też cały jej obszar), . ranga zadania w kontekście udziału zidentyfikowanych grup interesariuszy.

Zbiorcza charakterystyka zweryfikowanych zadań a następnie analiza zaobserwowanych prawidłowości pozwala na wskazanie na pewnych istotnych cech tego zbioru, które następnie zostały przez ekspertów wykorzystane w procedurze grupowania zadań, która była podstawowym elementem przeprowadzonej strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju gminy Pniewy.

Analiza etapowa polegała ponadto na identyfikowaniu zależności występujących między poszczególnymi zadaniami a podstawowymi deskryptorami realizacji działań do których zaliczamy:

. czas realizacji działań ( w podziale na lata), . udział i zróżnicowanie grup interesariuszy.

Identyfikacja grup interesariuszy ma kluczowe znaczenie dla określenia hierarchii planowanych działań ale również jest on istotnym elementem implementacji proponowanego przez ekspertów partycypacyjnego modelu zarządzania terytorialnego.

Poprawne rozpoznanie grup interesariuszy dla każdego z zadań oraz rozeznanie w zakresie ich cech charakterystycznych stanowi niezwykle istotny element prawidłowej realizacji procesu implementacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Zestawienie dokumentujące tę część analiz ilustruje rysunek (Rys. 30). Można zauważyć, że największa liczba oraz zróżnicowanie grup interesariuszy dotyczy zadań, których istotą są działania koncepcyjno-planistyczne oraz diagnostyczne a także organizacyjne i marketingowe.

124

Liczba interesariuszy zadań 0 2 4 6 Opracowanie i realizacja programu promocji gminy Opracowanie i wdrożenie programu poprawy estetyki… Opracowanie mapy terenów pod inwestycje Dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego… Modernizacja dróg gminnych: Dąbrówka - Daszew -… Modernizacja dróg powiatowych: Pniewy - granica gminy… Opracowanie koncepcji rozwoju bazy turystyczno-… Uregulowanie stanu prawnego terenów pod drogami… Analiza stanu bazy turystyczno-rekreacyjnej w gminie Opracowanie i wdrożenie programu informacyjnego o… Opracowanie i wdrożenie programu popularyzacji… Opracowanie i wdrożenie programu pozyskania… Opracowanie i wdrożenie programu promocji produkcji… Opracowanie i wdrożenie systemu wspierania rozwoju… Opracowanie i wdrożenie systemu zachęt dla inwestorów Analiza lokalnych potrzeb w zakresie szkoleń i ich… Budowa oczyszczalni ścieków w Pniewach Budowa sieci wodociągowej w miejscowościach Michrów… Zadania Budowa stacji uzdatniania wody w Pniewach,… Budowa studni głębinowej w Michrowie Budowa ujęć wody i stacji uzdatniania w sołectwie… Likwidacja "dzikich wysypisk śmieci" Opracowanie gminnego programu ulg i preferencji dla… Opracowanie harmonogramów realizacji inwestycji… Opracowanie i wdrożenie programu wspierania inicjatyw… Wsparcie budowy zbiorników retencyjnych i… Zagospodarowanie rekreacyjne terenów wokół zbiornika… Analiza możliwości rozwoju agroturystyki i ekologicznego… Budowa gminnego boiska z zapleczem socjalnym we wsi… Modernizacja oświetlenia ulicznego Opracowanie i wdrożenie gminnego programu… Zakup sprzętu dla jednostek OSP Odwadnianie budynku Urzędu Gminy i Ośrodka Zdrowia Rozbudowa przedszkoli w Kruszewie i Jeziorach

Rys. 30: Liczba interesariuszy poszczególnych zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Źródło: opracowanie własne. Na podstawie przeprowadzonej szczegółowej analizy oraz merytorycznej dyskusji pomiędzy ekspertami – członkami zespołu, dokonano następnie segregacji problemowej zadań, która pozwala podczas realizacji Planu Działań na integrację sił i środków, a ponadto daje możliwość racjonalnego kształtowania kosztów w tym procesie.

Przy zastosowaniu opisanej powyżej procedury eksperci spośród zbioru 34 zadań ostatecznie wydzielili trzy grupy w zmodyfikowanym Planie Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy:

125

. zadania infrastrukturalno-materialne, . zadania diagnostyczno-studialne, . zadania organizacyjne i marketingowe.

W grupie pierwszej z wydzielonych znalazło się 15 zadań, grupie drugiej przyporządkowano 5 zadań, zaś w grupie trzeciej odpowiednio sklasyfikowano pozostałych 14 działań. Każda z trzech wydzielonych grup została następnie szczegółowo scharakteryzowana jako zintegrowana całość - zbiór poszczególnych elementów według następującego układu:

. opis istoty zadań, . wykaz zadań wraz z wynikami analiz relacji zachodzących między elementami w wydzielonych grupach, . identyfikacja zależności między znaczeniem społecznym i ekonomicznym każdego zadania.

Przypisanie działań do poszczególnych wyznaczonych grup, a następnie dokonanie charakterystyki tych zbiorów miało również na celu ułatwienie i usprawnienie procedury implementacji programu. Podobieństwo działań w poszczególnych grupach polega bowiem nie tylko na ich aspekcie treściowym ale przekłada się również na sposób realizacji (podobne wymogi infrastrukturalne, uwarunkowania implementacji, itp. cechy specyficzne).

126

Kolejnym etapem w procedurze analitycznej było określenie rozkładu realizacji zadań w czasie , które ilustruje rysunek (Rys. 31).

10 Liczba zadań Liczba

0 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Zadania infrastrukturalno-materialne Zadania diagnostyczno-studialne Zadania organizacyjne i marketingowe

Rys. 31: Harmonogram grup zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Źródło: opracowanie własne. Ponadto sporządzona Macierz Struktury Działań Strategicznych jako baza danych szczegółowych jest nowoczesnym narzędziem zarządzania procesem realizacji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy, umożliwia sprawne jego wdrożenie i jednocześnie bieżące monitorowanie postępów realizacji oraz ewentualne wprowadzenie potrzebnych w przyszłości modyfikacji.

Należy tutaj wspomnieć zwłaszcza o proponowanym w przygotowanym przez ekspertów programie działania nowym podejściu do realizacji zadań w aspekcie intensyfikacji udziału społeczności lokalnej czyli mieszkańców gminy Pniewy.

W działaniach strategicznych Urzędu Gminy Pniewy brakowało dotąd miejsca na realizację zadań o charakterze prospołecznym, aktywnie angażujących mieszkańców. Ograniczono się wyłącznie do wytwarzania nowej bądź modernizacji istniejącej infrastruktury technicznej. Nie znaczy to bynajmniej, że w gminie nie podejmowano działań na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego, jednakże nie były one planowane i realizowane w wymiarze strategicznym, dlatego eksperci wprowadzili ten aspekt do przygotowanego programu działań. Efektywny i możliwie szeroki udział obywateli w decyzjach podejmowanych przez samorząd lokalny jest niezwykle istotny w procesie zarządzania przestrzenią, ponieważ to mieszkańcy wiedzą czego

127

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 im brakuje, jakie są ich potrzeby oraz co chcieliby zmienić. Proces partycypacji może ułatwić podejmowanie prawidłowych decyzji oraz zapobiec powstawaniu konfliktów.

Istotnym elementem, który również w opinii ekspertów powinien znaleźć się jako permanentna składowa działań strategicznych w gminie Pniewy jest kwestia zarządzania terytorialnego z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju. Ten model postępowania umożliwia racjonalne wykorzystanie istniejących zasobów. Sprostanie współcześnie wyzwaniom zrównoważonego rozwoju jest możliwe dzięki zintegrowaniu polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej. Wymaga to traktowania zasobów środowiska jak ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej a także systemowego podejścia do zarządzania zasobami terytorialnymi przy współudziale i aktywnej partycypacji społeczności tam żyjącej. Zarządzanie terytorialne uwzględniające zasady zrównoważonego rozwoju powinno być konsekwentnie propagowane i stosowane na wszystkich szczeblach zarządzania terytorialnego.

W celu wzmocnienia aspektu integracji społecznej w kontekście realizowania zmodyfikowanej strukturalnie koncepcji Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy zespół ekspertów zaproponował zastosowanie modelu zarządzania partycypacyjnego gminą. Model ten został przygotowany dla potrzeb rozwiązywanego problemu.

Działania zarządcze prowadzące do osiągania ładu w przestrzeni jednostki samorządu terytorialnego podlegają silnemu oddziaływaniu praw gospodarki rynkowej. Gminy i regiony konkurują ze sobą na rynku ofert specyficznych produktów, jakimi są dobra przestrzenne. Dobro sensu largo określa sposób zaspokojenia konkretnej potrzeby w postaci wytworów materialnych oraz świadczonych usług. Zastosowanie koncepcji marketingowych w procesie zarządzania gminą stanowi poważne wyzwanie praktyczne dla liderów jednostek samorządu terytorialnego.

Bogate doświadczenia dotyczące zarządzania przedsiębiorstwem w warunkach silnej konkurencji rynkowej zaowocowały nowymi ideami w dziedzinach aktywności społecznej, gdzie zysk nie jest podstawowym kryterium podejmowanych działań, ale zarazem zarządzanie przestrzenią musi uwzględniać racjonalność i efektywność ekonomiczną. Gminy funkcjonują w otoczeniu innych jednostek terytorialnych, rywalizujących pomiędzy sobą o środki inwestycyjne, kapitał intelektualny, znaczące wydarzenia, rynki zbytu dla wytwarzanych produktów (uzdrowiska, ośrodki konferencyjne, miejsca targowe, obszary letniskowe, itp.).

128

Prowadzenie efektywnej polityki w zakresie gospodarki i przestrzeni wymaga przygotowania skutecznych instrumentów, niezbędnych w zarządzaniu gminą. Mając na uwadze wskazane cele, eksperci opracowali model partycypacyjnego zarządzania gminą, będący w kontekście rozwiązywanego problemu nowa jakością, a zarazem innowacyjnym podejściem do realizacji działań strategicznych w Pniewach. Podstawą skonstruowanego modelu jest wskazanie na istotną rolę społeczności lokalnych w procesie zarządzania terytorialnego. Układ zaproponowanego modelu pozwala z jednej strony, zrozumieć złożone zagadnienia gospodarowania gminą, i umożliwia wyznaczenie optymalnego kierunku rozwoju gminy, który jest efektem aktywnej partycypacji społecznej w procesie podejmowania decyzji strategicznych.

W zarządzaniu gminą rozwojowymi celami priorytetowymi muszą być:

. poprawa warunków życia mieszkańców, . rozwój społeczno-ekonomiczny, . ład w organizacji przestrzeni gminy.

Sprawnie działająca organizacja nie osiągnie zamierzonych celów bez rozsądnego, przewidującego lidera (wójta). Zadaniem wójta jest mobilizowanie personelu wokół zamierzeń

129

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zespołowych, przy minimalizacji zachowań egoistycznych. Planowanie strategiczne należy traktować jako podstawowe instrumentarium zarządzania gminą.

Efektywny i możliwie szeroki udział obywateli w decyzjach podejmowanych przez samorząd lokalny jest niezwykle istotny w procesie zarządzania przestrzenią, ponieważ to mieszkańcy wiedzą czego im brakuje, jakie są ich potrzeby oraz co chcieliby zmienić. Proces partycypacji może ułatwić podejmowanie prawidłowych decyzji oraz zapobiec powstawaniu konfliktów W relacji władza terytorialna a społeczność lokalna często pojawiają się napięcia, a nawet konflikty, które wynikają z różnych podejść do rozpoznawania problemów, hierarchizacji celów i wyboru sposobów postępowania. W tym kontekście należy ponownie wskazać znaczną wagę umiejętnego prowadzenia dialogu między władzą a społecznością oraz umiejętność wspólnego łagodzenia napięć, rozwiązywania konfliktów i osiągania pomyślnego dla obszaru kompromisu między interesami stron.

Eksperci zaznaczyli, że wprowadzanie mechanizmów partycypacyjnych powinno opierać się na trzech, następujących kryteriach:

130

Zaproponowany model powinien być użytecznym narzędziem w strategicznym zarządzaniu gminą, zaś jego innowacyjność polega na praktycznym upodmiotowieniu mieszkańców gminy. Są oni gospodarzami danego terytorium i jednocześnie odpowiadają za przygotowanie konkurencyjnej oferty terytorialnej. W wyniku zaangażowania mieszkańców w przygotowanie i realizację planów strategicznych powinna zostać wykreowana marka miejsca. Tożsamość, oryginalność, unikatowość gminy są jej cechą, ale jednocześnie tworzą niepowtarzalną wartość utylitarną. Jej znaczenie będzie zależne od skuteczności zarządzania integracyjnego, oraz od innowacyjności partycypacji społecznej.

31. Analiza uwarunkowań realizacji programu działania

31.1 Ocena kosztów i korzyści wdrażanych rozwiązań

Kolejnym etapem działania zespołu ekspertów było przygotowanie metodyczne, a następnie przeprowadzenie analizy kosztów i korzyści wdrażanych rozwiązań dla proponowanych działań szczegółowych. Zdecydowano, że zostaną wykorzystane jako ramy teoretyczne następujące grupy metod naukowych:

. metody diagnostyczne w planowaniu strategicznym, . metody marketingu terytorialnego, . metody z zakresu zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego.

Eksperci zaproponowali zastosowanie sparametryzowanej analizy SWOT, która pozwala na usprawnienie procesu diagnostycznego w aspekcie analizy uwarunkowań stanu istniejącego. Dzięki jej konstrukcji można optymalnie zdefiniować sytuacje problemowe i określić drogi racjonalnego postępowania w przyszłości. Prostota jej zastosowania może być pozorna. Brak wyobraźni i krytycznego myślenia prowadzi najczęściej do banalizacji otrzymanych wyników, które są przyczyną wyznaczenia błędnych celów strategicznych. W tym kontekście eksperci wskazali konieczne modyfikacje analizy SWOT, aby doprowadzić do racjonalizacji i większej skuteczności tę wartościową drogę postępowania strategicznego.

Efektem analizy korzyści i kosztów jest dokonanie wyboru. Jeżeli przyjmujemy założenie, że strategia rozwoju jest sztuką kształtowania przyszłości, to od decyzji administracyjnych zarządzających gminą zależy forma realizacji zakładanych celów.

131

Podejmowanie decyzji strategicznych należy niewątpliwie do trudnych i złożonych zadań, jakie nałożono na samorząd terytorialny. Racjonalny wybór optymalnego wariantu rozwoju gminy jest w znacznym stopniu uzależniony od przygotowania solidnej bazy diagnostycznej oraz od procedury oceny możliwych sposobów działania.

Użytecznym narzędziem analitycznym wykorzystanym w opracowaniu jest analiza SWOT. Jej podstawowa wersja pomaga uzyskać ogólną orientację w zakresie sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej gminy. Jednak określenie korzystnych dróg rozwojowych nastręcza wielu problemów. Przede wszystkim, popularne wersje analizy SWOT mają charakter opisowy, i są pozbawione elementów wartościowania wyszczególnionych atutów, słabości, szans oraz zagrożeń. W literaturze przedmiotu wymienia się wiele wariantów przeprowadzenia procedury oceniającej wyjściowe zestawienia charakteryzujące położenie gminy w przestrzeni społeczno-ekonomicznej. W pierwszej kolejności określa się rangę poszczególnych czynników diagnostycznych. Następnie następuje wyznaczenie siły powiązań pomiędzy elementami zależnymi od władz gminy, a determinantami zewnętrznymi, które wyznaczają warunki brzegowe lokalnej polityki terytorialnej. W ten sposób powstaje układ potencjalnych interakcji strategicznych. Na tej podstawie można wskazać warianty postępowania strategicznego, które są pochodną porównania spodziewanych korzyści przy poniesionych kosztach.

W pracach analitycznych przyjęto następujące czynniki wewnętrzne zależne bezpośrednio od poczynań zarządzających gminą:

. dotychczasowa wiedza, . potencjał ekonomiczny, . ranga społeczna, . zasoby organizacyjne, . zasoby informacyjne wewnętrzne.

Natomiast wśród parametrów zewnętrznych, będących poza administracyjnymi kompetencjami gminy, wymieniono:

. zasoby informacyjne zewnętrzne, . korzyści współpracy ponadlokalnej, . ponadlokalny potencjał rozwojowy.

W dalszych etapach została przeprowadzona ocena wskazanych wyżej elementów według następującej skali: ocena niska – 1 pkt., ocena średnia – 2pkt., ocena wysoka – 3 pkt.

132

Na tej podstawie przedstawiono warianty relacji strategicznych w logicznym układzie powiązań:

. wariant ataku – w otoczeniu pojawiają się możliwości wykorzystania atutów gminy; . wariant punktu zwrotnego – otoczenie sprzyja pokonaniu zdiagnozowanych słabości gminy; . wariant prewencji – atuty gminy mogą natrafić na niekorzystne zjawiska w środowisku zewnętrznym; . wariant rozważnych kroków – problemy rozwojowe gminy napotykają zagrożenia w otoczeniu.

Przeprowadzona w gronie ekspertów dyskusja heurystyczna wskazała wyraźnie, że do końcowej oceny zastosowanych rozwiązań powinna zostać wybrana jedna z grup zadań uwzględnionych w Programie Działań. Przedstawiona dlań analiza szczegółowa wykonana za pomocą opisanej wcześniej procedury pozwoli ukazać użyteczny algorytm badawczy i jednocześnie będzie wzorcem (modelem docelowym) dla zarządzających jednostkami samorządu terytorialnego. Wspólnoty lokalne i ich liderzy otrzymają w ten sposób praktyczne instrumenty do zastosowania w rozwiązywaniu problemów społecznych, gospodarczych, przestrzennych pojawiających się w gminach. Ostatecznie ocenie poddano zadania diagnostyczno-studialne.

Wybór tej grupy strukturalnej był podyktowany koniecznością przygotowania właściwego punktu startowego dla innych zadań w zakresie infrastruktury, organizacji i marketingu. W zaprezentowanym kontekście korzystną drogą w postępowaniu diagnostyczno-studialnym powinno być opracowanie harmonogramów realizacji inwestycji wodociągowych, przygotowanie mapy terenów inwestycyjnych oraz analiza możliwości rozwoju agroturystyki i ekologicznego rolnictwa na terenie gminy. Dwa pozostałe zadania, tzn. analiza stanu bazy turystyczno-rekreacyjnej w gminie i opracowanie koncepcji rozwoju bazy turystyczno-rekreacyjnej i dostosowanie planów zagospodarowania przestrzennego, mogą przynieść niższe profity w porównaniu z poniesionymi nakładami. Istniejący stan rzeczy, z którym mamy aktualnie do czynienia wskazuje na ograniczoną siłą czynników, będących w

133

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 bezpośrednim władaniu gminy i z niekorzystnym oddziaływaniem otoczenia społeczno- ekonomicznego.

Pozostałe zadania wydzielone w ramach strukturalnej modyfikacji Strategii Rozwoju Gminy Pniewy wymagają dalszych prac studialnych. Przedstawione wyniki prac zespołu ekspertów ograniczono do zadań diagnostyczno-studialnych, ponieważ ich ocena oddziałuje w pierwszej kolejności na podejmowanie następnych działań strategicznych. Jednocześnie podjęte prace analityczne wynikały z określenia priorytetów problemowych podczas spotkań konsultacyjnych i przeprowadzonych badań terenowych. Inne zadania strukturalne powinny zostać ocenione z wykorzystaniem zaprezentowanego algorytmu z jednoczesnym uwzględnieniem modelu strategicznego zarządzania partycypacyjnego gminą. Władze gminy otrzymują w ten sposób rozwiązanie wskazanego problemu i opracowane procedury skutecznego prowadzenia polityki społeczno-ekonomicznej.

Kolejna zastosowana metoda związana jest z dokładnym określeniem docelowych grup projektowanych działań. Efektywnym narzędziem w tym zakresie jest pozycjonowanie interesariuszy. Interesariusze są to podmioty, osoby, grupy osób, społeczności, instytucje czy organizacje, które mogą wpływać na projekt oraz pozostają pod jego wpływem.

W zależności od podejmowanych działań interesariuszami mogą być np.: członkowie stowarzyszenia, pracownicy urzędu, wolontariusze, klienci, beneficjenci, lokalne społeczności, władze, przedsiębiorstwa, grupy producenckie, mieszkańcy, rolnicy itp. Interesariusze mogą również być określani jako podmioty:

Prawidłowa identyfikacja interesariuszy działań strategicznych pozwala władzom gminy skuteczniej i precyzyjniej prowadzić i implementacje strategii. Działania kierowane bezpośrednio do zainteresowanych grup są szybciej i pełniej akceptowane, ludzie łatwiej się z nimi utożsamiają i chętniej angażują się w ich realizację. Traktują je wówczas jako naturalny element własnej aktywności. Aby zatem skuteczniej realizować programowane działania strategiczne w gminie Pniewy eksperci zaproponowali procedurę identyfikacji i segmentacji

134

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 zbiorowości interesariuszy przy zastosowaniu metody ich pozycjonowania (zwanego również mapowaniem interesariuszy).

Wskazano w tej części doboru instrumentów analiz kosztów i korzyści kolejne etapy postępowanie ułatwiające władzom jednostki samorządu terytorialnego zastosowanie tej procedury w samodzielnie w przyszłości. Dzięki procesowi pozycjonowania interesariuszy bowiem realizatorzy procesu zarządzania jednostką samorządu terytorialnego dostają wskazówki z czyimi preferencjami należy się liczyć. W efekcie odkrywa się dynamikę interakcji z otoczeniem i poszczególne role, jakie spełniają działający w nim aktorzy (interesariusze) a dodatkowo tworzy się obraz układu sił – często kluczowy z punktu widzenia realizacji planu działań strategicznych.

Zakres merytoryczny zadań, które składają się na zmodyfikowany strukturalnie Plan Działań do Strategii Rozwoju Gmin Pniewy odpowiada potrzebom i oczekiwaniom wielu grup interesariuszy. Eksperci w kolejnym etapie analiz przeprowadzili procedurę pozycjonowania interesariuszy i powiązali zidentyfikowane grupy z planowanymi zadaniami strategicznymi .

Rezultaty tej fazy dociekań ilustruje rysunek (Rys. 32) prezentujący zależność miedzy liczebnością zadań w podziale na wyodrębnione grupy oraz zróżnicowaniem interesariuszy.

100%

80%

60%

40% Liczba zadań Liczba

20%

0% Mieszkańcy Przedsiębiorcy Producenci Organizacje Letnicy Odwiedzający Potencjalni rolni pozarządowe inwestorzy

Zadania infrastrukturalno-materialne Zadania diagnostyczno-studialne Zadania organizacyjne i marketingowe

Rys. 32: Interesariusze grup zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy. Źródło: opracowanie własne. W modelu partycypacyjnego zarządzania gminą niebagatelną rolę odgrywa również pozyskiwanie informacji i opinii mieszkańców. Zespól ekspertów przedstawił również

135

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 koncepcję sposobów pozyskiwania wiarygodnych informacji od mieszkańców w kontekście ich potrzeb i oczekiwań związanych z warunkami życia w gminie.

Identyfikacja potrzeb jest dopiero pierwszym etapem działania, następnie należy przeprowadzić analizę ich realności, ocenić możliwości zaspokojenia oraz wziąć pod uwagę jakie będą koszty oraz określić relacje wzajemne pomiędzy poszczególnymi grupami potrzeb. Pozwoli to dokonać hierarchizacji potrzeb, oraz wyeliminuje potencjalne konflikty i wskaże jednocześnie zagadnienia, które wymagają uzyskania kompromisu i porozumienia wzajemnego pomiędzy oczekiwaniami różnych grup zainteresowanych.

31.2 Możliwości i źródła finansowania wdrażanych rozwiązań

Polityka inwestycyjna na poziomie gminnym to wynik kompromisu między potrzebami i oczekiwaniami mieszkańców, z możliwościami finansowymi samorządu. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej otworzyło się wiele nowych możliwości w zakresie finansowania inwestycji na obszarach wiejskich – powszechnie uznawanych za marginalizowane ekonomicznie.

Zakres prowadzonych inwestycji w gminach uzależniony jest przede wszystkim od możliwości pozyskania odpowiedniej wielkości nakładów finansowych. System finansowania inwestycji lokalnych powinien opierać się na długoletnim planowaniu. Obok budżetu gminy, bardzo istotnym źródłem wspomagającym finansowanie inwestycji są środki zewnętrzne, najczęściej pochodzące z Unii Europejskiej. Często przy realizacji inwestycji infrastrukturalnych

136

„Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V, Działanie 5.2, Poddziałanie 5.2.2 wykorzystywane jest przez gminy partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), rozumiane jako współpraca partnerska sektora prywatnego i publicznego przy realizacji zadań użyteczności publicznej.

W przygotowanym opracowaniu eksperci z Uniwersytetu Łódzkiego zamieścili szczegółowe zestawienie tabelaryczne dokumentujące dostępne w horyzoncie czasowym 2015-2020 wybrane źródła finansowania inwestycji gminnych, które mogą zostać wykorzystane przez jednostkę samorządu terytorialnego w procesie realizacji zmodyfikowanego strukturalnie Planu Działań do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy.

32. Przekazanie władzom gminy „Programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działania do Strategii Rozwoju Gminy PNIEWY”

Kompletne opracowanie przygotowanego przez zespół ekspertów z Uniwersytetu Łódzkiego „Programu działania na rzecz strukturalnej modyfikacji Planu Działań do Strategii Rozwoju gminy Pniewy w kontekście implementacji modelu terytorialnego zarządzania partycypacyjnego” zostało przekazane władzo gminy Pniewy w dniu 23 października 2015 roku.

137

VIII. Indeksy i spisy

138

Spis literatury

. Arnstein S.R., 1969, A Ladder of Citizen Participation, Journal of the American Institute of Planners, Vol. 35(4), p. 216-224. . Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, źródło: http://stat.gov.pl/bdl/, dostęp: 2015-09-29. . Basińska-Zych A., Lubowiecki-Vikuk A.P., 2010, Interwencjonizm samorządowy w obszarze turystyki i rekreacji w wybranych państwach Unii Europejskiej, Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia, 2010, t. 9, Nr 4, s. 25-37. . Bauman Z., 2003, Razem, osobno, Wyd. Literackie, Kraków. . Beck U., 2002, Społeczeństwo ryzyka: W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa. . Bryson J.M., 2004, What to do when stakeholders matter: Stakeholder identification and analysis techniques, Public Management Review, No 6.1, p. 21-53. . Chmielewski T.J., 2013, Systemy krajobrazowe – struktura – funkcjonowanie – planowanie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. . Coleman J., 1988, Social capital in the creation of human capital, American Journal of Sociology, Vol. 94, p. 95-120. . Czapiński J., 2007, Kapitał społeczny, w: Red. J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2007: Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. . Czornik M., 2005, Promocja miasta, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice. . Danielewicz J., Dżazga D., Nowakowska A., Sokołowicz M., Turała K., Turała M., Żak-Skwierczyńska M., 2015, Planowanie jako instrument zintegrowanego zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Domański T., 2006, Skuteczna promocja miasta i regionu podstawowym zadaniem marketingu terytorialnego, w: Red. T. Markowski, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXVI. . Dziemianowicz W., Mackiewicz M., Szmigiel-Rawska K. (red.), 2014, Diagnoza obszaru metropolitalnego Warszawy – raport syntetyczny, Warszawa, Geoprofit.

139

. Filipiak B., 2011, Finanse samorządowe. Nowe wyzwania bieżące i perspektywiczne, Difin, Warszawa. . Fukuyama F., 1997, Zaufanie: Kapitał społeczny jako droga do dobrobytu, PWN, Warszawa. . Gaczek W.M., 2003, Zarządzanie w gospodarce przestrzennej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Poznań. . Giddens A., 2001, Nowoczesność i tożsamość: „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, PWN, Warszawa. . Glińska E., Florek M., Kowalewska A., 2009, Wizerunek miasta: Od koncepcji do wdrożenia, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. . Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Pniewy na lata 2010-2013, Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://pniewy.pl/cms/1026/gminna_ewidencja _zabytkow, dostęp: 2015-09-29. . Grupy producenckie krok po kroku: Kodeks dobrych praktyk, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, źródło: https://www.umww.pl/attachments/article/38315/PL%20-%20Grupy%20 producenckie%20Krok%20po%20Kroku.pdf, dostęp: 2015-10-05. . Hamm B., Jałowiecki B. (red.), 1990, The Social Nature of Space, PWN, Warszawa. . Herbst M. (red.), 2007, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Scholar, Warszawa. . Kaczmarek J., 2004, Zarządzanie przestrzenią miasta, czyli „butelka marketingowa”, w: Red. J. Słodczyk, Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 515-526. . Kaczmarek J., 2010, Zarządzanie wizerunkiem miasta – uwagi heurystyczne, Studia Miejskie, Nr 1, s. 29-38. . Kaczmarek J., 2012, Egzo- i endogeniczna gospodarka turystyczna jako przykład kreowania i zarządzania przestrzenią w mieście, Studia Miejskie, Nr 7, s. 17-28. . Kaczmarek J., Liszewski S., Włodarczyk B., 2006, Strategia rozwoju turystyki w Łodzi, ŁTN, Łódź. . Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., 2010, Produkt turystyczny: Pomysł, organizacja, zarządzanie, PWE, Warszawa. . Karwińska A., 2007, Odkrywanie socjologii, PWN, Warszawa.

140

. Kauf S., 2002, Koncepcja marketingu jako determinanta wzrostu konkurencyjności miast, w: Red. J. Słodczyk, Z. Jakubczyk, Zarządzanie gospodarka miejską i prawne podstawy funkcjonowania miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 242-254. . Kondracki J., 2011, Geografia regionalna Polski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. . Kot J., 2003, Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Kotus J., 2001, Społeczności lokalne wybranych gmin Wielkopolski wobec zagadnień rozwoju społeczno-gospodarczego, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań. . Kowalski A., 2013, Inwestycje lokalne i źródła ich finansowania, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego, Warszawa. . Kryczka P., 1981, Społeczność osiedla mieszkaniowego w wielkim mieście: Ideologie i rzeczywistość, PWN, Warszawa. . Laboratorium Partycypacji Obywatelskiej, źródło: www.partycypacjaobywatelska.pl, dostęp: 2015-10-15. . Lynch K., 1960, The Image of the City, The MIT Press, Cambridge. . Majer A., Starosta P. (red.), 2004, Wokół socjologii przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Markowski T. (red.), 2002, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXII, Warszawa. . Markowski T., 1999, Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. . Markowski T., 2006, Marketing miasta, w: Red. T. Markowski, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, t. CXVI. . Markowski T., Turała M., 2015, Planowanie jako instrument zintegrowanego zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Michalska-Żyła A., 2010, Psychospołeczne więzi mieszkańców z miastem, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Ministerstwo Sportu i Turystyki, źródło: http://www.msport.gov.pl/, dostęp: 2015-09-29.

141

. Mironowicz I., 2010, Czynniki przestrzenne, kulturowe i społeczno-ekonomiczne w zarządzaniu rozwojem miast, Miasto – Metropolia – Region, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk. . Napierała T., 2008, Analiza SWOT w małym przedsiębiorstwie turystycznym: Nowe spojrzenie na starą metodę, Turystyka i Hotelarstwo, Nr 14, s. 33-51. . Napierała T., Adamiak M., Lawin M., 2013, Budżet samorządowy jako narzędzie stymulacji rozwoju turystyki w gminach wiejskich województwa łódzkiego, Studia Obszarów Wiejskich, Nr 34, s. 247-260. . Napierała T., Lawin M., 2012, Efektywność środków wydatkowanych na rzecz rozwoju turystyki przez samorządy gminne województwa łódzkiego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Nr 258, s. 113-126. . Obszar Metropolitalny Warszawy, źródło: http://omw.um.warszawa.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Od Pomysłu do zmiany czyli (prawie) wszystko co musisz wiedzieć o funduszach Unii Europejskiej dla Mazowsza, Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych, źródło: Błąd! Nieprawidłowy odsyłacz typu hiperłącze., dostęp: 2015-09-29. . Ośrodek Opiekuńczo-Leczniczy ConcordiaSalus, źródło: http://www.concordiasalus.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Parafia Rzymskokatolicka p.w. Przemienienia Pańskiego w Jeziórce, źródło: http://parafia-jeziorka.strefa.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Parysek J., 2001, Podstawy gospodarki lokalnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. . Pepsi-Cola General Bottlers Poland, źródło: http://www.pepsicopoland.com/, dostęp: 2015-09-29. . Podedworna H., 2005, Analiza struktur społecznych: Wybrane przykłady, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. . Prognoza oddziaływania na środowisko zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Pniewy, 2011, Urząd Gminy Pniewy. . Program ochrony środowiska dla powiatu grójeckiego na lata 2013-2016 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2017-2020, 2013, Starostwo Powiatowe w Grójcu, źródło: http://www.bipgrojec.pl/pliki/Rok%202014/POS% 20Powiat%202013%20-%202016.docx, dostęp: 2015-09-29.

142

. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, źródło: http://www.minrol.gov.pl/content/ download/54205/298537/version/1/file/PROW2014-2020_wersja_pelna.pdf, dostęp: 2015-10-05. . Przewodnik po programach priorytetowych NFOŚiGW 2015-2020, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, źródło: http://www.mos.gov.pl/g2/big/2014_10/97a646915aee336fde30f70b6457dc 1d.pdf, dostęp: 2015-09-29. . Publiczna Szkoła Podstawowa w Ciechlinie, źródło: http://www.ciechlin.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu: Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Znak, Kraków. . Radó P., 2010, Governing decentralized education systems: Systemic change in South Eastern Europe, Local Government and Public Service Reform Initiative of the Open Society Foundations, Budapest. . Sadowski A., 2005, Kapitał społeczny i kulturowy heterogenicznej „metropolii” wschodniego pogranicza, w: Red. B. Jałowiecki, A. Majer, M.S. Szczepański, Przemiany miasta, Scholar, Warszawa. . San Martin H., Rodriguez del Bosque I.A., 2008, Exploring the cognitive-affective nature of destination image and the role of psychological factors in its formation, Tourism Management, Vol. 29, p. 263-277. . Starosta P. (red.), 1995, Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Starosta P., 1995, Poza metropolią, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. . Starosta P., 2003, Fragmentaryzacja więzi społecznej i rekonstruowanie wspólnoty w dobie globalizacji, Przegląd Socjologiczny, t. 52 (2). . Starostwo Powiatowe w Grójcu, źródło: http://www.grojec.pl/, dostęp: 2015- 09-29. . Strategia Rozwoju Gminy Pniewy, 2003, Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://bip.pniewy.pl/wiadomosci/425/wiadomosc/25743/strategia_rozwoju_ gminy_pniewy, dostęp: 2015-09-29. . Struktura narzędzia do mapowania interesariuszy i definiowania formuły dialogu, 2012, Deloitte, źródło: http://konfederacjalewiatan.pl/o_nas/

143

zamowienia/_files/2012_02/struktura_narz_dzia_zalacznik_nr_1.pdf, dostęp: 2015-09-30. . Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Pniewy, 1999, Miejska Pracownia Urbanistyczna w Radomiu. . Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa. . Szromnik A., 2007, Marketing terytorialny: Miasto i region na rynku, Wolters Kluwer Polska, Kraków. . Sztando A., 2006, Analiza strategiczna jednostek samorządu terytorialnego, w: Red. D. Strahl, Metody oceny rozwoju regionalnego, , Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław, s. 113-159. . Sztompka P., 2007, Zaufanie: Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków. . Toffler A., 1997, Trzecia fala, PIW, Warszawa. . Toffler A., 1998, Szok przyszłości, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań. . Uchwała nr XXIX/208/2002 Rady Gminy w Pniewach z dnia 28 czerwca 2002 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Pniewy. . Urząd Gminy Pniewy, źródło: http://pniewy.pl/, dostęp: 2015-09-29. . Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, Dz.U. 2000, Nr 88, poz. 983. . Zimny A., 2008, Uwarunkowania efektywności inwestycji gminnych w sferze infrastruktury technicznej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie, Konin. . Ziółkowski M., 1995, Pragmatyzacja świadomości społeczeństwa polskiego, w: Red. A. Sułek, J. Styk, Ludzie i instytucje: Stawanie się ładu społecznego, Wydawnictwo UMCS, Lublin. . Ziółkowski M., 2005, Utowarowienie życia społecznego a kapitały społeczne, w: Red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Kręgi integracji i rodzaje tożsamości: Polska, Europa, Świat, Scholar, Warszawa.

144

Spis tabel

Tab. 1: Użytkowanie gruntów w Pniewach na tle gmin powiatu grójeckiego...... 11

Tab. 2: Wykaz zadań infrastrukturalno-materialnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne...... 61

Tab. 3: Wykaz zadań diagnostyczno-studialnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne...... 66

Tab. 4: Wykaz zadań marketingowych i organizacyjnych z podziałem na ich znaczenie ekonomiczne i społeczne...... 71

Tab. 5: Sposoby dialogu z grupami interesariuszy...... 81

Tab. 6: Ocena czynników zależnych i niezależnych od gminy PNIEWY, determinujących realizację zadań diagnostyczno-studialnych...... 98

Tab. 7: Ocena zainteresowania realizacją zadań diagnostyczno-studialnych wśród poszczególnych interesariuszy rozwoju gminy PNIEWY...... 101

Tab. 8: Ocena wpływu na realizację zadań diagnostyczno-studialnych przez poszczególnych interesariuszy rozwoju gminy PNIEWY...... 102

Tab. 9: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania inwestycji gminnych w latach 2014- 2020...... 107

Spis rycin

Rys. 1: Lokalizacja gminy Pniewy na tle gmin powiatu grójeckiego...... 7

Rys. 2: Miejscowości w gminie Pniewy...... 8

Rys. 3. Zagospodarowanie terenu gminy Pniewy...... 10

Rys. 4. Struktura płci i wieku mieszkańców gminy Pniewy w 2014 roku...... 13

Rys. 5. Dochody budżetu gminy Pniewy w 2014 roku...... 14

Rys. 6. Wydatki budżetu gminy Pniewy w 2014 roku...... 14

145

Rys. 7: Struktura przestrzenna i funkcjonalna gminy Pniewy...... 31

Rys. 8: Model terytorialnego zarządzania partycypacyjnego gminą...... 39

Rys. 9: Marketing geograficzny...... 47

Rys. 10: Kształtowanie wizerunku gminy...... 52

Rys. 11: Czas realizacji zadań infrastrukturalno-materialnych...... 58

Rys. 12: Interesariusze zadań infrastrukturalno-materialnych...... 59

Rys. 13: Struktura zadań infrastrukturalno-materialnych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego...... 60

Rys. 14: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań infrastrukturalno- materialnych...... 60

Rys. 15: Czas realizacji zadań diagnostyczno-studialnych...... 62

Rys. 16: Interesariusze zadań diagnostyczno-studialnych...... 63

Rys. 17: Struktura zadań diagnostyczno-studialnych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego...... 64

Rys. 18: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań diagnostyczno- studialnych...... 65

Rys. 19: Czas realizacji zadań organizacyjnych i marketingowych...... 67

Rys. 20: Interesariusze zadań organizacyjnych i marketingowych...... 68

Rys. 21: Struktura zadań organizacyjnych i marketingowych wg konieczności współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego...... 68

Rys. 22: Wymagania dotyczące monitoringu realizacji zadań organizacyjnych i marketingowych...... 69

Rys. 23: Rekomendacje strategiczne na podstawie analizy SWOT...... 75

Rys. 24: Zmodyfikowana idea analizy SWOT na potrzeby oceny zachowań konkurencyjnych układów terytorialnych...... 77

Rys. 25: Przykładowi interesariusze projektu...... 78

Rys. 26: Macierz postępowania z interesariuszami...... 79

146

Rys. 27: Drabina partycypacji społecznej...... 85

Rys. 28: Analiza SWOT dla możliwości realizacji zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY...... 99

Rys. 29: Pozycjonowanie interesariuszy realizacji zadań diagnostyczno-studialnych gminy PNIEWY...... 103

Rys. 30: Liczba interesariuszy poszczególnych zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy...... 125

Rys. 31: Harmonogram grup zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy...... 127

Rys. 32: Interesariusze grup zadań proponowanych w zmodyfikowanym Planie Działania do Strategii Rozwoju Gminy Pniewy...... 135

147

IX. Dokumentacja fotograficzna zrealizowanej inwentaryzacji terenowej gminy PNIEWY (województwo mazowieckie)

148

Fot. 1: Droga krajowa nr 50 w Pniewach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 2: Urząd Gminy w Pniewach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

149

Fot. 3: Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Pniewach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 4: Zakład Rehabilitacji Stacjonarnej i Ośrodek Opiekuńczo-Leczniczy ConcordiaSalus. Autor: Katarzyna Leśniewska.

150

Fot. 5: Poczta Polska w Pniewach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 6: Publiczna Szkoła Podstawowa im. Papieża Jana Pawła II w Kruszewie. Autor: Katarzyna Leśniewska.

151

Fot. 7: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Matki Wincenty Jadwigi Jaroszewskiej w Jurkach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 8: Fabryka Pepsi-Cola General Bottlers w Michrowie. Autor: Katarzyna Leśniewska.

152

Fot. 9: Siedziba zakładu produkcyjnego AS Piaseczno w Jeziorach-Nowiny. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 10: Magazyn Atlantic S.A. w Pniewach. Autor: Katarzyna Leśniewska.

153

Fot. 11: Stacja Paliw Statoil w miejscowości Konie. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 12: Przedsiębiorstwo AgraTrans w Józefowie. Autor: Katarzyna Leśniewska.

154

Fot. 13: Siedziba zakładu ADRO w Budkach Petrykowskich. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 14: Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Jeziórce. Autor: Katarzyna Leśniewska.

155

Fot. 15: Zabytkowa drewniana dzwonnica przy Kościele p.w. Przemienienia Pańskiego w Jeziórce. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 16: Tradycyjna drewniana zabudowa w gminie Pniewy. Autor: Katarzyna Leśniewska.

156

Fot. 17: Cmentarz w Jeziórce. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 18: Młyn przy stawach w Osieczku. Autor: Katarzyna Leśniewska.

157

Fot. 19: Dwór Polski Osieczek. Autor: Katarzyna Leśniewska.

Fot. 20: Sady w gminie Pniewy. Autor: Katarzyna Leśniewska.

158

Fot. 21: Oznakowanie szlaku rowerowego w gminie Pniewy. Autor: Katarzyna Leśniewska.

159