SZLAK WOKÓŁ TATR CESTA OKOLO TATIER

Przewodnik Sprievodca

Czarny Dunajec 2015 SZLAK WOKÓŁ TATR

CESTA OKOLO TATIER

Przewodnik Sprievodca © Copyright by Gmina Czarny Dunajec

Opracowanie i tekst / Spracovanie a text Anna Majorczyk

Konsultacja merytoryczna / Odborná konzultácia SZLAK WOKÓŁ TATR Agnieszka Pyzowska

Tłumaczenie / Preklad CESTA OKOLO TATIER Agencja BTB Tomasz Wicik

Fotografie / Fotografie: Piotr Duraj (str. 10, 11) Bogumił Krużel (str. 24, 27, 30 góra, 31, 32, 33, 35, 61, 85, 86, 88, 92, 99, 101, 102, 104, 107, 108) Przewodnik zbiory Antoniego Nowaka (str. 17) Barbara Ogrodniczak / pstrykawka.pl (str. 4, 7, 9, 14, 20, 21, 28, 29, 30 dół, 36, 38, 40, Sprievodca 41, 43, 46, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 65, 66, 67, 70, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 82, 87, 89, 90, 91, 93, 96, 100, 103, 109, 110, 111) Szymon Pyzowski (str. 26, 34, 39) Anna Tfirstová (str. 98) arch. Urząd Gminy Szaflary (str. 48) arch. Urząd Miasta Liptowski Mikulasz (str. 84)

Opracowanie map, przekroje tras / Spracovanie máp, profily trás Joanna i Piotr Głowacz

Projekt graficzny / Grafický návrh Bogumił Krużel /AF Raster

Skład, łamanie / Sadzba, zalamovanie Studio fotografii i reklamy AF Raster ul. Podgórska 62a, 32-020 Wieliczka, www.raster.pl

Druk i oprawa / Tlač a viazanie Grafixdruk

ISBN 978-83-943901-0-5

Wydawca/Editor Gmina Czarny Dunajec

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Publikácia spolufinancovaná Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013 Czarny Dunajec 2015 ZAMIAST WSTĘPU / NAMIESTO ÚVODU

Przemówienie Józefa Babicza, Wójta Gminy Czarny Dunajec, wygłoszone dnia 27 września 2015 roku podczas uroczystego otwarcia szlaku rowerowego wokół Tatr

Prejav Józefa Babicza, starostu obce Czarny Dunajec, prednesený 27. septembra 2015 počas slávnostného otvorenia cyklotrasy okolo Tatier

Szanowni Państwo Vážené dámy, vážení páni,

Serdecznie witam wszystkich znamieni- Srdečne vítam všetkých ctených hostí a oby- tych gości i mieszkańców Podhala. Dziękuję vateľov Podhalia. Ďakujem Vám za to, že ste za to, że jesteście z nami na dzisiejszej uro- s nami na dnešnej slávnosti otvorenia historic- czystości otwarcia historyczno-kulturowo- ko-kultúrno-prírodnej cyklistickej cesty oko- -przyrodniczego szlaku rowerowego wokół lo Tatier, realizovanej v projekte s finančným Tatr, zrealizowanego w projekcie dofinanso- príspevkom Európskej únie z Európskeho wanym przez Unię Europejską z Europejskie- fondu regionálneho rozvoja v rámci Progra- go Funduszu Rozwoju Regionalnego w ra- mu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Sloven- mach Programu Współpracy Transgranicznej ská republika 2007 – 2013. Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka Pred 11 rokmi sa zrodil ambiciózny nápad, 2007–2013. aby sme prepojili všetky regióny okolo Tatier 11 lat temu zrodził się ambitny pomysł, – poľské aj slovenské – spoločnou cyklistic- żeby połączyć wszystkie regiony wokół Tatr, kou cestou. Išlo o to, aby obyvatelia podtat- polskie i słowackie, wspólnym szlakiem ro- ranských obcí a turisti mohli tráviť voľný čas werowym. Po to, aby mieszkańcy podtatrzań- s rodinami a známymi, kochať sa čarovnými skich miejscowości i turyści mogli spędzać miestami, výnimočnými obrazmi krajiny, wolny czas z rodzinami i ze znajomymi, cie- obdivovať prírodné, kultúrne a historické sząc się urokliwymi miejscami, wyjątkowymi hodnoty. krajobrazami, podziwiając dobra przyrody, Iniciátorom projektu bol Zväzok Eurore- kultury i historii. gión Tatry, ktorý celý čas venoval svoje úsi- Inicjatorem projektu był Związek Euro- lie uskutočneniu tejto myšlienky. Musíme region Tatry, który przez cały ten okres po- priznať, že vznikli rôzne ťažkosti a nie všetci dejmował usilne działania, aby pomysł się sme boli od začiatku prívržencami výstavby urzeczywistnił. Trzeba przyznać, że pojawia- tejto cesty. Mali sme však dostatok nadše- ły się różne trudności i nie wszyscy byliśmy nia, navzájom sme sa mobilizovali a pokračo- od początku entuzjastami budowy tego szla- vali v tejto myšlienke a v práci pri realizácii ku. Wystarczyło nam jednak zapału i wspól- projektu. nie mobilizowaliśmy się do kontynuowania Dnes srdečne ďakujem všetkým osobám, tej myśli i do prac nad realizacją projektu. ktoré prispeli k vzniku cyklistickej trasy tak Dzisiaj dziękuję serdecznie wszystkim na poľskej, ako aj na slovenskej strane Tatier. osobom, które przyczyniły się do powstania Predovšetkým vďaka patrí zástupcom ścieżki rowerowej, zarówno po polskiej, jak Euroregiónu na čele s riaditeľom kancelárie i słowackiej stronie Tatr. Antonim Nowakom, ktorý mal obrovskú zá- Przede wszystkim podziękowania należą sluhu na tomto projekte svojou angažovanos- się przedstawicielom Euroregionu, na czele ťou, nápadmi a srdcom. Ďakujem aj bývalým z Dyrektorem Biura Antonim Nowakiem, predsedom Rady Euroregiónu: Wendelinovi który włożył ogrom zaangażowania, po- Haberovi a Bogusławovi Waksmundzkému mysłów i serca do tego projektu. Dziękuję ako aj terajšiemu predsedovi, Antonimu również byłym Przewodniczącym Rady Eu- Karlakovi. Ďakujem pani riaditeľke zosku- roregionu: Wendelinowi Haberowi i Bogu- penia EZÚS TATRY Agnieszke Pyzowskej sławowi Waksmundzkiemu oraz obecnemu za veľké množstvo práce pri koordinácii aktivít SZLAK WOKÓŁ TATR / CESTA OKOLO TATIER

Przewodniczącemu, Antoniemu Karlako- všetkých partnerov a vyúčtovaní projektu. wi. Dziękuję Pani Dyrektor Ugrupowa- Teší ma, že spolupráca s poľskými partnermi: SZLAK WOKÓŁ TATR. OD POMYSŁU DO REALIZACJI nia EUWT TATRY Agnieszce Pyzowskiej mestom Nowy Targ, obcou Nowy Targ a ob- / CESTA OKOLO TATIER. OD MYŠLIENKY PO REALIZÁCIU za ogrom pracy przy koordynacji działań cou Szaflary prebiehala hladko a efektívne. wszystkich partnerów i rozliczaniu projektu. Veľmi pekne ďakujem našim partnerom zo Cieszę się, że współpraca z polskimi partnera- Slovenska: z Trstenej, Liptovského Mikuláša, mi: Miastem Nowy Targ, Gminą Nowy Targ Kežmarku a z obcí Suchá Hora, Hladovka, i Gminą Szaflary przebiegała sprawnie i efek- Liesek, Nižná, Huncovce a Vrbov na čele so tywnie. Bardzo dziękuję naszym partnerom Združením Euroregión Tatry v Kežmarku, ze Słowacji: z Trzciany, Liptowskiego Miku- ktoré zastupovali predsedovia: Igor Šajtlava, Historyczno-kulturowo-przyrodniczy Historicko-kultúrno-prírodná cesta okolo łasza, Kieżmarku i wsi Sucha Góra, Głodów- Jozef Ďubjak a teraz Ján Ferenčák. Musím szlak wokół Tatr to wspólny polsko-słowacki Tatier je spoločný poľsko-slovenský znač- ka, Lasek, Niżna, Huncowce i Wierzbów, povedať, že to bola dobrá, priateľská spolu- markowy produkt turystyczny Euroregio- kový turistický produkt Euroregiónu Tatry, którym przewodziło Stowarzyszenie Eurore- práca a ťažkosti, ktoré sme spolu prekonali, nu Tatry, zrealizowany w latach 2014–2015 realizovaný v rokoch 2014 – 2015 v rámci gion Tatry w Kieżmarku reprezentowane ko- posilnili naše vzťahy. Gratulujem všetkým w ramach unijnego Programu Współpra- európskeho Programu cezhraničnej spolu- lejno przez Przewodniczących: Igora Šajtlavę, k spoločnému úspechu! cy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska práce Poľsko – Slovenská republika 2007 – Jozefa Ďubjaka, a obecnie Jána Ferenčáka. Srdečne ďakujem inštitúciám, ktoré uve- – Republika Słowacka 2007–2013 przez 2013 trinástimi miestnymi samosprávami. Muszę powiedzieć, że była to dobra, przyja- rili tomuto projektu a rozhodli o poskytnutí 13 samorządów lokalnych. W pierwszym Na prvej etape realizácie tejto myšlienky, zna współpraca, a trudności, jakie wspólnie značnej dotácie: všetkým členom Monitoro- etapie realizacji tego przedsięwzięcia – któ- ktorá je plánovaná na mnohé roky a cieľovo pokonaliśmy, wzmocniły więzi między nami. vacieho výboru, pani riaditeľke Anite Ryng re zmierzone jest na wiele lat i docelowo predpokladá vytvorenie 250-kilometrového Gratuluję wszystkim wspólnego sukcesu. z Ministerstva infraštruktúry a rozvoja Poľ- zakłada stworzenie liczącej 250 kilometrów turistického okruhu okolo Tatier s cyklistic- Dziękuję serdecznie Instytucjom, któ- skej republiky, pánovi riaditeľovi Grzegorzovi turystycznej pętli wokół Tatr ze ścieżkami kými, vzdelávacími a bežkárskymi trasami, re uwierzyły w ten projekt i zadecydowa- Gołdovi a zamestnancom Spoločného tech- rowerowymi, edukacyjnymi i do narciarstwa vzniklo viac ako 93 km cyklotrás, prevažne ły o przyznaniu sporej dotacji: wszystkim nického sekretariátu ako aj všetkým, ktorí sa biegowego – powstało ponad 93 km dróg ro- s asfaltovým povrchom, ktoré vedú cez his- członkom Komitetu Monitorującego, Pani angažovali pri realizácii nášho projektu. werowych, głównie z nawierzchnią asfaltową, toricko-kultúrne regióny Podhalia, Oravy, Dyrektor Anicie Ryng z Ministerstwa Infra- Zvláštnu vďaku by som chcel vysloviť prowadzących przez historyczno-kulturowe Liptova a Spiša, rozprestierajúce sa na úpätí struktury i Rozwoju Rzeczpospolitej Polskiej, pani riaditeľke Božene Kotońskej za priazeň krainy: Podhale, Orawę, Liptów i Spisz poło- najvyšších hôr Strednej Európy. Hlavná myš- Panu Kierownikowi Grzegorzowi Gołdzie a za to, že sa nám spoločne podarilo spojiť żone u podnóża najwyższych gór Środkowej lienka cesty je sprístupnenie neopakovateľ- wraz z pracownikami Wspólnego Sekretaria- záujmy prírody a ľudí. Vďaku tomu sa budú Europy. Przewodnią ideą szlaku jest udostęp- ných miest s krajinnou, kultúrnou, historic- tu Technicznego oraz wszystkim, którzy za- môcť zástupy obyvateľov a turistov kochať nienie niepowtarzalnych miejsc o walorach kou a prírodnou hodnotou. Trasa cesty vedie angażowali się w realizację naszego projektu. krásou oravsko-nowotargských rašelinísk. krajobrazowych, kulturowych, historycznych cez atraktívne územie pohraničia, zelenými Szczególne podziękowania kieruję też Na koniec ďakujem zamestnancom nášho i przyrodniczych. Trasa szlaku prowadzi przez dolinami riek Dunajec, Orava, Váh a Poprad, do Pani Dyrektor Bożeny Kotońskiej, úradu, projektantom ako aj stavebnému do- atrakcyjne tereny pogranicza; zielonymi doli- unikátnymi oravsko-podhalskými rašeli- za przychylność, i że udało nam się wspól- zoru a dodávateľom, pretože vďaka ich práci nami rzek Dunajca, Orawy, Wagu i Popradu, niskami, v susedstve národných parkov: Tat- nie pogodzić dobro przyrody i ludzi. Dzięki vznikla nádherná, solídna cyklistická cesta. przez unikatowe Torfowiska Orawsko-No- ranský, Gorce, Babia hora, Pieninský a Nízke temu rzesze mieszkańców i turystów będą wotarskie, w sąsiedztwie par- mogły się cieszyć pięknem Torfowisk Oraw- Vážené dámy, vážení páni, prial by som ków narodowych: Tatrzań- sko-Nowotarskich. si, aby sa táto krásna cyklotrasa stala vaším skiego, Gorczańskiego, Babio- Na koniec dziękuję pracownikom nasze- obľúbeným miestom pre rekreáciu, stretnutia górskiego, Pienińskiego i Tatr go Urzędu, projektantom oraz inspektorom so známymi, ale aj miestom, kde si oddých- Niżnych. Przebieg szlaku nadzorującym budowę i wykonawcom, po- nete od každodenných starostí a zabudnete nawiązuje do najstarszej sieci nieważ dzięki ich pracy powstała wspaniała, na zhon. osadniczej i krzyżujących się solidna droga rowerowa. tu średniowiecznych traktów handlowych biegnących z pół- Szanowni Państwo, życzę, aby ten piękny nocy na południe i z zachodu szlak rowerowy stał się dla Was ulubionym na wschód, prowadząc przez miejscem rekreacji, spotkań ze znajomymi, miasta i wsie, gdzie przetrwało ale także miejscem wytchnienia od codzien- wiele interesujących obiektów nych trudów i zgiełku. kultury materialnej: kościołów i kapliczek, Tatry. Priebeh cesty nadväzuje na najstaršiu zamków, pałaców i dworów, tradycyjnej za- sieť osídľovania a križujúcich sa stredovekých budowy wiejskiej, mieszczańskich kamienic obchodných ciest zo severu na juh a zo zá- i budowli użyteczności publicznej. Najdłuż- padu na východ a vedie cez mestá a dediny, szy odcinek szlaku, liczący 35 km, biegnie kde sa zachovalo veľa zaujímavých objektov 8 SZLAK WOKÓŁ TATR / CESTA OKOLO TATIER

po polskiej stronie z Nowego Targu, przez materiálnej kultúry: kostoly a kaplnky, hrady, Antoni Nowak i Vlado Medzihradský, pu- sko-poľskej medzivládnej komisie pre cezhra- Czarny Dunajec, Podczerwone do granicy zámky a kaštiele, tradičná vidiecka zástavba, blicysta i fotografik z Dolnego Kubina, za- ničnú spoluprácu, na ktorom Antoni Nowak państwa i dalej po stronie słowackiej przez meštianske kamenné domy a verejné budovy. prezentowali polsko-słowacki projekt szlaku a Vlado Medzihradský, publicista a fotograf Suchą Górę, Głodówkę i Lasek do Trzciany. Najdlhší úsek cesty, ktorý meria 35 km, pre- rowerowego dookoła Tatr, który spotkał się z Dolného Kubína, prezentovali poľsko-slo- Ten fragment szlaku powstał na nasypie daw- chádza na poľskej strane od Nowého Targu z akceptacją komisji. Już w 2005 roku, w ra- venský projekt cyklotrasy okolo Tatier, ktorý nej linii kolejowej, zbudowanej na przełomie cez Czarny Dunajec, Podczerwone po štátnu mach projektu dofinansowanego z Funduszu sa stretol s akceptáciou komisie. Už v roku XIX i XX wieku. Wkrótce po II wojnie świa- hranicu a ďalej na slovenskej strane cez Su- Małych Projektów Programu Współpracy 2005 pripravila obec Czarny Dunajec v part- towej zamknięto po stronie słowackiej nie- chú Horu, Hladovku a Liesek po Trstenú. Przygranicznej Phare Polska–Słowacja, zarzą- nerstve s mestom Nowy Targ a obcami rentowny odcinek linii kolejowej z przygra- Tento úsek cyklotrasy vznikol na násype dáv- dzanego przez Euroregion Tatry, gmina Czar- Czorsztyn, Nowy Targ, Łapsze Niżne a Sza- nicznej Suchej Góry do Trzciany, a 18 lipca nej železničnej trate, ktorá bola vybudovaná ny Dunajec w partnerstwie z miastem Nowy flary v rámci projektu s finančným príspev- 1991 roku Minister Transportu i Gospodarki na prelome 19. a 20. storočia. Krátko po Targ oraz gminami Czorsztyn, Nowy Targ, kom z Fondu malých projektov Programu Morskiej wydał zarządzenie w sprawie likwi- 2. svetovej vojne bol na slovenskej strane Łapsze Niżne i Szaflary przygotowała trzy cezhraničnej spolupráce Phare Poľsko – Slo- dacji i rozbiórki linii kolejowej Nowy Targ – uzatvorený nerentabilný úsek železničnej studia: historyczno-kulturowe, przyrodniczo- vensko, riadeného Euroregiónom Tatry, tri Podczerwone, kilka lat później nieruchomo- trate z prihraničnej Suchej Hory do Trstenej. -krajobrazowe oraz planistyczno-urbanistycz- štúdie cesty: historicko-kultúrnu, prírod- ści i nasyp kolejowy przekazano gminom oraz 18. júla 1991 vydal minister dopravy a mor- ne szlaku opracowane przez Annę Majorczyk, no-krajinnú a územnoplánovaciu a urba- Lasom Państwowym. Paradoksalnie, właśnie ského hospodárstva nariadenie vo veci lik- Piotra Dąbrowskiego i zespół pod kierun- nistickú, ktoré vyhotovili Anna Majorczyk, wtedy pojawił się w środowisku miłośników vidácie a rozobratia železničnej trate Nowy kiem inż. arch. Jacka Banduły. W 2008 roku Piotr Dąbrowski a skupina pod vedením kolei, w kręgach naukowych, u niektórych Targ – Podczerwone, niekoľko rokov neskôr Region Tatry w Kieżmarku sporządził kom- Ing. arch. Jacka Bandułu. V roku 2008 dziennikarzy i polityków raczej mało realny boli nehnuteľnosti a železničný násyp odo- plementarne studia dla strony słowackiej. pripravil Región Tatry v Kežmarku kom- zamiar reaktywowania zlikwidowanej już li- vzdané obciam a Štátnym lesom. Paradoxne 31 października 2008 roku miasto Nowy plementárne štúdie pre slovenskú stranu. nii kolejowej. W 1993 roku w Nowym Tar- sa práve vtedy objavil v prostredí železnič- Targ wraz z partnerami: miastem Kieżmark 31. októbra roku 2008 podalo mesto Nowy gu odbyła się konferencja pt. Podhale razem, ných nadšencov, vo vedeckých kruhoch, me- oraz gminami Nowy Targ, Czarny Dunajec Targ spolu s partnermi: mestom Kežma- na której ówczesny kierownik Urzędu Rejo- dzi niektorými novinármi a politikmi málo i Szaflary złożyło wspólny wniosek o dofi- rok a obcami Nowy Targ, Czarny Dunajec nowego, Wiktor Sowa, postulował wykorzy- reálny zámer reaktivovania už likvidovanej nansowanie projektu budowy trasy rowero- a Szaflary spoločnú žiadosť o finančný prí- stanie odcinka linii kolejowej Nowy Targ – železničnej trate. V roku 1993 sa v Novom wej. Projekt był przygotowany pospiesznie spevok pre projekt výstavby cyklotrasy. Pro- Sucha Góra na trasę rowerową. W 2001 roku Targu konala konferencia s názvom Podhalie i nie znalazł akceptacji komisji oceniającej. jekt bol narýchlo pripravený a nebol prijatý z podobną inicjatywą wystąpił Lesław Jęd- spoločne, na ktorej vtedajší vedúci Okresné- Natomiast w marcu 2010 roku gmina Czar- hodnotiacou komisiou. V marci roku 2010 rysko, przewodniczący Komisji Planowania ho úradu, Wiktor Sowa, postuloval využitie ny Dunajec jako partner wiodący we współ- obec Czarny Dunajec ako vedúci partner pri Przestrzennego, Budownictwa i Rolnictwa úseku železničnej trate Nowy Targ – Suchá pracy z gminami Nowy Targ i Szaflary oraz spolupráci s obcami Nowy Targ a Szaflary Rady Miejskiej w Nowym Targu. Natomiast Hora na cyklistickú trasu. V roku 2001 vy- miastem Nowy Targ i partnerami ze strony a mestom Nowy Targ ako aj partnermi zo w Związku Euroregion Tatry narodziła się šiel s podobnou iniciatívou Lesław Jędrysko, szersza idea budowy transgranicznego pol- predseda Výboru územného plánovania, vý- sko-słowackiego szlaku wokół Tatr. Pomy- stavby a poľnohospodárstva Mestskej rady słodawcą tej koncepcji był Antoni Nowak, v Nowom Targu. V Zväzku Euroregión TAT- dyrektor biura Euroregionu Tatry, wspierany RY sa zase zrodila širšia myšlienka výstavby przez przewodniczącego Euroregionu Wen- cezhraničnej poľsko-slovenskej cesty okolo delina Habera, Jana Antoła, przewodniczą- Tatier. Autorom návrhu tejto koncepcie bol cego Komisji Gospodarki i Czesława Boro- Antoni Nowak, riaditeľ kancelárie Eurore- wicza, przewodniczącego Komisji Sportu giónu Tatry, a podporili ho predseda Eurore- i Turystyki. W dniu 5 marca 2004 roku X giónu Wendelin Haber, predseda hospodár- Kongres Euroregionu Tatry podjął uchwałę skeho výboru Jan Antoł a predseda výboru o realizacji tego projektu. Warto przypo- pre šport a cestovný ruch Czesław Borowicz. mnieć, że 1 maja tegoż roku Towarzystwo 5. marca roku 2004 schválil X. Kongres Eu- Przyjaciół Rodzinnej Turystyki Rowerowej roregiónu Tatry uznesenie o realizácii tohto z Nowego Targu uprzątnęło i przygotowa- projektu. Stojí za pripomenutie, že 1. mája ło dla rowerzystów prawie trzykilometrowy tohto roku Spolok priateľov rodinnej cyklo- odcinek dawnej trasy kolejowej w nowotar- turistiky z Nowého Targu upratal a pripra- skim Borze Kombinackim. Dnia 1 i 2 lip- vil pre cyklistov skoro trojkilometrový úsek ca w Krakowie odbyło się IX posiedzenie dávnej železničnej trate v nowotargskom Polsko-Słowackiej Komisji Międzyrządowej Bore Kombinackom. Dňa 1. a 2. júla sa ds. Współpracy Transgranicznej, na którym v Krakove konalo IX. zasadnutie Sloven-

10 11 SZLAK WOKÓŁ TATR / CESTA OKOLO TATIER

słowackiej: miastami Kieżmark, Liptowski slovenskej strany: mestami Kežmarok, Lip- 27 września 2015 roku na granicy polsko- 27. septembra roku 2015 prestrihli stu- Mikułasz i Trzciana oraz wsiami Sucha Góra, tovský Mikuláš a Trstená a obcami Suchá -słowackiej w Suchej Górze wójt Czarnego hu goralskou valaškou na poľsko-slovenskej Lasek, Głodówka, Niżna, Huncowce i Wierz- Hora, Liesek, Hladovka, Nižná, Huncovce Dunajca Józef Babicz i burmistrz Trzciany hranici v Suchej Hore starosta obce Czarny bów złożyła ponownie poprawiony, uzupeł- a Vrbov opätovne podala opravenú, doplne- Juraj Bernaťák góralską ciupagą przecięli Dunajec Józef Babicz a primátor Trstenej niony i poszerzony wniosek o dofinansowa- nú a rozšírenú žiadosť o finančný príspevok wstęgę, otwierając oficjalnie polsko-słowacki Juraj Bernaťák, a tak slávnostne otvorili poľ- nie pierwszego etapu realizacji szlaku wokół pre prvú etapu realizácie cesty okolo Tatier transgraniczny szlak rowerowy. Wieczorem sko-slovenskú cezhraničnú cyklotrasu. Večer Tatr, w ramach Programu Współpracy Tran- v rámci Programu cezhraničnej spolupráce na rynku w Czarnym Dunajcu odbyło się wi- sa na námestí v Czarnom Dunajci konalo sgranicznej PL–SK 2007–2013. Ku ogólne- PL-SK 2007 – 2013. K všeobecnému pre- dowisko plenerowe w reżyserii Jerzego Zonia plenérové predstavenie, ktorého režisérom mu zaskoczeniu wniosek projektowy został kvapeniu dostala projektová žiadosť pomerne pt. „Rowelucje”, którego finalnym akcentem bol Jerzy Zoń, s názvom Rowelucje, a vo fi- stosunkowo nisko oceniony w kryterium nízke hodnotenie v kritériu cezhraničnosti był płonący wielki rower. Dla wszystkich, nále sa objavil obrovský horiaci bicykel. Pre transgraniczności oraz partnerstwa i znalazł a partnerstva a bola zaradená do zásobníka którzy zaangażowali się w projekt i budowę všetkých, ktorí sa angažovali v projekte a vý- się na liście rezerwowej. Być może projekt nie projektov. Možno by sa projekt nedočkal re- ścieżki rowerowej, był to wzruszający i sym- stavbe cyklistickej cesty, to bola dojímavá alizácie, keby nie Litovčania, boliczny moment oraz chwila satysfakcji a symbolická chvíľa a chvíľa zadosťučinenia a konkrétne – skutočnosť, – 11 lat starań, zabiegów, niepowodzeń, ale – 11 rokov snáh, úsilia, neúspechov, ale aj že prostriedky z európskeho i wytrwałej pracy zostało uwieńczone osią- vytrvalej práce bolo korunovaných dosiahnu- Programu cezhraničnej spo- gniętym celem i sukcesem. tým cieľom a úspechom. lupráce Litva – Poľsko ne- boli využité na litovsko-poľ- skom pohraničí. Koncom roku 2013 boli tieto peniaze prenesené do poľsko-sloven- ského programu rozhodnu- tím Ministerstva infraštruk- túry a regionálneho rozvoja. Vďaka snahám Euroregiónu doczekałby się realizacji, gdyby nie Litwini, Tatry prijal Monitorovací výbor rozhodnutie a konkretnie niewykorzystane na litewsko- o schválení projektu cesty na realizáciu a už -polskiej granicy środki z unijnego Programu na začiatku roka 2014 pristúpili partneri Współpracy Transgranicznej Litwa – Polska. z Poľska a zo Slovenska k stavebným prácam, Pod koniec 2013 roku decyzją Ministerstwa ktoré boli ukončené na jeseň roku 2015. Infrastruktury i Rozwoju Regionalnego te Ukázalo sa tiež, že táto investícia získala do- pieniądze zostały przeniesione do programu datočný finančný príspevok z úspor vzniknu- polsko--słowackiego. Dzięki zabiegom Euro- tých v programe, čo umožnilo realizovať viac regionu Tatry Komitet Monitorujący podjął kilometrov cyklotrasy, ako sa predpokladalo decyzję o zatwierdzeniu do realizacji projektu na začiatku. Počas implementácie projektu szlaku i już na początku 2014 roku partnerzy koordinovalo a vyúčtovalo všetky aktivity z Polski i Słowacji przystąpili do prac budow- partnerov Európske zoskupenie územnej spo- lanych, które zakończyły się jesienią 2015 lupráce TATRY v Nowom Targu pri veľkom roku. Okazało się też, że ta inwestycja została zaangažovaní a odbornej pomoci pani riadi- również dodatkowo dofinansowana z powsta- teľky Agnieszky Pyzowskej. łych w programie oszczędności, co pozwoliło wykonać więcej kilometrów ścieżki rowero- wej, niż zakładano na początku. W trakcie realizacji projektu wszystkie działania part- nerów koordynowało i rozliczało Europej- skie Ugrupowanie Wspólnoty Terytorialnej TATRY w Nowym Targu przy wielkim za- angażowaniu i merytorycznej pomocy pani dyrektor Agnieszki Pyzowskiej.

12 13 PODHALE / PODHALIE

14 15 PODHALE / PODHALIE

Dla określenia terenów należących do Polski i leżących po północnej stronie Tatr od pierw- szej połowy XIX upowszechniła się nazwa Podhale. Jego granice od południa wyznaczają Tatry, Historyczno-kulturowo-przyrodniczy szlak wokół Tatr na północy Beskidy – od Żeleźnicy, poprzez pasmo Gorców, przełęcz Snozkę i górę Wżar aż / Historicko-kultúrno-prírodná cesta okolo Tatier do Czorsztyna. Rzeka Białka do ujścia w Dunajcu i jezioro Czorsztyńskie to wschodnia granica Nowy Targ, Bór Kombinacki – Ludźmierz (3 km) – Rogoźnik (6 km) – rozwidlenie z trasą Podhala. Granica zachodnia jest równocześnie granicą głównego działu wodnego – Dunajec chochołowsko-wierchową w Starem Bystrem / rozvetvenie s chochołowsko-wierchowou i jego dopływy to zlewisko Morza Bałtyckiego, rzeka Orawa uchodząca do Wagu tworzy zlewi- trasou v Starom Bystrom (8 km) – Czarny Dunajec (11 km) – Podczerwone (17 km) sko Morza Czarnego. Pod względem geomorfologicznym na Podhalu wyróżnia się następujące – granica państwa (20,6 km) jednostki: Kotlinę Orawsko-Nowotarską, Pogórze Spisko-Gubałowskie, Pieniński Pas Skalico- wy oraz Rów Podtatrzański. Geologia uczy, że podstawową skałą podhalańską jest flisz karpacki, który składa się z twardych, masywnych i płytowych piaskowców o jasnobrunatnej barwie oraz z przedzielających je warstw kruchego ciemnoszarego łupku. Natomiast w paśmie skalicowym przeważają jurajskie wapienie, które w samotnych, znacznych wypiętrzeniach Cisowej Skałki, Ranisbergu, Skałki Rogoźnickiej czy Kramnicy i Obłazowej malowniczo urozmaicają równinny krajobraz Kotliny Nowotarskiej. Osobliwością o unikatowej wartości przyrodniczej są torfowi- ska typu wysokiego, rozciągające się od Chyżnego poprzez Czarny Dunajec aż do Nowego Tar- gu, tutaj nazywane puściznami. Ciekawostką hydrogeologiczną są duże zasoby wód geotermal- nych o temperaturze przekraczającej 80°C. Wykorzystywane są do alternatywnego i ekologicz- nego ogrzewania, a także stanowią dużą atrakcję turystyczną. Ciepłe i zmineralizowane wody przyczyniły się powstania (bodajże największego skupienia na tak niewielkim obszarze) kąpie- lisk termalnych i ośrodków rekreacyjnych, które znajdują się w Szaflarach, Zakopanem, Białce Tatrzańskiej, Bańskiej Niżnej, Chochołowie i Buko- winie Tatrzańskiej. Na pomenovanie územia patriaceho Poľsku a rozpre- stierajúceho sa na severnej strane Tatier sa od prvej po- lovice 19. storočia rozšíril názov Podhalie. Jeho hranice určujú na južnej strane Tat- Podhalański odcinek rowerowego szlaku Podhalský úsek cyklistického chodníka okolo ry, na severnej Beskydy – od Żeleźnice, cez pohorie Gorce, priesmyk Snozka a vrch Wżar až wokół Tatr zaczyna się w Nowym Targu. Tatier sa začína v Nowom Targu. Hlavná do obce Czorsztyn. Rieka Białka po ústie v Dunajci a Czorsztynskú priehradu tvorí východnú Główna trasa prowadzi po nasypie dawnej trasa vedie po násype bývalej železničnej trate hranicu Podhalia. Západná hranica je zároveň hranicou hlavného európskeho rozvodia – Du- linii kolejowej Nowy Targ – Sucha Góra. Nowy Targ – Suchá Hora. Asfaltová hlavná najec a jeho prítoky patria k úmoriu Baltského mora, rieka Orava vlievajúca sa do Váhu patrí Asfaltowa, szeroka na trzy metry główna nit- tepna cesty so šírkou 3 m a dĺžkou 20,6 km k úmoriu Čierneho mora. Z geomorfologického hľadiska sa Podhalie člení na nižšie uvedené ka szlaku o długości 20,6 km biegnie przez prechádza cez Ludźmierz, Rogoźnik, Stare jednotky: Oravsko-Nowotargská kotlina, Spišsko-Gubałowská vrchovina, Pieninské bradlové Ludźmierz, Rogoźnik, Stare Bystre, Czarny Bystre, Czarny Dunajec a Podczerwone po pásmo a Podtatranská brázda. Geológia učí, že základnou skalou Podhalia je flyšové karpatské Dunajec oraz Podczerwone do granicy pań- štátnu hranicu a ďalej na slovenskej strane pásmo tvorené tvrdými, masívnymi a doskovitými pieskovcami svetlohnedej farby s rozdeľujú- stwa i dalej przez 14,4 km po stronie słowac- úsek s dĺžkou 14,4 km vedie do Trstenej. cimi ich vrstvami krehkej tmavosivej kryštalickej bridlice. V bradlovom pásme prevládajú jur- kiej do Trzciany. Trasa świetnie nadaję się Trasa sa výborne hodí na rekreačnú jazdu na ské vápence, ktoré osamelými vyvýšenými útvarmi Tisového bradla, Ranisbergu, Rogoźnického do rekreacyjnej jazdy na rowerze i na rolkach. bicykli a na kolieskových korčuliach. Pomerne bradla či Kramnice a Obłazowej malebne spestrujú rovinnú krajinu Nowotargskej kotliny. Po- zoruhodnosťou s unikátnou prírodnou hodnotou sú rašeliniská vysokého typu, ktoré sa tiahnu Dość niefortunnie dla rowerzystów, ale zgod- nepríjemne pre cyklistov, ale v súlade s logikou od Chyżného cez Czarny Dunajec až po Nowy Targ, kde ich nazývajú pustatinami. Hydrogeo- nie z logiką kolei żelaznej, główny i najdłuż- železničnej trate, sa hlavný a najdlhší doteraz logickou zaujímavosťou sú veľké zásoby geotermálnej vody s teplotou prevyšujúcou 80 °C. Vy- szy zrealizowany do tej pory odcinek szlaku realizovaný úsek cesty začína na mieste, kde užívajú sa na alternatívne a ekologické vykurovanie a zároveň sú veľkou turistickou atrakciou. zaczyna się w miejscu, gdzie linia kolejowa sa železnica do Suchej Hory oddeľovala od Vďaka teplým minerálnym prameňom vznikli početné termálne kúpaliská a rekreačné strediská do Suchej Góry rozwidlała się z torami wciąż stále prevádzkovaných koľají trate vedúcej do (tvoriace asi najväčšie zoskupenie na takom malom území), ktoré sa nachádzajú v Szaflaroch, czynnej linii prowadzącej do Zakopanego. Zakopaného. Zakopanom, Białke Tatrzańskej, Bańskej Niżnej, Chochołowe a Tatranskej Bukowine.

16 17 PODHALE / PODHALIE

Rowerem po żelaznej drodze, czyli Na bicykli po železnici, čiže meniace sa o system odcinków kolejek wąskotorowych dodatočne disponovali systémom úzko- zmienne koleje kolei żelaznej Nowy Targ koľaje železničnej trate Nowy Targ – Su- w Rogoźniku, Czarnym Dunajcu i Pod- rozchodných tratí v Rogoźniku, Czarnom – Sucha Góra chá Hora czerwonem, obsługiwała ruch towarowy Dunajci a Podczerwonom, obsluhovali 25 października 1899 roku pierwszy po- 25. októbra 1899 vošiel prvý vlak z miejscowych żwirowni i kamieniołomów. nákladnú prepravu z miestnych štrkovísk ciąg wjechał na stację kolejową w Nowym na železničnú stanicu v Nowom Targu. Ruch osobowy znacznie wzrósł, kiedy a lomov. Osobná preprava sa výrazne zin- Targu. Długotrwałe starania Władysława Dlhodobé úsilie grófa Władysława Zamoy- w Nowym Targu powstały zakłady Przemy- tenzívnila po vzniku závodov kožiarskeho hrabiego Zamoyskiego i szczodrość rajców ského sa vďaka hojnosti nowotargských słu Skórzanego „Podhale”. Kolej parowa, priemyslu „Podhalie“ v Nowom Targu. nowotarskich, którzy uchwalili bezpłatne mestských poslancov, ktorí schválili bez- słynąca z niewielkich rozwijanych prędko- Parná železnica, ktorá je preslávená nízky- odstąpienie gruntów na potrzeby budowy odplatný prevod pozemkov na potreby ści, skutecznie, choć niespiesznie, woziła mi rýchlosťami, pozvoľna, ale spoľahlivo linii kolei żelaznej Chabówka – Zakopane, výstavby železnice Chabówka – Zakopa- pracowników kombinatu, dla których po- prepravovala zamestnancov kombinátu, zakończyły się sukcesem. W owym czasie ne, skončilo úspešne. Vo vtedajšej dobe wstała nawet nowa stacja: Nowy Targ Fa- pre ktorých dokonca vznikla nová želez- kolej podnosiła nie tylko prestiż położo- železnica nielen zvyšovala postavenie obcí, bryczny. Linię jako nierentowną zamknięto ničná stanica: Nowy Targ Fabryczny. Lin- nych na jej szlaku miejscowości, ale i istot- ktoré sa pozdĺž nej nachádzali, ale zároveň w 1988 roku, tory zaczęto rozbierać trzy ka bola pre svoju nerentabilitu zatvorená nie wpływała na ożywienie w ruchu tury- významne prispievala k oživeniu cesto- lata później. Podobny los spotkał odcinek v roku 1988, koľajnice sa začali rozoberať stycznym, handlowym i gospodarczym. vného ruchu, obchodu a hospodárskeho w Suchej Górze. Stacja straciła rację bytu, tri roky neskôr. Rovnaký osud čakal úsek Powodzenie inwestycji, która tak znacząco rozvoja. Vďaka úspechu investície, ktorá a ruch kolejowy odbywa się tylko do Trzcia- v Suchej Hore. Stanica stratila dôvod svojej przybliżyła Tatry do Krakowa (ach te nie- tak výrazne priblížila Tatry ku Krakovu ny. Po dawnej linii pozostał nasyp kolejowy, existencie a vlaky premávajú len do Trste- gdysiejsze, niemożliwie kłopotliwe, długie (ach, tie dávne neuveriteľne problematické, ładne żelazne mosty oraz zgrabne, funkcjo- nej. Po dávnej trati ostal železničný násyp, i męczące podróże do Zakopanego furką zdĺhavé a unavujúce cesty do Zakopaného nalne i proporcjonalne, mimo że stawiane pekné železné mosty a pôvabné, funkčné zaprzężoną w góralskie koniki), sprawiło, vozom ťahaným goralskými koníkmi), według oficjalnego szablonu, stacje kolejo- a súmerné – aj keď stavané podľa oficiálnej że zaczęto myśleć o połączeniu kolejowym sa začalo uvažovať o železničnom spojení we i… może nieco nostalgii za przemijającą šablóny – budovy železničných staníc a... z samym Wiedniem. Najkrótsza droga so samotnou Viedňou. Najkratšia cesta postacią świata i krótką karierą wynalazków možno aj trošku túžby po pominuteľnom do stolicy ówczesnej monarchii wiodła do hlavného mesta vtedajšej monarchie z epoki żelaza i pary. Dziś dawna linia ko- svete a krátkej kariére vynálezov z epochy od Suchej Góry, która od 1899 roku miała prechádzala cez Suchú Horu, ktorá už od lejowa może przeżywać trzecią młodość. železa a pary. Dnes môže bývalá železničná już połączenie z koleją koszycko-bogumiń- roku 1899 mala spojenie s košicko-bohu- Główny odcinek szlaku z Nowego Targu trať prežiť tretiu mladosť. Hlavný úsek cesty ską przez Królewiany. Hrabia Zamoyski mínskou železnicou cez Kraľovany. Gróf do Trzciany prowadzi właśnie jej śladem. z Nowého Targu do Trstenej vedie práve po forsował projekt linii podtatrzańskiej przez Zamoyski presadzoval projekt podtatran- I warto o tym pamiętać, bo żelazna droga, jej stopách. A nezabúdajme na to, pretože Kościelisko i Witów, argumentując, że cia- skej trate cez Kościelisko a Witów, pričom dzięki Tobie, Rowerzysto wędrujący na na- železná cesta znovu žije práve vďaka Vám – sne (już wówczas!) Zakopane będzie się mo- argumentoval, že sa príliš malé (už vtedy!) szym szlaku, znowu żyje. cyklistom, ktorí putujete našou trasou. gło nowocześnie rozwijać, tworząc kurort Zakopane bude môcť moderne rozvíjať, na skalę alpejską. Zwyciężyła tańsza opcja, vďaka čomu vzniknú kúpele porovnateľné którą popierali nowotarżanie i austriackie s alpskými. Vyhralo lacnejšie riešenie, ktoré ministerstwo obrony, z trasą poprowadzoną podporovali obyvatelia Nowého Targu w łatwiejszym terenie przez Czarny Duna- a rakúske ministerstvo obrany, s trasou jec i Podczerwone. Prace budowlane na od- prechádzajúcou ľahším terénom cez Czar- cinku liczącym blisko 22 kilometry ruszyły ny Dunajec a Podczerwone. Stavebné práce w 1902 roku, linię otwarto 1 lipca roku na skoro 22-kilometrovom úseku sa začali 1904. Dzięki temu lokalnemu połączeniu v roku 1902, železnica bola otvorená 1. júla Nowy Targ zyskał status stacji węzłowej, 1904. Vďaka tomuto lokálnemu prepoje- wtedy też wybudowano wieżę wodną, któ- niu získal Nowy Targ postavenie uzlovej Wjazd na szlak na południowych Vjazd na trasu sa nachádza na juž- ra istnieje do dziś, zaś w przygranicznym stanice, vtedy bola tiež postavená vodná obrzeżach miasta przy drodze krajowej nom okraji mesta, pri hlavnej ceste č. 47 Czarnym Dunajcu otwarto Urząd Celny. veža, ktorá existuje dodnes, a v prihranič- 47 z Krakowa do Zakopanego. Dobrym z Krakova do Zakopaného. Dobrým orien- Ruch pociągów do Suchej Góry, ciągnię- nom Czarnom Dunajci bol otvorený colný punktem orientacyjnym jest restauracja tačným bodom je reštaurácia a hotel „Skal- tych przez parowóz (linia bowiem nigdy nie úrad. Vlaky do Suchej Hory ťahané parným i hotel „Skalny Dworek” (Krakowska 7a), ny Dworek“ (Krakowska 7a), prechádzajúc doczekała się elektryfikacji), odbywał się aż rušňom (trať totiž nikdy nebola elektrifiko- mijając ogrodzenie restauracji i salon sa- popri reštaurácii a autosalóne (na ľavej do zakończenia drugiej wojny światowej, vaná) premávali až do konca druhej sveto- mochodowy (po lewej stronie) wjeżdża się strane) vchádzame na ulicu, ktorá sa po kiedy kres w kursowaniu pociągów położy- vej vojny, keď hranica medzi Poľskom a Če- na ulicę, którą po 200 m kończy przejazd 200 m končí železničným priecestím. Po ła granica pomiędzy Polską i Czechosłowa- skoslovenskom skoncovala s premávkou kolejowy. Po przejściu przez tory (rower prechode cez priecestie (bicykel prevedieme) cją. Druga młodość linii po polskiej stronie, vlakov. Druhá mladosť železnice na poľskej przeprowadzamy) zaczyna się szlak. Do- sa začína cyklistický chodník. Príjazd na gdzie ruch osobowy i towarowy kończył strane, kde osobné a nákladné vlaky končili jazd do głównej trasy szlaku jest możli- hlavný úsek chodníka je možný aj z Ludź- się w Podczerwonem, przypadła na lata svoju trasu v Podczerwonom, pripadla na wy również z ulicy Ludźmierskiej, gdzie mierskej ulice, kde na križovatke so sema- 50. i 60. XX wieku. Kolej, wzbogacona 50. a 60. roky 20. storočia. Železnice, ktoré

18 19 PODHALE / PODHALIE

na skrzyżowaniu z sygnalizacją świetlną, formi, pri sídliskách Na Skarpie a Bór je pływalnia, pracownicy mieli zapewnio- V kombináte fungovala veľmi dobrá pra- przy osiedlach Na Skarpie i Bór, wytyczona vytýčený mestský cyklistický chodník, ktorý ną możliwość doskonalenia zawodowego covňa dizajnu, pod záštitou závodu NZPS jest miejska ścieżka rowerowa prowadząca vedie z centra mesta. Za križovatkou zídete oraz wypoczynku we własnych ośrodkach vznikla Nowotargská stredná odborná škola z centrum miasta. Za skrzyżowaniem na- na spevnený chodník, ktorý vedie pozdĺž ce- w Dźwirzynie i Żegiestowie. W kombina- kožiarstva a odborné učilište, dokonca sa tu leży zjechać na utwardzoną ścieżkę prowa- sty č. 957 do Czarného Dunajca, a po 400 cie działała bardzo dobra pracownia wzor- vydávali vlastné noviny. Závody NZPS boli dzącą wzdłuż drogi 957 do Czarnego Du- m odbočíte doľava na lesnú cestičku, ktorá nictwa, pod patronatem NZPS-u powstało oficiálnym patrónom Športového klubu najca, a po 400 m, skręcić w lewo na leśny sa po 700 m spája s hlavným úsekom chod- Nowotarskie Technikum Skórzane i szkoła „Podhale” a nie náhodou práve vtedy no- dukt, który po 700 m łączy się z główną níka. Nowotargský úsek cyklistického chod- zawodowa, wydawano nawet własną gaze- votargskí hokejisti dosahovali svoje najväčšie trasą szlaku. Nowotarski odcinek szlaku níka vedie cez Bór Kombinacki – rovinatý, tę. NZPS były oficjalnym patronem Klubu športové úspechy. Na začiatku 90. rokov Sportowego „Podhale” i raczej nie jest przy- zmena politického zriadenia a neúprosné prowadzi przez Bór Kombinacki, równin- lužný smrekovo-borovicový les, s borovicou padkiem, że właśnie wtedy nowotarscy ho- práva trhového hospodárstva spôsobili úpa- ny, podmokły, torfowy las świerkowo-so- podhalskej odrody, ktorá má kratšie ihličie keiści odnosili swoje największe sportowe dok závodu a v konečnom dôsledku jeho snowy, z sosną rasy podhalańskiej, o nieco a krásnu zaoblenú korunu. Po 1,5 km sukcesy. Na początku lat 90. transformacja likvidáciu. Majetok bol rozdelený a predal krótszych igłach i pięknej, zaokrąglonej ko- prejdete popri budove bývalej železničnej ustrojowa i nieubłagalne prawa rynku do- sa rôznym hospodárskym subjektom. Dnes ronie. Po przejechaniu półtorakilometrowe- stanice Nowy Targ Fabryczny a komplexe prowadziły do upadku zakładu i w ostatecz- si ľudia pripomínajú nowotargský kombinát go odcinka mija się budynek dawnej stacji budov bývalých Závodov kožiarskeho prie- ności do jego likwidacji. Majątek został po- a spájajú ho so zimnou obuvou predávanou kolejowej Nowy Targ Fabryczny i kompleks myslu. Štrkový chodník, ktorý tu odbočuje dzielony i sprzedany różnym podmiotom pod vďačným obchodným názvom „Re- zabudowań dawnych Zakładów Przemysłu doľava, sa v zime využíva ako bežkárska gospodarczym. Dziś nowotarski kombinat laks“. Topánky s odvážnym a moderným Skórzanego. Odbijająca tu w lewo żwiro- trasa, vedie smerom k Szaflarom. Tu sa pamięta się i kojarzy z zimową serią obuwia, dizajnom (berúc do úvahy štandardy Poľskej wa ścieżka, która w zimie służy również zároveň končí katastrálne územie mesta. znaną pod wdzięczną nazwą „Relaks”. Buty, ľudovej republiky) boli skoro nepremokavé jako trasa narciarstwa biegowego, prowa- o odważnym i nowoczesnym jak na stan- a nezničiteľné. Chodili v nich mladí aj dos- dzi w kierunku Szaflar. Tutaj również Kombinát, čiže impérium „Relaksov“ dardy PRL-u wzornictwie, były prawie pelí, prakticky celé Poľsko. Na nostalgickej kończy się administracyjna granica miasta. V roku 1953 bolo vo Varšave rozhod- nieprzemakalne i właściwie nie do zdarcia. vlne túžby za luxusnými výrobkami z pre- nuté o vybudovaní obuvníckeho kombinátu Chodziła w nich młodzież i dorośli, prak- došlej epochy vyrobila spoločnosť „Wojas“, Kombinat czyli imperium „Relaksów” v Nowom Targu. Investícia, ako obyčajne tycznie cała Polska. Na fali sentymentu ktorá bola založená na zrúcaninách bývalého W 1953 roku w Warszawie zapadła de- za socializmu, bola naplánovaná veľko- do luksusowych dóbr minionej epoki firma kombinátu, vylepšenú sériu „Relaksov“, cyzja o budowie w Nowym Targu kom- ryso. Lokalizácia závodu sa po obhliadke Wojas, która powstała na gruzach NZPS-u, ktoré nadväzovali na pôvodný vzor. binatu obuwniczego. Przedsięwzięcie, jak miesta, ktorú urobili poprední zástupcovia postanowiła wypuścić ulepszoną serię „Re- przystało na czasy socjalizmu, zaplanowano vtedajších orgánov, našla v blízkosti mesta laksów” opartą na pierwotnym wzorze. Po 500 metroch sa končí les a cyklistický z wielkim rozmachem. Miejsce dla fabryki, v lesnom prostredí, čo bolo pomerne do- chodník pretína lokálnu cestu, ktorá vedie po wizji lokalnej, przeprowadzonej przez brým riešením, pretože takáto lokalizácia Po 500 metrach kończy się las, a szlak smerom na juh do Zaskalia a Szaflarov. wysokich rangą przedstawicieli ówczesnych nezasahovala do prirodzenej horskej krajiny. przecina lokalną drogę, która prowadzi Po prejazde cez dávny železničný most władz, wybrano pod miastem w otoczeniu S výstavbou sa začalo v roku 1954, a už na południe, do Zaskala i Szaflar. Po prze- cez potok Rogoźnik vchádzame na otvo- lasu, dość szczęśliwie, ponieważ taka loka- o rok neskôr z výrobnej linky zišlo sko- jechaniu dawnego mostu kolejowego nad renú rovinnú Nowotargskú kotlinu. Pri lizacja nie ingerowała w naturalny, górski ro 100 tisíc párov topánok. V roku 1962 potokiem Rogoźnik wjeżdża się na otwar- odpočívadle v Ludźmierzi možno odbočiť dodával nowotargský podnik „Podhale” už krajobraz. Budowę rozpoczęto w 1954 tą, równinną Kotlinę Nowotarską. Przy doprava a krátkym spájajúcim úsekom prísť skoro 10 % z celkového množstva topánok roku, zaledwie rok później z taśm produk- miejscu postojowym w Ludźmierzu, można do centra obce a mariánskeho pútnického cyjnych zeszło prawie 100 tysięcy par obu- vyrábaných v Poľsku (okolo 8 miliónov skręcić w prawo i krótkim szlakiem łączni- miesta (2,5 km). Z cyklistického chodníka wia. W roku 1962 Nowotarskie Zakłady párov ročne). Kombinát – ako sa ľudovo kowym dojechać do centrum wsi i sanktu- sa rozprestierajú široké výhľady na Tatry Przemysłu Skórzanego „Podhale” dostar- nazýval tento podnik – zmenil pomery na arium maryjnego (2,5 km). Z trasy szla- a vrchy Gubałowského pásma na juhu czały już 10% ogólnokrajowej produkcji doteraz roľníckom Podhalí a poskytol pra- obuwniczej (około 8 milionów par w cią- covné miesta pre okolo 7 tisíc ľudí (najviac ku otwierają się rozległe widoki na Tatry a na Orawskie Działy, Babiu horu, pásmo gu roku). Istnienie kombinatu, bo tak po- zamestnancov, 9632 osôb, pracovalo tu z wzniesieniami Pogórza Gubałowskiego Żeleźnice a Gorce na severe. Za obcou Ro- wszechnie nazywano tu zakłady, zmieniło v roku 1969). Zaujímavosťou je, že tu pra- na południu oraz Działy Orawskie, Babią goźnik v Starom Bystrom, pred lesom Sośni- sytuację rolniczego dotąd Podhala, dając za- covali hlavne ženy. Práve na ženy sa myslelo, Górę, pasmo Żeleźnicy i Gorce na północy. na (8 km) sa cyklistický chodník rozvetvuje trudnienie około 7 tysiącom ludzi (najwię- keď pri závode vznikli detské jasle a mater- Po przejechaniu wsi Rogoźnik w Starem – ak odbočíme doľava, môžeme pokračovať cej osób, 9632, pracowało tu w 1969 roku). ská škola. Fungovalo tu aj závodné lekárske Bystrem, przed lasem Sośnina (8 km), szlak po chochołowsko-wierchowej ceste, ktorá ve- Co ciekawe, pracowały tu głównie kobiety. stredisko a dom kultúry, krytá plaváreň a za- rozgałęzia się – skręcając w lewo można die do Chochołowa a po 14,2 km sa spája Z myślą o nich przy zakładach powstał żło- mestnanci mali zabezpečené možnosti ce- wjechać na trasę chochołowsko-wiercho- s hlavnou tepnou chodníka neďaleko poľsko- bek i przedszkole. Istniała tu przyzakładowa loživotného vzdelávania a oddychu v závod- wą prowadzącą do Chochołowa, która -slovenských hraníc. V prípade, že budeme przychodnia lekarska i dom kultury, kryta ných strediskách v Dźwirzyne a Żegiestowe. po 14,2 km łączy się z główną nitką szlaku pokračovať rovno, na pravej strane prejdeme nieopodal granicy polsko-słowackiej. Jadąc popri chodníku vedúcemu do Wróblówky,

20 21 PODHALE / PODHALIE

dalej prosto po prawej stronie mija się szlak potom popri budove dávnej železničnej łącznikowy do Wróblówki, a następnie bu- stanice v Czarnom Dunajci (11 km), pri dynek dawnej stacji kolejowej w Czarnym mieste oddychu môžeme odbočiť doprava, Dunajcu (11 km), koło miejsca postojowego aby sme krátkym spojovacím chodníkom można skręcić w prawo, aby krótkim odcin- dorazili do Czarného Dunajca. Hlavná kiem łącznikowym dojechać do Czarnego trasa odbočuje smerom k Tatrám a ďalšie Dunajca. Główna trasa odbija w stronę 4 km vedie rovinnou terasou nad záplavo- Tatr i przez kolejne 4 km prowadzi rów- vou zónou pri pravom brehu rieky Czarny ninną prawobrzeżną terasą nadzalewową Dunajec, v polovici úseku sa cyklistický rzeki Czarny Dunajec, w połowie odcinka chodník križuje s lokálnou cestou, ktorá szlak rowerowy krzyżuje się z lokalną dro- tvorí alternatívne spojenie medzi parko- gą, która jest alternatywnym połączeniem viskom pre vozidlá užívateľov cyklistickej pomiędzy parkingiem samochodowym dla cesty v Czarnom Dunajci s hlavnou cestou użytkowników szlaku w Czarnym Dunajcu a s chochołowsko-wierchowým úsekom. Pri z trasą główną i chochołowsko-wierchową. historickom, dávnom železničnom moste sa Przy zabytkowym, dawnym moście kole- na brehu Dunajca (15 km) nachádza do- jowym, nad brzegiem Dunajca (15 km), konalé miesto na oddych a piknik pri vatre. znajduje się doskonałe miejsce na odpoczy- Za mostom cyklistický chodník pretína cestu nek i piknik przy ognisku. Po przejechaniu 957 z Chochołowa do Czarného Dunaj- mostu szlak przecina drogę 957 z Chocho- ca a odbočuje doľava do Podczerwoného. łowa do Czarnego Dunajca i skręca w lewo Po 700 m sa hlavná trasa spája s bočným do Podczerwonego. Po 700 m główna trasa úsekom cesty, Chodnikowou cestou, ktorá łączy się z bocznym odcinkiem szlaku, drogą vedie na parkovisko pre užívateľov cykli- Chodnikową, którą można dojechać na par- stického chodníka v Czarnom Dunajci king dla użytkowników szlaku w Czarnym (3,8 km). Hlavná trasa cesty vedie popri Dunajcu (3,8 km). Główna trasa szlaku obci Podczerwone, vedľa železničnej sta- mija Podczerwone, dawną stację kolejową nice (17 km) a prechádza cez orawsko-no- (17 km), prowadzi przez Torfowiska Oraw- wotargské rašeliniská, v oblasti rašeliniska sko-Nowotarskie, a w okolicy torfowiska Przybojec, kilometer pred hranicou, sa spája Przybojec, kilometr przed granicą, łączy s vedľajším úsekom chodníka, ktorý vedie do się z bocznym odcinkiem szlaku biegną- Koniówky (1,6 km), a 500 m ďalej s Boro- cym do Koniówki (1,6 km), a 500 m dalej vou cestou vedúcou z Chochołowa. Po pre- z drogą Borową prowadzącą z Chochołowa. kročení hranice vedie trasa ďalších 14 km na Po przekroczeniu granicy przez kolejnych Slovensku a končí sa v Trstenej. 14 km trasa prowadzi przez Słowację i koń- czy się w Trzcianie.

22 23 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

24 25 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

Miejska ścieżka rowerowa / Mestský cyklistický chodník Rynek – plac Słowackiego – Miejska Hala Lodowa – bulwary nad Czarnym Dunajcem – rondo im. rotmistrza Pileckiego – ul. Studzienna i ul. Sikorskiego wzdłuż Białego Dunajca – kładka na Białym Dunajcu – Bór na Czerwonem – (powrót przez kładkę) ulice Podtatrzańska, Sikorskiego, Solidarności – główna trasa szlaku wokół Tatr w Borze Kombinackim – osiedle Bór – osiedle Na Skarpie – wzdłuż Czarnego Dunajca – park miejski – Rynek

11,5 km Łatwy / Nenáročná

Górski szlak rowerowy na Turbacz / Horský cyklistický chodník na Turbacz Rondo rtm. Pileckiego – Kowaniec – osiedle Gazdy (760 m n.p.m.) – Bukowina Miejska (1143 m n.p.m.) – polana Rusnakowa, kaplica papieska – schronisko PTTK na Turbaczu (1310 m n.p.m.)

14 km Trudny / Náročná

Miejska ścieżka rowerowa, tworząca pę- Mestský cyklistický chodník, ktorý tvorí tlę wokół Nowego Targu, jest trasą łatwą, okruh okolo Nowého Targu, je nenáročnou prawie bez deniwelacji, z rozległymi wido- trasou, skoro bez prevýšení, ponúka široké kami na Tatry, Gorce i Babią Górę. Łączy panorámy Tatier, Gorcov a Babej hory. Spája się z główną trasą szlaku wokół Tatr, trasa- sa s hlavnou trasou cesty okolo Tatier, rekre- mi spacerowymi i narciarstwa biegowego, ačnými chodníkmi a bežkárskymi trasami, które znajdują się w Borze na Czerwonem ktoré sa nachádzajú v Bore na Červonom i Borze Kombinackim, oraz z górskim szla- a Kombinackom Bore, a s horským cyklis- kiem rowerowym prowadzącym na Turbacz tickým chodníkom, ktorý vedie na Turbacz (1310 m n.p.m.). Przebiega blisko histo- (1310 m n. m.). Prebieha blízko historického rycznego centrum miasta i można – a na- centra mesta a možno – a dokonca treba – wet trzeba – pamiętając o słowach góralskiej vzhľadom na slová goralského nápevu: Nowy przyśpiewki Nowy Torg nie zmijoj, Nowy Torg nie zmijoj, Nowy Torg nie zminies, Torg nie zminies, na pewno nie zginies, na pewno nie zginies, navštíviť hlavné mesto odwiedzić stolicę Podhala z jej zabytkami Podhalia s jeho pozoruhodnosťami a pamiat- i pamiątkami przeszłości. Wycieczkę najle- kami z minulosti. Výlet je najlepšie začať piej rozpocząć na nowotarskim Rynku, gdzie na novotargskom hlavnom námestí, kde sa od średniowiecza po dziś dzień spotykają się od stredoveku dodnes stretávajú cesty vedúce drogi prowadzące na Spisz, Orawę, w Gorce na Spiš, Oravu, do Gorcov a Tatier. Pri kos- i Tatry. Obok znajdującego się blisko Ryn- tole sv. Kataríny, ktorý sa nachádza v blíz- ku kościoła p.w. św. Katarzyny skręcamy kosti hlavného námestia, odbočíme doľava w lewo i dojeżdżamy na Plac Słowackiego, a prídeme na námestie Słowackého, za bu- za budynkiem „Sokoła”, skręcamy w prawo dovou „Sokola“ odbočíme doprava smerom do Miejskiej Hali Lodowej. Stąd można skrę- na mestský zimný štadión. Tu možno odbočiť cić do Parku im A. Mickiewicza, skąd ścieżka do Parku A. Mickiewicza, odkiaľ vedie cyk- rowerowa poprowadzi brzegiem Czarnego listický chodník brehom Čierneho Dunaj- Dunajca do osiedla Na Skarpie i do głównej ca do sídliska Na Skarpie a k hlavnej vetve nitki szlaku w Borze Kombinackim. Można cesty v Kombinackom Bore. Možno tiež prejsť też przejechać na drugi brzeg rzeki przez na druhý breh rieky cez pešiu a cyklistickú kładkę pieszą i rowerową. Tu warto zjechać lávku. Tu môžeme zísť z cyklotrasy na ul. św.

26 27 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

ze szlaku na ul. św. Anny, gdzie na cmen- Anny, kde sa na cintorínskom vrchu nachá- Nowy Targ, największe i najstarsze mia- Nowy Targ, najväčšie a najstaršie mesto tarnym wzgórzu znajduję się drewniany go- dza drevený gotický kostolík. Ďalej cyklistický sto Podhala, liczące 33 tysiące mieszkań- Podhalia, má 33 tisíc obyvateľov, je to ad- tycki kościółek. Dalej ścieżka rowerowa pro- chodník vedie smerom na východ po nábreží ców, jest administracyjnym, naukowym, ministratívne, vedecké, kultúrne a priemy- wadzi w kierunku wschodnim bulwarami rieky Čierny Dunajec ku kruhovému ob- kulturalnym i przemysłowym centrum selné centrum regiónu a dôležité turistické nad Czarnym Dunajcem do ronda im. rtm. jazdu rotmajstra Witolda Pileckého. Po od- regionu oraz ważnym ośrodkiem turystycz- stredisko. Jeho dejiny siahajú do počiatkov Witolda Pileckiego. Skręcając w lewo na ul. bočení doľava na ul. Kowaniec po červených nym. Jego historia sięga początków XIII 13. storočia, keď tu existovala prihraničná Kowaniec, dotrzemy śladem czerwonych zna- značkách horského cyklistického chodníka wieku, kiedy istniała tu graniczna osada osada Clo, ktorá bola prvopočiatkom mes- ków górskiego szlaku rowerowego do schroni- prídeme k chate na Turbaczi (14 km). Úsek Cło, która dała początek miastu założo- ta založeného o storočie neskôr (1327 r.) ska na Turbaczu (14 km). Odcinek typowo s typickým horským charakterom sa začína nemu stulecie później w widłach Białego pri sútoku Bieleho a Čierneho Dunajca górski ma początek na osiedlu Gazdy, gdzie na sídlisku Gazdy, kde sa končí asfalt a začí- i Czarnego Dunajca (1327) przez zakon rehoľou cisterciánov z Ludźmierza. Mesto kończy się asfalt i zaczynają gorczańskie drogi najú sa gorčianske cesty so strmým stúpaním. cystersów z Ludźmierza. Miasto powtór- opätovne lokoval na magdeburgskom prá- ze stromymi podjazdami. Na rondzie rtm. Na kruhovom objazde rotmajstra Pileckého nie lokował na prawie magdeburskim król ve kráľ Kazimír Veľký v roku 1346. Vďaka Pileckiego można też skręcić Kazimierz Wielki w roku 1346. Dzięki početným kráľovským privilégiám a polohe w prawo i przejechać pasem licznym przywilejom królewskim i położe- na križovatke obchodných ciest vedúcich dla rowerów przez most do ul. niu na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Krakova na Spiš a Oravu sa tu rozvíjal ob- Waksmundzkiej. Za skrzy- prowadzących z Krakowa na Spisz i Ora- chod. Mesto malo právo skladu soli a olova żowaniem ścieżka prowa- wę rozwijał się handel. Miasto posiadało a privilégium organizovania trhov každý dzi na południe, tym razem prawo składu soli i ołowiu oraz przywilej týždeň a dvoch jarmokov v priebehu roka. wzdłuż brzegów Białego cotygodniowych targów i dwóch jarmar- Do obdobia rozdelenia Poľska tu sídlilo Dunajca, ulicami Studzien- ków w ciągu roku. Do czasów rozbiorów novotargské starostovstvo. Po anektovaní ną, obok targowicy – miejsca znajdowała się tu siedziba starostwa nowo- Podhalia Rakúskom bol v roku 1770 maje- tradycyjnych czwartkowych tarskiego. Po aneksji Podhala przez Austrię tok starostovstva začlenený do novovytvo- i sobotnich jarmarków oraz w 1770 roku majątek starostwa włączono renej rakúskej správy. Od druhej polovice Sikorskiego aż do kładki pie- do nowo utworzonej kamery austriackiej. 19. storočia, v období tzv. haličskej auto- szo-rowerowej, po przekrocze- Od drugiej połowy XIX wieku, w okre- nómie sa datuje intenzívny hospodársky niu której docieramy do parkingu i rezerwatu odbočíme doprava a prejdeme jazdným pru- sie tzw. autonomii galicyjskiej, datuje się a kultúrny rast mesta, do ktorého sa opäť torfowiskowego Bór na Czerwonem. W rezer- hom pre bicykle cez most na Waksmundzkú intensywny wzrost gospo- wacie wytyczono ścieżkę edukacyjną, która ulicu. Za križovatkou vedie cesta na juh, ten- darczy i kulturalny miasta, zakończona jest platformą widokową. Znaj- tokrát pozdĺž brehov Bieleho Dunajca, ulica- które znowu stało się sie- duje się tu również kilka pieszych tras space- mi Studziennou, pri trhovisku – mieste tra- dzibą starostwa, powstają rowych i do narciarstwa biegowego. Wracamy dičných štvrtkových a sobotňajších jarmokov przedsiębiorstwa miejskie, przez kładkę, koło parkingu ścieżka skręca a Sikorského až na pešiu a cyklistickú lávku a w 1880 roku elektrownia w lewo na ul. Sikorskiego i prowadzi obok a ďalej na parkovisko a k prírodnej rezer- – jedna z pierwszych w Ga- osiedla Polana Szaflarska w kierunku kościo- vácii rašelinisko Bor na Červenom. V areáli licji. W 1904 roku otwarto ła p.w. św. Jana Pawła II. To nowa świąty- rezervácie je vytýčený náučný chodník, ktorý gimnazjum, które odegrało nia, wybudowana w latach 2008–2011 sa končí vyhliadkovou terasou. Je tu niekoľko ważną rolę w kształtowa- w ekologicznej technologii pasywnej. Aleją peších rekreačných chodníkov a bežkárskych niu uczuć patriotycznych Solidarności i ulicą Podtatrzańską dojeżdża- tratí. Vrátime sa cez lávku, pri parkovisku i obywatelskich młodzieży my do przejścia dla pieszych i rowerów na za- chodník odbočuje doľava na ul. Sikorského Podhala. W czasie okupa- kopiance i do głównej trasy szlaku wokół Tatr. a vedie popri sídlisku Polana Szaflarska sme- cji niemieckiej działała tu konspiracyjna presídlilo starostovstvo, vznikajú mestské Domknięciem pętli wokół Nowego Targu jest rom ku kostolu sv. Jána Pavla II. Tento nový organizacja Konfederacja Tatrzańska, pro- podniky a v roku 1880 bola založená elek- odcinek prowadzący z osiedla Na Skarpie chrám bol postavený v rokoch 2008 – 2011 wadzone było tajne nauczanie. Po wojnie tráreň – jedna z prvých na Haliči. V roku wzdłuż Czarnego Dunajca i park miejski. v ekologickej, tzv. pasívnej technológii. Alejou wybudowano Nowotarskie Zakłady Prze- 1904 bolo otvorené gymnázium, ktoré zo- Solidarności a ulicou Podtatrzańskou príde- mysłu Skórzanego „Podhale” 13 , dwu- hralo významnú úlohu pri formovaní vlas- me na priechod pre chodcov a cyklistov na Za- pasmową obwodnicę, tzw. zakopiankę, tenectva a občianskeho povedomia mládeže kopianke a ďalej na hlavnú trasu cesty okolo kryte lodowisko nowy szpital i pływalnię na Podhalí. V období nemeckej okupácie Tatier. Okruh okolo Nowého Targu uzatvára miejską. Od 2001 roku istnieje tu Podha- tu pôsobila ilegálna organizácia Tatranská úsek, ktorý vedie zo sídliska Na Skarpie po- lańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodo- konfederácia, realizovalo sa tajné vyučova- zdĺž Čierneho Dunajca a mestského parku. wa, mieszcząca się w nowo wybudowanej nie. Po vojne boli vybudované Novotargské

28 29 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

siedzibie przy ul. Kokoszków. W mieście závody kožiarskeho priemyslu „Podhale” nie dobrych wyrobów można spróbować Targ. Ním naplánované centrum mesta, żywe są tradycje handlowe – cotygodnio- 13 , dvojprúdový obchvat mesta, tzv. Za- na ul. Kościuszki. na základe lokalizácie hlavného náme- we jarmarki przyciągają mieszkańców kopianka, zimný štadión, nová nemocnica stia ešte z čias Kazimíra Veľkého, ktoré Podhala oraz licznych sąsiadów ze Słowacji, a mestská plaváreň. Od roku 2001 tu pôso- Klasycystyczny Ratusz jest dzisiaj sie- nechal obklopiť štvorhrannými súbormi wciąż można tu kupić tradycyjne kożu- bí Podhalská štátna vysoká odborná škola, dzibą Muzeum Podhalańskiego. Badania obytných budov pretínanými ulicami chy i oscypki. W przedostatnim tygodniu ktorá sídli v novej budove postavenej pri archeologiczne przeprowadzone w 2012 krížiacimi sa kolmo na seba, pretrvalo sierpnia odbywa się „Jarmark Podhalań- ul. Kokoszków. V meste sú živé obchodné roku potwierdziły istnienie w tym miej- dodnes v nezmenenej podobe. Dnes je ná- ski” prezentujący kulturę i twórców ludo- tradície – jarmoky, ktoré sa tu konajú kaž- scu wcześniejszych budowli. Najbardziej mestie obklopené hlavne poschodovými wych. Klub Sportowy „Podhale”, założony dý týždeň, priťahujú obyvateľov Podhalia zaskakującym odkryciem okazały się za- kamennými domami, ktoré pochádzajú w 1932 roku jest najbardziej utytułowa- a početných susedov zo Slovenska, stále sa chowane fragmenty fundamentów okaza- z prelomu 19. a 20. storočia. V rámci re- ną drużyną hokejową w Polsce. Sukcesy tu dajú kúpiť tradičné kožušiny a oštiepky. łego, murowanego ratusza z masywnymi konštrukcie v roku 2012 získalo námestie sportowe odnotowują również zawodnicy V predposlednom týždni augusta sa koná przyporami w narożnikach, datowanego nový povrch a osvetlenie, objavila sa tiež unihokeja, tenisa stołowego, motocrossu „Podhalský jarmok“, na ktorom sa pre- na połowę XV wieku. Obecnie można fontána. Zaslúženej sláve sa teší nowotar- i karate. W dzielnicy Kowaniec znajdują się zentuje kultúra a ľudoví tvorcovia. Špor- je zobaczyć obok południowo-zachod- gská zmrzlina, na Hlavnom námestí sú tri dwa narciarskie wyciągi orczykowe, Zadział tový klub „Podhale“ založený v roku 1932 niego narożnika budynku. W zbiorach zmrzlinárne, ale rovnaké dobroty nájdeme i Długa Polana. W Nowym Targu zaczyna- je najčastejšie vyznamenávaným hokejo- muzeum znajdują się m.in. bogate kolek- aj na ul. Kościuszki. ją się piesze szlaki turystyczne i ścieżka ro- vým mužstvom v Poľsku. Športové úspechy cje obrazów Michała Rekuckiego i rzeźb Radnica werowa w Gorce. Rezerwat przyrody Bór dosahujú tiež hráči unihokeja, stolného artysty z kręgu sztuki naiwnej, Edwarda Klasicistická je dnes sídlom Sutora. Warto tu obejrzeć wiedeńską ma- Podhalského múzea. Archeologický prie- na Czerwonem chroni unikatowy zespół tenisu, motocrossoví pretekári a karatisti. skum realizovaný v roku torfowiskowo-leśny. V mestskej časti Kowaniec sú dva lyžiarske 2012 potvrdil, že na tom- kotvové vleky – Zadział a Długa Polana. to mieste existovali staršie V Novom Targu sa začínajú pešie turistické Warto zobaczyć stavby. Najväčším prekva- chodníky a cyklistický chodník do Gorcov. pením bolo odhalenie Prírodná rezervácia Bor na Červenom chrá- Nowotarski Rynek (1)1 należy do jednych zachovalých fragmentov ni unikátny komplex lesných rašelinísk. z największych w Małopolsce. Czworo- základov veľkej murova- boczny, obszerny plac wytyczono w czasie nej radnice s masívny- lokacji miasta w 1346 roku. Otaczały go Pozoruhodnosti mi podperami v rohoch, przeważnie parterowe, drewniane budyn- ktoré sa datujú na 15. sto- ki. Po pożarze w 1784 roku, który prawie Novotargské Hlavné námestie Rynek (1)1 ročie. V súčasnosti ich całkowicie zniszczył miasto, austriacki in- patrí k jedným z najväčších v Malopoľsku. môžeme obdivovať pri żynier Carl von Hoffern opracował nowy Rozľahlé štvorhranné námestie bolo vy- juhozápadnom rohu bu- planu regulacji przestrzennej Nowego Tar- týčené pri zakladaní mesta v roku 1346. szynę drukarską, etnograficzną kolekcję dovy. Vo fonde múzea sa nachádzajú gu. Zaplanowane przez nie- poświęconą dawnemu rzemiosłu i zajrzeć o. i. bohaté zbierky obrazov Michała go centrum miasta, oparte do Punktu Informacji Turystycznej. Rekuckého a sôch umelca tvoriaceho o kazimierzowskie usytu- v štylistike insitného umenia – Edwarda owanie rynku i otaczające Na rogu Rynku i ul. Sobieskiego w zabyt- Sutora. Za pozornosť tu stojí viedenský go czworokątne bloki za- kowych kamienicach Laura i Herza mieści tlačiarenský stroj, etnografická zbierka budowy mieszkalnej, które się Ośrodek Współpracy Polsko-Słowac- venovaná dávnemu remeslu, môžeme przecinały ulice krzyżujące kiej (2)2 i siedziba Euroregionu Tatry oraz tiež navštíviť Turistické informácie. się pod kątem prostym, Europejskiego Ugrupowania Współpracy przetrwało do dziś w nie- Terytorialnej TATRY. Rodzina Herzów, Na rohu Hlavného námestia a ul. Sobie- zmienionej formie. Dziś znakomitych mieszczan nowotarskich, ského sa v historických kamenných do- Rynek otaczają głównie prowadziła tu od początku XIX wieku moch Laura a Herza nachádza Stredisko piętrowe kamienice pocho- hotel i restaurację, mieścił się tu również poľsko-slovenskej spolupráce (2)2 a sídlo dzące z przełomu XIX i XX skład win węgierskich. W tym miejscu Euroregiónu Tatry a Európskeho zosku- wieku. Po rewitalizacji w 2012 roku plac Bolo obklopené prevažne prízemnými, zatrzymywali się pierwsi miłośnicy ta- penia územnej spolupráce TATRY. Rodi- zyskał nową nawierzchnię i oświetlenie, drevenými budovami. Po požiari v roku trzańskich wędrówek. W roku 1823 gościł na Herzov, významných nowotargských pojawiła się również fontanna. Zasłu- 1784, ktorý skoro úplne zničil mesto, tu ze swoim dworem arcyksiążę Franciszek mešťanov, prevádzkovala tu od začiatku żoną sławą cieszą się nowotarskie lody, vypracoval rakúsky inžinier Carl von Hof- Karol, ojciec późniejszego cesarza Fran- 19. storočia hotel a reštauráciu, bol tu tiež na Rynku działają trzy lodziarnie, rów- fern nový územný plán pre mesto Nowy ciszka Józefa. W roku 1873 spotkali się sklad s uhorským vínom. Na tomto mieste 30 31 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

tu założyciele Galicyjskiego Towarzystwa sa zastavovali prví nadšenci tatranského Modrzewiowy kościółek p.w. św. Anny ca 18. storočia, ktoré môžeme obdivovať Tatrzańskiego. Po II wojnie światowej mie- horolezectva. V roku 1823 bol tu hosťom 4 powstał w drugiej połowie XV wieku na zábradlí chóru, na maľbách je vyobra- ścił się w nim Powiatowy Dom Kultury, arciknieža František Karol, otec neskoršie- i zaliczany jest do grupy drewnianych, go- zený stav utláčanej duše. na którego muzycznej scenie pierwsze kro- ho cisára Františka Jozefa, ktorého sprevá- tyckich kościołów podhalańskich. Kościół ki stawiali Jan Kanty Pawluśkiewicz i Ja- dzali dvorania. V roku 1873 sa tu stretli jest jednonawowy, posiada proskoątne Smrekovcový kostolík sv. Anny (4)4 bol zakladatelia Haličského prezbiterium i kwadratową kruchtę, na- postavený v druhej polovici 15. stor. tatranského spolku. Po 2. kryty jest spadzistym dachem gontowym. a patrí ku súboru drevených gotických svetovej vojne bol tu zria- Młodszą metryką od kościoła legitymuje podhalských kostolov. Kostol je jedno- dený Okresný dom kultúry, się wieża, którą dobudowano w XVIII loďový, má obdĺžnikové presbytérium práve tu svoje prvé kroky wieku. W barokowym ołtarzu głównym a štvorcovú kruchtu, je prikrytý šikmou na hudobnej scéne robili znajdują się kopie szesnastowiecznych šindľovou strechou. Mladšia ako kostol Jan Kanty Pawluśkiewicz obrazów Rodziny Marii i Matki Boskiej je veža, ktorá bola pristavaná v 18. storočí. a Janusz Stokłosa. Tu sídlilo z Dzieciątkiem, oryginały przechowywa- V barokovom hlavnom oltári sú kópie ob- aj Podhalské múzeum ne są w kościele św. Katarzyny. Ciekawe razov Rodiny Márie a Matky Božej s Die- založené v roku 1966. są fragmenty polichromii, datowanej ťaťom zo 16. storočia, originály sa uchová- Pri vstupe na schodisko na XVII wiek, przedstawiające Jezusa vajú v kostole sv. Kataríny. Zaujímavé sú môžeme obdivovať bustu Ukrzyżowanego i 8 portretów duchow- časti polychrómie, datovanej na 17. storo- Adama Mickiewicza, ktorú nych oraz mieszczan w strojach z epoki. čie, ktoré predstavujú Ježiša Ukrižované- nusz Stokłosa. Tu również miało swoją sie- vytvoril Juliusz Bełtowski v roku 1898. Legendę o powstaniu ko- dzibę Muzeum Podhalańskiego, powstałe ściółka, który mieli wznieść w 1966 roku. Wejście na klatkę schodo- Kostol sv. Kataríny 3 , ktorý dal po- skruszeni zbójnicy, obrazu- wą zdobi popiersie Adama Mickiewicza, staviť Kazimír Veľký, je najstaršou budo- ją malowidła na bocznych dłuta Juliusza Bełtowskiego z 1898 roku. vou v meste. Časti pôvodného gotického ścianach nawy, wykonane chrámu sa zachovali v konštrukcii presby- przez Hipolita Lipińskie- Kościół p.w. św. Katarzyny (3)3 ufun- téria a lode. V priebehu storočí bol kostol go w 1865 roku. W 1790 dowany przez Kazimierza Wielkiego v dôsledku mnohých požiarov viackrát roku obok kościoła został to najstarsza budowla w mieście. Fragmen- rekonštruovaný a obnovovaný, v rokoch założony cmentarz, który ty pierwotnej gotyckiej świątyni zachowa- 1765 – 1766 bola k nemu pristavená ho- jest jedną z najstarszych ły się w konstrukcji prezbiterium i nawy. dinová veža, ktorej štíhla silueta dominuje nekropolii w Małopolsce, W ciągu wieków kościół, który ulegał licz- nad mestom. Na začiatku 18. storočia bola starszą od cmentarza Rako- nym pożarom, był wielokrotnie odbudo- v múre, ktorý obklopuje kostol, postavená wickiego w Krakowie i Pęk- wywany i restaurowany, w latach 1765–66 murovaná baroková zvonica s nádhernou sowego Brzyzka w Zakopanem, na którym ho a 8 portrétov duchovných a mešťanov zyskał wieżę zegarową, której smukła syl- kupolou prikrytou šindľovou strechou. zachowało się wiele XIX-wiecznych na- v dobovom oblečení. Legendu o vzniku weta góruje nad miastem. Na początku Zvonica má bránový priechod, v ktorom grobków i żeliwnych krzyży, zgromadzo- kostolíka, ktorý vraj mali stavať činiaci XVIII wieku w otaczają- nych obecnie w lapidarium, powstałym pokánie zbojníci, zobrazujú maľby na boč- cym kościół murze wznie- w 2002 roku. ných stenách lode, ktoré namaľoval v roku siono murowaną, barokową 1865 Hipolit Lipiński. V roku 1790 bol dzwonnicę, nakrytą oka- Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana pri kostole založený cintorín, ktorý je jed- załym hełmem pokrytym Jezusa (5)5 przez nowotarżan nazywa- nou z najstarších nekropol v Malopoľsku, gontem. Posiada ona prze- ny jest po prostu „nowym kościołem”, je dokonca starší ako Rakowický cintorín jazd bramny, w którym chociaż przez z górą półwiecze swego ist- v Krakove a cintorín Na Pęksowym Brzy- znajduje się drewniany nienia ta nowość nieco się już zestarzała, zku v Zakopanom. Zachovali sa na ňom polichromowany krucyfiks a w samym mieście wybudowano już ko- mnohé náhrobky a liatinové kríže z 19. z naturalnej wielkości figu- lejne świątynie. Budowę kościoła, według storočia, nachádzajúce sa v súčasnosti rami Matki Bożej i św. Jana. projektu Ludwika Panczakiewicza, roz- v lapidáriu, ktoré vzniklo v roku 2002. Wystrój wnętrza kościoła poczęto w roku 1930 i ukończono po II jest głównie barokowy. wojnie światowej. Jego charakterystyczna Kostol Najsvätejšieho Srdca Ježišovho Na uwagę zasługują malowidła z końca sa nachádza drevený polychrómovaný kríž masywna bryła z wysoką wieżą dominuje (5)5 sa medzi obyvateľmi Nowého Tar- XVIII wieku zdobiące balustradę chóru, so sochami Matky Božej a sv. Jána v priro- w krajobrazie miasta. Godny uwagi jest gu volá jednoducho: „nový kostol”, hoci przedstawiające stan duszy uciśnionej. dzenej veľkosti. Interiér kostola je hlavne ołtarz główny, wykonany przez krakow- za viac ako polstoročie jeho existencie sa barokový. Za pozornosť stoja maľby z kon- skiego rzeźbiarza Mieczysława Stobierskie- už jeho novota vytratila a v samotnom

32 33 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

go. Monumentalne postacie apostołów nego z pobożności i mądrości rabina Jaku- školy, navrhol ju známy krakovský archi- i Chrystusa tworzą figuralne przedstawie- ba Hirscha, przy którym do dziś chasydzi tekt Teodor Talowski 7 , z novších archi- nie sceny Ostatniej Wieczerzy. spotykają się na modlitwie i medytacji. tektonických skvostov za pozornosť stojí komplex Podhalskej štátnej Plac Słowackiego (6)6 , zwany niegdyś Ma- vysokej odbornej školy pri łym Rynkiem, to najstarsza część miasta, ul. Kokoszków 8 . gdzie znajdował się nieistniejący już dwór Kino „Tatry” je na mieste starostów nowotarskich. Na początku 9 XX wieku przy placu wzniesiono gmach bývalej synagógy (7). Bola „Sokoła” i szkoły, a w 1932 roku budynek postavená v roku 1891 Starostwa Powiatowego, zaprojektowa- po úsilí početnej židov- ny przez Jana Stefana Meyera, który dziś skej obce, mohlo sa v nej jest siedzibą Urzędu Miasta. Co ciekawe, zmestiť 800 zbožných w 2012 roku na swoje pierwotne miej- židov, okrem toho mala sce, czyli na Plac Słowackiego, powrócił galériu pre ženy. Dve men- po latach spędzonych na nowotarskim šie modlitebne, ktoré boli Rynku pomnik Władysława Orkana, na ulici Nadwodnej a Szafarskej, tvorili ufundowany przez Polonię amerykańską Lotnisko sportowe Aeroklubu Tatrzań- strediská chasidizmu. Nowotargskí chasidi w 1934 roku. meste boli postavené ďalšie chrámy. Vý- skiego 10 otwarto 3 sierpnia 1930 roku. podliehali cadikovi z Bobowej. Potomok stavba kostola podľa návrhu Ludwika Pan- Miasto przekazało bezinteresownie grunt, bobowskej dynastie, R. Herszl Meissels, Do wyróżniających się ciekawą architektu- czakiewicza sa začala v roku 1930, kostol a podczas jego budowy ofiarnie pracowali založil v Nowom Targu štibl (modliteb- rą budynków nowotarskich można zaliczyć bol dobudovaný po 2. svetovej vojne. Jeho nowotarżanie i młodzież gimnazjalna, wy- ňu) a ješivu (školu). V roku 1942 likvi- gmach dawnego gimnazjum (1906) przy charakteristická masívna forma s vysokou pełniając „lukę próżnej sakiewki”, jak ładnie dovali Nemci nowotargské geto, čo malo ul. Krasińskiego, dziś Zespół Szkół Ogól- vežou je dominantou mesta. Pozoruhodný pisała lokalna „Gazeta Podhalańska”. Pilot za následok vyhubenie skoro všetkých Ži- nokształcących, zaprojektowany przez je hlavný oltár, ktorého autorom je kra- aeroklubu Tatrzańskiego, Stanisław Józef- dov. Na židovskom cintoríne pri ul. Jana znanego krakowskiego architekta Teodora kovský sochár Mieczysław Stobierski. Mo- czak, właśnie tu, w listopadzie 1966 roku, Pawła II sa nachádza obelisk na pamiatku Talowskiego (8)7 , a z nowszych dokonań numentálne postavy apoštolov a Krista tvo- na szybowcu SZD-Bocian osiągnął na fali Židov zavraždených počas likvidácie geta kompleks Podhalańskiej Państwowej Wyż- ria figurálne vyobrazenie Poslednej večere. wiatru halnego rekord świata w osiągniętej a obnovený ohel rabína Jakuba Hirscha, szej Szkoły Zawodowej przy ul. Kokosz- wysokości absolutnej (12 560 m), który po- známeho svojou zbožnosťou a múdrosťou, ków (9)8 . Słowackého námestie 6, , niekedy nazý- został niepobity przez kolejne 40 lat, i aktu- pri ktorom sa dodnes stretávajú chasidi vané Malý rínok, je najstaršia časť mesta, alny do dziś rekord Polski w przewyższeniu na modlitbe a meditácii. Kino „Tatry” znajduje się na miejscu daw- práve tu sa nachádzalo už neexistujúce (11 680 m). nej synagogi (7)9 . Wybudowana w 1891 sídlo nowotargských starostov. Na začiat- 8 czerwca 1979 roku na nowotarskim lot- Športové letisko Tatranského aeroklu- roku staraniem licznej gminy żydowskiej ku 20. storočia bola na námestí postave- nisku podczas swojej pierwszej pielgrzym- bu 10 bolo otvorené 3. augusta 1930. mogła pomieścić 800 pobożnych Żydów, ná budova spolku „Sokół“ a škola, v roku ki do Polski papież Jan Paweł II na mszy Mesto bezplatne poskytlo pozemok, pri posiadała też galerię dla kobiet. Dwie 1932 pribudla budova Okresného úradu św. wygłosił homilię. W zaledwie 10 dni výstavbe letiska obetavo pracovali ob- mniejsze bożnice, które znajdowały się navrhnutá Janom Stefanom Meyerom, na lotnisku stanął piękny, nawiązujący čania Nowého Targu a mládež zo stred- na ulicy Nadwodniej i Szafarskiej, były dnes tu sídli Mestský úrad. Zaujímavosťou do architektury góralskiej ołtarz polowy, za- ných škôl, čím vyplnili „dieru prázdneho ośrodkami chasydyzmu. Nowotarscy cha- je, že sa sem v roku 2012 po dlhom čase projektowany przez Tadeusza Jędryskę. Zbu- vrecka“, ako to krásne opisovali miestne sydzi podlegali cadykowi z Bobowej. Poto- strávenom na hlavnom námestí vrátila dowano sektory mogące pomieścić 400 tys. noviny „Gazeta Podhalańska”. Pilot Tat- mek dynastii bobowskiej, R. Herszl Meis- na svoje pôvodné miesto, teda na Słowac- ludzi i ławy dla 20 tys. wyróżnionych gości. ranského aeroklubu Stanisław Józefczak sels, założył w Nowym Targu sztibl (dom kého námestie, socha Władysława Or- W czasie mszy grała góralska muzyka skła- na vetroni SZD-Bocian prekonal prá- modlitwy) i jesziwę (szkołę). W roku 1942 kana, ktorú darovali americkí Poliaci dająca się z ponad stu prymistów, śpiewały ve tu, v novembri roku 1966, unášaný Niemcy przeprowadzili likwidację no- v roku 1934. połączone chóry parafialne. Pół miliona vlnou teplého vetra halny, svetový rekord wotarskiego getta, co pociągnęło za sobą zgromadzonych wiernych z Podhala, Spisza, v dosiahnutí absolútnej výšky (12 560 m), zagładę całej niemal żydowskiej społeczno- K nowotargským budovám, ktoré vyni- Orawy i pobliskiej Słowacji żegnało papieża, ktorý bol neprekonaný ďalších 40 rokov, ści. Na cmentarzu żydowskim przy ul. Jana kajú svojou zaujímavou architektúrou, śpiewając Góralu czy ci nie żal. Po zakończo- a dodnes platný rekord Poľska v prevýšení Pawła II znajduje się obelisk upamiętniają- môžeme zaradiť budovu bývalého gym- nej mszy rozpętała się burza, która przeszła (11 680 m). cy Żydów pomordowanych podczas likwi- názia (1906 r.) na ul. Krasińského, dnes do miejscowej legendy. Papieską wizytę upa- 8. júna 1979 predniesol na nowotargskom dacji getta oraz odrestaurowany ohel słyn- tu sídlia Združené všeobecnovzdelávacie miętnia obelisk ufundowany przez Polonię letisku pápež Ján Pavol II. homíliu na svä-

34 35 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

Amerykańską, poświęcony w 2000 roku tej omši počas svojej prvej púte do Poľska. Nie przegap trpasličia dáždnikového tvaru. S prírod- przez kardynała Franciszka Macharskiego. V priebehu sotva 10 dní bol na letisku nými kuriozitami a dejinami rašeliniska postavený krásny, nadväzujúci na goralskú Gorczański Park Narodowy (12)12 utwo- sa môžeme oboznámiť počas prechádz- Rezerwat Bór na Czerwonem (11)11 architektúru, poľný oltár navrhnutý Tade- rzony w 1981 roku chroni unikatowy kra- ky po zaujímavom náučnom chodníku. o powierzchni 113 ha obejmuje torfowi- uszom Jędryskom. Boli postavené sektory, jobraz i przyrodę Gorców. W centralnym Z drevenej vyhliadkovej terasy, ktorá pek- sko wysokie i otaczający je las. Występu- ktoré mohli pomestiť 400 tis. veriacich masywie Turbacza zbiega się promieniście ne zapadá do prostredia, sa rozprestiera jący tu glon o łacińskiej nazwie Zygonium a lavice pre 20 tis. významných hostí. Po- 5 głównych gorczańskich grzbietów, opa- impozantný pohľad na rašelinisko a široká ericetorum, przybierający jesienią barwę čas omše hrala goralská hudba s viac ako dających stromymi przełęczami do do- panoráma Gorcov a Tatier. brunatno-czerwoną, dał nazwę rezerwato- stovkou primášov, spievali spojené cir- lin, którymi płyną czyste i zimne górskie wi, który utworzono, początkowo na po- kevné zbory. Pol milióna zhromaždených potoki. Zbocza porasta wielkiej urody Nenechajte si ujsť wierzchni 2 ha, już w 1925 roku. Torfo- veriacich z Podhalia, Spiša, Oravy a zo las bukowo-jodłowy i świerkowy, można wisko wysokie to szczególny ekosystem, susedného Slovenska sa s pápežom lúčilo tu też spotkać wspaniałe okazy jaworów Národný park Gorce 12 vytvorený który powstaje na nieprzepuszczalnym spievajúc Góralu, czy ci nie żal. Po omši i jesionów. Gorce są ostoją wielu gatun- v roku 1981 chráni unikátnu krajinu a prí- podłożu. Mchy torfowce, zasilane jedynie prišla búrka, ktorá sa stala miestnou le- ków zwierząt, w tym salamandry plami- rodu Gorcov. V centrálnom masíve vrchu opadami deszczu, przyrastają do góry (za- gendou. Pápežskú návštevu pripomína stej, która jest symbolem parku. Wyjątko- Turbacz sa lúčovito sústreďuje 5 hlavných ledwie kilka milimetrów rocznie), tworząc obelisk, ktorý nechali postaviť americkí wą wartością Gorców są rozległe polany, pásiem Gorcov, ktoré strmými priesmyk- charakterystyczne kopulaste wyniesienia. Poliaci, bol vysvätený v roku 2000 kardi- wypalone i wykarczowane przed wiekami mi klesajú do údolí, ktorými pretekajú Złoża torfu w nowotarskim Borze sięgają nálom Františkom Macharským. przez człowieka, z których otwierają się čisté a studené horské potoky. Na svahoch 6 metrów, a ich wiek szacuje się na 7 ty- rozległe widoki na Tatry, Beskid Wyspo- rastie prekrásny bukovo-jedľový a smreko- sięcy lat. Charakterystyczna dla torfowisk Rezervácia Bor na Červenom 11 s roz- wy i Sądecki. Ten krajobraz kulturowy vý les, môžeme sa tu tiež stretnúť s úchvat- wysokich jest budowa kępowo-dolinkowa, lohou 113 ha zahŕňa vysoké rašelinisko jest dziś również chroniony, park kosi łąki nými exemplármi javorov a jaseňov. Gorce przy czym kępy i dolinki zasiedlają zasadni- a obklopujúci ho les. Riasa s latinským na niektórych gorczańskich halach, a pod sú biotopom pre mnohé druhy zvierat, czo różne zespoły roślinne. Obok różnych názvom Zygonium ericetorum, ktorá sa Turbaczem na Hali Długiej przywróco- napríklad pre salamandru škvrnitú, ktorá gatunków torfowców (innych na kępach, tu vyskytuje, sa na jeseň sfarbí do tma- no tradycyjny wypas owiec. Na Turbaczu je symbolom parku. Výnimočnou hodno- innych w dolinkach) spotkać tu można vohnedo-červenej farby – práve od nej sa znajduje się popularne i lubiane przez tu- tou Gorcov sú rozľahlé poľany, vypálené odvodzuje názov prírodnej rystów Schronisko PTTK im. Władysława a vyrúbané pred stáročiami, z ktorých sa rezervácie, zriadenej už Orkana, a na Polanie Rusnakowej kaplica otvára rozľahlý výhľad na Tatry, Ostrovné v roku 1925 na rozlohe Matki Boskiej Królowej Gorców, zwa- Beskydy a Sandecké Beskydy. Táto kultúr- 2 ha. Vysoké rašelinisko na Papieską, która powstała w 1979 roku na krajina je dnes takisto chránená, park je zvláštnym ekosystémom, kosí lúky na niektorých ktorý vzniká na neprie- holiach v Gorciach a pod pustnom podklade. Mach Turbaczom na Dlhej hole na rašelinisku, ktorý zís- bola obnovená tradícia pa- kava vodu len zo zrážok, senia oviec. Na Turbaczi rastie smerom nahor (iba sa nachádza populárna niekoľko milimetrov ročne) a obľúbená medzi turis- a vytvára charakteristic- tami chata turistického ké kupolovité vyvýšeniny. spolku PTTK Władysława liczne gatunki krzewinek z rodziny wrzo- Hrúbka rašeliny v nowotargskom Bore Orkana, a na Rusnakovej sowatych, a także rosiczkę okrągłolistną dosahuje 6 metrov, odhaduje sa, že má 7 poľane kaplnka Božej czy wełniankę pochwowatą, storczyki tisíc rokov. Pre rašelinisko vysokého typu Matky Kráľovnej Gorcov, i widłaki. Malowniczy drzewostan kopuły je charakteristický výskyt zhlukov a do- zvaná Pápežskou, ktorá składa się kosodrzewiny, sosny drzewoko- liniek, pričom zhluky a dolinky tvoria z okazji wizyty Jana Pawła II w Nowym bola postavená v roku 1979 pri príležitosti sej i karłowatych sosenek o parasolowatym prostredie pre podstatne odlišné súbory Targu. Nad wejściem do kaplicy widnie- návštevy Jána Pavla II. v Nowom Targu. pokroju. Z osobliwościami przyrodniczy- rastlín. Okrem rôznych druhov rašelinní- je napis: „Pasterzowi Pasterze”. Słynne Nad vstupom do kaplnky vidíme nápis: mi i historią torfowiska można zapoznać kov (iných v zhlukoch, iných v dolinkách) są msze święte odprawiane tu co roku „Pastierovi – Pastieri”. Známe sú sväté się podczas spaceru ciekawą ścieżką eduka- tu môžeme nájsť rôzne druhy chamaefytov w drugą niedzielę sierpnia z okazji Święta omše, ktoré sa tu slúžia každý rok v druhú cyjną. Z ładnie wpisującej się w otoczenie z čeľade vrescovitých, rosičku okrúhlolistú, Ludzi Gór. Pamiętne kazania „o ślebodzie” augustovú nedeľu pri príležitosti Sviatku drewnianej platformy widokowej rozpo- páperník pošvatý, orchidey a plavúňorasty. wygłaszał na tym miejscu ksiądz profesor ľudí hôr. Pamätné kázne „o šlebode” pred- ściera imponujący widok na torfowisko Malebný lesný porast kupoly tvoria borovica Józef Tischner. nášal na tomto mieste kňaz profesor Józef i rozległa panorama Gorców i Tatr. horská, borovica pinus rhaetica a borovica Tischner.

36 37 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

Szlak łącznikowy do Ludźmierza / Odbočka do Ludźmierza Miejsce postojowe z zadaszoną wiatą na głównej trasie szlaku wokół Tatr w Ludźmierzu – torfowisko Przymiarki – Kamieniec – ulica Podhalańska – Sanktuarium Maryjne w Ludźmierzu

2,8 km Łatwy / Nenáročna

Trasa rowerowa z Ludźmierza do Obidowej / Cyklistický chodník Ludźmierz – Obidowa Ludźmierz – Krauszów – Morawczyna – Pyzówka – Klikuszowa – Obidowa

20,1 km Średnio-trudny / Stredne náročná

Szlak łącznikowy / Spojovací chodník Ludźmierz – Krauszów – wzdłuż Czarnego Potoku – Wróblówka – główna trasa szlaku wokół Tatr

10 km Łatwy / Nenáročna

Trasa alternatywna / Alternatívna cesta Ludźmierz – Krauszów – Długopole – Wróblówka – główna trasa szlaku wokół Tatr

11,5 km Łatwy / Nenáročna

Słowacy mają ładnie dla Polaków brzmią- Slováci majú pekne znejúce pre Poliakov ce słowo „odboczka”. Zawiera ono w sobie slovo – je to „odbočka“. Toto slovo obsahuje to, co polsku nazywamy omownie szlakiem v sebe to, čo po poľsky nazývame spojovacou łącznikowym albo drogą boczną czy rozga- alebo vedľajšou cestou či rozvetvením. Cyk- łęzieniem. Trasy rowerowe, które prowadzą listické chodníky, ktoré vedú centrom Nowo- przez centrum Kotliny Nowotarskiej i łączą targskej kotliny a spájajú sa s hlavnou trasou się z główną nitką szlaku wokół Tatr, są wła- cesty okolo Tatier, sú práve takýmito odboč- śnie takimi odboczkami, mającymi do zaofe- kami, ktoré ponúkajú zaujímavé pohľady rowania ciekawe krajobrazy czy unikatowe a unikátne miesta. Spojovací úsek do Ludź- miejsca. Szlak łącznikowy do Ludźmie- mierza a cyklistický chodník do Obidowej rza i ścieżka rowerowa do Obidowej mają majú spoločný začiatok pri mieste oddychu wspólny początek przy miejscu postojowym v Ludźmierzi, na hlavnej trase cesty. Na ces- w Ludźmierzu, na głównej trasie szlaku. Ja- te z Nowého Targu (2,9 km) musíme prejsť dąc od Nowego Targu (2,9 km) należy przejść na druhú stranu cesty č. 957. Doprava od- na drugą stronę drogi 957. Na prawo skrę- bočuje ul. Polna do Ludźmierza a trasa cesty ca ul. Polna do Ludźmierza, a trasa szlaku od osadenej informačnej tabule mierne stúpa od umieszczonej tu tablicy informacyjnej smerom na sever a vedie k lesu na okraji raše- lekko pnie się do góry w kierunku północnym liniska Przymiarki, prechádza jeho okrajom i dochodzi do lasu na obrzeżu torfowiska a ďalej medzi poľami k odtiaľ viditeľnému Przymiarki, prowadząc jego skrajem i dalej Ludźmierzu. Medzi budovami na sídlisku wśród pól, w kierunku widocznego już Ludź- Kamieniec ideme k ul. Podhalańskej – cesta mierza. Pośród zabudowań osiedla Kamie- do Obidowej odbočuje doľava, do pútnického niec dochodzi do ul. Podhalańskiej – szlak miesta doprava. Na križovatke s hlavnou ces- do Obidowej skręca w lewo, do sanktuarium tou musíme odbočiť doľava, cesta vedie mos- w prawo. Na skrzyżowaniu z główną dro- tom cez Dunajec k bazilike v Ludźmierzi. 38 39 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

gą trzeba skręcić w lewo, droga przez most Z Ludźmierza do głównej trasy szlaku ktorý krásne zdôrazňuje význam najväčšie- na Dunajcu prowadzi do bazyliki ludź- istnieje alternatywna droga powrotu przez ho pútnického miesta Podhalia. V záhrade mierskiej. Krauszów, Długopole i Wróblówkę. Z ul. sa nachádza jedna z vydarenejších sôch Jána Podhalańskiej nie skręcamy w Kamieniec, tyl- Pavla II., spoločné dielo Jacka Osadczuka, ko jedziemy dalej prosto aż do stawów krau- Marka Brajerského a Henryka Olszówku. Inú spomienku na návštevu ponúka Sanktuarium Matki Bożej Królowej szowskich, powstałych w wyrobiskach dawnej Sursum Corda Podhala 14 żwirowni, nazywanych bardzo praktycznie pápežsky chodník „ ”, ktorý Pierwszym, Drugim i Trzecim Stawem. vedie po ceste prejazdu Jána Pavla II. zo Dzieje Ludźmierza nierozdzielnie wiążą Zakopaného do Ludźmierza. (Zakopane – Po minięciu drugiego z kolei stawu, po oko- się z historią i kultem cudownej, łaskami Krzeptówki, Kościelisko, Gubałówka, Ząb, ło 500 metrach droga rozgałęzia się, szlak słynącej figurki Matki Boskiej, nazwa- Bustryk, Sierockie, Bańska Wyżna a Niżna, do Obidowej skręca w prawo do centrum nej przez papieża Jana Pawła II Gaździną Szaflary, Maruszyna, Ludźmierz). Podhala. Niewielka, licząca zaledwie 125 Krauszowa. Droga prowadzi dalej prosto aż centymetrów figurka to dzieło sądecko-spi- do trzeciego i największego stawu. Mijając Z Ludźmierza existuje alternatívna skiej szkoły snycerskiej, powstałe na począt- staw (po prawej stronie) jedzie się dalej wśród spiatočná cesta na hlavnú trasu cyklistic- ku XV wieku. Co ciekawe, pierwsi histo- pól aż do pierwszych zabudowań Długopo- kého chodníka cez Krauszów, Długopole rycy sztuki niezbyt doceniali artystyczne la i dalej prosto drogą lokalną prowadzącą a Wróblówku. Z ul. Podhalańskej neodbo- wartości rzeźby, zarzucali, że jest „nieszcze- południowym obrzeżem wsi w kierunku po- čujeme do štvrte Kamieniec, ale pokračuje- gólnej albo grubej roboty” i że jest „schema- łudniowo-zachodnim do Wróblówki. Przed me rovno až po krauszowské jazerá, ktoré tycznie uproszczona”. Pomimo to, właśnie nami widok na Tatry, z prawej strony nieod- vznikli na mieste bývalého štrkoviska. Ich tak wyobrażona Maryja stała się obiektem legły zadrzewiony brzeg Dunajca, po lewej názvy sú veľmi praktické, volajú sa: Prvé, kultu wśród górali po obu stronach Tatr. Pútnické miesto Matky Božej Kráľovnej Podhalia 14 widoczne porośnięte lasem czapy torfowiska Druhé a Tretie jazero. Po prejdení okolo Szczególne nabożeństwo dla ludźmierskiej Puścizna Długopole. Na rozjeździe przed druhého jazera, po cca. 500 m sa cesta roz- Pani miał papież Jan Paweł II. W 1963 Dejiny Ludźmierza sa neoddeliteľne Wróblówką skręcamy w lewo i omijamy cen- vetvuje, trasa na Obidowú odbočuje dopra- roku, podczas koronacji Królowej Podha- spájajú s históriou a kultom zázračnej sošky trum wsi, skręcając jeszcze raz w lewo do- va do centra Krauszowa. Cesta vedie ďalej la, jeszcze jako biskup Karol Wojtyła, po- Božej Matky, známej svojou milosťou, na- jeżdżamy do odcinka łączącego Wróblówkę rovno až k tretiemu a najväčšiemu jazeru. chwycił berło Matki Bożej, które wysunęło zývanej pápežom Jánom Pavlom II. Gazdi- z główną trasą szlaku wokół Tatr. Przy stawie Prechádzame vedľa jazera (po jeho pravej się z rąk podnoszonej figurki. To zdarzenie nou Podhalia. Malá, iba 125-centimetrová urosło do miana symbolicznej legendy, soška je dielom sandecko-spišskej sochár- kraszowskim można, zamiast drogi lokalnej, strane) a pokračujeme medzi poľami až którą przyszły wybór na Stolicę Apostol- skej školy, vznikla na začiatku 15. stor. wybrać utwardzoną szutrową drogę, która k prvým budovám obce Długopole a ďalej ską tylko potwierdził. Papież Jan Paweł II Zaujímavosťou je, že prví historici ume- skręca w lewo i biegnie w sąsiedztwie torfo- rovno miestnou cestou, ktorá vedie južným odwiedził Ludźmierz w 1997 roku i popro- nia nepovažovali sochu za umelecky hod- wiska Puścizna Franków Brzeżek. To dobra okrajom obce na juhozápad do Wróblówky. wadził przy ołtarzu polowym nabożeństwo notnú, namietali, že je „nepodarená alebo okazja, żeby z bliska przyjrzeć się kępkowo- Pred nami sa rozprestiera pohľad na Tatry, różańcowe. Obdarowany kopią berła Matki hrubo spracovaná“ a že je „schematicky -dolinowej budowie torfowiska z kobiercami na pravej strane máme neďaleký zalesne- Boskiej pobłogosławił nim wiernych i zie- zjednodušená“. Napriek tomu práve takto ný breh Dunajca, na ľavej mię podhalańską. W 2000 jubileuszowym stvárnená Mária sa stala objektom kultu strane vidíme lesnaté vršky roku, na pamiątkę wizyty papieskiej, po- medzi goralmi na oboch stranách Tatier. rašeliniska Puścizna Dłu- wstał tu Maryjny Ogród Różańcowy z oł- Mimoriadny vzťah k ludźmierskej Pani mal gopole. Na rozvetvení pred tarzem polowym, który pięknie podkreśla pápež Ján Pavol II. V roku 1963 zachytil Wróblówkou odbočujeme do- rangę największego sanktuarium Podhala. Karol Wojtyła (vtedy ešte biskup) počas ko- ľava a obchádzame centrum W ogrodzie znajduje się jeden z bardziej runovania Kráľovnej Podhalia žezlo Božej dediny, ešte raz odbočujeme udanych pomników Jana Pawła II, wspólne Matky, ktoré sa vysunulo z rúk zdvíhanej doľava a prichádzame k úse- dzieło Jacka Osadczuka, Marka Brajerskie- sošky. Táto udalosť sa s časom premenila ku, ktorý spája Wróblówku go i Henryka Olszówki. na symbolickú legendu, ktorú potvrdilo s hlavnou trasou cesty okolo Inną pamiątką wizyty jest szlak papieski budúce zvolenie na Apoštolskú stolicu. Tatier. Pri Kraszowskom Sursum Corda „ ”, prowadzący trasą przejaz- Pápež Ján Pavol II. navštívil Ludźmierz v ro- jazere môžeme zísť z miest- du Jana Pawła II z Zakopanego do Ludź- ku 1997 a pri poľnom oltári slúžil ružen- nej komunikácie na spev- mierza. (Zakopane – Krzeptówki, Koście- cové bohoslužby. Ako dar dostal kópiu mchu torfowca i porostów, porośniętego przez nenú štrkovú cestu, ktorá odbočuje doľava lisko, Gubałówka, Ząb, Bustryk, Sierockie, žezla Božej Matky a požehnal ním veriacich malownicze, ciemnozielone wysepki kosówki a tiahne sa v susedstve rašeliniska Puścizna Bańska Wyżna i Niżna, Szaflary, Maruszy- a Podhalie. V jubilejnom roku 2000 vznikla na, Ludźmierz). tu na pamiatku pápežskej návštevy Marián- oraz charakterystyczne dla puścizn krzewin- Franków Brzeżek. Je to dobrá príležitosť, ska ružencová záhrada s poľným oltárom, ki: bagno zwyczajne, borówkę bagienną, aby sme sa zblízka prizreli zhlukom a do-

40 41 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

bażynę czarną i żurawinę. Piękna krajobra- linkám rašeliniska s kobercami rašelinníka opiekował się aż do 1824 roku. Po parce- Nieszporów ludźmierskich, oratória, ktoré- zowo droga prowadzi dalej brzegiem Czarne- a porastov, kde uvidíme malebné, tmavoze- lacji majątek z folwarkami w Krauszowie ho autorom je Jan Kanty Pawluśkiewicz go Potoku aż do skrzyżowania z odcinkiem lené ostrovčeky borovice horskej a chamae- i Rogoźniku kupił Wojciech Przerwa-Tet- k textu Leszka Aleksandra Moczulského. łącznikowym prowadzącym z Wróblówki fyty charakteristické pre pustatiny: rojovník majer, by szybko go odsprzedać Emanuelo- Každý rok sa tu v apríli oslavujú Bačovské do głównej trasy szlaku. močiarny, brusnicu barinnú, šuchu čiernu wi Homolacsowi. Później dobra ponownie slávnosti pred jarným redikom a v prvú a kľukvu. Pekná vyhliadková cesta vedie weszły w posiadanie rodziny Tetmajerów, septembrovú nedeľu – Podhalské dožinky. Ludźmierz leży w Kotlinie Nowotar- ďalej brehom Čierneho Potoka až do križo- w roku 1865 urodził się tutaj poeta Kazi- V posledných rokoch tu vznikla enkláva skiej u ujścia potoku Lepietnica do Czarne- vatky s odbočkou smerujúcou z Wróblówky mierz Przerwa-Tetmajer. Na początku XX vilových domov. Veľkej popularite sa medzi go Dunajca. To najstarsza wieś podhalań- do hlavnej trasy cesty. wieku dwór został rozebrany, pozostał jedy- rybármi a milovníkmi oddychu pri vode ska licząca 2 400 mieszkańców i największe nie dworski lamus. W 1975 sanktuarium maryjne regionu. W 1234 Ludźmierz leží v Nowotargskej kotline roku wybudowano nad brze- roku cystersi założyli tu pierwszą podha- pri ústí potoka Lepietnica do Čierneho giem Dunajca okazałą siedzi- lańską parafię p.w. Najświętszej Marii Pan- Dunajca. Je to najstaršia podhalská dedina, bę Związku Podhalan, Dom ny Wniebowziętej. Dzisiejszy neogotycki, v ktorej býva 2 400 obyvateľov a najväč- Podhalański im. Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Włady- murowany kościół zbudowano w latach šie mariánske pútnické miesto v regióne. 15 1869–77, na miejscu starego, modrzewio- V roku 1234 tu cisterciáni založili prvú sława Orkana . W 1992 wego kościółka, który uprzednio został ro- podhalskú farnosť Najsvätejšej Panny roku w bazylice ludźmier- zebrany. Pierwotną świątynię w 1849 roku Márie Nanebovzatej. Dnešný neogotický skiej odbyło się prawyko- opisali Józefowie – Łepkowski i Jerzma- murovaný kostol bol postavený v rokoch nanie Nieszporów ludźmier- nowski, pionierzy archeologicznych podró- 1869 – 77 na mieste starého smrekovcové- skich, oratorium skompono- ży po kraju: „kościółek położony nad brze- ho kostolíka, ktorý bol predtým rozobratý. wanego przez Jana Kantego giem Dunajca, tak blisko, że ten o kilka Pôvodný chrám bol v roku 1849 opísaný Pawluśkiewicza do słów Leszka Aleksandra tešia krauszowské jazerá, vytvorené v are- kroków posadę jego podpłukiwał, a prze- Józefom Łepkowským a Józefom Jerzma- Moczulskiego. Co roku w kwietniu odby- áli bývalého štrkoviska. Vedľa pútnického nowským – priekopníkmi archeologických wa się tu Święto Bacowskie przed wiosen- miesta, ktoré bolo v roku 2001 povýšené ciest po Poľsku: „kostolík nachádzajúci sa nym redykiem oraz Dożynki Podhalańskie na baziliku menšiu, bol postavený Dom pri brehu Dunajca, v takej blízkosti, že rie- w pierwszą niedzielę września. W ostatnich pútnika pre čoraz početnejších návštevní- ka vzdialená o niekoľko krokov poškodzu- latach powstała tu enklawa domów willo- kov. Najväčší sviatok vo farnosti sa oslavuje je jeho základy, a predsa už toľko storočí wych. Dużą popularnością wśród wędka- 15. augusta, keď sa slávnostne posväcujú pretrval na mieste. Je plný starožitností, rzy i miłośników wypoczynku nad wodą bylinky a kvety. cieszą się stawy krauszowskie, powstałe steny skrášľujú fresky, (...) vo Veľkom ol- Ako zakladala Ludźmierz tári je zázrakmi preslávená Mária, ktorú w wyrobiskach dawnej żwirowni. Obok rehoľa cisterciánov si okolití ľudia veľmi vážia.“ V roku 1794 sanktuarium, które w 2001 roku zostało podniesione do rangi bazyliki mniejszej, Na začiatku 13. storočia nebola zem prevzala rakúska vláda majetok cisterci- príliš cenná. Aby nadobudla nejakú hod- wybudowano duży Dom Pielgrzyma dla ánov z Ludźmierza, ale rehoľa sa starala notu, bolo ju treba obhospodarovať. coraz liczniejszych pątników. Największym o farnosť až do roku 1824. Po rozdelení Okraje poľského štátu s Tatrami nemohli świętem jest odpust 15 sierpnia z uroczy- kúpil majetok so statkom v Krauszowe ponúknuť prisťahovalcom úrodnú pôdu, a Rogoźniku Wojciech Przerwa-Tetmajer, stym poświęceniem ziół i kwiatów. dobré klimatické podmienky ani bezpečné aby ho rýchlo predal Emanuelovi Ho- cesty. Možnože jedinou výhodou bola stra- molacsovi. Neskôr opätovne statok pre- tegická poloha v blízkosti hranice s uhor- Jak zakon cystersów Ludźmierz zakładał šiel do vlastníctva rodiny Tetmajerovcov, ským kráľovstvom. V ľahko zapamätateľ- v roku 1865 sa tu narodil básnik Kazimierz Na początku XIII wieku ziemia nie była nom roku 1234 získal krakovský vojvoda Przerwa-Tetmajer. Na začiatku 20. storo- szczególnie cenna. By się taka stała, trzeba Teodor Gryfita, zvaný Cedro, od kniežaťa cież tyle wieków przetrwał na miejscu. čia bola kúria rozobratá, bola ponechaná było ją zagospodarować. Rubieże państwa Henricha Bradatého privilégium zaklada- Pełno w nim starożytnych zabytków, jedine hospodárska budova. V roku 1975 polskiego, oparte o Tatry, nie miały do za- nia osád na nemeckom práve. Na účely ko- ściany zdobią alfreska, (...) w Wielkim bolo na brehu Dunajca postavené veľko- oferowania osadnikom urodzajnej ziemi, lonizačnej akcie založil rehoľu cisterciánov, Ołtarzu słynna cudami Maryja, do której lepé sídlo Združenia Podhaľanov, Podhal- dobrego klimatu, ani bezpiecznych dróg. ktorí boli v tejto dobe najlepšími odborník- Może jedynie strategiczne położenie, blisko mi na obhospodarovanie. Rehoľní bratia lud okoliczny wielkie ma nabożeństwo.” ský dom Kazimierza Przerwu-Tetmajera granicy z królestwem węgierskim. W ła- získali dostatok prostriedkov, dokonca do- W 1794 roku rząd austriacki przejął dobra a Władysława Orkana 15 . V roku 1992 twym do zapamiętania roku 1234 wojewo- stali súhlas od biskupa Wisława na výstav- ludźmierskich cystersów, ale zakon parafią v bazilike v Ludźmierzi sa konala premiéra

42 43 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

da krakowski Teodor Gryfita, zwany Ce- bu kláštora a chrámu. A tak sa v histórii i dobra pienińskie klarysek. Tak powstało Pánča z Ludźmierza. Legenda básnika dro, uzyskał od księcia Henryka Brodatego Podhalia objavil prvý doložený dátum – starostwo nowotarskie, zwane jeszcze wte- U nás, v Ludźmierzi, bolo krásne. Duna- przywilej zakładania osad na prawie nie- dátum erigovania kostola Najsvätejšej Pan- dy dunajeckim. Cystersi niełatwo odstąpi- jec pretekal cez dedinu popod samotný statok. mieckim. Do akcji kolonizacyjnej powołał ny Márie v Ludźmierzi Anno Domini 1234. li od swoich praw. Długa jest lista skarg, Boli tiché polia, kamenné pustatiny, večer sa zakon cystersów, najlepszych wówczas spe- Cisterciáni vybrali na miesto budúceho fałszowania dokumentów i sądów, które od ohňa z rašeliniska šíril nad dedinu dymový cjalistów od gospodarowania. Zakonników zhromaždenia sútok Lepietnice a Čierne- w końcu pozwoliły cystersom odzyskać mrak, veľký zvon zvolával na Anjel Pána; boli hojnie uposażył, uzyskał nawet od biskupa ho Dunajca, samozrejme pri vode, pretože Ludźmierz, Krauszów i Rogoźnik, jednak močiare, pokojné, ale aj hrôzostrašné hlboké Wisława pozwolenie na budowę klasztoru štandardne sa pri tejto príležitosti stavali dopiero za czasów panowania króla Włady- a hluché vody (...) a rašeliniská priepastné, i świątyni. I tak w historii Podhala poja- mlyn a valchy. Dôležité bolo zavlažovanie sława Jagiełły. trpasličími borovicami zarastené. Bol les wiła się pierwsza udokumentowana data, a jazero vhodné na rybník. A vraj – ako ho- data erygowania kościoła pod wezwaniem vorí legenda – bolo tu veľké jazero, zvané Najświętszej Marii Panny w Ludźmierzu Ludemar, ktoré možno vzniklo v dôsledku Anno Domini 1234. Cystersi na miejsce záplav vrtošivého a hrozivého Dunajca. przyszłego zgromadzenia wybrali ujście Le- Nevieme, čo sa stalo – či nastala mrazivá pietnicy do Czarnego Dunajca, oczywiście a krutá zima, či okolie malo príliš málo nad wodą, bo standardowym działaniem obyvateľov, alebo toto, na prvý pohľad, sl- gospodarczym była budowa młyna i folu- nečné údolie sa ukázalo ako veľmi nevďačná szy. Ważna była irygacja i staw nadający zem. Cisterciáni, ktorí dbali o blaho się do zarybiania. A podobno, jak chce le- rehole a zabezpečenie jej budúcnosti, genda, istniało tu ogromne jezioro, zwane po niekoľkých rokoch odišli z Ludźmierza Ludemar, być może powstałe wskutek wy- a presťahovali sa do doliny rieky Stradom- lewów kapryśnego i groźnego Dunajca. Nie ka do obce Szczyrzyc. Vrátili sa na Podha- wiadomo co się stało, czy przyszła mroźna lie až v roku 1308 s novým generálnym i ostra zima, czy okolica była zbyt bezlud- lokačným privilégiom podpísaným Vla- na, czy jednak na pierwszy rzut oka nasło- dislavom I. Lokietkom, aby začali novú ko- neczniona dolina okazała się niewdzięczną lonizačnú akciu, a tentokrát boli úspešní. ziemią. Cystersi, mając na uwadze dobro V roku 1327 lokujú cisterciáni Nowy Targ zakonu i przyszłe korzyści, zrezygnowali a dedinu Długopole a v rovnako ľahko po kilku latach z konwentu ludźmierskie- zapamätateľnom roku 1333 opätovne lo- go i przenieśli się w dolinę rzeki Stradomki kujú Ludźmierz, potom Krauszów a v roku do Szczyrzyca. Dopiero w roku 1308 po- 1338 – Szaflary a Waksmund. Netešia wrócili na Podhale z nowym, generalnym sa však dlho týmto majetkom. Prichádza Ludźmierski panicz. Legenda poety smrekový, prázdny, mlčiaci, kde len šumel vie- przywilejem lokacyjnym, podpisanym nový kráľ a nová politika. Kazimír Veľký, U nas w Ludźmierzu było ślicznie. Du- tor. Boli kroviny a háje tajomné, desivé, kde sa przez Władysława Łokietka, by popro- uvedomujúc si potrebu posilnenia štátnej najec szedł przez wieś popod sam dwór. Były mesiac skrýval a odkiaľ hľadel ako upír, ktorý wadzić nową akcję osadniczą, tym razem moci na pohraničí, ku ktorému sa nebez- ciche pola, kamieńce puste, wieczorem od tor- vyliezol z vody, z mútnych hlbín Dunajca. z powodzeniem. W 1327 roku cystersi pečne blížila energická a rozsiahla koloni- fowego ognia chmura dymu nad wsią, wielki Boli nakoniec na jednej strane hory Beskydy, lokują miasto Nowy Targ i wieś Długopo- začná akcia uhorského kráľa, odobral zem dzwon na Anioł Pański; były rozlewiska wod- na druhej strane Tatry, celé pohorie ako oceľo- le i w (znowu!) łatwym do zapamiętania cirkevným inštitúciám. Konfiškoval nielen ne, odmęty spokojne, przeraźliwie głębokie vý múr. Takto pred viac ako sto rokmi písal roku 1333 powtórnie osadzają Ludźmierz, majetok cisterciánov z Ludźmierza, ale tiež i głuche (…) i torfowiska przepastne, karło- Kazimierz Przerwa-Tetmajer o rodnej dedi- następnie Krauszów, a w 1338 Szaflary Muszynu, ktorá patrila krakovskému bisku- watą sosną zarosłe. Był las świerkowy, pusty, ne. Narodil sa 12. februára 1865 v dnes už i Waksmund. Niedługo jednak cieszą się povi, a majetok klarisiek v Pieninách. Tak milczący, gdzie tylko szumiał wiatr. Były za- neexistujúcom majetku. Jeho otec, Adolf posiadaniem. Nastaje nowy król i nowa vzniklo nowotargské starostovstvo, ktoré rośla i zagaje tajemnicze trwożące, gdzie się Tetmajer, povstalec z roku 1831, zranený polityka. Kazimierz Wielki, dostrzegając sa vtedy ešte nazývalo dunajecké. Cisterciá- księżyc krył i skąd się patrzał jak upiór z wody v bitke pri Iganiach, mal majetok v Ludź- potrzebę umocnienia władzy państwowej ni sa neochotne vzdali svojich práv. Dlhý wylazły, z mętnych topieli Dunajca. Były mierzi i plnil funkciu maršalka okresu na pograniczu, do którego niebezpiecznie je zoznam sťažností, falšovania dokumen- na koniec z jednej strony góry Beskidy, z dru- Nowy Targ. Matka, Julia Grabowska, bola zbliżała się energiczne i z dużym rozma- tov a súdnych pojednávaní, ktoré v koneč- giej Tatry, cały łańcuch jak stalowy mur. Tak rodná sestra matky Tadeusza Boya-Żeleń- chem prowadzona akcja osadnicza króla nom dôsledku umožnili cisterciánom získať ponad 100 lat temu pisał Kazimierz Prze- ského, ktorý priblížil svojou obrovskou węgierskiego, odebrał ziemie instytucjom naspäť Ludźmierz, Krauszów a Rogoźnik, rwa-Tetmajer o rodzinnej wsi. Urodził się prekladateľskou prácou poľskému čitateľo- kościelnym. Skonfiskował nie tylko dobra ale až za čias kráľa Vladislava II. Jagela. 12 lutego 1865 roku w nieistniejącym dziś vi veľdiela francúzskej literatúry. Starší, ludźmierskich cystersów, ale również Mu- dworze. Jego ojciec, Adolf Tetmajer, po- nevlastný brat Kazimierza – Włodzimierz, szynę, należącą do biskupa krakowskiego, wstaniec z roku 1831, ranny w bitwie pod je zase budúci známy a významný maliar,

44 45 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

Iganiami, gospodarzył w Ludźmierzu i peł- ktorého s takým majstrovstvom predsta- maleńki i maleńki dworek. (…) I pomyśleć, mlčiaci a melancholický, stvárnil svoj osud, nił funkcję marszałka powiatu nowotarskie- vil Wyspiański ako Hostiteľa vo „Svadbe”. że ja to wszystko mogłem mieć…” Może svoje skúsenosti, sny a dojmy v najčistejších go. Matka, Julia Grabowska, była rodzoną Na tomto mieste musíme spomenúť dnes i dobrze, że Kazimierz na zawsze został tyl- básňach a toto dielo nikdy nepominie. Pri siostrą matki Tadeusza Boya-Żeleńskiego, už skoro zabudnutého básnika – Seweryna ko „ludźmierskim paniczem”, jak go trafnie príležitosti stého výročia narodenia básnika, który polskim czytelnikom w tytanicznej Goszczyńského. Priateľ Adolfa z povsta- podsumował współczesny poecie kronikarz na zákrute ludźmierskej cesty bol postavený pracy translatorskiej przybliżył arcydzieła leckého obdobia bol v Ludźmierzi v roku epoki Adam Grzymała-Siedlecki, a nie pa- pamätný kameň venovaný básnikovi, prive- literatury francuskiej. Starszy, przyrodni 1873 a – ako písal neskôr Kazimierz – bol nem we dworze, schylonym pracowicie nad zený z Doliny Suchej Vody v Tatrách 16 . brat Kazimierza – Włodzimierz, to przyszły to práve on, viac ako sedemdesiatročný księgą przychodów i rozchodów. Kazimierz znany i ceniony malarz, którego tak udatnie starec, ale „rázny, odvážny a silný”, ktorý Tetmajer, raczej nieszczęśliwy w życiu, za- sportretował Wyspiański jako Gospodarza ho nielen zachránil v Strążyskej doline mknięty w sobie, skłonny do mizantropii, Rogoźnik – dedina ležiaca pri potoku w „Weselu”. Trzeba w tym miejscu wspo- pred vážnou nehodou, ale „otvoril mu ten milczący i melancholijny przekuł swój los, Wielki Rogoźnik, má okolo 900 obyvate- mnieć o dziś prawie zapomnianym poecie, svet, otvoril mu oči”. Ten svet je samozrej- swoje doświadczenie, marzenia i wrażliwość ľov. Je to jedna z najstarších podhalských Sewerynie Goszczyńskim. Przyjaciel Adolfa me svetom poézie, ktorá očarila chlapca w najczystszą poezję, a to dzieło nigdy nie dedín, jej existencia je potvrdená v listine z powstańczych lat, bawił w Ludźmierzu a jednoducho to nemohlo byť inak, mu- przemija. W stulecie urodzin poety, na skrę- vydanej Henrichom Bradatým, v ktorej w 1873 roku i, jak pisał potem Kazimierz, sel sa stať básnikom. Práve zo spomienok cie ludźmierskiej drogi, stanął pamiątkowy bolo zapísane, že Teodor Gryfita vykúpil to on, starzec przeszło siedemdziesięcio- na stratený raj, akým bolo detstvo strávené głaz poświęcony poecie, przywieziony v roku 1237 dedinu Rogoźnik od svojho letni, ale „krzepki, odważny i silny”, nie v Ludźmierzi, s celým čarom tejto krajinky, z Doliny Suchej Wody w Tatrach 16 . synovca za určitú sumu, dva voly, 6 mier dość, że uratował go w Dolinie Strążyskiej ktorú tak krásne opisuje vo fragmente ci- hnedého súkna a líščie kožušiny. Dedina od groźnego wypadku, to jeszcze „otwarł tovanom v úvode, z blízkosti Tatier, ktoré Rogoźnik wieś położona nad potokiem patrila po stáročia cisterciánom a bola sú- mu ten świat, otwarł mu oczy”. Ten świat tak dobre poznal a miloval, pozorovania Wielki Rogoźnik, licząca ok. 900 mieszkań- časťou farnosti Ludźmierz. Kostol sv. And- to oczywiście świat poezji, która zawład- goralského života, plynúceho vedľa jeho ców. To jedna z najstarszych podhalańskich rzeja Bobolu bol postavený v rokoch 1959 nęła chłopcem i już po prostu nie mogło statku, sa narodili slohy básne Anjel Pána wsi, jej istnienie zapisano w dokumencie – 63 podľa projektu Andrzeja Radnické- być inaczej, musiał zostać poetą. To wła- a krásne, písané štylizovaným nárečím go- wydanym przez Henryka Brodatego in- ho a samostatná farnosť bola erigovaná až śnie ze wspomnień raju utraconego, jakim ralské príbehy vydané v zbierke Na skal- formującym, że Teodor Gryfita wykupił v roku 1971. Stanice krížovej cesty do chrá- było dzieciństwo spędzone w Ludźmierzu, nom Podhalí (Povesti z Tatier). Šťastný čas w 1237 roku wieś Rogoźnik od swego bra- mu stvárnil ľudový podhalský sochár Józef z całą magią owego krajobrazu, który tak detstva sa skončil, keď Adolf Tetmajer bol tanka za pewną sumę pieniędzy, dwa woły, Janos z Dębna. V období nemeckej okupá- ładnie opisuje w przytoczonym na wstępie pre finančné problémy nútený v roku 1883 6 miar sukna brunatnego i lisie skóry. Wieś cie bol riaditeľom rogoźnickej školy Józef fragmencie, bliskości Tatr, które tak dobrze predať statok. Bratia Tetmajerovci sa občas przez stulecia stanowiła własność cysterską Tischner, a jeho syn – tiež Józef – ktorý sa znał i kochał, z obserwacji góralskiego ży- vracali do strateného rodinného hniezda. cia, toczącego się obok dworu, rodziły się Włodzimierz, inteligent – ako sa vtedy ho- i wchodziła w skład parafii ludźmierskiej. neskôr stal známym filozofom, strávil svo- strofy wierszy Anioł Pański i piękne, pisane vorilo – zbrataný s ľudom, písal entuziastic- Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli wybudo- je prvé školské roky práve tu. Dnes meno stylizowaną gwarą gadki góralskie zebrane ky: „po mnohých rokoch som prišiel jeden wano w latach 1959–63 według projektu kňaza profesora Józefa Tischnera nosí w tomie Na skalnym Podhalu. Szczęśliwe krásny, júnový deň do starého sídla (...) Andrzeja Radnickiego, a samodzielną para- tunajšia základná škola. czasy dzieciństwa skończyły się, gdy Adolf vybehli ku mne ľudia z domčekov, objímali fię erygowano dopiero w roku 1971. Sta- Tetmajer, popadłszy w kłopoty finanso- ma a plakali. A keď som sa ocitol v objatí cje drogi krzyżowej do świątyni wykonał Nenechajte si ujsť we, zmuszony był w 1883 roku sprzedać starých, dlhovlasých ľudí, mäklo mi srdce znany ludowy rzeźbiarz podhalański Józef dwór. Bracia Tetmajerowie czasem wracali od vďaky, že si ma pamätajú a že ma milo- Janos z Dębna. W latach okupacji niemiec- Rezervácia Rogoźnická skalka 17. do utraconego, rodzinnego gniazda. Wło- vať naučili“. Kazimierz inak, v liste matke kiej kierownikiem w rogoźnickiej szkole K Rogoźnickej skalke nevedie žiadna dzimierz, inteligent zbratany, jak wówczas „Predstav si, Mama, že som bol v Ludź- był Józef Tischner, a jego syn, także Józef, označená cesta, aj keď je táto malá re- mówiono, z ludem, pisał entuzjastycznie: mierzi. Všetko sa mi zdalo čudne malé, ce- który dopiero miał zostać słynnym filozo- zervácia neživej prírody, s rozlohou len „po latach wielu wpadłem w piękny dzień sta z kostola do kúrie taká blízka, záhrada, fem, pierwsze nauki pobierał właśnie tutaj. 2500 m², zapísaná ako jediné miesto czerwcowy do starej siedziby (…) wybiegli plot, múrik taký maličký a maličká kúria. Dzisiaj imię księdza profesora Józefa Tisch- v Poľsku do Svetového zoznamu geologic- do mnie ludzie z domków i ściskali i płaka- (…) A pomyslieť, že ja som to všetko mohol nera nosi tutejsza Szkoła Podstawowa. kého dedičstva UNESCO. Stojí za to od- li. A gdym spoczął w uścisku starych, dłu- mať…” Možno dobre sa stalo, že Kazimierz bočiť z trasy cesty do Rogoźnika. V dedine gowłosych ludzi, tajało mi serce z wdzięcz- navždy ostal len „pánča z Ludźmierza”, ako sú dve tabuľky so šípkou, ktoré informujú ności, że mnie pamiętają i że mnie kochać ho výstižne nazval súčasný básnikovi leto- Nie przegap o možnosti navštíviť rezerváciu. K Skalke nauczyli”. Kazimierz inaczej, w liście pisec epochy Adam Grzymała-Siedlecki, sa najľahšie dostanete odbočkou z hlav- do matki „Wyobraź sobie, Mamu, że byłem a nie pánom na statku, ktorý pracne sedí Rezerwat Skałka Rogoźnicka 17 . nej cesty v dedine pri žrebčinci „Dwor- w Ludźmierzu. Wszystko wydało mi się nad knihou príjmov a výdavkov. Kazimierz Do Skałki Rogoźnickiej nie prowadzi na“. Cesta sa mení na poľný chodník, dziwnie małe, droga od kościoła do dwo- Tetmajer, skôr nešťastný v živote, uzatvo- żadna oznakowana ścieżka, chociaż ten ktorý nás vedie smerom na juh medzi ru taka bliska, ogród, parkan, murek taki rený do seba, náchylný na mizantropiu, niewielki rezerwat przyrody nieożywionej, poľami pozdĺž potoka Trawne. Rogoź-

46 47 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

o powierzchni zaledwie 2500 m², jako nická skala je na západ vysunutou časťou dzo atrakcyjnie. Pionowa ściana odkrywki, Na vápennom brale, nazývanom Szaflar- jedyne miejsce w Polsce został wpisany czorsztynského bradlového pásma, prvý otoczona zielenią krzewów, drzew i roślin- skou skalkou 18), vznikla najstaršia ob- na Światową Listę Dziedzictwa Geolo- geologický prieskum tu viedol Ludwik ności naskalnej, przyciąga wzrok swoją in- ranná usadlosť na Podhalí. Prvá zmienka gicznego UNESCO. Warto zjechać z tra- Zejszner v polovici 19. storočia. Od me- tensywnie czerwono-różową barwą. Kolor o fortalitium v Szaflaroch pochádza z listi- sy szlaku do Rogoźnika. We wsi są dwie dzivojnového obdobia do konca 70. rokov ten zawdzięcza skale, występującej tylko ny vydanej Boleslavom Hanblivým v roku tabliczki ze strzałką informujące o moż- tu fungovali lom a vápenka, ktoré zmenili tutaj i nazwanej muszlowcem z Rogoży. 1251. Hrad však najpravdepodobnejšie liwości dotarcia do rezerwatu. Do Skałki a pretvorili prírodnú krajinu (natoľko, Doskonale zachowane warstwy muszlow- vznikol skôr a plnil úlohu kniežacej pevno- najłatwiej można dojść i dojechać, skręca- že keď Hanna Pieńkowska a Tadeusz ca, pochodzące z przełomu jury i kredy, sti, ktorá chránila hranicu a obchodnú ce- jącą z głównej drogi we wsi, obok stadniny Staich v 50. rokoch 20. storočia vandrova- wraz z bogactwem skamieniałej fauny: stu. Pôvodný hrad bol drevený, na východ- koni „Dworna”. Droga zamienia się w po- li cestami skalnatej zeme a skúmali mate- amonitów, belemnitów, ramienionogów, nej a severnej strane bol chránený zvislou lną ścieżkę, prowadzącą nas na południe riálnu a duchovnú kultúru regiónu, ľuto- liliowców i koralowców mają bezcenne skalnou stenou. Na ostatných stranách, wśród pól, wzdłuż potoku Trawne. Skałka vali zničenú prírodu a odsudzovali zásah, i ponad regionalne znaczenie w stratyfika- kde svahy boli miernejšie, bol hrad obklo- Rogoźnicka stanowi wysunięty na zachód ktorý už stihol rozpoliť skoro stometrové cji geologicznej przeszłości Ziemi. pený priekopou a zemným valom. Priestor fragment czorsztyńskiego pasma skał- bralo). Paradoxne práve ľudská činnosť najstaršej časti hradu (horného) prekvapu- kowego, a pierwsze badania geologiczne prispela k odhaleniu unikátnych geolo- Na wapiennej skale, zwanej Skałką Sza- je veľkosťou v porovnaní s inými hradi- prowadził tu Ludwik Zejszner w połowie gických nálezov a dnes – keď už príroda flarską 18 , powstało najstarsze założenie skami položenými pri Dunajci. Hrad bol XIX wieku. Od okresu międzywojennego opätovne vládne v bývalom lome – mie- obronne na Podhalu. Pierwsza wzmianka skoro jedenapolkrát väčší ako hrad Czorsz- do końca lat 70. działał tu kamieniołom sto vyzerá veľmi atraktívne. Zvislá stena o fortalitium szaflarskim pochodzi z doku- tyn. Na začiatku 14. storočia tu sídlilo i wapiennik, który zmienił i przekształcił bývalého lomu obklopená zeleňou kríkov, mentu wydanego przez Bolesława Wstydli- krátko starostovstvo, v dokumentoch sa naturalny krajobraz (na tyle drastycznie, stromov a skalného porastu priťahuje wego w roku 1251. Najprawdopodobniej objavuje Piotr ze Słupi, prvý nowotargský że kiedy Hanna Pieńkowska i Tadeusz zrak svojou intenzívnou červenoružovou jednak zamek powstał wcześniej i pełnił starosta, vtedy ešte nazývaný dunajeckým. Staich wędrowali w latach 50. XX wieku farbou. Za túto farbu vďačí skale, ktorá rolę książęcego punktu warownego, strze- V 16. storočí bolo hradisko zničené. Rodi- drogami skalnej ziemi, inwentaryzując sa vyskytuje len na tomto mieste a je na- gącego granicy i szlaku handlowego. Pier- na Uznańských, ktorá v roku 1819 vykúpi- kulturę materialną i duchową regionu, zývaná schránkovcom z Rogoże. Doko- wotny zamek zbudowany był z drewna, la szaflarskú oblasť od Rakúšanov, dala po- ubolewali nad dewastacją przyrody i skalą nale zachované vrstvy schránkovca po- od wschodu i północy dostępu do niego staviť na vrchu Skalky murovaný pavilón. ingerencji, która zdążyła już rozłupać liczą- chádzajúce z prelomu jury a kriedy spolu broniła pionowa ściana skalna. Z pozosta- V 90. rokoch 20. storočia vykúpil poto- cą prawie 100 metrów skałę na połowę). s bohatstvom skamenelín: amonitov, be- łych stron, gdzie skałka opadała łagodnie, mok Uznańských tento areál a rekonštru- Paradoksalnie to właśnie działalność czło- lemnitov, ramenonožcov, ľalioviek a kora- otaczał go rów i wał ziemny. Przestrzeń, oval zničené priestory, vybudoval kamenný wieka przyczyniła się do odsłonięcia uni- lovcov majú neoceniteľný a nadregionálny zajęta przez najstarszą część zamku (górne- múr, pričom sa snažil zachovať zrúcaniny katowych stanowisk geologicznych, a dziś, význam pri stratifikácii geologickej minu- go) w porównaniu z innymi warowniami stredovekej pevnosti. Ako každý poriadny kiedy przyroda znowu wzięła w posiadanie losti Zeme. położonymi nad Dunajcem, zaskakuje hrad, aj pevnosť v Szaflaroch má svoju le- dawny kamieniołom, miejsce wygląda bar- wielkością. Była niemal półtorakrotnie gendu, ktorú sčasti rozpráva Kronika Dłu- większa od zamku w Czorsztynie. Na po- gosza. Za vlády Ľudovíta I. prenajal hrad czątku XIV wieku zamek stał się na krótko vtedajší opát cisterciánov Židovi, ktorý bol siedzibą starostwa, w dokumentach po- rehoľnými bratmi obrátený na kresťanskú jawia się Piotr ze Słupi, pierwszy starosta vieru. Žid na tomto opustenom a do- nowotarski, zwany jeszcze wówczas duna- bre chránenom mieste začal raziť falošné jeckim. W XVI wieku gród znajdował się strieborné a zlaté mince. Keď opát napo- już w ruinie. Rodzina Uznańskich, która menutý kráľom nevyhnal Žida, Ľudovít w roku 1819 wykupiła sekcję szaflarską vyslal krakovského starostu, Sędziwoja od władz austriackich, na szczycie Skałki z Szubina, s príkazom zbúrať hrad. Sędzi- wystawiła murowany pawilon. W latach wój dobyl hrad a spálil ho, v mene kráľa 90. XX wieku spadkobierca Uznańskich odobral reholi nowotargský statok. Opát wykupił teren i przeprowadził remont činiaci pokánie vycestoval do Budína, zniszczonych pomieszczeń oraz wystawił aby poprosil kráľa o zrušenie trestu. Misia kamienny mur, kierując się zachowanymi bola neúspešná a cisterciáni nezískali hrad pozostałościami założenia średniowieczne- naspäť, nešťastný opát zomrel počas spia- go. Jak każdy szanujący się zamek, również točnej cesty. fortalicjum w Szaflarach ma swoją legen- dę, którą po części opowiada Kronika Dłu- gosza. Za panowania Ludwika Węgierskie-

48 49 NOWY TARG I OKOLICE / NOWY TARG A OKOLIE

go zameczek został wydzierżawiony przez Na vrchu Ranisberg (738 m n. m.) 19), ówczesnego opata cystersów nawrócone- pri ceste z Szaflarov do Maruszyny, posta- mu przez zakonników na wiarę chrześci- vili obyvatelia Szaflarov z iniciatívy farára jańską Żydowi, który zaczął w odludnym Mauricyho Rottermunda pri príležito- i dobrze bronionym miejscu bić fałszywą sti päťstého výročia víťazstva v bitke pri srebrną i złotą monetę. Kiedy upominany Grunwalde železný kríž s výškou 10 me- przez króla opat Żyda nie oddalił, Ludwik trov. Bol vyrobený miestnymi kováčmi wysłał starostę krakowskiego, Sędziwoja Maciejom Łukaszczykom a Bartłomiejom z Szubina, z rozkazem zburzenia grodu. Jarząbekom. Slávnostná posviacka sa ko- Sędziwój zamek zdobył, spalił i w imieniu nala 17. mája 1914. króla odebrał zakonowi dobra nowotar- skie. Skruszony opat udał się do Budy, aby prosić króla o cofnięcie kary. Misja się nie powiodła i cystersi zamku nie odzyskali, a nieszczęśliwy opat zmarł w czasie drogi powrotnej.

Na szczycie wzgórza Ranisberg (738 m n.p.m.) 19 , przy drodze z Szaflar do Maruszyny, mieszkańcy Szaflar z inicja- tywy proboszcza Maurycego Rottermun- da, z okazji pięćsetnej rocznicy zwycięstwa grunwaldzkiego, ufundowali metalowy krzyż o wysokości 10 metrów. Wykonali go miejscowi kowale Maciej Łukaszczyk i Bartłomiej Jarząbek. Uroczyste poświę- cenie miało miejsce 17 maja 1914 roku.

50 51 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

52 53 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

Trasa chochołowsko-wierchowa i droga Borowa / Cesty: Chochołowsko-wierchowa a Borowa Rozgałęzienie szlaku wokół Tatr w Starem Bystrem – Domański Wierch – Ciche – Chochołów – droga Borowa – główna trasa szlaku wokół Tatr przy granicy polsko-słowackiej

Droga Chodnikowa i droga Do Torfowni / Cesta Chodnikowa a cesta k závodu na spracovanie rašeliny Parking dla użytkowników szlaku w Czarnym Dunajcu – las Cikówka – droga Do Torfowni – główna trasa szlaku wokół Tatr w Podczerwonem

Wycieczkę szlakiem wokół Tatr można za- Výlet po ceste okolo Tatier možno začať aj cząć również w Czarnym Dunajcu. Przy dro- v Czarnom Dunajci. Pri krajskej ceste č. 958 dze wojewódzkiej nr 958 z Krakowa do Za- z Krakova do Zakopaného, pri Združených kopanego, obok Zespołu Szkoły Podstawowej základných školách prvého a druhého stupňa i Gimnazjum (ul. Jana Pawła II 144) dla (ul. Jana Pawła II 144) vzniklo bezplatné użytkowników szlaku powstał ogólnodostęp- parkovisko pre užívateľov cesty, a v samotnej ny bezpłatny parking, a w samej gminie po- obci viac ako 30 km označených cyklotrás. Pri nad 46 km oznakowanych tras rowerowych. brehu Dunajca, v lesnom prostredí pri býva- Nad brzegiem Dunajca, w otoczeniu lasu, lom železničnom moste sa nachádza miesto przy dawnym moście kolejowym znajduje się oddychu s veľkým prístreškom, lavicami, sto- miejsce postojowe z dużą zadaszoną wiatą, janmi na bicykle a vatriskom. V Czarnom ławami i stojakami na rowery oraz miejscem Dunajci možno vybrať hlavnú trasu cesty, ogniskowym. W Czarnym Dunajcu można ktorá nás privedie cez Podczerwone k štátnej

54 55 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

wybrać główną trasę szlaku, która przez Pod- hranici a ďalej na Slovensko, alebo ísť opač- rego Bystrego, która jest także alternatywnym dičnou, drevenou zástavbou. Z centra ideme czerwone poprowadzi nas do granicy i dalej ným smerom do Nowého Targu, možno si tiež połączeniem dla rowerzystów chcących do- smerom k mostu cez Dunajec, prekročíme na Słowację, albo w przeciwnym kierunku naplánovať individuálnu trasu. jechać do głównej trasy szlaku i na parking rieku a vchádzame na cestu Borowa, ktorá do Nowego Targu, można też zaplanować Zaujímavým variantom výletu po obci w Czarnym Dunajcu. Trasa chochołowsko- vedie dolinou Dunajca rovno na juh a pri- indywidualną trasę. je okruh s dĺžkou 27,5 km, ktorý spája hlav- -wierchowa prowadzi dalej grzbietową dro- pája sa k hlavnému ťahu cesty vo vzdialenosti Ciekawym wariantem wycieczki na ob- ný ťah cesty s chochołowsko-wierchowým gą na Zadki i do Boru, krzyżuje się z krót- 500 m od poľsko-slovenskej štátnej hranice. szarze gminy jest pętla o długości 27,5 km, úsekom. Začiatok cesty je na parkovisku. kim szlakiem łącznikowym prowadzącym Do Czarného Dunajca sa vrátime hlavnou łącząca główną nitkę szlaku z trasą chocho- Ulicou Jana Pawła II ideme do centra obce. do Cichego Dolnego i łączy z lokalną drogą trasou cesty cez Podczerwone, kde odbočíme łowsko-wierchową. Początek trasy na par- Na hlavnom námestí v Czarnom Dunajci z Chochołowa do Cichego, kingu. Ulicą Jana Pawła II kierujemy się môžeme doplniť nevyhnutné zásoby jedla. by po 500 metrach skręcić do centrum wsi. Na czarnodunajeckim rynku Prejdeme po charakteristickom oceľovom mos- z niej w lewo. Przejeżdżamy można zaopatrzyć się w niezbędny prowiant. te cez Dunajec i ideme stále rovno krátkym obok cmentarza i kościoła św. Przejeżdżamy charakterystycznym stalowym spojovacím úsekom až k hlavnej trase cesty. Jacka, docierając do centrum mostem na Dunajcu i jedziemy dalej prosto, Odbočíme doľava, po 5 km prídeme ku kri- Chochołowa. Warto zatrzy- krótkim odcinkiem łącznikowym, do głów- žovatke s chochołowsko-wierchowou cestou mać się tutaj i zwiedzić wieś, nej trasy szlaku. Skręcamy w lewo, po 5 km – tam odbočíme. Trasa mierne stúpa, vedie słynną z dobrze zachowanej dojeżdżamy do rozgałęzienia z trasą chocho- vyvýšením medzi poľami, nad dolinou potoka tradycyjnej, drewnianej za- łowsko-wierchową, na którą skręcamy. Trasa Rogoźnik, kde sa nachádza dedina Stare Bys- budowy. Z centrum kierujemy łagodnie pnie się do góry, prowadząc grzbie- tre. V polovici chochołowsko-wierchowej cesty się w stronę mostu na Du- tową drogą wśród pól, wznoszącą się nad miernym stúpaním dosiahneme plochý vrch najcu, przekraczamy rzekę doliną potoku Rogoźnik, w której leży wieś Domański Wierch (748 m n. m.). Zaujíma- i wjeżdżamy na drogę Boro- vosťou je prícestná kaplnka, wą, która prowadzi doliną Dunajca wprost na rozvetvení ciest doľava na vedľajší úsek, popri ktorej prechádzame, ale na południe, włączając się do głównej nitki ktorý vedie k závodu na spracovanie rašeliny ešte krajší je výhľad. Panorá- szlaku 500 m od granicy polsko-słowackiej. „Bór za Lasem” na pustatine Puścizna Wiel- ma na sever zahŕňa rašeli- Powrót do Czarnego Dunajca główną trasą ka. Po 500 m odbočuje cesta doprava a spája niská Oravsko-Nowotargskej szlaku przez Podczerwone, gdzie na rozgałę- sa s ďalším úsekom trasy – cestou Chodni- kotliny a Babiu horu domi- zieniu szlaków skręcamy w lewo na boczny kowa, ktorá na začiatku prechádza poľami, nujúcu nad Oravou, Podhal- odcinek trasy, drogę Do Torfowni, która pro- a potom cez les Cikówka nás privedie na par- ské pásmo a Gorce, na juhu wadzi do Zakładu Produkcji Torfowej „Bór kovisko pri škole v Czarnom Dunajci. sú Tatry, ktoré vyčnievajú za Lasem” na Puściźnie Wielkiej. Po 500 m spoza bližších pahorkov Gu- trasa szlaku odbija w prawo, by połączyć się bałowského pásma. Podobné z kolejnym odcinkiem szlaku drogą Chod- výhľady nás budú sprevádzať nikową, biegnącą początkowo wśród pól, až do Chochołowa. Za Do- a potem przez las Cikówka, którą docieramy Stare Bystre. W połowie trasy chochołowsko- mańským Wierchom sa cesta kríži s miest- do parkingu przy szkole w Czarnym Dunajcu. -wierchowej łagodnym podjazdem osiągamy nou komunikáciou (Targowa), ktorá vedie wypłaszczony szczyt Domańskiego Wierchu z Czarného Dunajca do Cichého a Starého (748 m n.p.m.). Ciekawa jest przydrożna Bystrého – je to alternatívny spoj pre cyk- kapliczka, kolejna, którą mijamy, ale jeszcze listov, ktorí sa chcú dostať na hlavnú trasu Pętla puścizn czarnodunajeckich / Okruh pustatín v Czarnom Dunajci ładniejszy jest widok. Panorama na północ cesty a na parkovisko v Czarnom Dunajci. Parking dla użytkowników szlaku – cmentarz w Czarnym Dunajcu obejmuje torfowiska Kotliny Orawsko-No- Chochołowsko-wierchowá trasa vedie ďa- – początek ścieżki przyrodniczej Torfowisko Baligówka – las Baligówka – las Cikówka wotarskiej i wznoszącą się nad Orawą Babią lej cestou po hrebeni na Zadki a do Boru, – droga Chodnikowa – parking Górę, Pasmo Podhalańskie i Gorce, a na po- kríži sa s krátkou odbočkou do obce Ciche łudniu Tatry wyłaniające się zza bliższych Dolne a spája sa s miestnou komunikáciou 10,5 km Łatwy / Nenáročná wyniesień Pasma Gubałowskiego. Podobne z Chochołowa do Cichého, aby po 500 m od- widoki będą nam towarzyszyć aż do Chocho- bočila doľava. Prejdeme pri cintoríne a kosto- łowa. Za Domańskim Wierchem szlak krzy- le sv. Hyacinta Poľského a dorazíme do centra Pętla puścizn czarnodunajeckich to cieka- Okruh po pustatinách Czarného Dunajca je za- żuje się z lokalną drogą (Targową) prowa- Chochołowa. Môžeme sa tu zastaviť a pozrieť wa trasa biegnąca przez unikatowe przyrod- ujímavou trasou, ktorá prechádza cez prírod- dzącą z Czarnego Dunajca do Cichego i Sta- si dedinu preslávenú dobre zachovanou tra- niczo tereny torfowisk czarnodunajeckich. ne unikátne rašeliniská Czarného Dunajca.

56 57 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie zwa- Oravsko-Nowotargské rašeliniská, na- Z parkingu w Czarnym Dunajcu ruszamy Z parkoviska v Czarnom Dunajci vyrazí- ne puściznami albo borami to rozległe zývané pustatiny alebo boriny, sú rozľahlé ulicą Jana Pawła II w kierunku skrzyżowa- me ulicou Jana Pawła II. smerom ku križo- obszary unikatowych torfowisk wysokich, unikátne vysoké rašeliniská, ktorých vek sa nia z drogą 957 w prowadzącą do Jabłonki. vatke s cestou č. 957, ktorá vedie do Jabłonky. których wiek szacuje się na około 10 000 odhaduje na okolo 10 000 rokov. Vzhľa- Obok cmentarza skręcamy na utwardzoną Pri cintoríne odbočíme na spevnený chodník lat. Ze względu na ich wyjątkowe walory dom na ich výnimočné prírodné hodno- ścieżkę wśród pól, która równolegle do szosy medzi poľami, ktorý sa tiahne súbežne s hlav- przyrodnicze zostały włączone do obszaru ty boli začlenené do chráneného územia biegnie na północny-zachód. Po około 4 km nou cestou na severozápad. Po okolo 4 km ochronnego Natura 2000. W ich sąsiedz- Natura 2000. V ich susedstve sa tiahnu docieramy do początku ścieżki przyrodniczej prídeme k začiatku prírodovedného chodníka twie rozciągają się lasy iglaste, z których ihličnaté lesy, ktorých značnú časť tvoria Torfowisko Baligówka 4 . W tym miejscu Rašelinisko Baligówka (4).4 Na tomto mies- znaczna część to sosnowe bory bagienne. borovicové bahenné lesy. Najväčšie raše- warto zejść z roweru i odbyć godzinny spa- te stojí za to zostúpiť z bicykla a absolvovať Największe torfowiska położone na tere- liniská na území obce Czarny Dunajec sú cer ścieżką edukacyjną. Na trasie znajduje hodinovú prechádzku po náučnom chodníku. nie gminy Czarny Dunajec, to Puścizna pustatiny: Puścizna Wielka, ktorá zaberá się 13 tablic, które informują m.in. o historii Pri chodníku je osadených 13 tabúľ, ktoré Wielka, zajmująca obszar 507,5 ha, Pu- 507,5 ha, Puścizna Rękowiańska, Puścizna powstania torfowisk i siedliskach przyrodni- rozprávajú o.i. o vzniku rašelinísk a o bio- ścizna Rękowiańska, Puścizna Mała (100 Mała (100 ha) a najstaršia z nich Baligówka czych, a także o gatunkach roślin i zwierząt topoch, druhoch rastlín a zvierat, ktorými sa ha) i najstarsze z nich Baligówka (ponad (viac ako 200 ha). V rovinatej krajinke wyróżniających ten region na tle Karpat tento región líši od Karpát a celého Poľska. 200 ha). W równinnym krajobrazie Ko- Oravsko-Nowotargskej kotliny tvoria ra- i całej Polski. Na początku ścieżki znajduje Na začiatku chodníka je salaš Baligówka – tliny Orawsko-Nowotarskiej torfowiska šeliniská charakteristické a malebné kupo- się bacówka Baligówka – jedna z bacówek jeden zo salašov na Ceste oštiepkov, kde mô- tworzą charakterystyczne i malownicze lovité vyvýšeniny, na ktorých rastú vzácne szlaku Oscypkowego, gdzie można skosztować žeme ochutnať ovčie syry – čerstvú hrudku kopulaste wyniesienia, porośnięte rzad- druhy rastlín. Bohaté ložiská rašeliny boli serów owczych – bundza i oscypka, a także a oštiepok a napiť sa žinčice. Cesta pustati- kimi gatunkami roślin. Obfite złoża tor- od stáročí využívané miestnym obyvateľ- napić się żentycy. Trasa puścizn od miejsca nami od miesta oddychu odbočuje opätovne fu od wieków były eksploatowane przez stvom, rašelina sa sušila v kopcoch a pou- miejscową ludność, suszone w kopcach žívala na hospodárske účely ako hnojivo, postojowego kieruje się ponownie w stronę smerom k ceste č. 957, ktorú musíme prejsť. i wykorzystywane do celów gospodarczych no predovšetkým ako palivo. Od 50. rokov drogi 957, którą należy przekroczyć. Kolejny Ďalší úsek cesty prechádza lesom Baligówka. jako nawóz i przede wszystkim jako opał. 20. storočia sa na pustatine Puścizna Wiel- odcinek szlaku biegnie przez las Baligów- Po okolo 3 km odbočuje doľava a spája sa Od lat 50. XX wieku na Puściźnie Wielkiej ka začalo s priemyselnou ťažbou rašeliny, ka. Po około 3 km odbija w lewo i łączy się s cestou Chodnikowa, ktorá vedie na parko- rozpoczęto przemysłowe wydobycie torfu, a v roku 1965 tu bola postavená úzkoroz- z drogą chodnikową prowadzącą na parking visko v Czarnom Dunajci. a w roku 1965 doprowadzono tutaj kolej- chodná železnica 5 , ktorou sa prepravo- w Czarnym Dunajcu. ką wąskotorową 5 , umożliwiającą wywóz vala vyťažená surovina a nevyhnutné mate- wydobytego surowca i dowóz niezbędnych riály potrebné počas práce. Dnes rašelinu materiałów na potrzeby eksploatacji. Dziś v obmedzenej miere ťaží podnik Zakład Czarny Dunajec duża wieś, licząca 3600 Czarny Dunajec má 3600 obyvateľov, wydobycie, w ograniczonej skali, prowadzi Produkcji Torfowej „Bór za lasem”, ktorý mieszkańców, siedziba gminy, w latach je to veľká stredisková obec, v rokoch 1913 Zakład Produkcji Torfowej „Bór za lasem”, dodáva surovinu využívanú o. i. pri výro- 1913–33 posiadała status miasta. Powsta- – 1933 mala postavenie mesta. Vznik obce który dostarcza surowiec wykorzystywa- be záhradníckej zeme, podkladov na pes- nie wsi wiąże się z działalno- ny m.in. do produkcji podłoży ogrodni- tovanie šampiňónov, záhradníckych zmesí ścią osadniczą rodziny Pie- czych, okryn pieczarkowych, mieszanek a liečebného bahna pre poľské kúpeľné niążków, która, władając sta- ogrodniczych oraz leczniczą borowinę dla zariadenia. rostwem nowotarskim w la- polskich uzdrowisk. tach 1532–1616, na mocy generalnego przywileju kró- lewskiego od Zygmunta III Wazy lokowała aż 12 osad, co jest wynikiem imponu- jącym. Najwcześniejsza jest lokacja (około 1552) Czar- nego Dunajca. Wieś tę wy- mienia lustracja z roku 1564 roku: „Na rzece Dunajcu Czarnem, który sa spája s osídľovacou činnosťou rodiny też z Tatrów polskich wypada, przy granicy Pieniążek, ktorá vládla nowotargským sta- węgierskiej, na gościńcu do Orawy, osadził rostovstvom v rokoch 1532 – 1616, na zá- p. Prokop Pieniążek wieś ab annis 12 (przed klade generálneho kráľovského privilégia 12 laty), w której się osadziło kmieci 15.” od Žigmunda III. Vasu lokovala až 12 osád, Niewykluczone jest, że była to powtórna čo je impozantným úspechom. Najstaršia

58 59 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

lokacja na miejscu starej, średniowiecznej (okolo roku 1552) je lokácia Czarného Du- Warto zobaczyć skoro výhradne mestám. Drevená zástavba osady, która pod nazwą Dunajec istniała najca. Táto dedina sa uvádza v spise z roku obce bola často ničená požiarmi. Až na pre- tu od roku 1338 przy szlaku handlowym 1564: „Na rieke Dunajec Čierny, ktorý Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej (2)2 lome 19. a 20. storočia, po založení tehelne prowadzącym z Krakowa na Orawę. Pierw- tiež z Tatier poľských vyteká, pri uhorskej konsekrowano w 1610 roku. Pierwotna a výrobne škridly, sa tu začali budovať tr- szym sołtysem został Tomasz Miętus, który hranici, na hradskej ceste na Oravu, usa- świątynia spłonęła doszczętnie w roku vanlivejšie murované domy. V roku 1904 wraz z synem Janem, własnym kosztem dil p. Prokop Pieniążek dedinu ab annis 1787, kolejny, już murowany kościół bola otvorená železnica Nowy Targ – Suchá i na swym gruncie wystawił pierwszy ko- 12 (pred 12 rokmi), v ktorej sa osídlilo również zniszczył ogień podczas wielkiego Hora, ktorá tak významne prispela k hospo- ściół czarnodunajecki. Wnuk Tomasza, pożaru w roku 1859. W latach 1863–65 dárskemu oživeniu, že v roku 1913 dedina Klemens Miętus, był jednym z przywód- wzniesiono obecną świątynię, którą za- získala postavenie mestečka. V medzivojno- ców zbrojnego, chłopskiego buntu prze- projektował krakowski architekt Ludwik vom období tu vznikol Colný úrad na odba- ciwko surowym i bezwzględnym rządom Beym. Cenny i unikatowy jest dzwon vovanie železničných zahraničných zásielok. kolejnego po Pieniążkach starosty nowo- o metrowej średnicy z 1643 roku, lany V rokoch, ktoré predchádzali vypuknutiu tarskiego, Mikołaja Komorowskiego, który w pracowni lotaryńskiego mistrza Bene- 2. svetovej vojny, veľkú časť obyvateľstva wybuchł w 1631 roku. Pamięć o niepowo- dykta Briota. Ufundowany dla klasztoru tvorili Židia, ktorí tu postavili synagógu dzeniu masowego wystąpienia przeciwko franciszkanów w Starym Sączu przez gwar- a založili cintorín, mali dokonca 8 zá- oficjalnej władzy i o krwawych represjach diana Bonawenturę, trafił do Czarnego stupcov v mestskej rade. Czarny Dunajec będących jego następstwem być może przy- Dunajca po kasacie zakonu na początku pripomína svojou zástavbou mestečko, má czyniła się do tego, że 200 lat później wło- XIX wieku. obdĺžnikové, predĺžené hlavné námestie ścianie czarnodunajeccy walnie przyczynili a vychádzajúce z neho vedľajšie uličky (1)1 . Dworki czarnodunajeckie (3)3 są wyróż- się do stłumienia Powstania Chochołow- Dnes je to sídlo veľkej, turistickej a pohos- niającym się elementem miejscowej archi- skiego. Od 1846 roku wieś miała prawo or- tinnej obce, ktorá je vedúcim partnerom pri tektury. Po wielkim pożarze wsi w roku ganizowania jarmarków co dwa tygodnie, realizácii projektu Cesty okolo Tatier. 1859 przedsiębiorczy i zdolny majster co było znaczącym przywilejem, bo prawo budowlany zaczął stawiać zamożniejszym takie ograniczane było raczej do miast. gospodarzom trwalsze domy murowane, Pozoruhodnosti Drewniana zabudowa wsi często ulegała zamiast drewnianych domostw. Parterowe niszczącym pożarom. Dopiero na przeło- domki posiadają ładne i kształtne ganecz- Kostol Najsvätejšej Trojice 2 bol vysvä- mie XIX i XX wieku, kiedy powstała tu ce- kmeťov 15.” Nie je vylúčené, že to bola ki, których trójkątne szczyty wspierają się tený v roku 1610. Pôvodný chrám úplne gielnia i fabryka dachówek, zaczęto stawiać opätovná lokácia na mieste starej, stredove- na ciężkich kolumnach o szerokich coko- vyhorel v roku 1787, ďalší, už murovaný, trwalsze domy murowane. W 1904 roku kej osady, ktorá existovala tu pod názvom łach. Największe skupisko dworków znaj- zničil oheň počas veľkého požiaru v roku otwarto linię kolejową Nowy Targ – Sucha Dunajec od roku 1338 pri obchodnej ces- duje się na ulicy, której patronuje czarno- 1859. V rokoch 1863 – 1865 bol postave- Góra, która tak przyczyniła się do ożywie- te z Krakova na Oravu. Prvým šoltésom dunajczanin Józef Kantor (1870–1920) ný súčasný chrám navrhnutý krakovským nia gospodarczego, że w roku 1913 wieś bol Tomasz Miętus, ktorý spolu so synom – etnograf i nauczyciel, autor pierwszej architektom Ludwikom Beymom. Cenný zyskała status miasteczka. W okresie mię- Janom, na vlastné náklady a na vlastnom monografii poświęconej rodzinnej wsi. a unikátny je zvon s priemerom jedného dzywojennym dla odprawy kolejowych pozemku postavil prvý kostol v Czarnom metra z roku 1643, vyro- przesyłek zagranicznych powstał tu Urząd Dunajci. Vnuk Tomasza, Klemens Miętus, bený v dielni majstra z Lot- Celny. W latach poprzedzających wybuch bol jedným z vodcov ozbrojenej sedliackej rinska Benedykta Briota. II wojny światowej znaczny odsetek ludno- vzbury, ktorá vypukla v roku 1631 proti Zvon daroval gvardián ści stanowili Żydzi, którzy wznieśli tu sy- surovej a bezohľadnej vláde Mikołaja Ko- Bonaventura františkánom nagogę i założyli cmentarz, posiadali też morowského, nowotargského starostu, na- v Starom Sączi, ale po zru- 8 reprezentantów w radzie miejskiej. Czar- sledujúceho po Pieniążkovcoch. Možnože šení rehole na začiatku 19. ny Dunajec przypomina swoją zabudową pamäť o neúspechu masového vystúpenia storočia bol zvon prevezený miasteczko z prostokątnym, wydłużonym proti oficiálnej moci a o krvavej represii, do Czarného Dunajca. rynkiem i odchodzącymi od niego boczny- ktorá potom nasledovala, prispela k tomu, Kúrie Czarného Dunajca 1 mi uliczkami . Dziś to siedziba dużej, že sa 200 rokov neskôr statkári z Czarné- (3)3 sú dominantným prv- turystycznej i gościnnej gminy, będącej ho Dunajca húfne pripojili k bojom proti kom miestnej architektúry. partnerem wiodącym w realizacji projektu Chochołowskému povstaniu. Od roku Po veľkom požiari dediny szlaku wokół Tatr. 1846 mala dedina právo každé dva týždne v roku 1859 začal podnikavý a šikovný organizovať jarmok, čo bolo značným pri- Chochołów, duża wieś podhalańska stavebný majster budovať pre zámožnej- vilégiom, pretože táto výsada sa udeľovala położona nad Czarnym Dunajcem u stóp ších obyvateľov trvanlivejšie murované

60 61 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

Ostrysza na Pogórzu Gubałowskim, znany domy namiesto drevených stavieb. Jed- Warto zobaczyć geotermálnych bazénov Chochołowskie jest przede wszystkim z doskonale zachowa- noposchodové domčeky majú pôvabné Termy 10 , v ktorých trvajú posledné nej drewnianej zabudowy. Wieś na „dzikim stĺpové predsiene, ktorých štíty trojuhoľ- Drewniana zabudowa starej części Cho- prípravy pred otvorením. gruncie” założył około 1581 roku Bartło- níkového tvaru sa podopierajú na ťažkých chołowa 6 stanowi żywy skansen trady- miej Chochołowski, który przez Stefana Ba- stĺpoch so širokými soklami. Najväčší cyjnej podhalańskiej architektury i jako Pozoruhodnosti torego za zasługi wojenne w wyprawie mo- komplex kúrií sa nachádza na ulici Józefa zabytek klasy zerowej objęta jest ochroną skiewskiej otrzymał dziedziczne sołtysostwo, Kantora – obyvateľa obce, ktorý žil v ro- konserwatorską i patronatem UNESCO. Drevená architektúra starej časti a przywilej lokacyjny wydał król Zygmunt koch 1870 – 1920, bol etnografom a uči- Do rejestru zabytków wpisano cały układ Chochołowa (6)6 je živým skanzenom II Waza w roku 1593. Tradycje wojaczki za- teľom, autorom prvej monografie venova- ruralistyczny wsi, który jest przykładem tradičnej podhalskej architektúry a ako wsze były we wsi żywe. Tutejsi górale licznie nej rodnej obci. zwarto zabudowanej ulicówki, oraz niemal najvzácnejšia pamiatka je pod záštitou stawali do walki podczas potopu szwedz- 50 domów i zagród góralskich. Wszystkie pamiatkového úradu a UNESCO. Do re- kiego i w czasie Konfederacji Barskiej, Chochołów, veľká podhalská dedina drewniane, dziewiętnastowieczne zabu- gistra pamiatok bol zapísaný celý vidiec- a największą sławę przyniosło im zbrojne pri rieke Čierny Dunajec na úpätí dowania mieszkalne ustawione są fron- ky komplex, ktorý je príkladom súvislej wystąpienie przeciw austriackiemu zabor- Ostrysza v Gubałowskom pásme, zná- tem do słońca i tzw. szczytem do ulicy. radovej zástavby pozdĺž ulice, a skoro cy w 1846 roku, które do historii weszło ma predovšetkým dokonale zachovanou Za nimi, na wąskich pasmowych dział- 50 domov a goralských dvorov. Všetky pod nazwą Powstania Chochołowskiego. drevenou zástavbou. Dedinu založil na kach, ukryte są budynki gospodarcze, drevené obytné stavby z 19. storočia sú Wielu chochołowskich chłopów w przed- „zelenej lúke“ okolo roku 1581 Bartło- skupione wokół dziedzińca. Chałupy situované priečelím k slnku a tzv. štítom miej Chochołowski, ktorý o zrębowej konstrukcji, zwieńczonej wy- k ulici. Za nimi, na úzkych podlhovas- sokim, krokwiowym dachem wyróżniają tých pozemkoch sa skrývajú hospodárske získal dedičný úrad šol- się bogactwem detali dekoracyjnych, do- budovy zoskupené okolo nádvoria. Chaty tésa od Štefana Batoryho brze świadczących o snycerskich umiejęt- so zrubovou konštrukciou sú prikryté vy- za vojnové zásluhy v mos- nościach ich twórców. Przy kovskej výprave, privilé- tym wyglądają jak nowe, gium lokácie vydal kráľ dzięki ciężkiej pracy cho- Žigmund II. Vasa v roku chołowskich gospodyń, 1593. Vojnové tradície które co roku myją drew- boli vždy živé v dedine. niane płazy, tak, że lśnią Veľa tunajších goralov bo- one w słońcu jasnym drew- jovalo počas tzv. švédskej nem, którego nie ima się potopy a barskej konfe- patyna czasu. Zwyczaj derácie, ale najväčšiu slá- mycia chałup jest charak- dzień wybuchu I wojny światowej wstąpiło vu prinieslo dedine ozbrojené povstanie terystyczny dla Chochoło- do paramilitarnych Drużyn Podhalańskich, proti rakúskej nadvláde v roku 1846, wa i chyba nie ma długiej które brały udział w walkach II Brygady ktoré prešlo do dejín ako Chochołowské tradycji, skoro Władysław Legionów. W czasie okupacji hitlerowskiej povstanie. Mnohí vidiečania vstúpili pred Matlakowski, opisując chochołowską sokými krokvovými strechami, odlišujú Chochołów był ośrodkiem ruchu party- vypuknutím 1. svetovej vojny do parami- zagrodę w roku 1892, pisał tak: „czarna sa bohatstvom ozdobných prvkov, ktoré zanckiego, aktywnie działali tu kurierzy litaristických Podhalských družín, ktoré i niepozorna na pierwszy rzut oka (...) pła- potvrdzujú rezbárske zručnosti ich tvor- tatrzańscy. Chochołowski kurier Stanisław sa zúčastnili na bojoch II. Brigády le- zy, czarne od góry, wygrzewają swoje czer- cov. Pritom vyzerajú ako nové a to vďaka Frączysty w 1941 roku przeprowadził przez giónov. Počas hitlerovskej okupácie bol wone, żółtawe, smolne półcylindryczne ťažkej práci chochołowských žien, ktoré granicę marszałka Edwarda Rydza-Śmigłe- Chochołów strediskom odbojového hnu- dolne połówki, które zasłonięte od deszczu každý rok umývajú drevené fošne tak, go, powracającego z Budapesztu do Polski. tia, aktívne tu pôsobili tatranskí kuriéri. nie poczerniały, a prażone przez słońce lat že sa na slnku lesknú svetlým drevom, W pobliżu przejścia granicznego w Cho- Chochołowský kuriér Stanisław Frączysty dziesiątki zaczerwieniły się, zbrązowiały, do ktorého sa vôbec nezahryzne zub času. chołów – Sucha Góra w 1992 roku odsło- previedol cez hranicu v roku 1941 mar- zakolorowały się odcieniami mahoniu, Zvyk umývania chát je charakteristický nięto obelisk upamiętniający tę akcję. Dziś šalka Edwarda Rydza-Śmigłeho, ktorý upiększyły żywicznymi językami siarczy- pre Chochołów a asi nemá dlhú tradíciu, Chochołów jest popularną miejscowością sa vracal z Budapešti do Poľska. Neďa- stej barwy... Na brązowym, podpalanym keďže Władysław Matlakowski pri opiso- wypoczynkową, dodatkową atrakcję stano- leko hraničného priechodu Chochołów tle ściany odbijają się przekroje bali węgła vaní chochołowského statku v roku 1892 wi kompleks basenów geotermalnych Cho- – Suchá Hora bol na pamiatku tejto ak- – aksamitno-czarne z gwiazdami siarczy- písal takto: „čierna a nenápadná na prvý chołowskie Termy 10 , w których trwają cie v roku 1992 odhalený obelisk. Dnes sto-żółtych sęczków”. Najsłynniejsza jest pohľad (...) fošne, čierne zhora, vyhrievajú ostatnie przygotowania przed otwarciem. je Chochołów populárnym miestom od- chałupa z jednej jedli należąca do Anny svoje červené, žltkasté, dechtové polocy- dychu, dodatočnú atrakciu tvorí komplex Styrculi (Chochołów 24). Zbudowana jest lindrické dolné polovičky, ktoré chránené

62 63 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

z płazów pochodzących z jednego drzewa, pred dažďom nesčerneli, a pálené slnkom Chochołów oraz przygotowania, przebieg maždené pamiatkové predmety, doku- jodły rosnącej na zboczach Ostrysza, tak desiatky rokov sčervenali, zhnedli, sfarbili i sylwetki przywódców Powstania Cho- menty, fotografie ukazujúce dejiny dediny potężnej, że fundator chałupy Andrzej sa odtieňmi mahagónu, skrášlili sa živič- chołowskiego. Chochołów a prípravu, priebeh a osob- Kois, nie mogąc zwieźć jej na dół, obrabiał nými jazykmi sírovej farby... Na hnedom, nosti vodcov Chochołowského povstania. płazy na górze. opálenom pozadí steny sa odrážajú prie- Izba regionalna (9)9 to prywatne mu- rezy zrubových trámov – zamatovo čierne zeum, a zarazem pracownia ludowego Regionálna izba (9)9 je súkromné múze- Kościół p.w. św. Jacka (7)7 wzniesiono s hviezdami sírovožltých hrčí“. Najzná- artysty rzeźbiarza Jana Ziędera (Chocho- um a zároveň pracovňa ľudového umel- w latach 1853–1866, na miejscu XVII- mejšia je chata z jednej jedle, ktorá patrí łów 72). W tradycyjnym podhalańskim ca, sochára Jana Ziędera (Chochołów -wiecznego drewnianego kościółka. Ini- Anne Styrculi (Chochołów 24). Je posta- wnętrzu mieszkalnym, z centralnie usy- 72). V tradičnom podhalskom obytnom cjatorem budowy nowej, murowanej vená z obrovských fošní pochádzajúcich tuowaną sienią, oddzielającą dawną izbę priestore, s centrálnou predsieňou, ktorá świątyni był pochodzący z Chochołowa z jedného stromu – jedle, ktorá rástla białą od izby czarnej powstała ekspozycja, oddeľuje dávnu bielu izbu od čiernej izby, ksiądz Wojciech Blaszyński, który zginął na svahoch Ostrysza, bola taká mohutná, na którą złożyły się sprzęt gospodarski, vznikla expozícia, ktorú tvorí hospodár- tragicznie podczas budowy kościoła. Au- že Andrzej Kois, ktorý dal postaviť chatu, naczynia, elementy stroju, obrazy i rzeź- ske náradie, riad, prvky oblečenia, obrazy, torem projektu był wybitny krakowski spracovával drevený materiál v horách, ke- by oraz przedmioty codziennego użytku, sochy a predmety každodennej potreby, architekt Feliks Księżarski. Bryła kościoła ďže nemohol prepraviť strom nižšie. ze szczególnie ciekawą kolekcją fajanso- s obzvlášť zaujímavou zbierkou majo- nosi wyraźne cechy niemieckiego neogoty- wych i porcelanowych garnuszków z koń- liky a porcelánových hrnčekov z konca ku, neogotycki charakter mają też ołtarze, Kostol sv. Hyacinta Poľského (7)7 bol ca XIX i początku XX wieku. W izbie bia- 19. a začiatku 20. storočia. V bielej izbe wykonane w zakopiańskiej Szkole Przemy- postavený v rokoch 1853 – 1866 na mies- łej mieści się pracownia rzeźbiarza. je dielňa sochára. te dreveného kostolíka zo 17. storočia. Iniciátorom výstavby nového murova- Poruseństwo Chochołowskie Chochołowské porusenstvo ného chrámu bol kňaz po- Wypadki, jakie miały tu miejsce w lutym Udalosti, ktoré sa tu odohrali vo februári chádzajúci z Chochołowa 1846 roku, nie są powszechnie znane, roz- 1846, nie sú všeobecne známe, diali sa totiž – Wojciech Blaszyński, kto- grywały się bowiem na marginesie wielkiej na okraji veľkých dejín, o ktorých čítame rý tragicky zahynul počas historii, o której czytamy w podręcznikach. v učebniciach. Ale ozbrojené povstanie go- výstavby kostola. Autorom Jednakże zbrojne wystąpienie górali prze- ralov proti rakúskej nadvláde, ktoré bolo projektu bol vynikajúci ciw austriackiemu zaborcy, które było ele- súčasťou plánu valného národného povsta- krakovský architekt Feliks mentem planu walnego powstania narodo- nia pripravovaného emigračným Poľským Księżarski. Architektonická wego przygotowywanego przez emigracyj- demokratickým združením, potvrdzuje forma kostola nesie výrazné ne Towarzystwo Demokratyczne Polskie, charakter obyvateľov zakalených v ťažkom črty nemeckej neogotiky, świadczy o charakterze mieszkańców, któ- každodennom živote v surových a neľah- słu Drzewnego. Wnętrze zdobią freski na- neogotický charakter majú tiež oltáre, rzy zahartowani trudami codziennego byto- kých prírodných podmienkach, ktorí vedeli malowane przez Walerego Eliasza-Radzi- vykonané v Škole drevárskeho priemyslu wania, w surowych i niełatwych warunkach obhajovať svoje práva, bojovať za lepší osud kowskiego w roku 1871, a w przedsionku v Zakopanom. Interiér skrášľujú fresky przyrody, potrafili bronić swych praw, wal- a preukázať živé vlastenectvo. Inšpirátormi Marian Konarski w 1973 namalował scenę namaľované Walerym Eliaszom-Radzi- czyć o poprawę losu i wykazywać się żywym a vodcami povstania boli Jan Kanty Andru- ślubowania powstańców chochołowskich. kowským v roku 1871. V predsieni nama- patriotyzmem. Inicjatorami i przywódcami sikiewicz, učiteľ a organista z Chochołowa, Obok kościoła znajduje się obelisk upa- ľoval Marian Konarski v roku 1973 scénu powstania byli Jan Kanty Andrusikiewicz, kňaz Leopold Kmietowicz a kaplán z Po- miętniający Powstanie Chochołowskie, prísahy chochołowských povstalcov. Pri nauczyciel i organista z Chochołowa, ksiądz ronina, kňaz Michał Głowacki. Večer, 21. ufundowany przez polonię amerykańską. kostole sa nachádza obelisk na pamiatku Leopold Kmietowicz i wikary z Poronina, februára v chochołowskom dome kaplána, Chochołowského povstania, ktorý dali po- ksiądz Michał Głowacki. Wieczorem 21 kde už dorazila zvesť o plánovanom vypuk- Muzeum Powstania Chochołowskiego. staviť americkí Poliaci. lutego w chochołowskiej wikarówce, gdzie nutí revolúcie v Krakove, zhromaždil kňaz Oddział Muzeum Tatrzańskiego w Za- dotarła wieść o planowanym wybuchu re- Kmietowicz okolo 30 goralov, pomodlil kopanem (8)8 mieści się w XIX-wiecznym Múzeum Chochołowského povstania, wolucji w Krakowie, ksiądz Kmietowicz sa s nimi, zobral kríž a bez toho, aby si drewnianym domu góralskim należącym pobočka Tatranského múzea v Zakopa- zebrał około 30 górali, odmówił z nimi vyzliekol liturgické rúcho a štólu, vybral niegdyś do Jana Bafii (Chochołów 75). nom (8)8 sa nachádza v drevenom goral- modlitwę, wziął krucyfiks i, nie zdejmując sa smerom k colnej stanici v Chochołowe. W czarnej i białej izbie prezentowane skom dome z 19. storočia, ktorý kedysi komży ani stuły, ruszył w stronę posterun- Organista si zasunul za pás dve pištole a vy- są sprzęty i wyposażenie dawnego gospo- patril Janovi Bafiovi (Chochołów 75). ku celnego w Chochołowie. Organista, kročil za kaplánom. K skupine sa pridal už darstwa chłopskiego, obrazy na szkle i ce- V tzv. čiernej a bielej izbe je vystavené vy- wsadziwszy za pas dwa pistolety, pomasze- oddávna konšpirujúci príslušník finančnej ramika. Zebrano tu również pamiątki, do- bavenie a zariadenie dávnej vidieckej usad- rował za wikarym. Do grupy dołączył kon- stráže Wojciech Lebiocki. Sedliaci v prvom kumenty, fotografie obrazujące dzieje wsi losti, obrazy na skle a keramika. Sú tu zhro- spirujący już od dawna strażnik finansowy rade odzbrojili jednotky finančnej stráže, Wojciech Lebiocki. Chłopi w pierwszej ktoré boli rozmiestnené v dedine a vo Wi-

64 65 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

kolejności rozbroili oddziały straży skarbo- towe, potom zaútočili na hraničný prie- jesienią tegoż roku przybył do Czarnego na jeseň tohto roku do Czarného Dunajca, wej stacjonujące we wsi i w Witowie, a na- chod v Suchej Hore a dobyli ho. Všetko sa Dunajca, gdzie nie było nawet dworu, zo- kde ani len kaštieľ nebol, uvidel Podhalie stępnie zaatakowali i opanowali posterunek odohralo pomerne pokojne, nikto nezahy- baczył Podhale i wysokie Tatry, zorientował a vysoké Tatry, skonštatoval, že racionálne graniczny w Suchej Górze. Wszystko odby- nul. V nedeľu, 22. februára predniesol kňaz się, że racjonalne zagospodarowanie nowo obhospodarovanie nového majetku bude wało się w miarę spokojnie, nikt nie zginął. Kmietowicz politickú kázeň, ktorá bola nabytych dóbr będzie kosztowne i związane nákladné a rentabilita bude neistá. Rozho- W niedzielę 22 lutego ksiądz Kmietowicz prijatá potleskom. V mene Národnej vlá- ze znacznym ryzykiem opłacalności. Po- dol sa, že predá majetok, a keďže videl veľké wygłosił polityczne kazanie, które zostało dy sľuboval okamžité zrušenie poddanstva, stanowił majątek sprzedać, a widząc duże obavy sedliakov, nahovoril ich, aby majetok przyjęte z aplauzem. W imieniu Rządu Na- odovzdanie pôdy do vlastníctva sedliakov, zaniepokojenie chłopów, namówił ich żeby od neho kúpili. Rozhodnutie o hromadnom rodowego przyrzekał natychmiastowe znie- likvidovanie útlaku predajných úradníkov, dobra od niego odkupili. Decyzja o zbio- vykúpení zeme od svojho majiteľa s plánom sienie poddaństwa, uwłaszczenie, zaprzesta- rovnaké práva pre šľachticov a sedliakov, rowym wykupieniu od swego dziedzica zie- oslobodenia sa od závislosti, bolo priekop- nie ucisku przez sprzedajnych urzędników, prerušenie dlhotrvajúceho procesu pro- mi, z myślą o uwolnieniu się od zależności, nícke v celom Haliči. V priebehu necelých obiecywał zrównanie prawne ze szlachtą, ti Kajetanovi Borowskému a odovzdanie nie miała odpowiednika w całej Galicji. dvoch mesiacov nazbieralo 1100 odhod- skasowanie długotrwałego procesu z Ka- sporných pozemkov – jedným slovom, W niespełna dwa miesiące 1100 zdetermi- laných sedliakov z Czarného Dunajca, jetanem Borowskim i oddanie spornych bol to prísľub radikálnych zmien. Po kázni nowanych chłopów z Czarnego Dunajca, Wróblówky, Podczerwoného, Chochołowa, gruntów, słowem była to zapowiedź rady- Kmietowicza sa mal ozbrojený povstalecký Wróblówki, Podczerwonego, Chochołowa, Cichého, Dzianisza a Witowa dohodnutú kalnych zmian. Po kazaniu Kmietowicza oddiel, ku ktorému sa pripojili dobrovoľníci Cichego, Dzianisza i Witowa zebrało usta- sumu, ktorá – tak na margo – bola oveľa uzbrojony oddział powstańczy, do którego z Szaflarov, Poronina, Cichého, Dzianisza, loną sumę, która nota bene była znacznie vyššia ako tá z dražby, pretože sa Pającz- dołączyli ochotnicy z Szaflar, Poronina, Witowa a Zakopaného, vydať smerom wyższa od tej z licytacji, bo Pajączkowski kowski rozhodol, že na celom obchode ešte Cichego, Dzianisza, Witowa i Zakopanego k Wadowiciam a ďalej do Krakova. Okolo na transakcji postanowił zarobić. Chłopi, zarobí. Sedliaci, ktorí na tento účel predali miał udać się w kierunku Wadowic i dalej polnoci na povstalcov zaútočila colná stráž którzy na ten cel wyzbywali się części swo- časť svojho majetku, založili pozemky, po- do Krakowa. Około północy powstańców pod velením komisára finančnej stráže jego mienia, zastawiali grunty, zapożyczali žičali peniaze u mešťanov v Nowom Targu zaatakowali strażnicy celni pod wodzą ko- z Nowého Targu Romualda Fiutowského u mieszczan nowotarskich i na Węgrzech, a v Uhorsku, nemohli však podľa platného misarza straży finansowej z Nowego Targu a sedliaci z Czarného Dunajca, ktorí dostali w świetle obowiązującego prawa nie mogli práva sami kúpiť statok. Preto si zvolili svoj- Romualda Fiutowskiego i chłopi z Czar- za poskytnutú podporu prísľub pozitívne- jednak samodzielnie nabyć majątku ziem- ho zástupcu a splnomocniteľa kňaza Józefa nego Dunajca, którzy w zamian za pomoc ho vyriešenia majetkového konfliktu, aký skiego. Dlatego też wybrali na swojego Szczurkowského z Bóbrky, jeho čestnosť otrzymali obietnicę pozytywnego rozstrzy- mali s kňazom Wilczkom. V boji boli ťažko reprezentanta i pełnomocnika księdza Jó- mal zaručovať duchovný stav. Rýchlo sa gnięcia konfliktu własnościowego, jaki mie- zranení Andrusikiewicz a kňaz Kmietowicz, zefa Szczurkowskiego z Bóbrki, a uczciwe ukázalo, že sa pomýlili vo svojich očaká- li z księdzem Wilczkiem. W starciu ciężko sedliaci bez svojich vodcov odovzdali zbraň. wywiązanie się z obowiązków miał gwaran- vaniach. Kňaz Szczurkowski kúpil majetok ranny został Andrusikiewicz i ks. Kmie- Na druhý deň bolo zatknutých viac ako sto tować jego stan duchowny. Jak bardzo się na svoje meno, v zmluve ani nespomenul, towicz, chłopi pozbawieni przywódców povstalcov a hnutie upadlo. Súd vo Ľvove pomylili w swoich rachubach, okazało się v čí prospech a za čie peniaze koná, a tak złożyli broń. Następnego dnia uwięziono odsúdil 11 z nich na smrť, cisárska milosť niebawem. Ksiądz Szczurkowski kupił ma- zostal novým majiteľom. Dva roky neskôr ponad stu powstańców i ruch upadł. Sąd potvrdila rozsudok len proti kňazovi Kmie- jątek na swoje nazwisko, w kontrakcie nie správu majetku odovzdal svojmu synovcovi we Lwowie skazał 11 z nich na śmierć, łaska towiczovi. Jan Andrusikiewicz bol odsúde- wspominając ani słowem, w czyim imieniu Andrzejovi Szczurkowskému. Ten, z dôvo- cesarska utrzymała wyrok jedynie dla księ- ný na 20 rokov väzenia. Všetci odsúdení i za czyje pieniądze działa, i został nowym du neústupného postoja sedliakov, ktorí si dza Kmietowicza. Jana Andrusikiewicza vyšli z väzenia v roku 1848 pri všeobecnej dziedzicem. Dwa lata później przekazał nárokovali svoje práva, predal dunajecký skazano na 20 lat więzienia. Wszyscy skaza- amnestii počas jari národov. Na pamiatku administrację dobrami swemu bratankowi majetok v roku 1826 barónovi Kajetanovi ni wyszli z więzienia w 1848 roku w czasie týchto udalostí je socha sv. Jána Nepomuc- Andrzejowi Szczurkowskiemu. Ten, wobec Borowskému. Bol to začiatok dlhodobého powszechnej amnestii podczas Wiosny Lu- kého otočená chrbtom k Czarnému Dunaj- dów. Pamiątką tamtych wydarzeń jest figu- cu („zadkom” ako hovoria gorali), za to, že ra św. Jana Nepomucena ustawiona tyłem tamojší sedliaci pomohli Rakúšanom potla- do Czarnego Dunajca („zadkiem” jak zwy- čiť povstanie. kli mówić górale), za to, iż tamtejsi chłopi pomogli Austriakom powstanie stłumić.

W austriackich sądach, Na rakúskych súdoch, czyli Wspólnota Ośmiu Wsi čiže Spolok ôsmich dedín W roku 1819 Jan Pajączkowski, sku- V roku 1819 kúpil Jan Pajączkowski, szony stosunkowo niską ceną, kupił dobra zvedený pomerne nízkou cenou, statok czarnodunajeckie wystawione przez rząd v Czarnom Dunajci, ktorý predávala ra- austriacki na licytacji we Lwowie. Kiedy kúska vláda na dražbe vo Ľvove. Keď prišiel

66 67 CZARNY DUNAJEC I OKOLICE / CZARNY DUNAJEC A OKOLIE

nieustępliwej postawy chłopów dążących boja sedliakov o získanie pôdy späť, čo sa do egzekwowanie swoich praw, w roku zdalo počínaním odkázaným na neúspech 1826 dobra dunajeckie odsprzedał barono- v podmienkach zdĺhavých rakúskych wi Kajetanowi Borowskiemu. Był to począ- súdnych konaní a tradičného spoločen- tek długotrwałej walki chłopów o odzyska- ského zriadenia, kde sa tak ďalekosiahle nie ziemi, co w warunkach nierychliwego nároky sedliakov mohli považovať za útok austriackiego sądownictwa i tradycyjnego na ústavu a princípy právneho štátu. Ale ładu społecznego, gdzie tak szeroko za- ani právne zriadenie Rakúska nevydržalo krojone żądania chłopów traktowane były konfrontáciu z goralskou tvrdohlavosťou. jako zamach na konstytucję i praworząd- Aká dôležitá bola otázka cti nech potvrdí ność, zdawało się być działaniem skazanym skutočnosť, že už v roku 1828 trovy vyna- na niepowodzenie. Ale i prawny system ložené na procesy prekračovali sumu, akú Austrii nie wytrzymał konfrontacji z góral- gorali zaplatili v roku 1819 za celý statok. skim uporem. Jak ważna i honorowa była Až v roku 1862 bol proces bez precedensu to sprawa, świadczy fakt, że już w roku ukončený v prospech sedliakov. Obvodný 1828 koszty wyłożone na procesy przekra- súd v Nowom Sączi prisúdil sporný statok czały sumę, jaką górale zapłacili w 1819 siedmim obciam a Najvyšší súd vo Viedni roku za całe dobra. Dopiero w roku 1862 tento rozsudok potvrdil a povolil previesť proces bez precedensu znalazł pomyślne majetok a zapísať ho obciam, ktoré zača- dla chłopów rozwiązanie. Sąd Okręgowy li spravovať vrátený majetok vo februári w Nowym Sączu przysądził sporne dobra roku 1867. Tento stav sa udržiava dodnes. siedmiu gminom a Sąd Najwyższy w Wied- Lesné spoločenstvo oprávnených 8 dedín niu wyrok ten zatwierdził i zezwolił na od- vo Witowe, ktoré má v súčasnosti 2090 danie dóbr i ich zaintabulowanie na gminy, členov, spravuje územie viac ako 3000 ha, które rozpoczęły zarządzanie zwróconym sú to hlavne lesy, z ktorých časť sa nachá- majątkiem w lutym 1867 roku. Ten stan dza v Tatranskom národnom parku a jeho rzeczy utrzymuje się do dziś. Wspólnota ochrannom pásme. Leśna Uprawnionych 8 Wsi w Witowie, licząca obecnie 2090 członków, zarządza i administruje obszarem liczącym przeszło 3000 ha, głównie lasami, z których część znajduje się w Tatrzańskim Parku Narodo- wym i w jego otulinie.

68 69 ORAWA / ORAVA

70 71 ORAWA / ORAVA

Orawa to kraina pogranicza, gdzie ścierały się wpływy państwa polskiego i węgierskiego oraz przenikały tradycje wielu grup narodowościowych. Przybywający i osiedlający się na tej Szlak wokół Tatr / Cesta okolo Tatier trudnej i wymagającej, ale jakże pięknej podbeskidzkiej i podtatrzańskiej ziemi Słowacy, Po- Štátna hranica – Suchá Hora – Hladovka – Liesek – Trstená lacy, Niemcy, Rusini, a później Żydzi w niełatwych warunkach przyrody tworzyli wspólnie oryginalną kulturę i tradycję orawską z jej barwnym, wciąż żywym folklorem, gwarą, zwycza- jami pasterskimi, muzyką i architekturą oraz silnym poczuciem odrębności i przynależności regionalnej. Przeważająca część Orawy leży na Słowacji, północno-wschodnia część Górnej Orawy znajduje się w granicach Polski. Terytorium krainy od północy i zachodu opiera się o Beskid Żywiecki z masywem Babiej Góry i Kotlinę Orawsko-Podhalańską, na północ- nym wschodzie otoczone jest grzebieniem Tatr Zachodnich, a na południu masywem Gór Choczańskich. Południowo-zachodnią granicę Orawy tworzy najdalej na północ wysunię- ty punkt Wielkiej Fatry ze szczytem Šíp. Zachodnia granica wiedzie przez Wielki i Mały Rozsutec w Małej Fatrze, a kończy się na styku Kisuckich i Orawskich Beskidów (w pol- skiej literaturze jest to część Beskidu Żywieckiego). Znacznym pasmem górskim ciągnącym się na przestrzeni 36 km jest Magura Orawska zbudowana z fliszu karpackiego. Najwyższe szczyty Orawy to Banówka (Baníkov, 2178 m n.p.m.) w Tatrach Zachodnich i Babia Góra Niżna odcinek szlaku wokół Tatr o długości 1 km / Nižná, úsek cesty okolo Tatier s dĺžkou 1 km (1725 m n.p.m.) w Beskidzie Żywieckim. Atrakcją turystyczną regionu jest Jezioro Oraw- skie, największy na Słowacji sztuczny zbiornik wodny o powierzchni 3,5 ha, utworzony na rzekach Czarnej i Białej Cyklomagistrala Orawska / Oravská cyklomagistrála Orawie, który, prócz dostar- Námestovo – Trstená – Liesek – Vitanová – Oravice – Zuberec (41 km) – Ružomberok czania radości wędkarzom, miłośnikom sportów wod- 79 km Średnio-trudny / Stredne náročná nych i wypoczynku na plaży, pełni ważną funkcję prze- ciwpowodziową i retencyjną.

Orava je krajina pohrani- čia, kde dochádzalo k stretu záujmov poľského a uhor- ského štátu a prieniku tradí- cií mnohých národnostných Orawski odcinek szlaku wokół Tatr Oravský úsek cesty okolo Tatier vedie skupín. Prichádzajúci sem a osídľujúci túto ťažkú a náročnú, ale aj peknú podbeskydskú na Słowacji prowadzi, tak jak na Podhalu, na Slovensku, rovnako ako na Podhalí, a podtatranskú zem Slováci, Poliaci, Nemci, Rusíni a neskôr Židia spoločne tvorili v týchto nasypem dawnej linii kolejowej. Na granicy, po násype dávnej železnice. Na hranici sa surových prírodných podmienkach originálnu oravskú kultúru a tradíciu s jej pestrým, stále w otoczeniu lasu znajduje się miejsce posto- v lesnom prostredí nachádza miesto oddy- živým folklórom, nárečím, pastierskymi zvykmi, hudbou a architektúrou a silným pocitom jowe z wiatą i ławami. Oprócz niewielkiego chu s prístreškom a lavicami. Okrem mier- regionálnej odlišnosti a identity. Prevažujúca časť Oravy leží na Slovensku, severovýchodná podjazdu do Suchej Góry i do Lasku jedzie neho stúpania do Suchej Hory a do Lieska časť Hornej Oravy sa nachádza v hraniciach Poľska. Územie krajiny od severu a západu siaha się prawie cały czas w dół, w znacznej od- ideme skoro celý čas dole kopcom, v značnej po Żywiecke Beskydy s masívom Babej hory a Oravsko-podhalskú kotlinu, na severovýcho- ległości od leżących na południu słowackich vzdialenosti od nachádzajúcich sa na juhu de je obklopené hrebeňom Západných Tatier a na juhu masívom Chočských vrchov. Juho- wsi: Suchej Góry, Głodówki i Witanowej. slovenských dedín: Suchej Hory, Hladovky západnú hranicu Oravy tvorí najsevernejší bod Veľkej Fatry so štítom Šíp. Západná hranica Pogórze Głodowskie i Suchogórzańskie nale- a Vitanovej. Vďaka významným prírodným vedie Veľkým a Malým Rozsutcom v Malej Fatre a končí sa na styku Kysuckých a Orav- ży do Chronionego Obszaru Krajobrazowego hodnotám jedľových a smrekových lesov, ba- ských Beskýd (v poľských prameňoch sa považuje za súčasť Żywieckych Beskýd). Dôležitým Górnej Orawy, ze względu na duże walory henných borín a rašelinísk patria Hladovské pohorím, ktoré sa tiahne v dĺžke 36 km, je Oravská Magura, ktorá je tvorená karpatským przyrodnicze lasów jodłowych i świerkowych a Suchohorské hory k Chránenej krajinnej flyšom. Najvyššie štíty Oravy sú Baníkov (2178 m n. m.) v Západných Tatrách a Babia hora oraz borów bagiennych i torfowisk, gdzie spo- oblasti Horná Orava, môžeme tu obdivovať (1725 m n. m.) v Żywieckych Beskydách. Turistickou atrakciou regiónu je Oravská prie- tkać można wiele gatunków roślin i zwierząt. mnohé druhy rastlín a zvierat. Toto územie hrada – najväčšia umelá vodná nádrž na Slovensku s rozlohou 3,5 ha, vytvorená na riekach Tereny te, po zakończeniu I wojny światowej bolo po 1. svetovej vojne predmetom sporu Čierna a Biela Orava, ktorá okrem potešenia pre rybárov, nadšencov vodných športov a od- były przedmiotem sporu pomiędzy Polską medzi Poľskom a Československom. dychu na pláži, poskytuje protipovodňovú ochranu a funguje ako retenčná nádrž. i Czechosłowacją.

72 73 ORAWA / ORAVA

Kwestia granic Otázka hraníc padła Polsce, ale w zamian za Suchą Górę po anexii Československa Nemeckom, ob- Idee narodowościowe pojawiły się Vlastenecké myšlienky prišli na Oravu i Głodówkę, które znalazły się w granicach sadila poľská armáda Zaolšie (východnú na Orawie w XIX wieku. Rodził się wtedy v 19. storočí. Rodilo sa vtedy slovenské Czechosłowacji. W roku 1938, po aneksji časť českého Tešínska) a sporné územia słowacki ruch narodowy, Węgrzy prowadzi- národné hnutie, Maďari realizovali prísnu Czechosłowacji przez Niemcy, wojska pol- Spiša a Oravy so Suchou Horou a Hladov- li szeroko zakrojoną madziaryzację, polscy politiku maďarizácie, poľskí buditelia na skie opanowały Zaolzie oraz sporne tereny kou. V roku 1939 sa armáda slovenského działacze na Podhalu, skupieni wokół dok- Podhalí, sústredení okolo doktora Jana Spisza i Orawy z Suchą Górą i Głodówką, štátu závislého na Nemeckej ríši zúčastnila tora Jana Bednarskiego z Nowego Targu, Bednarského z Nowého Targu, si uvedo- w 1939 roku wojsko państwa słowackiego, útoku na Poľsko a pričlenila k Slovensku dostrzegli palącą potrzebę rozbudzania movali pálčivú potrebu povzbudzovania znajdującego się pod protektoratem Nie- celý Spiš a Oravu. Po 2. svetovej vojne boli świadomości narodowej i akcji na rzecz národného povedomia a aktivít v prospech miec, wzięło udział w inwazji na Polskę, obnovené hranice spred roku 1938. polskości Orawy i Spisza. Zarówno polska, poľskosti Oravy a Spiša. Poľskí aj slovenskí cały Spisz i Orawa znalazły się w grani- jak i słowacka inteligencja odwoływały się inteligenti poukazovali na dejiny územia, cach Słowacji. Po drugiej wojnie światowej Trasa cesty ponúka krásne, široké pano- do historii obszarów, a folkloryści, języko- bádatelia folklóru, jazykovedci a etnografi przywrócono granice sprzed roku 1938. rámy, najmä veľmi dobre viditeľných Tatier. znawcy i etnografowie podejmowali studia pripravovali štúdie a realizovali vedecký Neďaleko obce Liesek (Liesek Háje) je vy- i badania naukowe, które miały potwier- výskum, ktorého cieľom bolo potvrdenie Trasa szlaku obfituje w piękne rozległe pa- hliadkový bod s pohľadovou mapou, na ktorej dzić rację każdej ze stron. Po zakończeniu téz každej zo strán. Po ukončení 1. svetovej noramy, szczególnie na bardzo dobrze widocz- sú označené s názvami tatranské vrchy. Pri I wojny światowej konfrontacja pomiędzy vojny bola konfrontácia medzi novo-vz- ne stąd Tatry. W okolicy Lasku (Liesek Haje) odpočívadle sa trasa cesty spája s Oravskou nowopowstałą Czechosłowacją, która uwa- niknutým Československom, ktoré sa po- jest punkt widokowy z mapą krajobrazową, cyklomagistrálou, označenou červenými żała się za jedyną spadkobierczynię monar- važovalo za jediného dediča uhorskej mo- na której oznaczono i podpisano tatrzań- značkami; keď odbočíme doľava a pôjde- chii węgierskiej, i odrodzonym państwem narchie, a znovuzrodeným poľským štátom skie szczyty. Obok miejsca postojowego trasa me na juhovýchod, dorazíme cez Vitanovú polskim była nieunikniona. Pod koniec neodvrátiteľná. Koncom roku 1918 vstúpi- szklaku łączy się znakowanym na czerwono do Oravíc (15,5 km) a ďalej do Zuberca roku 1918 wojska polskie zajęły Górną la poľská armáda na Hornú Oravu a Zama- Orawę i Zamagurze Spiskie z Jaworzyną, gurie s Javorinou, ale 13. januára 1919 bola szlakiem cyklomagistralą Orawską; skręcając (25 km). Cesta okolo Tatier obchádza dedinu 13 stycznia następnego roku zostały wy- stiahnutá v dôsledku zásahu štátov Doho- w lewo i kierując się na południowy wschód Liesek a pokračuje smerom do Trstenej. Pred cofane na skutek interwencji państw En- dy. Vo februári 1919 vznikol poľský spolok samotným mestom musíme tenty. W lutym 1919 roku powstał polski Komitet Obrony Spisza, Orawy i Czadeckie- prejsť popod viadukt a ďalej Komitet Obrony Spisza, Orawy i Czadec- go, ktorý zverejňoval výzvy, brožúry a orga- mostom cez Oravicu, trasa kiego, który publikuje odezwy i broszury, nizoval zhromaždenia. V marci tohto roku pokračuje pozdĺž ľavého bre- organizuje wiece. W marcu tegoż roku vycestovala na mierovú konferenciu do hu rieky až ku križovatke na konferencję pokojową do Paryża udaje Paríža poľská delegácia zastupovaná kňa- s cestou č. 59 do Chyžného. się delegacja polska reprezentowana przez zom Ferdinandom Machayom z Jabłonky Tu sa cesta okolo Tatier kon- księdza Ferdynanda Machaya z Jabłonki a gazdami Piotrom Borowým z Rabčíc čí, do centra mesta (450 m) oraz gazdów Piotra Borowego z Rabczyc a Wojciechom Halczynom z Lendaku. môžeme dôjsť po Bernoláko- i Wojciecha Halczyna z Lendaku, którą Delegácia bola prijatá prezidentom USA vej ulici. Na konci asfaltovej przyjął prezydent USA T.W. Wilson, przy- T. W. Wilsonom, ktorý podporoval poľské cyklotrasy môžeme opätovne chylny polskim roszczeniom terytorialnym. územné nároky. Po neúspechu poľsko-če- vojsť na Oravskú cyklomagis- Kiedy rokowania polsko-czechosłowackie skoslovenských rokovaní sa Najvyššia rada trálu, ktorou prídeme k Orav- nie przyniosły rezultatów, Rada Najwyż- rozhodla uskutočniť ľudové hlasovanie, można dojechać przez Witanową do Ora- skej priehrade a do Námestova (12,5 km), sza zadecydowała o przeprowadzeniu ple- ktoré sa však nakoniec nekonalo. Bola wic (15,5 km) i dalej do Zuberca (25 km). tu musíme odbočiť doprava a prejsť mostom biscytu wśród ludności, który jednak nie uzavretá dohoda, na základe ktorej hranice Szlak wokół Tatr mija wieś Lasek i kieruje cez Oravicu. V obci Nižná, ktorá je vzdiale- doszedł do skutku. Zawarto układ, na pod- určila Rada veľvyslancov v Paríži. 28. júla się w stronę Trzciany. Przed samym miastem ná od Trstenej o 10 km, vznikol už ďalší sko- stawie którego granice wyznaczyła Rada 1920 podpísali Poľsko a Československo przejeżdża się pod wiaduktem i przez most ro kilometrový úsek cesty okolo Tatier, ktorý Ambasadorów w Paryżu. 28 lipca 1920 mierovú zmluvu, ktorú obidve strany po- prechádza cez centrum obce. roku Polska i Czechosłowacja podpisały važovali za krivdiacu. Rada priznala Poľsku na Orawicy, dalej trasa prowadzi wzdłuż traktat pokojowy, który obie strony uzna- severozápadnú časť Zamaguria a malý okraj lewego brzegu rzeki aż do skrzyżowania ły za krzywdzący. Rada przyznała Polsce Oravy s rozdelenou medzi obidva štáty z drogą nr 59 do Chyżnego. Tu szlak wokół Trstená, druhé najväčšie mesto Hornej północno-zachodni fragment Zamagurza dedinou Lipnica Veľká a dedinami Suchá Tatr się kończy, do centrum miasta (450 m) Oravy, má 7430 obyvateľov. Bola založená oraz niewielki skrawek Orawy z podzie- Hora a Hladovka. V roku 1924 bola usku- można dojechać ulicą Bernolákovą. W miej- nemeckými osadníkmi v roku 1371, nazý- loną pomiędzy oba państwa wsią Lipnica točnená úprava hranice, po ktorej bola celá scu zakończenia asfaltowej ścieżki rowerowej vala sa vtedy Bingenstadt a bola trhovou Wielka i wsiami Sucha Góra i Głodówka. Lipnica pridelená Poľsku, ale zámenou za można wjechać ponownie na cyklomagistralę osadou patriacou k majetku Oravského W 1924 roku przeprowadzono korektę Suchú Horu a Hladovku, ktoré sa ocitli Orawską; aby dotrzeć nad Jezioro Orawskie hradu. Mestom, ktoré sa v neskorších pra- granicy, w której cała wieś Lipnica przy- v hraniciach Československa. V roku 1938, i do Namiestowa (12,5 km), należy tu skręcić meňoch vyskytuje pod názvom Trstená,

74 75 ORAWA / ORAVA

w prawo i przejechać przez most na Orawicy. prechádzala obchodná cesta z Poľska, bol Turków Wiedeń. W 1868 roku powstało Pozoruhodnosti W miejscowości Niżna, oddalonej od Trzcia- tu soľný sklad a v roku 1424 kráľ Žigmund miejskie gimnazjum, którego patronem ny o 10 km, powstał już kolejny, blisko kilo- Luxemburský oslobodil Trstenú od plate- jest urodzony w Trzcianie Martin Hattala Kostol sv. Martina (1)1 bol postavený metrowy odcinek szlaku wokół Tatr, prowa- nia cla, v roku 1609 kráľ Matej II. udelil (1821–1903), profesor Uniwersytetu Ka- v 14. storočí a zasvätený Panne Márii. dzący przez centrum wsi. mestu právo organizovania 4 výročných rola w Pradze, filolog i językoznawca, twór- V období reformácie bol zasvätený Svä- jarmokov. Mestečko malo obchodný, poľ- ca pierwszej gramatyki języka słowackiego. tému Duchu, a počas rekatolizácie sa Trzciana, drugie co do wielkości miasto nohospodársky a remeselnícky charakter, Na początku XIX wieku zaczęli osiedlać się jeho patrónom stal sv. Martin. Dodnes Górnej Orawy, liczące 7430 mieszkańców, pôsobili tu početné cechy, z ktorých najpre- tu Żydzi, którzy w 1839 roku wystawili sa zachovali základy gotickej stavby. Bol została założona przez niemieckich osadni- slávenejší boli hrnčiari. Keramické výrobky murowaną synagogę (dziś mieści się w niej viackrát prestavaný, najprv v renesančnom ków w 1371 roku pod nazwą Bingenstadt z Trstenej sa odlišovali originálnymi a ne- sklep obuwniczy i odzieżowy). Zachował slohu a v rokoch 1743 – 1747 v baroko- jako osada targowa należąca do majątku opakovateľnými tvarmi a krásnymi deko- się również cmentarz żydowski, najstarsze vom. Cibuľovitá veža bola rekonštruovaná zamku orawskiego. Przez miasto, które račnými prvkami. V súčasnosti pokračuje nagrobki pochodzą z pierwszej połowy po II. svetovej vojne – pôvodná konštruk- w późniejszych w dokumentach występuje v hrnčiarskych tradíciách Ľubomír Hoľma. XIX wieku. Dorocznymi wydarzeniami cia bola takmer úplne zničená v dôsledku pod nazwą Trzciana, biegł trakt handlowy Jeho práce môžeme obdivovať v Múzeu handlowymi i kulturalnymi są Jarmarki: streľby sovietskych delostrelcov. V súčas- z Polski, istniał tu skład soli, a w 1424 oravskej dediny v Zuberci. Už v 16. storočí Szkaplerzny (w lipcu) na święto Matki nosti sa tu organizujú dočasné výstavy, roku król Zygmunt Luksemburski, zwol- tu pôsobila mestská latinská škola a v ob- Boskiej Karmelickiej Szkaplerznej i Mar- možno si tiež pozrieť hodinový mecha- nił Trzcianę od płacenia cła, w 1609 roku dobí rekatolizácie – františkánska škola, ciński (listopad) związany z odpustem nizmus. V múre obklopujúcom kostol sa przywilej króla Macieja II nadał miastecz- ktorú ukončil kňaz a spisovateľ Hugolín w kościele farnym. Od 2007 roku od- na východnej strane nachádza kaplnka sv. Kríža, prebudovaná z bývalej obrannej ba- ku prawo organizowania 4 jarmarków Gavlovič. Mestečko bolo veľmi zničené po- bywa się tu muzyczna Jesień Organowa. šty, so zázračným obrazom Panny Márie w roku. Miasteczko miało handlowy, rol- čas pochodu litovského vojska, ktoré tiahlo Karmelskej a krucifixom z 18. storočia, niczy i rzemieślniczy charakter, istniały k Turkami obliehanej Viedni. V roku 1868 Warto zobaczyć ktorá je cieľom neustále rastúceho počtu tu liczne cechy, z których największą sławą tu bolo založené mestské gymnázium, kto- pútnikov. Pred kostolným múrom na ka- cieszyli się garncarze. Trzciańskie wyroby rého patrónom je rodák z Trstenej Martin Kościół p.w. św. Marcina 1 zbudo- mennom podstavci stojí krásna socha sv. ceramiczne wyróżniały się oryginalnymi Hattala (1821 – 1903), profesor Karlovej wano w XIV wieku i poświęcono Pannie Floriána z roku 1705 – najstaršia socha univerzity v Prahe, filológ Marii. Podczas reformacji nosił wezwanie tohto typu na Orave. a jazykovedec, autor prvej Ducha Świętego, a w cza- gramatiky slovenského jazy- sach kontrreformacji jego ka. Na začiatku 19. storočia patronem został św. Mar- sa tu začali osídľovať Židia, cin. Do dziś zachowały ktorí vybudovali v roku się fundamenty gotyckiej 1839 murovanú synagógu budowli. Był wielokrotnie (dnes sa tu nachádza pre- przebudowywany, najpierw dajňa obuvi a textilu). Za- w stylu renesansowym, choval sa tiež židovský cin- a w latach 1743–1747 ba- torín, najstaršie náhrobky rokowym. Kształtna wieża pochádzajú z prvej polovice z została zrekonstruowana 19. storočia. Výročnými po drugiej II wojnie świa- i niepowtarzalnymi kształtami oraz piękną obchodnými a kultúrnymi udalosťami sú towej – pierwotna kon- dekoracją. Obecnie tradycje garncarskie jarmoky: Škapuliarsky (v júli) na sviatok strukcja uległa prawie całkowitemu znisz- kontynuuje ceramik Ľubomír Hoľma. Panny Márie Škapuliarskej a Martinský czeniu wskutek ostrzału radzieckiej arty- Jego prace można obejrzeć w Muzeum (v novembri) spojený s odpustovou sláv- lerii. Obecnie organizuje się tu wystawy Wsi Orawskiej w Zubercu. Już w XVI nosťou vo farskom kostole. Od roku 2007 czasowe, można też obejrzeć mechanizm Barokový Kostol sv. Juraja (2)2 bol po- wieku istniała tu miejska szkoła łacińska, sa tu koná hudobná organová jeseň. zegarowy. W murze otaczającym kościół, stavený na začiatku 18. storočia, a keď a w czasach kontrreformacji działała szko- od strony wschodniej znajduje się przebu- v rámci rekatolizácie prišli do Trstenej ła franciszkańska, której absolwentem był dowana z dawnej baszty obronnej kaplica františkáni, postavili na pozemku farnosti późniejszy duchowny i pisarz Hugolín Św. Krzyża z cudownym obrazem Matki kláštor (v rokoch 1776 – 1780) a onedl- Gavlovič. Miasteczko zostało mocno znisz- Boskiej Karmelitańskiej i krucyfiksem ho, v roku 1803, gymnázium, ktoré bolo czone podczas przemarszu wojsk litewskich z XVIII wieku, która jest celem pielgrzy- prvou strednou školou na Hornej Orave. ciągnących z odsieczą pod oblegany przez mek wciąż wzrastającej liczby pątników. Przed kościelnym murem stoi na kamien-

76 77 ORAWA / ORAVA

nym postumencie piękna figura św. Flo- Absolventom gymnázia bol kňaz Ferdi- rzemiosłem i garncarstwem. Wieś jest typo- Hladovka, goralská obec, v ktorej žije riana z 1705 roku – najstarsza rzeźba tego nand Machay. Za pozornosť stojí pred wą ulicówką, zachowało się tu wiele drew- 930 obyvateľov, sa prvýkrát objavuje v lis- typu na Orawie. kostolom postavená rozmerná kamenná nianych domów będących przykładem tine z roku 1598 ako Jelešnia. Jej prvým kaplnka so sochou sv. Jána Nepomuckého ludowego budownictwa orawskiego z sil- šoltésom bol Krištof Hlad, ktorého legenda Barokowy Kościół p.w. św. Jerzego (2)2 z roku 1756. nymi wpływami podhalańskimi. Ciekawy spomína tiež ako zbojníka. Od jeho priez- wybudowano na początku XVIII wieku, i dobrze zachowany jest dom o zrębowej viska pochádza názov obce – Hladovka. Mestské múzeum (3)3 sa konstrukcji z zabudowaniami gospodar- V centre stojí kostol Nanebovzatia Pan- nachádza v historickej kúrii skimi, który pochodzi z roku 1859 (numer ny Márie 5 , postavený v rokoch 1800 z 18. storočia, ktorá kedysi 170). Przy kościele p.w. Chrystusa Kró- – 1806 v štýle nadväzujúcom na barok, patrila zemianskej rodine la (4)4 , wystawionym w 1930 roku, stoją jeho priečelie skrášľuje spišský travertín. Vilčekovcov. Predmety, dwie kamienne rzeźby z pierwszej połowy Na mieste pôvodného dreveného kostolíka ktoré sú tu zhromaždené, XIX wieku: św. Floriana i św. Jana Nepo- stojí socha sv. Floriána. V bývalom obec- ukazujú dejiny mesta, kaž- mucena. Żywe są tu góralskie tradycje, mu- nom úrade sídli v súčasnosti Dom ľudo- dodenný život v minulosti zyka i zwyczaje, które kultywuje miejscowy vých tradícií s expozíciou, ktorá ukazuje a dlhú tradíciu mestských zespół folklorystyczny. W 1899 dotarła dávny interiér oravského domu. remesiel. tu linia kolejowa z Królewian, która pięć lat później połączona została nową linią Liesek, obec rozprestierajúca sa Suchá Hora, prihraničná kolejową z Nowym Targiem. 3 km na pół- na oboch brehoch rieky Oravica, má 2860 goralská obec, v ktorej žije noc od wsi znajduje się obecnie zaniedbany obyvateľov. Bola založená na valašskom a kiedy w ramach akcji rekatolizacyj- 1255 obyvateľov, leží na severných sva- budynek stacji kolejowej, która była stacją práve – ako mnohé tunajšie obce – majite- nej do Trzciany przybyli franciszkanie, hoch Skorušinských vrchov. Vznik dediny przesiadkową. Pociąg z Nowego Targu koń- ľom oravského hradu, oravským županom na gruntach należących do parafii wybu- sa spája s rozsiahlou kolonizačnou akciou, czył tu bieg i chcąc jechać dalej, trzeba było Františkom Thurzom v roku 1558. Kostol dowali klasztor (w latach 1776–1780), ktorú na Hornej Orave realizoval František przesiadać się na pociąg węgierski. sv. Michala Archanjela 6 zo začiatku a niedługo potem, w 1803 roku, gimna- Thurzo, majiteľ oravského hradu a panstva. 19. storočia bol rozšírený v rokoch 1996 zjum, które było pierwszą szkołą średnią Dedina bola založená na valašskom práve Głodówka góralska wieś licząca 930 – 1998, čo prinieslo atypický efekt pre- na Górnej Orawie. Absolwentem gim- šoltésom Pavlom v roku 1565. Jej obyva- mieszkańców, która po raz pierwszy po- pojenia klasického neobarokového slohu nazjum był ksiądz Ferdynand Machay. telia sa venovali poľnohospodárstvu, drob- jawia się w dokumencie 1598 roku pod pôvodnej stavby s moderným funkciona- Warta uwagi jest stojąca przed kościołem nému remeslu a hrnčiarstvu. Dedina má nazwą Jeleśnia. Jej pierwszym sołtysem był lizmom. Zástavba obce bola skoro úplne pokaźnych rozmiarów kamienna kapliczka typickú radovú prícestnú zástavbu, zacho- Krzysztof Głodowski, które- z figurą św. Jana Nepomucena, wystawio- valo sa tu veľa drevených domov, ktoré sú go legenda zapamiętała rów- na w 1756 roku. príkladom ľudového oravského staviteľstva nież jako zbójnika. Od jego so silnými podhalskými vplyvmi. Zaují- nazwiska utarła się nazwa Muzeum Miejskie (3)3 mieści się w za- mavý a dobre zachovalý je dom so zrubo- Głodówka. W centrum wsi bytkowym XVIII-wiecznym dworze na- vou konštrukciou spolu s hospodárskymi znajduje się kościół p.w. leżącym niegdyś do ziemiańskiej rodziny stavbami, ktorý pochádza z roku 1859 Wniebowzięcia Panny Ma- Wilczków. Zebrane tu zbiory prezentują (č. 170). Pri kostole Krista Kráľa 4 , po- rii 5 , wybudowany w la- historię miasta, codzienne życie w prze- stavenom v roku 1930 roku, stoja dve ka- tach 1800–1806 w stylu na- szłości i długą tradycję miejskich rzemiosł. menné sochy z prvej polovice 19. storočia: wiązującym do baroku, sv. Floriána a sv. Jána Nepomuckého. Živé z elewacją zdobioną spiskim sú tu goralské tradície, hudba a zvyky, kto- Sucha Góra przygraniczna góralska trawertynem. Na miejscu ré pestuje miestny folklórny súbor. V roku wieś licząca 1255 mieszkańców, położona pierwotnego drewnianego 1899 tu bola postavená železnica z Krá- na północnych stokach Wierchów Skoru- kościółka stoi figura św. Floriana. W daw- zničená počas 2. svetovej vojny. Zaujímavé ľovan, ktorú o päť rokov neskôr prepojili szyńskich. Powstanie wsi wiąże się z szeroko nym urzędzie gminnym mieści się obecnie sú miestne kaplnky, pri kaplnke Panny Má- novou traťou s Nowým Targom. 3 km zakrojoną akcją osadniczą, którą na Gór- Dom Tradycji Ludowych z ekspozycją po- rie Lurdskej pramení zdroj, ktorý má vraj na sever od dediny sa nachádza v súčasnosti nej Orawie prowadził Franciszek Thurzo, kazującą dawny wystrój domu orawskiego. zázračné liečivé vlastnosti. V obci pôsobí właściciel zamku i „państwa” orawskiego. schátralá budova železničnej stanice, ktorá folklórny súbor „Skorušina“. bola prestupnou stanicou. Vlak z Nowého Wieś założona została na prawie wołoskim Lasek wieś położona na obu brzegach Targu tu mal konečnú stanicu, cestujúci w 1565 roku przez sołtysa Pawła. Miesz- rzeki Orawica, liczy 2860 mieszkańców. Nižná sa spomína v roku 1395 ako dol- ďalej museli prestúpiť na uhorský vlak. kańcy trudnili się rolnictwem, drobnym Lokował ją na prawie wołoskim, jak wie- ná časť kráľovského mesta Tvrdošín, ktoré

78 79 ORAWA / ORAVA

le tutejszych wsi, właściciel zamku oraw- bolo prvou osadou v doline rieky Orava z czynnymi cały rok wyciągami. Rzeka Ora- ny je umiestnený na vrchu a obklopený skiego, żupan orawski Franciszek Thurzo na veľmi starej obchodnej ceste z Uhor- wa, czysta i pełna ryb, przyciąga wielu węd- cintorínom drevený kostol sv. Alžbety w 1558 roku. Kościół p.w. św. Michała ska do Poľska, po ktorej sa prepravovala karzy. Doroczną imprezą kulturalną jest z 15. storočia. V skanzene sa konajú et- Archanioła (6)6 z początku XIX wieku soľ, meď, olovo a neskôr tiež preslávené odbywający się w sierpniu Dzień Flisaka. nografické výstavy, a v auguste sa organi- został rozbudowany w latach 1996–98, oravské plátno. Osídľovanie tohto územia zujú medzinárodné Podroháčske folklór- co dało nietypowy efekt połączenia klasycz- sa začalo už v mladšej dobe bronzovej, čo Nie przegap ne slávnosti. Skanzen prezentuje umenie nego neobarokowego stylu pierwszej bryły potvrdzujú archeologické nálezy na vrchu ľudových remeselníkov, ktorí pokračujú z nowoczesnym funkcjonalizmem. Zabu- Ostražice 7 . Miestna legenda hovorí, že Muzeum Wsi Orawskiej w Zubercu (9)9 v oravských tradíciách a predávajú tu svo- dowa wsi została prawie doszczętnie znisz- tu bolo drevené, mohutné hradisko, kto- to skansen ludowej architektury orawskiej je výrobky. czona podczas II wojny światowej. Cieka- ré sa prepadlo pomedzi skaly v následku utworzony w latach 70. XX wieku na po- we są miejscowe kapliczki, przy kaplicy Lo- kliatby. Vraj mocný a hýrivý pán na tomto lanie Brestowa, w dolinie Zimnego Potoku Kostol Všetkých svätých v Tvrdošíne urdyjskiej, bije źródło, któremu przypisuje hrade odmietol dať almužnu chudobnej u podnóża Rohaczy w Tatrach Zachod- 10 , ktorý sa nachádza na mestskom cin- się cudowne właściwości lecznicze. Działa starenke, ktorá prišla prosiť o pomoc pre nich. Zgromadzono tu ponad 50 obiek- toríne, bol v roku 2008 zapísaný do Zo- tu zespól folklorystyczny „Skorušina”. svoje hladné deti a namiesto chleba jej tów z Orawy: domy i zabudowania gospo- znamu svetového kultúrneho dedičstva daroval košík plný skál. Vtedy si starenka darskie, domy rzemieślników, budowane UNESCO. V 90. rokoch 20. storočia boli Niżna wspominana jest w 1395 roku v duchu pomyslela, bodaj by hrad a jeho z ciesielską biegłością i z dużym wyczuciem v chráme realizované reštauračné a rekon- jako dolna część królewskiego miasta pána s tvrdým srdcom prikryli skaly a zem. proporcji chałupy, młyn, folusz, tartak, štrukčné práce, ich odbornosť a zameranie Twardoszyn, które było pierwszą osadą Tak sa aj stalo, ale každý 77. rok vraj počuť bacówki, drewniany kościół p.w. św. Elż- na detail boli ocenené prestížnou me- w dolinie rzeki Orawy, na bardzo starym na vrchole spev a muziku. Najstaršou pa- biety z XV wieku. W skansenie odbywają dailou Europa Nostra. Gotický, drevený szlaku handlowym prowadzącym z Węgier miatkou v Nižnej je kostol sv. Gála (8)8 zo się wystawy etnograficzne, a w sierpniu chrám bol postavený v druhej polovici 15. do Polski, którym przewożono sól, miedź, 17. storočia. Pri kostole sú vedľa seba po- organizowany jest międzynarodowy Festi- storočia a v období renesancie bol rozšíre- ołów, a później słynne orawskie płótna. stavené – čo je zaujímavým a zriedkavým wal Folkloru pod Rohaczami. W skanse- ný. V interiéri sa nachádza barokový oltár s obrazom Všetkých svätých, zaujímavý Zasiedlenie tych ziem zaczęło się już riešením – stĺpy so sochami troch svätých nie prezentują swoją sztukę rzemieślnicy ludowi kontynuujący orawskie tradycje, je výjav sv. Juraja v boji so šarkanom. Veľ- w młodszej epoce brązu, o czym świad- Jánov: Apoštola, Krstiteľa a Nepomuckého, którzy sprzedają tu także swoje wyroby. mi krásne sú nástenné a stropné maľby. czą archeologiczne znaleziska na wzgórzu ktoré boli vyrobené v roku 1825 v známej Ostražice (7)7 . Miejscowa legenda opowia- kamenárskej dielni v Bielom Potoku. V sú- Kościół p.w. Wszystkich Świętych da, że istniał tu drewniany, potężny gród, časnosti je Nižná turistickým a rekreačným w Twardoszynie 10 znajdujący się na który, zapadł się pod skałami za sprawą strediskom, sú tu tenisové kurty, krytá miejskim cmentarzu w 2008 roku wpisa- przekleństwa. Podobno możny i hulaszczy plaváreň, lyžiarske stredisko Uhliská s ce- ny został na Listę Światowego Dziedzictwa pan tego zamku odmówił jałmużny ubo- loročne prevádzkovanými vlekmi. Rieka Kultury UNESCO. W latach 90. XX wieku giej staruszce, która przyszła prosić o po- Orava, čistá a plná rýb, priťahuje mnohých przeprowadzono konserwację i rekon- moc dla swoich głodnych dzieci i zamiast rybárov. Výročným kultúrnym podujatím strukcję świątyni, której fachowość i dba- chleba ofiarował jej koszyk pełen kamieni. je augustový Deň pltníka. łość została nagrodzona prestiżowym me- Wówczas ona w duchu pomyślała, żeby dalem Europa Nostra. Gotycka, drewniana zamek i jego właściciela o twardym sercu Nenechajte si ujsť świątynia wybudowana została w drugiej pochłonęły kamienie i ziemia. Tak się sta- połowie XV wieku, a w okresie renesansu ło, ale raz na 77 można usłyszeć ze szczytu Múzeum oravskej dediny v Zuberci (9)9 rozbudowana. wzgórza śpiew i muzykę. W Niżnej najstar- je skanzen ľudovej oravskej architektúry szym zabytkiem jest kościół p.w. św. Gala založený v 70. rokoch 20. storočia na po- 8 z XVII wieku. Obok kościoła znaj- ľane Brestová v doline Studeného potoka dują się ustawione obok siebie, co stanowi na úpätí Roháčov v Západných Tatrách. ciekawe i nieczęsto spotykane zestawienie, Je tu zhromaždených viac ako 50 objektov kolumny z rzeźbami trzech świętych Ja- z Oravy, stoja tu zámožnejšie domy a hos- nów: Apostoła, Chrzciciela i Nepomucena, podárske stavby z Dolnej Oravy, reme- które powstały w 1825 roku w słynnym selnícke domy, dielne slávnych oravských zakładzie kamieniarskim w Białym Potoku. plátenníkov a hrnčiarov, skromnejšie, ale Obecnie Niżna jest centrum turystycznym budované s veľkou tesárskou zručnosťou i rekreacyjnym, są tu korty tenisowe, kry- a zmyslom pre vyváženosť chaty z Hornej ta pływalnia, centrum narciarskie Uhliská Oravy, mlyn, valchy, píla, salaše. Krás-

80 81 LIPTÓW / LIPTOV

82 83 LIPTÓW / LIPTOV

Liptów, kraina geograficzno-historyczna, położona w Kotlinie Liptowskiej, w dolinie rzeki Szlak wokół Tatr, odcinek miejski wzdłuż brzegów Wagu w Liptowskim Mikułaszu Wag, jest jednym z najpiękniejszych regionów Słowacji. Niepowtarzalne walory krajobrazo- / Cesta okolo Tatier, mestský úsek pozdĺž brehov Váhu v Liptovskom Mikuláši we i przyrodnicze chronią trzy parki narodowe: Tatrzański, Niżne Tatry i Wielka Fatra, które Palúčanský most – Vrbický most – Okoličné położone są na otaczających kotlinę Liptowską stokach górskich. Masywy te wyznaczają również geograficzne granice krainy. Najwyższym szczytem jest Bystrá (2248 m n.p.m.) w Tatrach Zachodnich, najniższym punktem (430 m n.p.m.) dolina Wagu nieopodal Króle- wian. W centralnej części kotliny leży Liptowska Mara, sztuczny zbiornik wodny utworzony na Wagu w latach 1965–75, zawdzięczający swoją nazwę jednej z trzynastu liptowskich wsi, które zatopiły wody jeziora. Zbiornik pełni funkcje retencyjne, gromadzi ponad 360 mln metrów sześciennych wody i jest największy pod tym względem na Słowacji. Miejscowość Liptowski Tarnowiec położona na północno-wschodnim brzegu jeziora jest centrum rekre- acji i sportów wodnych. Atrakcją regionu są kąpieliska termalne w Liptowskim Mikułaszu, Liptowskim Janie i Beszeniowej. Słynne Jaskinie Demianowskie tworzą najdłuższy system jaskiń na Słowacji. Do Liptowskiego Tarnowca / Do Liptovského Trnovca Začiatok cesty okolo Tatier pri Palúčanskom moste – Tatralandia – Liptovský Trnovec

5,4 km Łatwy / Nenáročná

Do Żarskiej Doliny / Do Žiarskej doliny Začiatok cesty okolo Tatier pri Palúčanskom moste – pozdĺž Váhu – Okoličné – Podbreziny – Smrečany – Žiar

14 km Średnio-trudny / Stredne náročná

Ścieżka w Liptowskim Mikułaszu, pro- Cesta v Liptovskom Mikuláši, ktorá vedie Liptov, geograficko-historická krajina rozprestierajúca sa v Liptovskej kotline, v doline wadząca wzdłuż prawego brzegu Wagu, pozdĺž pravého brehu Váhu, je prvým realizo- rieky Váh, je jedným z najkrajších regiónov Slovenska. Neopakovateľné hodnoty krajiny to pierwszy zrealizowany odcinek szlaku wo- vaným úsekom cesty okolo Tatier prechádza- a prírody sú chránené tromi národnými parkami: Tatranským, Nízke Tatry a Veľká Fatra, kół Tatr, który wiedzie przez Liptów. Znad júcim cez Liptov. Od Váhu je už blízko histo- ktoré sú zriadené na horských svahoch obklopujúcich Liptovskú kotlinu. Tieto masívy Wagu blisko jest do historycznego pełnego rického centra mesta plného pamätihodností, určujú zároveň geografické hranice krajiny. Najvyšším vrchom je Bystrá (2248 m n. m.) zabytków centrum miasta, gdzie dla wygody kde bol v hlavnej pešej zóne pre pohodlie v Západných Tatrách, najnižším bodom (430 m n. m.) je dolina Váhu neďaleko Kráľovian. cyklistów i pieszych, na głównym deptaku cyklistov a chodcov oddelený pruh pre cyklis- V centrálnej časti kotliny leží Liptovská Mara, umelá vodná nádrž vytvorená na Váhu v ro- wydzielono pas do poruszania się na rowe- tov. Začiatok cesty je na Palúčanskom moste, koch 1965 – 1975, pomenovaná po jednej z trinástich liptovských dedín, ktoré boli za- rze. Początek szlaku znajduje się przy moście odkiaľ je do centra mesta najlepšie prejsť Štú- plavené vodou nádrže. Je to retenčná nádrž, hromadí viac ako 360 mil. kubických metrov Paluczańskim, stąd do centrum miasta naj- rovou ulicou. Úsek cesty v Liptovskom Mi- vody a je z tohto hľadiska najväčším vodným dielom na Slovensku. Obec Liptovský Trno- lepiej udać się ulicą Sztura. Odcinek szlaku kuláši má rekreačný charakter, dokonale sa vec ležiaca na severovýchodnom brehu jazera je rekreačným centrom a strediskom vodných w Liptowskim Mikułaszu ma charakter re- hodí aj na jazdu na kolieskových korčuliach. športov. Atrakciou regiónu sú termálne kúpele v Liptovskom Mikuláši, Liptovskom Jáne kreacyjny, doskonale też nadaje się do jazdy Na mnohých miestach nájdeme lavičky, ne- a Bešeňovej. Známe Demänovské jaskyne tvoria najdlhší systém jaskýň na Slovensku. na rolkach. W wielu miejscach umieszczono ďaleko chodníka sú detské ihriská, atrakciou ławeczki, w pobliżu ścieżki znajdują się je tiež Areál vodného slalomu Ondreja Cibá- również place zabaw dla dzieci, atrakcją jest ka. Pri hoteli Lodenica funguje servisné stre- Ośrodek Kajakarstwa Górskiego im. Ondreja disko Park Tool a Rock Machine, kde majú Cibáka. Przy Hotelu Lodenica działa ośrodek cyklisti a korčuliari v prípade potreby bezplat- serwisowy Park Tool a Rock Machine, gdzie ný prístup k pumpe i základnému náradiu.

84 85 LIPTÓW / LIPTOV

rowerzyści i rolkarze w razie konieczności S cyklochodníkom pri Váhu sa spájajú brzegu potoku, aż do nowego mostu na obrze- Liptovský Mikuláš – okresné mesto, mają zapewniony bezpłatny dostęp do pomp- atraktívne cyklotrasy s rôznym stupňom ná- żach dzielnicy Podbreziny (5,7 km od mostu 33 600 obyvateľov, malebne položené ki i podstawowych narzędzi. ročnosti. Pri Palúčanskom moste možno začať Paluczańskiego). Po przekroczeniu mostu v srdci Liptovskej kotliny nad Váhom, Z trasą nad Wagiem łączą się atrakcyjne výlet okolo umelej vodnej nádrže Liptovská ścieżka biegnie na północ w kierunku Tatr, na východnom brehu Liptovskej Mary, szlaki rowerowe o różnym stopniu trudności. Mara, trasa vedie cez Liptovský Trnovec, kde już lewym brzegiem potoku aż do Smreczan, obklopené Nízkymi a Západnými Tatra- Przy moście Paluczańskim można rozpocząć nájdeme jediné oficiálne prírodné kúpalisko gdzie powtórnie wraca na prawy brzeg Smre- mi. Je to turistické, kultúrne a priemysel- wycieczkę wokół sztucznego zbiornika Lip- pri nádrži. Cestou prechádzame popri Tatra- czanki (9,5 km). Trasa kończy się w Żarze né centrum Liptova. Archeologické nálezy towska Mara, trasa prowadzi przez Liptow- landii, najväčšom vodnom parku na Sloven- za ośrodkiem narciarskim i sportowym przy potvrdili osídlenie okolia Mikuláša v dobe ski Tarnowiec, gdzie znajduje się jedyne do- sku s geotermálnymi bazénmi. Z Liptovského zajezdni autobusów (14 km). Można kon- bronzovej a prvá stredoveká osada pochá- zwolone kąpielisko nad zalewem. Po drodze Trnovca pokračujeme vo výlete pozdĺž brehov tynuować wycieczkę do schroniska w Żar- dza z prielomu 9. a 10. storočia. V roku mija się Tatralandię, największy na Słowa- nádrže do Liptovskej Sielnice (5 km), cez kto- skiej Dolinie (1289 m n.p.m.) albo wjechać 1286 uhorský kráľ Ladislav IV. potvrdil cji park wodny z basenami geotermalnymi. rú prechádza označený úsek Oravskej cyklo- na szlak rowerowy biegnący u podnóża Tatr vlastnícke právo k Mikulášu na synov Se- Z Liptowskiego Tarnowca można konty- magistrály zo Zuberca (pozri mapka Orava) – na zachód do Jałowieckiej Doliny (4,6 km) rafina – Mikuláša a Ondreja. V rukách ich nuować wycieczkę wzdłuż brzegów jeziora a ďalej smerom na západ do Ružomberka. lub na wschód do Wąskiej Doliny (7,5 km) potomkov z rodu Pongrácovcov ostal ma- do Liptowskiej Sielnicy (5 km), przez którą Iná trasa sa začína pri Vrbickom moste. i dalej do Przybyliny, gdzie znajduje się in- jetok až do polovice 19. storočia. V roku przebiega znakowany odcinek cyklomagistra- Po odbočení na juh a prekročení Váhu vchá- teresujący skansen budownictwa liptowskiego. 1360 získala osada právo trhu, súdenia li Orawskiej, prowadzący z Zuberca (patrz dzame na cyklistický chodník, ktorý vedie a mestské privilégiá a keď sa v 17. stor. mapka Orawa), biegnący dalej w kierunku do Nízkych Tatier a spája sa s Liptovskou cyk- Liptowski Mikułasz miasto powiato- Pongrácovci pridali k reformačnému hnu- zachodnim do Rużomberku. lomagistrálou tiahnucou sa do Demänovskej we, 33 600 mieszkańców, pięknie położo- tiu, pôsobil tu známy evanjelický farár Ju- doliny, kde nájdeme jednu ne w sercu Kotliny Liptowskiej nad rzeką raj Tranovský – autor súboru náboženských z najväčších atrakcií Liptova Wag, na wschodnim brzegu Jeziora Lip- piesní Cithara Sanctorum, najpopulárnejšej – jaskyne: Ľadovú a Slobody towskiego, w otoczeniu Tatr Niżnych i Tatr knihy medzi slovenským ľudom. V roku a pod Chopkom lyžiarske Zachodnich. Centrum turystyczne, kultu- 1677 získalo mesto postavenie sídla Liptov- stredisko Jasná. V letnej se- ralne i przemysłowe Liptowa. Znaleziska skej župy a v roku 1713 sa tu konalo osu- zóne môžu cyklisti využiť archeologiczne potwierdziły zasiedlenie dové zasadnutie župného súdu, na ktorom ponuku downhill parku okolic Mikułasza w epoce brązu, a pierwsza bol na trest smrti obesením za rebro na hák Bike World Jasná a vyskúšať osada średniowieczna pochodzi z przełomu odsúdený zbojník Juraj Jánošík. V 18. sto- si jednu zo 6 trás s rôznym IX i X wieku. W 1286 roku król węgierski ročí došlo k ďalšiemu rozvoju mesta, stú- stupňom náročnosti. Władysław IV potwierdził Zaujímavý je cyklistický prawo własności Mikułasza chodník vedúci do Žiarskej Mikołajowi i Andrzejowi doliny v Tatrách. Cesta okolo synom Serafina. W rękach Inna trasa rozpoczyna się przy moście Tatier pozdĺž Váhu na východ nás privedie ich potomków, rodziny Wierzbickim. Skręcając na południe i prze- k ústiu potoka Smrečianka, trasa vedie pozdĺž Pongráców, majątek pozo- kraczając Wag, wjeżdża się na szlak rowero- pravého brehu potoka, až k novému mostu stawał aż do połowy XIX wy prowadzący do Tatr Niżnych, łączący się na okraji mestskej časti Podbreziny (5,7 km wieku. W 1360 roku osada z cyklomagistralą Liptowską, którą można od Palúčanského mosta). Po prekročení mos- uzyskała prawo targowe, dojechać do Doliny Demianowskiej, gdzie ta pokračuje cesta smerom na sever k Tatrám sądowe i miejskie, a kiedy znajdują się jedne z największych atrakcji už po ľavom brehu potoka až do Smrečian, w XVII wieku Pongrácowie Liptowa – Jaskinie Lodowa i Wolności oraz kde sa opäť vráti na pravý breh Smrečianky przystąpili do reformacji, ośrodek narciarski Jasna pod Chopokiem. (9,5 km). Trasa sa končí v Žiari za lyžiar- działał tu znany kaznodzie- W sezonie letnim rowerzyści mogą skorzystać skym a športovým strediskom pri autobuso- ja ewangelicki Jerzy Trzanowski – autor pal počet remeselníckych dielní, stavali z oferty parku downhillowego Bike Word Ja- vom depe (14 km). Výlet môže pokračovať zbioru pieśni religijnych Cithara Sancto- sa nové domy, značne sa oživil obchod, sna i zjechać jedną z 6 tras o różnym stopniu do chaty v Žiarskej doline (1289 m n. m.) rum, najpopularniejszej książki wśród ludu najmä vďaka moravským Židom, ktorí sa trudności. alebo cyklotrasou pod úpätím Tatier – słowackiego. W 1677 roku miasto zostało tu vo veľkom počte usadili a v roku 1731 Ciekawą propozycją jest ścieżka rowerowa na západ od Jalovskej doliny (4,6 km) alebo siedzibą żupy liptowskiej (węgierska jed- si vybudovali prvú synagógu a vedľa nej biegnąca do Żarskiej Doliny w Tatrach. Jadąc na východ do Úzkej doliny (7,5 km) a ďalej nostka administracyjna), a w 1713 roku chader – školu, ktorá tu pôsobila do 2. sve- szlakiem wokół Tatr wzdłuż Wagu w kierun- do Pribyliny, kde sa nachádza zaujímavé odbyło się tu pamiętne posiedzenie sądu tovej vojny. V prvej polovici 19. storočia sa ku wschodnim, dojeżdża się do ujścia potoku Múzeum liptovskej dediny. żupnego, na którym skazano na śmierć Liptovský Mikuláš stal strediskom sloven- Smreczanka, trasa prowadzi wzdłuż prawego przez powieszenie za żebro zbójnika Jura- ského kultúrneho diania, pôsobila tu prvá 86 87 LIPTÓW / LIPTOV

ja Janosika. W XVIII nastąpił dalszy roz- slovenská verejná knižnica a amatérske a także meblowymi, drukarskimi i skórza- Pozoruhodnosti wój miasta, wzrastała liczba warsztatów divadlo založené Gašparom Belopotoc- nymi. Dziś, dzięki atrakcyjnemu położeniu rzemieślniczych, budowano nowe domy, kým a literárno-kultúrny spolok „Tatrín“, w pobliżu Tatr, Liptowskiej Mary, Doliny Kostol sv. Mikuláša (1)1 sa nachádza znacznie ożywił się handel, głównie dzięki ktorý vznikol z iniciatívy evanjelického fa- Demianowskiej z nowoczesnym ośrodkiem v najstaršej časti mesta pri Námestí oslo- morawskim Żydom, którzy się tu licznie rára Michala Hodžu. Tu bol v roku 1848 sportów zimowych Jasna na Chopoku, boditeľov, okolo ktorého sa formovala bu- osiedlali i w 1731 roku postawili pierw- vyhlásený prvý národnopolitický program gdzie działa z 30 wyciągów i kolejek lino- dúca osada. Je to najväčší gotický chrám szą synagogę a obok niej chader – szkołę, Slovákov Žiadosti slovenského národa wych 15 , jest Mikułasz centrum tury- na Liptove, vznikol na mieste staršej ro- która działała do czasów drugiej wojny a 1. mája 1918 na robotníckom zhromaž- stycznym Liptowa. Odbywa się tu wiele mánskej kaplnky okolo roku 1280. Kostol światowej. W pierwszej połowie XIX wie- dení odznela rezolúcia s požiadavkou sa- cyklicznych imprez kulturalnych, m.in. bol niekoľkokrát prestavaný, ale najroz- ku stał się Liptowski Mikułasz ośrodkiem mourčovacieho práva pre slovenský národ. Dni Stolicy, Mikułaszowe Lato, grudnio- siahlejšia rekonštrukcia mu v rokoch 1941 słowackiego życia kulturalnego, działała Prepojenie s košicko-bohumínskou želez- wy Jarmark Mikułaszowski, przeglądy – 43 prinavrátila v značnej miere jeho tu pierwsza słowacka biblioteka publiczna nicou prispelo k hospodárskemu rastu, teatralne i literackie. Popularny jest Ma- pôvodný charakter. V interiéri sa zachovali i teatr amatorski założony przez Gašpara mesto sa stalo jedným z najväčších stredísk raton Rowerowy Śladami Martina Rázusa. tri gotické oltáre venované sv. Mikulášo- Belopotockiego oraz literacko-kulturalne kožiarskeho priemyslu v Uhorsku, ktorý sa vi, Panne Márii a Božiemu telu. Unikátna stowarzyszenie „Tatrín”, powstałe z inicja- vyvinul z tradičných garbiarskych remesel- je kamenná krstiteľnica z roku 1490 s te- tywy ewangelickiego proboszcza Micha- níckych dielní. V období 2. svetovej vojny Warto zobaczyć paným medeným barokovým vekom zo ła Hodžy. Tutaj w 1848 roku ogłoszono bol Liptovský Mikuláš jedným z centier 17. storočia. V období reformácie práve pierwszy program narodowo-polityczny protifašistického odbojového hnutia, boje Kościół p.w. św. Mikołaja (1)1 znajduje tu svoje známe kázne prednášal evanjelic- Słowaków Żądania narodu słowackiego, za oslobodenie mesta, ktoré trvali viac się w najstarszej części miasta, przy placu ký kazateľ Juraj Tranovský. a 1 maja 1918 na wiecu robotniczym ako tri mesiace, si vyžiadali mnoho obetí. Wyzwolicieli (Námestie osloboditel’ov), przyjęto postulaty samostanowienia dla Po 2. svetovej vojne pribudli nové štvrte, wokół którego kształtowała się przyszła Pongrácovská kúria 2 je najstaršou narodu słowackiego. Połączenie z koleją mesto sa značne rozšírilo a stalo sa veľkým osada. To największa gotycka świątynia budovou medzi dobre zachovanými re- koszycko-bogumińską wpłynęło na roz- priemyselným strediskom so strojárskymi, w Liptowie, powstała na miejscu wcze- nesančnými, barokovými a klasicistický- textilnými, spracovateľskými śniejszej romańskiej kaplicy około 1280 mi kamenným domami okolo Námestia závodmi, okrem toho tu boli roku. Kościół był kilkakrotnie przebu- osloboditeľov. Veľkolepé sídlo zaslúženej závody na výrobu nábytku, dowywany, jednak gruntowna rekon- a zámožnej rodiny Pongrácovcov vznik- tlačiarne a rozvíjal sa kožiar- strukcja przeprowadzona sky priemysel. Dnes je Mi- w latach 1941–43 przy- kuláš turistickým centrom wróciła w znacznej mierze Liptova vďaka atraktívnej jego pierwotny charakter. polohe v blízkosti Tatier, We wnętrzu zachowały się Liptovskej Mary, Demä- trzy gotyckie ołtarze po- novskej doliny s moderným święcone św. Mikołajowi, Pannie Marii i Bożemu Cia- strediskom zimných špor- łu. Unikatowa jest kamien- tov Jasná na Chopku, kde na chrzcielnica z 1490 roku je k dispozícii 30 vlekov z kutym miedzianym ba- wój gospodarczy, miasto stało się jednym a lanoviek 15 . Konajú sa tu mnohé pravi- rokowym wiekiem z XVII z największych ośrodków przemysłu skó- delné kultúrne podujatia, o. i. Stoličné dni, wieku. W czasach reforma- rzanego na Węgrzech, który rozwinął się Mikulášske leto, decembrový Mikulášsky cji tutaj właśnie swoje słynne kazania głosił lo v polovici 15. storočia. Po zriadení z tradycyjnych garbarskich zakładów rze- jarmok, divadelné a literárne prehliad- ewangelicki kaznodzieja Jerzy Trzanowski. sídla župy v Liptovskom Mikuláši sa mieślniczych. W czasie II wojny światowej ky. Populárny je cykloturistický maratón tu konali prvé zasadnutia jej orgánov. Liptowski Mikułasz był jednym z centrów Po stopách Martina Rázusa. Dnes je tu Centrum Kolomana Sokola antyfaszystowskiego ruchu oporu, walki Dwór Pongráców (2)2 to najstarszy budy- (1902 – 2003), významného grafika a ma- o wyzwolenie miasta, które trwały ponad nek wśród dobrze zachowanych renesan- liara a mikulášskeho rodáka. trzy miesiące, pochłonęły wiele ofiar. Po sowych, barokowych i klasycystycznych II wojnie światowej miasto znacznie się po- kamienic otaczających plac Wyzwolicieli Prvý stoličný dom 3 , dnes Múzeum większyło o nowe dzielnice i stało dużym (Námestie osloboditel’ov). Okazała sie- Janka Kráľa (Námestie osloboditeľov ośrodkiem przemysłowym, z zakładami me- dziba zasłużonej i zamożnej rodziny Pon- 31), sídlil v kamennej budove, ktorá bola chanicznymi, tekstylnymi, przetwórczymi, gráców powstała w połowie XV wieku. na tento účel vykúpená od rodiny Illés-

88 89 LIPTÓW / LIPTOV

Po ustanowieniu w Świętym Mikułaszu házyovcov. Budova je charakteristická po rozbudowie w roku 1907, kiedy wzbo- Mosty – Gesharim. V júni 1992 bola siedziby żupy liptowskiej tutaj odbywały mohutnou trojitou arkádou. Od roku gacił się o dwie kondygnacje. Obecnie jest na stene synagógy odhalená pamätná ta- się jej pierwsze posiedzenia. Dziś mieści 1955 sa tu nachádza múzeum Janka Krá- siedzibą Urzędu Rejonowego. buľa venovaná obetiam Holokaustu. się tu Centrum Kolomana Sokola (1902– ľa (1822 – 1876), romantického básnika 2003), wybitnego grafika i malarza, który a buditeľa, ktorý v období jari národov Dawna synagoga (5)5 przy ulicy Hollego Slovenské múzeum ochrany prírody pochodził z Liptowskiego Mikułasza. organizoval slovenské povstalecké oddiely. powstała w latach 1842–46, na miejscu a jaskyniarstva (6)6 (ul. Školská 4) sa ako V múzeu môžeme navštíviť expozíciu pre- pierwszej drewnianej z roku 1731. Kla- jediné zariadenie na Slovensku zaoberá Pierwszy Dom Żupy (3)3 dziś Muzeum zentujúcu históriu mesta a remeselnícke sycystyczna monumentalna bryła o wy- výskumom a dokumentáciou krasových Janka Kráľa (Námestie osloboditel’ov tradície s garbiarskou dielňou, v podzem- ważonych proporcjach i wysmukłych ko- javov. Môžeme tu navštíviť stále expozí- 31) miał swoją siedzibę w kamienicy, ných priestoroch je expozícia známa ako lumnach skrywa secesyjne wnętrze, w któ- cie týkajúce sa krasových javov a jasky- którą na ten cel odkupiono od rodziny Mikulášska mučiareň. Podľa tradície práve rym zachowały się fragmenty pierwotnej niarstva, zbierku viac ako 400 minerálov Illésházych. Ozdobą budynku jest masyw- tu bol súdený a mučený povestný zbojník polichromii. Bogata gmina żydowska z celého sveta a prírodopisnú expozíciu Jánošík. utrzymywała w mieście kilka szkół, nie venovanú faune a flóre Tatier. tylko słynną jesziwę, ale Župný dom 4 – veľkolepá budova po- i prywatne gimnazjum. stavená v strede námestia – je druhým Od 1853 roku działał za- sídlom Liptovskej župy, ktorej erb je zo- kład dla głuchoniemych brazený na priečelí. Neobaroková stavba dzieci. Żydzi zajmowali się z roku 1793 získala svoju dnešnú podobu głównie handlem, posiadali po rozšírení v roku 1907, keď jej pribud- kilka rentownych przedsię- li dve poschodia. V súčasnosti je sídlom biorstw. Z tej społeczności okresného úradu. wywodzili się m.in. Samuel Fischer, założyciel znanego Bývala Synagóga (5)5 (Hollého ulica) bola berlińskiego wydawnictwa, postavená v rokoch 1842 – 46, na mieste czy Wilhelm Bacher kieru- pôvodnej drevenej synagógy z roku 1731. jący jesziwą w Budapeszcie. Klasicistická monumentálna budova s har- Kres żydowskiej społeczności, która tak monickými proporciami a štíhlymi stĺpmi przyczyniła się do gospodarczego rozkwi- Evanjelický kostol (7)7 , ul. Tranovského, skrýva secesný interiér, v ktorom sa zacho- tu miasta, przyniosła II wojna światowa. je klasicistickou stavbou s neoromantic- vali časti pôvodnej polychrómie. Bohatá 885 obywateli żydowskich deportowano kým priečelím, postavenou v rokoch 1783 židovská obec udržiavala v meste niekoľko do obozów zagłady. Miejscowy ewangelic- – 85, keď rakúsky cisár Jozef II. vydal tole- škôl, nielen známu ješivu, ale aj súkromné ki proboszcz, Vladimir Kuna, który ura- rančný patent, ktorým zaručil slobodu vie- na potrójna arkada. Od 1955 roku mieści gymnázium. Od roku 1853 tu pôsobilo tował wiele żydowskich dzieci, został od- rovyznania a povolil nekatolíkom budovať się tu muzeum nazwane imieniem Janka zariadenie pre hluchonemé deti. Židia sa znaczony medalem „Sprawiedliwy wśród vlastné chrámy, ale pod podmienkou, Kráľa (1822–1876), romantycznego poety zaoberali hlavne obchodom, mali niekoľko narodów świata”. Obecnie synagoga jest že nebudú mať vežu (štíhla veža s tromi i działacza politycznego, który w okresie rentabilných podnikov. Z tejto komunity filią Muzeum Janka Krála. Od 1991 roku zvonmi, ktorá zdobí južné priečelie kosto- Wiosny Ludów organizował słowackie pochádzali o. i. Samuel Fischer, zaklada- odbywają się tu koncerty muzyczne pod la v Mikuláši, bola pristavaná až sto rokov oddziały powstańcze. W muzeum można teľ známeho berlínskeho vydavateľstva, či nazwą Mosty – Gesharim. W czerwcu neskôr). Farárom tunajších evanjelikov obejrzeć ekspozycje prezentujące historię Wilhelm Bacher, ktorý viedol ješivu v Bu- 1992 roku na murze synagogi odsłonięto bol Michal Hodža, predstaviteľ obrode- miasta i tradycje rzemieślnicze z warszta- dapešti. Zánik židovskej komunity, kto- tablicę pamiątkową, poświęconą ofiarom neckého hnutia. Za jeho čias sa farnosť tem garbarskim, a w podziemiach dawne rá významne prispela k hospodárskemu Holocaustu. v Mikuláši stala dôležitým strediskom narzędzia tortur. Według tradycji to wła- rozvoju mesta, priniesla 2. svetová vojna. slovenského národného diania. V roku śnie tutaj sądzono i poddawano męce le- 885 židovských občanov bolo vyvezených Słowackie Muzeum Ochrony Przyrody 1844 tu vznikol spolok „Tatrín“ a tu boli gendarnego zbójnika Janosika. do táborov smrti. Miestny evanjelický fa- i Speleologii (6)6 (ul. Školská 4) jako jedy- zostavené v revolučnom nadšení rokov rár, Vladimír Kuna, ktorý zachránil život na placówka na Słowacji zajmuje się bada- meruôsmych Žiadosti slovenského národa. Dom Żupy (4)4 okazały budynek stojący mnohým židovským deťom, bol vyzname- niami i dokumentacją zjawisk krasowych. V súčasnosti je v miestnostiach farnosti pośrodku placu to druga siedziba liptow- naný medailou Spravodlivý medzi národ- Można tu zobaczyć stałe wystawy dotyczą- prezentovaná expozícia múzea. skiej żupy, której herb widnieje na fasa- mi. V súčasnosti je synagóga pobočkou ce zjawisk krasowych i archeologii, kolek- dzie. Neobarokowy budynek wzniesiony Múzea Janka Kráľa. Od roku 1991 sa cję ponad 400 minerałów z całego świata w 1793 roku swój obecny wygląd uzyskał tu konajú hudobné koncerty s názvom oraz ekspozycję przyrodniczą prezentującą faunę i florę Tatr.

90 91 LIPTÓW / LIPTOV

Kościół ewangelicko-augsburski 7 Galéria Petra Michala Bohúňa (8)8 sa ze słynnego warsztatu Mistrza Pawła z Le- Aquapark Tatralandia 10 je najväčším przy ul. Tranovskiego to klasycystyczna nachádza na ul. Tranovského 3 v budove woczy. Franciszkanie założyli tu bibliotekę vodným parkom na Slovensku s termálny- budowla z neoromantyczną fasadą, wybu- dávnej evanjelickej školy, ktorá bola v 70. liczącą 25 tysięcy woluminów, która prze- mi kúpaliskami, leží na severnom brehu dowana w latach 1783–85, kiedy cesarz rokoch 20. storočia prestavaná a moderni- padła podczas likwidacji klasztoru w roku Liptovskej Mary so širokou panorámou austriacki Józef II wydał tzw. patent tole- zovaná v duchu funkcionalizmu. Galéria 1950. Prowadzili również szkołę i przytu- Západných Tatier (ul. Ráztocká 21). rancyjny gwarantujący wolność wyznania bola založená v roku 1955, zhromažďuje łek. Obecnie klasztor zajmuje Wspólnota Srdcom Aquaparku Tatralandia je zdroj i zezwalający niekatolikom na budowę slovenské umelecké diela, hlavne súčasné Błogosławieństw, której członkowie i sym- termálnej vody s teplotou 60,7 °C, ktorá własnych świątyń, jednak pod warunkiem, a z 19. storočia, medzi ktorými dominuje patycy zniszczony obiekt wyremontowali vyviera z hĺbky viac ako 2500 m. Voda że nie będą miały wieży (smukła wieża zbierka tvorby patróna expozície Petra Mi- i zamienili na klasztor Najświętszej Marii sa vyznačuje liečivými vlastnosťami, do- z trzema dzwonami wieńcząca południową chala Bohúňa, významného maliara, ktorý Panny Królowej Aniołów. konale pôsobí na pohybové ústrojenstvo fasadę kościoła w Mikułaszu została dobu- tu pracoval v rokoch 1854 – 65 ako učiteľ. a dýchacie cesty. Vodný park poskytuje dowana dopiero sto lat później). Probosz- Aquapark Tatralandia 10 to największy rôzne atrakcie – masážne trysky, gejzí- czem tutejszej ewangelickiej parafii był Kostol sv. Petra z Alkantary a fran- na Słowacji park wodny z kąpieliskami ter- ry, protiprúdy, hojdačky, 30 tobogánov Michał Hodža przedstawiciel ruchu odro- tiškánsky kláštor 9 sa nachádza v me- a šmykľaviek a 14 bazénov. dzeniowego. Za jego czasów mikułaszow- stskej časti Okoličné, na brehu Váhu, 9 bazénov je otvorených ska plebania stała się ważnym ośrodkiem na ul. Kláštornej a patrí k najdôležitejším po celý rok, 3 z nich sú słowackiego życia narodowego. W 1844 stredovekým pamiatkam Slovenska. Ne- kryté. Je tu tiež detské ih- roku powstało tu Towarzystwo Tatrín, skorogotický komplex kláštorných bu- risko, volejbalové ihrisko, tu również redagowano w rewolucyjnej dov bol postavený v rokoch 1480 – 92, ihrisko na plážový volejbal atmosferze roku 1848 Żądania narodu prestavba sa konala koncom 17. storočia. a futbalové ihrisko. słowackiego. Obecnie w pomieszczeniach Hlavný barokový oltár zdobia dve gotic- plebanii mieści się muzealna ekspozycja. ké sochy: sv. Barbory a sv. Kataríny, ktoré Areál vodného slalomu pochádzajú zo slávnej dielne Majstra Pavla Ondreja Cibáka 11 sa Galeria Petera Michala Bohúňa (8)8 mie- z Levoče. Františkáni tu založili knižnicu, nachádza pri Váhu v ju- ści się na ul. Tranovského 3 w budynku v ktorej zhromaždili 25 tisíc zväzkov, kniž- hovýchodnej časti mesta, dawnej ewangelickiej szkoły, którą w la- nica sa stratila počas likvidácie kláštora v blízkosti Vrbického mos- tach 70. XX wieku przebudowano i zmo- v roku 1950. Viedli tiež školu a útulok. malnymi, położony na północnym brzegu ta. Na trati horskej kanoistiky trénujú pre- dernizowano w duchu funkcjonalizmu. V súčasnosti v kláštore pôsobí Komuni- Liptowskiej Mary, z rozległym widokiem tekári Kanoe Tatra Clubu, tu svoje špor- Galeria założona w 1955 roku gromadzi ta Blahoslavenstiev, ktorej členovia a zá- na Tatry Zachodnie (ul. Ráztocká 21). tové zručnosti zdokonaľovali olympijskí słowackie dzieła sztuki, głównie współcze- stancovia rekonštruovali schátraný objekt Sercem Aquaparku Tatralandia jest źródło víťazi Michal Martikán a Elena Kaliská. sne i XIX-wieczne, wśród których domi- a zriadili v ňom kláštor Panny Márie Krá- wody termalnej o temperaturze 60,7°C, Športová agentúra Rafting Adventure or- nuje kolekcja twórczości patrona ekspo- ľovnej Anjelov. wypływającej z głębokości ponad 2500 m. ganizuje pre záujemcov raftingové splavy. zycji Petera Michała Bohúňa, wybitnego Woda odznacza się właściwościami lecz- Každý rok sa tu konajú preteky vo vod- malarza, który w latach 1854–65 właśnie niczymi, świetnie wpływa na układ ruchu nom slalome, z ktorých najznámejšie sú: tutaj pracował jako nauczyciel. i układ oddechowy. Park wodny zapewnia Medzinárodné liptovské slalomy (apríl) różne atrakcje – stanowiska do masaży, a Medzinárodný tatranský slalom (máj). Kościół św. Piotra z Alkantary i klasz- gejzery, przeciwprądy, huśtawki, 30 zakrę- tor franciszkanów (9)9 conych zjeżdżalni i ślizgawek oraz 14 ba- znajduje się w dzielnicy senów. 9 basenów jest czynnych przez cały Nenechajte si ujsť Okoliczne, nad brzegami rok, 3 z nich są kryte. Znajduje się tu także Wagu przy ul. Klasztornej plac zabaw dla dzieci boisko do siatkówki, Demänovské jaskyne sú geologickým i należy do najważniejszych siatkówki plażowej i piłki nożnej. zázrakom prírody. Jaskyňa slobody 12), średniowiecznych zabytków objavená v roku 1921, uchvacuje pestros- Słowacji. Późnogotycki ze- Ośrodek Kajakarstwa Górskiego im. ťou krasových javov. Vyskytuje sa v nej spół klasztornych budowli Ondreja Cibáka 11 znajduje się nad krasová výzdoba ružovej, žltej, fialovej, powstał w latach 1480–92, Wagiem w południowo-wschodniej części červenej a bielej farby, za ktorú vďačí prí- w końcu XVII wieku został miasta, nieopodal mostu Wierzbickiego. tomnosti zlúčenín železa, a tmavozelenej, przebudowany. Główny Na torze kajakarstwa górskiego trenu- sivej a čiernej farby – vďaka zlúčeninám barokowy ołtarz zdobią ją zawodnicy Kanoe Tatra Clubu, tutaj mangánu. Návštevníci môžu obdivovať dwie gotyckie rzeźby: św. swoje sportowe umiejętności doskonalili skalné vodopády, stalagmity a jazierka Barbary i św. Katarzyny, które pochodzą mistrzowie olimpijscy Michal Martikán s krištáľovo čistou vodou. Skamenenú

92 93 LIPTÓW / LIPTOV

i Elena Kaliská. Agencja sportowa Rafting krásu dokonale zvýrazňuje hra svetla. Cez Kościół artykularny w Świętym Krzyżu v Paludzi – v priebehu jedného zákonom Adventure organizuje dla chętnych spływy jaskyňu preteká potok Demänovka, ktorý 14 największy tego typu kościół na Sło- stanoveného artikulárneho roku 1693. raftingowe. Odbywają się tu doroczne za- vyteká spopod hlavného hrebeňa Nízkych wacji ma długą i dość burzliwą historię. Kostol, ktorý – ako sa ukázalo – bol príliš wody w slalomie kajakowym, w tym naj- Tatier. Vchod do jaskyne sa nachádza vo Kościoły artykularne to drewniane pro- malý, prestaval v roku 1774 miestny tesár bardziej znane: Międzynarodowy Slalom výške 870 m n. m. Prvá zmienka o Ľado- testanckie świątynie, które powstawały Jozef Lang tak, že na prízemí a v chóroch Liptowski (kwiecień) i Międzynarodowy vej jaskyni 13 pochádza z roku 1719, po wydaniu w 1681 roku przez austriac- mohol kostol pomestiť 4 tisíc veriacich. Slalom Tatrzański (maj). návštevníkom bola sprístupnená už v ro- kiego cesarza Leopolda II kodeksu, przy- 6 rokov neskôr bola pristavaná čiastočne koch 1880 – 1885. Na chodbách s dĺžkou wracającego niekatolikom swobodę dzia- murovaná masívna zvonica, ktorá har- 1750 m bola vytýčená trasa 650 m. Za svo- łania. Jego dwa artykuły, 25. i 26., okre- monicky dotvára existujúcu budovu. Keď Nie przegap je meno vďačí trvalému zaľadneniu v jej ślały zasady wznoszenia przez nich nowych mala byť Paludza zaliata vodami Liptov- dolnej časti. Ľad sa tu nachádza na zemi, świątyń, które budować można było tylko skej Mary, kostol rozobrali a v rokoch Demianowskie Jaskinie są geologicznym vo forme stĺpov, stalaktitov a stalagmitov. z drewna, bez wieży i dzwonów, w prze- 1974 – 82, po rozsiahlej rekonštrukcii, cudem natury. Jaskinia Wolności 12 , V jaskyni boli nájdené kosti jaskynného ciągu jednego roku, poza granicami miast opäť vybudovali v lokalite Svätý Kríž. odkryta w 1921 roku za- i wsi, z wejściem usytuowanym w przeciw- chwyca różnorodnością nym kierunku do osady. Tak właśnie wy- form krasowych. Wystę- budowano kościół w Paludzy, w przeciągu pują w niej nacieki zabar- jednego przepisowego, artykularnego roku wione na kolor różowy, 1693. Kościół, który okazał się zbyt mały, żółty, fioletowy, czerwony przebudował w 1774 miejscowy cieśla Jó- i biały od związków żelaza zef Lang, tak że na parterze i na chórach oraz ciemnozielone, siwe mógł pomieścić 4 tysiące wiernych. 6 lat i czarne od związków man- później dostawiono częściowo podmu- ganu. Zwiedzający mogą rowaną masywną dzwonnicę, która har- podziwiać skalne wodo- monijnie wpisała się w istniejącą bryłę. spady i stalagmity, jeziorka Kiedy Paludza miała zostać zatopiona wo- z kryształowo czystą wodą. dami Liptowskiej Mary, kościół rozebrano Skamieniałe piękno doskonale uwypukla medveďa, ktoré sa do polovice 18. storočia i w latach 1974–82, po gruntownej reno- aranżacja świetlna. Przez jaskinię przepły- považovali za kosti draka, preto sa jaskyňa wacji, wystawiono na nowo w miejscowo- wa potok Demianowka, który wypływa nazývala Dračia. K vchodu do jaskyne ve- ści Święty Krzyż. spod głównego grzbietu Tatr Niżnych. die turistický náučný chodník. Wejście do jaskini znajduje się na wyso- kości 870 m n.p.m. Pierwsza wzmianka Artikulárny kostol v Svätom Kríži 14 , o Jaskini Lodowej 13 pochodzi z roku najväčší kostol tohto typu na Slovensku, 1719, a zwiedzającym udostępniono ją już má dlhé a dosť búrlivé dejiny. Artikulárne w latach 1880–1885. Z korytarzy liczą- kostoly sú drevené protestantské chrámy, cych 1750 m wytyczono trasę długości ktoré sa stavali po vydaní rakúskym cisá- 650 m. Nazwę swoją zawdzięcza lodowi, rom Leopoldom II. v roku 1681 kódexu który zalega głównie w jej dolnej części. umožňujúceho nekatolíkom slobodu vie- Lód występuje na ziemi, w formie słupów, rovyznania. Jeho dva články – 25. a 26. stalaktytów i stalagmitów. W jaskini odna- určovali zásady stavania nových chrámov, leziono kości niedźwiedzia jaskiniowego, ktoré museli byť postavené celé z dreva, które do połowy XVIII wieku uważano bez veže a zvonov, v priebehu jedného za kości smoka, dlatego też jaskinia była roka, mimo hraníc miest a obcí, s vcho- nazywana Smoczą. Wejście do jaskini po- dom situovaným opačným smerom ako przedza turystyczna ścieżka edukacyjna. osada. Práve takto bol postavený kostol

94 95 SPISZ / SPIŠ

96 97 SPISZ / SPIŠ

Spisz to kraina historyczna położona w dorzeczu górnego Popradu i Hornadu i Dunajca Szlak wokół Tatr / Cesta okolo Tatier (na wschód od rzeki Białki). Obecnie cały Spisz znajduje się w granicach Słowacji, prócz Huncovce – Kežmarok – Vrbov niewielkiego skrawka Zamagurza Spiskiego z 14 wsiami, który należy do Polski. To region o wyjątkowych walorach przyrodniczych, które chronią cztery parki narodowe. Są tu Tatry Kežmarok, sídlisko Sever – Rybník Zlatná – Strážky Wysokie, Bielskie i Niżne, malownicze Pieniny i unikatowy krasowy płaskowyż Słowackiego Raju oraz długi, równoleżnikowy grzbiet pasma Magury Spiskiej. Nie mniej interesujący jest krajobraz kulturowy z niespotykanym nagromadzeniem zabytków architektury: zamków, kaszteli i dworów, a przede wszystkim świątyń; katolickich i protestanckich kościołów, grec- kokatolickich i prawosławnych cerkwi oraz żydowskich synagog. Wielkiej urody są dobrze zachowane zabytkowe spiskie miasteczka o średniowiecznym rodowodzie. Zgodne i oparte na wzajemnej tolerancji wielowiekowe współistnienie na Spiszu wielu grup narodościo- wych, mieszkających tu Słowaków, Niemców, Polaków, Węgrów, Rusinów, Żydów, a później Romów, złożyło się na unikatowe, wielokulturowe dziedzictwo tej krainy, które fascynuje swoją odrębnością, bogactwem i różnorodnością.

Ścieżka rowerowa / Cyklistický chodník Spišská Belá – Beliansky rybník – Tatranská Kotlina, penzión Limba

9 km Łatwy / Nenáročná

Spiš je historická krajina rozprestierajúca sa v poriečí horného Popradu, Hornádu a Du- Spiski odcinek szlaku wokół Tatr rozpo- Spišský úsek cesty okolo Tatier sa začína najca (východne od rieky Białka). V súčasnosti sa celý Spiš nachádza v hraniciach Sloven- czyna się na prawym brzegu Popradu, kilo- na pravom brehu Popradu, kilometer pred skej republiky okrem malej časti Zamaguria so 14 obcami, ktorá patrí Poľsku. Je to región metr przed zachodnimi granicami miasta západnými hranicami mesta Kežmarok. s výnimočnými prírodnými hodnotami, ktoré sú chránené štyrmi národnými parkami. Sú Kieżmark. Jest to pierwszy, ukończony frag- Je to prvý dokončený úsek cyklotrasy, ktorý tu Vysoké Tatry, Belianske Tatry a Nízke Tatry, malebné Pieniny, unikátne krasové horské ment ścieżki rowerowej wybudowany przez dala postaviť obec Huncovce. V Kežmarku pásmo Slovenský raj a dlhý rovnobežníkový hrebeň Spišskej Magury. Rovnako zaujímavé wieś Huncowce. W Kieżmarku trasa szlaku vedie trasa cesty po verejných komunikáciách. je aj kultúrne dedičstvo s unikátnym nahromadením architektonických pamiatok: hradov, prowadzi drogami publicznymi. Zaczynając Začínajúc od ul. Nábrežnej môžeme prísť kaštieľov a kúrií, ale najviac je tu chrámov – katolíckych a protestantských kostolov, gréc- od ul. Nabrzeżnej (Nábrežna), można do- na 4,6-kilometrový úsek cesty, ktorý vedie kokatolíckych a pravoslávnych cerkví a židovských synagóg. Čarovné sú dobre zachované jechać do liczącego 4,6 km odcinka szlaku, po širokom asfaltovom chodníku až do centra historické spišské mestečká so stredovekým pôvodom. Harmonické a založené na vzájomnej który asfaltową, szeroką ścieżką prowadzi mestečka Vrbov. Tu musíme odbočiť na ulicu tolerancii stáročné spolužitie mnohých národnostných skupín na Spiši – Slovákov, Nemcov, do centrum miasteczka Wierzbów. Należy Vyšný mlyn a ďalej na ul. Krvavé pole, kde Poliakov, Maďarov, Rusínov, Židov a neskôr Rómov vytvorilo unikátne, multikultúrne de- tu skręcić w ulicę Vyšný mlyn i dalej w ul. za križovatkou s ul. Mučeníkov pokračujeme dičstvo tejto krajiny, ktoré fascinuje svojou odlišnosťou, bohatstvom a rôznorodosťou. Krvavé pole, gdzie za skrzyżowaniem z ul. na juh Tatranskou ulicou do sídliska Juh, Mučeníkov należy jechać w kierunku połu- a odtiaľ ul. Južnou do ul. Obrancov mieru. dniowym ulicą Tatrzańską do osiedla Juh, Za hranicami mesta obchádza trasa z ľavej a stąd ul. Južną do ul. Obrancov mieru. strany lesík a smeruje na západ (existujúca Za granicami miasta trasa mija po lewej stro- cesta vedie ku Kežmarskému rybníku a Ža-

98 99 SPISZ / SPIŠ

nie lasek i kieruje się na zachód (istniejąca kovskému rybníku). Môžeme sa zastaviť Kilometr dalej trasa skręca w lewo w kierun- Kežmarok – okresné mesto nad Popra- droga prowadzi do Kieżmarskiego i Żakow- pri zastrešenom odpočívadle a pokochať sa ku drogi 67, wzdłuż której szlak prowadzi dom, 17 000 obyvateľov. Dejiny Kežmar- skiego Stawu). Warto zatrzymać się przy za- pekným pohľadom na Vysoké a Nízke Tat- do parkingu obok kasztelu w Strażkach. Jeśli ku siahajú do prehistórie, archeologický daszonym miejscu postojowym, rozpościerają ry a na Levočské Vrchy. Cesta mierne stúpa na rozwidleniu szlaku skręci się w prawo, výskum priniesol mnohé nálezy z mladšej się stąd ładne widoki na Tatry Wysokie i Niż- na vrchol Ostrej Skaly, odkiaľ klesá až do Vr- mija się stadninę koni – rančo Čajka i do- doby kamennej, ale tiež z doby bronzovej ne Tatry oraz na Lewockie Wierchy. Szlak bova – malebného starého mestečka, ktoré jeżdża do zalewu Zlatna (rybník Zlatná). či železnej a z rímskych čias. Stredoveký wiedzie lekko pod górę do wyniesienia Ostrej je v súčasnosti známe hlavne vďaka svojim Stąd znakowanym na niebiesko szlakiem ro- Kežmarok vznikol na mieste troch ra- Skały, skąd prowadzi w dół aż do Wierzbowa geotermálnym kúpeľom. werowym przez Złotą Górę i Krzyżową Wieś noslovanských osád: rybárskej osady Starý – malowniczo położonego dawnego miastecz- Kežmarok je jedným z najkrajších spišských można dojechać do Białej Spiskiej. Po prze- trh s kaplnkou sv. Kríža (dnes je na tomto ka, obecnie znanego głównie dzięki znajdują- miest a cesta vedie neďaleko jeho historického jechaniu miasteczka (drogami publicznymi), mieste farský kostol), osady na ľavom bre- cym się tu kąpieliskom geotermalnym. centra s historickými neskorogotickými, rene- kierując się na drogę 67 w kierunku przejścia hu Popradu sústredenej okolo kostola sv. Miasto Kieżmark to jedno z najładniej- sančnými a barokovými meštianskymi a re- granicznego w Łysej Polanie, dojeżdża się Michala a tretej, obývanej saskými prisťa- szych spiskich miast, a szlak prowadzi blisko meselníckymi domami, peknou radnicou, ob- do Bielskiego Stawu, położonego na północ- hovalcami, ktorá bola položená pri kostole jego historycznego centrum z zabytkowymi ranným mestským hradom a veľkolepými no-zachodnich obrzeżach Białej Spiskiej, sv. Alžbety, na mieste, kde v súčasnosti stojí późnogotyckimi, renesansowymi i barokowy- chrámami – katolíckymi aj protestantskými. gdzie zaczyna się doskonała droga rowerowa Kežmarský hrad. Mestské práva získal Kež- mi domami mieszczańskimi oraz rzemieśl- Aby sme sa z centra dostali na ďalší úsek cesty do Tatrzańskiej Kotliny (9 km). marok v roku 1269 od kráľa Bela IV. Vý- niczymi, kształtnym ratuszem i obronnym okolo Tatier, na križovatke pri čerpacej sta- hodná poloha mesta na dôležitej obchodnej zamkiem oraz okazałymi świątyniami: ka- nici, pri kežmarskom hrade musíme odbočiť Kieżmark miasto powiatowe nad rze- ceste a početné privilégiá prispievali k jeho tolickimi i protestanckimi. Aby z centrum doprava na ul. Nižná Brána a neskôr doľa- ką Poprad, 17 000 mieszkańców. Historia rýchlemu rozvoju, aj keď za právo skladu miasta dojechać do kolejnego odcinka szlaku va a prejsť mostom cez potok Ľubica. Ďalej Kieżmarku sięga czasów prehistorycznych, a dominantné postavenie na Spiši v ob- wokół Tatr, na skrzyżowaniu przy stacji ben- ideme do sídliska Sever, kde musíme odbočiť badania archeologiczne przyniosły wiele chodnom styku s Poľskom a Uhorskom doľava na ulicu Pod lesom, znalezisk z okresu neolitu, a także z epo- dlhodobo a častokrát Kežmarok krvavo kde sa začína pruh pre cyk- ki brązu, żelaza i czasów rzymskich. Śre- bojoval s Levočou. V druhej polovici 15. listov a pokračuje východný- dniowieczny Kieżmark powstał w miejscu storočia sa mesto stáva majetkom spišského mi okrajmi mesta, pravým trzech wczesnosłowiańskich osad: osady župana Imricha Zápoľského, ktorý inicio- brehom Popradu neďaleko rybackiej Stary Targ z kapliczką św. Krzyża val výstavbu obranného hradu. Od tejto lesa. Po okolo 2 km sa ces- (dziś na tym samym miejscu kościół para- doby sa datuje trvajúci takmer 250 rokov ta rozvetvuje. Máme tu dva fialny), osady na lewym brzegu Popradu konflikt medzi jednotlivými majiteľmi varianty výletu. V prípade, skupionej wokół kościoła že odbočíme doľava, prídeme św. Michała i trzeciej, za- na lávku cez Poprad, ktorá ve- mieszkałej przez osadników die na druhý breh rieky, trasa saskich, leżącej przy koście- odbočuje doprava, obchádza le św. Elżbiety, w miejscu, viditeľné budovy pradiarne a gdzie obecnie stoi kieżmarski zynowej, obok zamku kieżmarskiego należy pokračuje pozdĺž ľavého brehu Popradu. Ki- zamek. Prawa miejskie uzy- skręcić w prawo na ul. Nižna Brana, a póź- lometer ďalej trasa odbočuje doľava smerom skał Kieżmark w roku 1269 niej w lewo, kierując się na most nad poto- k ceste č. 67, pozdĺž ktorej vedie na parko- od króla Beli IV. Dogodne kiem Lubica. Po przekroczeniu rzeczki dojeż- visko pri kaštieli v Strážkach. Ak na rozvet- położenie miasta na ważnym dża się do osiedla Sever, gdzie należy skręcić vení odbočíme doprava, prejdeme popri ranči szlaku handlowym i liczne w lewo w ulicę Pod lesom, gdzie zaczyna się Čajka smerom k rybníku Zlatná. Odtiaľ przywileje wpływały na jego pas dla rowerzystów, prowadzący wschod- označenou modrými značkami cyklotrasou szybki rozwój, chociaż o pra- nimi obrzeżami miasta, prawym brzegiem cez Zlatú horu a Krížovú Ves môžeme dôjsť wo składu i dominację na Spiszu w han- Kežmarku a mešťanmi, ktorí obhajovali Popradu, w sąsiedztwie lasu. Po około 2 km do Spišskej Belej. Mestečko prejdeme po ve- dlu pomiędzy Polską i Węgrami toczył svoje privilégiá a slobody. Konflikt sa vy- szlak rozwidla się. Mamy tu dwa warianty rejných komunikáciách smerom k ceste č. 67 Kieżmark przewlekłe i często krwawe spory hrotil za vlády rodiny Thökölyovcov a až wycieczki. Skręcając w lewo, dojeżdża się na hraničný priechod v Lysej Poľane, dôjdeme z Lewoczą. W drugiej połowie XV wieku v roku 1651, na základe tzv. Viedenskej do kładki nad Popradem, która prowadzi k Belianskemu rybníku, ktorý sa nachádza miasto przechodzi na własność żupana zmluvy, sa Imrich Thököly zriekol vlast- na drugi brzeg rzeki, trasa skręca w prawo, na severozápadnom okraji Spišskej Belej, spiskiego Imricha Zápolyi, z inicjatywy níckeho práva ku Kežmarku a štyri roky mijając widoczne zbudowania przędzalni kde sa začína dokonalý cyklistický chodník którego rozpoczęto budowę warownego neskôr cisár Ferdinand III. obnovil dávne i biegnie wzdłuż lewego brzegu Popradu. do Tatranskej Kotliny (9 km). zamku. Od tego czasu datuje się też trwa- mestské privilégiá a prijal ho opätovne

100 101 SPISZ / SPIŠ

jący prawie 250 lat konflikt pomiędzy ko- do skupiny kráľovských slobodných miest. Warto zobaczyć tý kultúrny program, vystupujú ľudové sú- lejnymi właścicielami Kieżmarku a miesz- V 18. a 19. storočí sa rozvíjali obchod a re- bory, pouličné divadlá a konajú sa koncerty czanami broniącymi swych przywilejów meslá, na dlhé tradície chýrnych kežmar- Zamek kieżmarski (1)1 . Budowę warow- vážnej hudby. V historickom dome na ul. i wolności. Najostrzej wzajemna wrogość ských súkenníkov a plátenníkov nadviazala nego zamku rozpoczął w połowie XV wie- Hradné námestie 30 (7)7 sa nachádza sídlo wystąpiła za zwierzchności rodu Thököly- pradiareň a tkáčovňa ľanu založená v roku ku żupan spiski Imrich Zapolyia, a jego slovenského Združenia Euroregión Tatry. ich, dopiero w 1651 roku, na podstawie 1860, v roku 1884 vznikla tiež česáreň kolejni właściciele, ród Thökölyich, w la- tzw. umowy wiedeńskiej Imrich Thököly ľanu a v roku 1901 manufaktúra na výrobu tach 1572–1624 przekształcili pierwotne zrzekł się prawa własności do Kieżmarku, súkna. V meste pôsobili početné kultúrne gotyckie założenie w reprezentacyjną, re- Pozoruhodnosti a w cztery lata później cesarz Ferdynand III spolky, fungovala tlačiareň a vedecké pro- nesansową siedzibę, dobudowując w latach przywrócił dawne przywileje miasta i przy- stredie bolo jedným z najvýznamnejších, 1657–58 barokowa kaplicę. Panią zamku Kežmarský hrad (1).1 Výstavbu obran- jął je z powrotem w poczet wolnych miast a to nielen na Spiši. Pôsobili tu a tvorili kieżmarskiego była pierwsza znana z na- ného hradu začal v polovici 15. storočia królewskich. W XVIII i XIX wieku rozwi- o. i. Christian Augustin Ab Hortis (1598 zwiska turystka tatrzańska, Beata Łaska, spišský župan Imrich Zápoľský a jeho ďalší jał się handel i rzemiosło, długą tradycję – 1650), kráľovský lekár a botanik; Voj- która w Zielone Świątki 1565 roku w to- majitelia z rodiny Thökölyovcov prestavali sławnych kieżmarskich sukienników i płó- warzystwie dworzan i mieszczan wybrała v rokoch 1572 – 1624 pôvodnú gotickú cienników podjęła przędzalnia i tkalnia lnu się dla przyjemności na wycieczkę w Tatry stavbu na reprezentačné, renesančné sídlo założona w 1860 roku, a także gręplarnia do Zielonego Stawu Kieżmarskiego. Fakt a v rokoch 1657 – 58 pristavali baroko- lnu powstała w 1884 roku i wytwórnia ten był tak niezwykły, że odnotowały go vú kaplnku. Hradná pani Beata Laska sukna (1901). W mieście działały liczne kroniki miejskie. Legenda dopisała dalszy bola prvou známou tatranskou turistkou, ciąg tej historii – ponoć właśnie za ten na Turice roku 1565 sa v sprievode dvora- towarzystwa kulturalne, istniała drukarnia, czyn mąż Beaty zamknął ją na długie 6 nov a mešťanov vydala na výlet do Tatier a środowisko naukowe było jednym z naj- lat w zamkowej wieży, gdzie jedyną jej po- k Zelenému plesu. Bola to tak neobvyklá bardziej znaczących, nie tylko na Spiszu. ciechą miało być okienko Działali tu i tworzyli m.in. Christian Au- z widokiem na ukochane gustin Ab Hortis (1598–1650), królewski góry. Romantyczna i ładna medyk i botanik; Vojtech Alexander pro- legenda taktownie milczy wadzący właśnie tutaj pionierskie badania o tym, że znacznie młod- nad zastosowaniem promieni rentgenow- szy od Beaty mąż prawie skich w medycynie, czy David Frölich do szczęty przehulał jej astronom i matematyk, pierwszy taternik, majątek, a nawet zdążył który w 1615 roku zdobył Kieżmarski popełnić bigamię. Obecnie Szczyt. Dobrze zachowany układ urbani- w zamku mieści się ekspo- styczny miasta z domami mieszczańskimi zycja Muzeum Kieżmar- późnogotyckimi, renesansowymi i baroko- skiego dotycząca m.in. wymi, z zamkiem oraz świątyniami katolic- tech Alexander, ktorý práve tu realizoval przeszłości miasta, cechów kimi i protestanckimi od 1950 roku stano- priekopnícke výskumy spojené s využi- rzemieślniczych, Bractwa Strzeleckiego, udalosť, že ju zaznamenali v mestských wią zabytkowy rezerwat miejski. Tradycja tím röntgenových lúčov v zdravotníctve, spiskich lekarzy i aptekarzy, w tym pionie- kronikách. Legenda uvádza aj pokračo- kieżmarskiego rzemiosła odżywa w mieście či David Frölich – astronóm a matema- ra rentgenologii dra Wojtecha Alexandra. vanie tohto príbehu – vraj práve za ten- podczas międzynarodowych targów Euro- tik, prvý horolezec, ktorý vystúpil v roku Organizowane są tutaj wystawy czasowe to skutok ju manžel zatvoril na 6 dlhých pejskiego Rzemiosła Ludowego (ELRO). 1615 na Kežmarský štít. Dobre zachovaný oraz koncerty. rokov v hradnej veži, kde jej jediným Rokrocznie przybywają tu rzemieślnicy, nie urbanistický súbor s meštianskymi nesko- potešením bolo okienko z výhľadom tylko ze Słowacji, ale i z całej Europy, aby rogotickými, renesančnými a barokovými Ewangelicki kościół artykularny (3)2 na milované hory. Romantická a krásna na miejscu pokazać turystom swoją sztukę. domami, s hradom a katolíckymi a protes- został w 2008 roku wpisany na Listę Świa- legenda taktne mlčí o tom, že oveľa mlad- Festiwalowi towarzyszy bogaty program tantskými chrámami tvorí od roku 1950 towego Dziedzictwa Kultury UNESCO. ší od Beaty manžel prehýril takmer celý kulturalny, odbywają się występy zespołów mestskú pamiatkovú rezerváciu. Tradície To jeden z pięciu zachowanych na Sło- jej majetok a dokonca spáchal bigamiu. ludowych, teatrów ulicznych i koncerty kežmarského remesla ožívajú v meste počas wacji drewnianych kościołów protestanc- V súčasnosti sa na hrade nachádza expo- muzyki poważnej. W zabytkowej kamieni- medzinárodného festivalu Európske ľudové kich, powstających na mocy 26 artykułu zícia Kežmarského múzea týkajúca sa o. i. cy na ul. Hradné námestie 30 (7)7 mieści remeslo (EĽRO). Každý rok sem prichá- (patrz s. 93). Zbudowano go w 1717 minulosti mesta, remeselníckych cechov, się słowacka siedziba Euroregionu Tatry dzajú remeselníci nielen zo Slovenska, ale aj roku na planie greckiego krzyża z drewna Streleckého spolku, spišských lekárov (Združenie Euroregión Tatry). z celej Európy, aby na mieste ukázali turis- modrzewiowego i cisowego, bez użycia a lekárnikov, ako aj priekopníka röntge- tom svoje umenie. Festival sprevádza boha- gwoździ. Obszerne wnętrze ozdobione nológie Dr. Vojtecha Alexandra. Uspora- freskami, mogące pomieścić ponad 1500 dúvajú sa tu dočasné výstavy a koncerty.

102 103 SPISZ / SPIŠ

wiernych, wyróżnia wspaniałe sklepienie Evanjelický artikulárny kostol (3)2 bol wybitnych absolwentów, którzy zapisali kolebkowe wsparte na czterech spiralnych v roku 2008 zapísaný do Zoznamu sve- się w słowackiej, czeskiej, węgierskiej kolumnach i bogate jak na protestancką tového kultúrneho dedičstva UNESCO. i niemieckiej historii nauki i literatury. świątynię wyposażenie. Je to jeden z piatich zachovaných dreve- Dziś gromadzony przez lata księgozbiór, ných protestantských kos- liczący 150 tysięcy woluminów, w tym 30 tolov na Slovensku postave- tysięcy starodruków oraz 55 inkunabułów, ných na základe čl. 26 (viď stanowi jedną z największych i najbardziej s. 93). Bol postavený v roku cennych bibliotek szkolnych w Europie 1717 na pôdoryse grécke- Środkowej. ho kríža zo smrekovcového a tisového dreva bez pou- Bazylika Mniejsza p.w. św. Krzyża (2)5 . žitia klincov. Priestranný, Późnogotycki kościół zbudowany w latach ozdobený freskami interiér, 1444–98 na miejscu wcześniejszej romań- ktorý pomestí viac ako skiej świątyni należy do największych bu- 1500 veriacich, sa odlišuje dowli sakralnych na Słowacji. Wart uwagi nádhernou valenou klen- jest ołtarz główny ze sceną Ukrzyżowania, bou podopretou štyrmi špi- która została wyrzeźbiona w pracowni Mi- rálovitými piliermi a bohatým zariadením, strza Pawła z Lewoczy. Przed bazyliką znaj- Nowy kościół ewangelicki (4)3 to okazała čo je neobyčajné pre protestantský chrám. duje się renesansowa dzwonnica z 1591 świątynia wybudowana w latach 1872–94 roku, jedna z najstarszych i najpiękniej- meno školy potvrdzuje zoznam význam- według eklektycznego projektu duńskiego Nový evanjelický kostol (4)3 je veľko- szych na Spiszu. ných absolventov, ktorí sa zapísali do slo- architekta Teofila Hansena. Dość zaskaku- lepým chrámom postaveným v rokoch venských, českých, uhorských a nemec- jący efekt daje połączenie dominującego 1872 – 94 podľa eklektického projektu Muzeum kultury mieszczańskiej 6 . kých dejín vedy a literatúry. Knižný fond bizantyjskiego charakteru z elementami dánskeho architekta Teofila Hansena. W zabytkowej kamienicy przy Hlavnom zhromažďovaný mnohé roky má dnes 150 stylu romańskiego i renesansowego. Mo- Dosť prekvapivý efekt dáva prepojenie námestí mieści się stała ekspozycja mu- tisíc zväzkov, z toho je 30 tisíc starých tlačí numentalne wnętrze świątyni podkreśla prevládajúceho byzantského charakteru zeum kieżmarskiego prezentująca kulturę a 55 inkunábul, a je jednou z najväčších usytuowanie ołtarza głównego ponad s prvkami románskeho a renesančného mieszczańską. W pięknych, stylowo urzą- a najcennejších školských knižníc v Stred- poziomem nawy, prowadzi do niego slohu. Monumentálnosť interiéru je zvý- dzonych wnętrzach można zobaczyć, jak nej Európe. 18 stopni schodów. W kościele znajdu- raznená umiestnením hlavného oltára nad wyglądało codzienne życie zamożnych je się mauzoleum Imricha Thököly’ego, úrovňou lode, vedie k nemu 18 schodov. spiskich mieszczan. Zgromadzono tu Bazilika minor svätého Kríža (2)5 . Ne- chętnie odwiedzane przede wszystkim V kostole sa nachádza mauzóleum Imri- przedmioty codziennego użytku, obrazy, skorogotický kostol postavený v rokoch przez węgierskich turystów. Thököly, pan cha Thökölyho, ktoré radi navštevujú pre- zegary i meble pochodzące z XVIII i XIX 1444 – 98 na mieste predchádzajúceho na zamku kieżmarskim, przywódca wę- dovšetkým maďarskí turisti. Thököly, pán wieku. románskeho chrámu patrí k najväčším gierskiego powstania antyhabsburskiego na kežmarskom hrade, vodca uhorského sakrálnym budovám na Slovensku. Za po- w 1678 roku, niepodległościowe aspiracje protihabsburského povstania v roku 1678, Biała Spiska miasto liczące 7 000 miesz- zornosť stojí hlavný oltár s výjavom Ukri- polityczne realizował w przymierzu z Tur- realizoval svoje politické ambície získa- kańców, położone nad Popradem, u stóp žovania, ktorý pochádza z dielne Majstra cją, sułtan turecki koronował go nawet nia nezávislosti v spojenectve s Tureckom Tatr Bielskich. To jedno z miasteczek Spi- Pavla z Levoče. Pred bazilikou sa nachádza na króla Węgier. Klęska wojsk tureckich a turecký sultán ho dokonca korunoval sza, którego historia niczym soczewka sku- renesančná zvonica z roku 1591, jedna pod Wiedniem położyła kres jego karierze. za uhorského kráľa. Porážka tureckých pia bogate dzieje regionu i jego wielokultu- z najstarších a najkrajších na Spiši. Zmarł na wygnaniu w Konstantynopolu, vojsk pri Viedni znamenala koniec jeho rowego dziedzictwa. Wolne miasto królew- a w roku 1906 jego prochy sprowadzono kariéry. Zomrel vo vyhnanstve v Konštan- skie Szepesbéla lokował u schyłku XIII wie- Múzeum meštianskej kultúry 6 . V his- do rodzinnego Kieżmarku. tínopole a v roku 1906 boli jeho pozostat- ku węgierski król Stefan IV. Po najazdach torickom kamennom dome pri Hlavnom ky privezené do rodného Kežmarku. tatarskich wyludnione okolice zasiedlili ko- námestí je prezentovaná stála expozícia 4 Liceum ewangelickie (5) działało od po- loniści niemieccy, nazywani tu Sasami, któ- kežmarského múzea zasvätená meštianskej łowy XVI wieku do 1945 roku, przyjmu- Evanjelické lýceum (5)4 pôsobilo od polo- rzy przez kolejne wieki współtworzyli hi- kultúre. V krásnom štýlovom interiéri sa jąc uczniów bez względu na wyznanie vice 16. storočia do roku 1945 a prijímalo storię i kulturę regionu. Od 1412 do 1769 môžeme oboznámiť s každodenným živo- i narodowość. W 1787 roku gimnazjum študentov bez ohľadu na vierovyznanie či roku miasto związane było administracyj- tom zámožných spišských mešťanov. Sú zyskało prawo do wykładania przedmio- národnosť. V roku 1787 gymnázium ob- nie z Rzeczpospolitą, wchodziło w skład tu zhromaždené predmety každodennej tów uniwersyteckich i zyskało status li- držalo právo prednášať univerzitné pred- starostwa spiskiego, utworzonego po tym, potreby, obrazy, hodiny a nábytok pochá- ceum. O renomie szkoły świadczy lista mety a získalo postavenie lýcea. Dobré jak król Władysław Jagiełło pożyczył królo- dzajúci z konca 18. a z 19. storočia.

104 105 SPISZ / SPIŠ

wi Zygmuntowi Luksemburczykowi 37 ty- Spisšká Belá – mesto, v ktorom žije wał w swoich miastach kształtne statuy Pozoruhodnosti sięcy kop groszy praskich, biorąc w zastaw 7 000 obyvateľov, položené pri Poprade z wdzięczną postacią Marii Panny. Z rado- 16 spiskich miast. W XVI wieku, za sprawą na úpätí Belianskych Tatier. Je to jedno ści obdarował ponadto wszystkie samorzą- Kostol sv. Antona Pustovníka (8)8 z ro- Lorenza Serpiliusa, który powrócił po stu- z mestečiek Spiša, ktorého história odzr- dy miejskie niebagatelną sumą stu talarów. kov 1263 – 65, prestavaný v roku 1720. diach w Wittenberdze w rodzinne strony, kadľuje bohaté dejiny regiónu a jeho mul- Je to najstarší murovaný objekt v meste. Biała Spiska stała się prężnym ośrodkiem tikultúrne dedičstvo. Slobodné kráľovské Muzeum Józefa Maximiliana Petzwala Zdobia ho skromné, ale vysoké gotické reformacji. W 1895 roku dotarła tu kolej mesto Szepesbéla lokoval na konci 13. sto- 10 powstało w domu należącym do zna- klenby. V interiéri sa zachovali gotické koszycko-bogumińska, a miasto rozrastało ročia uhorský kráľ Štefan IV. Po tatárskych komitej rodziny Petzwalów. Pochodzący sochy zobrazujúce patróna chrámu, sv. się i modernizowało, nie zatracając swojego vpádoch vyľudnené okolie osídlili nemeckí z Moraw Jan Krzysztof Petzwal, po dość Mikuláša a Pannu Máriu. Pri kostole do- średniowiecznego charakteru. Słynna była kolonisti, ktorých tu nazývajú Sasmi a kto- burzliwej młodości, którą spędził jako minuje renesančná zvonica (1598) s cha- fabryka płótna lnianego, które eksporto- rí v priebehu ďalších storočí spolutvorili wędrowny komediant, osiadł w Białej Spi- rakteristickou majstrovskou atikou. wano nawet do dalekiej Turcji. Pod koniec históriu a kultúru regiónu. V rokoch 1412 skiej, gdzie został nauczycielem i organi- XIX wieku powstały tu istniejące do dziś – 1769 bolo mesto administratívne spojené stą. W 1825 roku skonstruował maszynę Socha Matky Božej (9)9. Podobné sochy zakłady tytoniowe. W 1972 roku do miasta s Poľskom, patrilo do spišského starostov- do pisania, a jego dwaj synowie również stoja dnes skoro vo všetkých založených przyłączono miejscowość Strażki (Strážky), stva vytvoreného vtedy, keď kráľ Vladislav zapisali się w dziejach wynalazków i na- mestách spišského starostovstva. Dal ich w której już w połowie XII wieku istniał Jagelovský požičal kráľovi Žigmundovi Lu- uki. Otto był cenionym autorem podręcz- postaviť v roku 1728 Teodor Ľubomír- warowny gródek na starym szlaku handlo- xemburskému 37 tisíc kôp grošov pražských ników wyższej matematyki, hydrauliki sky, známy svojou prudkou povahou wym wiodącym doliną Popradu. a vzal do zálohu 16 spišských miest. V 16. i hydrotechniki, zaś Józef Maksymilian a mnohými ľúbostnými dobrodružstvami. storočí sa vďaka Lorenzovi Serpiliusovi, kto- został członkiem Akademii Wiedeńskiej Prchký starosta zviedol v Krakove ženu rý sa vrátil po štúdiu v Wittenbergu do rod- i wynalazł obiektyw fotograficzny. Skon- anglického obchodníka, prekrásnu Hele- Warto zobaczyć ného kraja, Spišská Belá stala významným struowany przez Petzwala w 1840 roku, nu Cumming a dlhé roky sa s ňou usiloval strediskom reformácie. V roku 1895 tu bola ale opatentowany przez jego wiedeńskie- legálne zosobášiť. Keď Helena konečne go przyjaciela Piotra Voigtländera, zestaw získala rozvod a pápežský dišpenz, Ľubo- Kościół p.w. św. Antoniego Pustelnika vybudovaná košicko-bohumínska železnica do dagerotypii z trzema soczewkami moż- mírsky ako vótum dal postaviť vo svojich (8)8 z lat 1263–65, przebudowany w 1720 a mesto sa rozvíjalo a modernizovalo, pri- na oglądać w muzeum obok ponad 600 mestách krásne sochy s vďačnou postavou roku. To najstarszy obiekt murowany čom nestratilo svoj stredoveký charakter. innych eksponatów przedstawiających Panny Márie. Od radosti tiež obdaroval w mieście. Jego ozdobą są powściągliwe Známa bola výrobňa ľanového plátna, ktoré historię fotooptyki. všetky mestské samosprávy nemalou su- i strzeliste gotyckie sklepienia. We wnę- sa vyvážalo aj do ďalekého Turecka. Koncom mou sto toliarov. trzu zachowały się gotyckie rzeźby przed- 19. storočia tu vznikli dodnes existujúce ta- Muzeum doktora Michała Greisigera stawiające patrona świątyni, św. Mikołaja, bakové závody. V roku 1972 boli k mestu prezentuje badania i postać wielce Múzeum Jozefa Maximiliána Petzvala i Pannę Marię. Obok kościoła góruje rene- pripojené Strážky, v ktorých už v polovici 11 zasłużonego dla Białej Spiskiej lekarza, 10 je založené v dome patriacom vý- sansowa dzwonnica (1598) z charaktery- 12. storočia bolo obranné hradisko na sta- wybitnego historyka, etnografa, arche- znamnému rodu Petzvalovcov. Pochádza- styczną, misterną koronką attyki. rej obchodnej ceste prechádzajúcej dolinou Popradu. ologa i geologa, badacza Tatr i prekur- júci z Moravy Ján Krištof Petzval po dosť sora turystyki tatrzańskiej. Na wystawie búrlivej mladosti, ktorú strávil ako potul- Statua Matki Boskiej 9 . Podobne figu- urządzonej w domu, w którym mieszkał ný komediant, sa usadil v Spišskej Belej, ry znajdują się do dziś prawie we wszyst- i pracował od 1887 roku, można zobaczyć kde začal pôsobiť ako učiteľ a organista. kich zastawnych miastach zgromadzone przez niego zbiory fauny, V roku 1825 zostrojil písací stroj a jeho starostwa spiskiego. Ufun- flory, przyrody nieożywionej i znaleziska dvaja synovia sa takisto zapísali do dejín dował je w 1728 roku archeologiczne. vynálezov a vedy. Otto bol ceneným auto- Teodor Lubomirski, zna- rom učebníc matematiky pre pokročilých, ny ze swego gwałtownego Kościół p.w. św. Anny w Strażkach 12 hydrauliky a hydrotechniky, Jozef Maxi- charakteru i licznych mi- to niewielka, pozbawiona wieży gotycka milián bol členom Viedenskej akadémie łosnych podbojów. Krewki świątynia. We wnętrzu zachowały się ołta- a vynašiel fotografický objektív. V múzeu starosta uwiódł w Krakowie rze z początku XVI wieku i Golgota, która si môžeme pozrieť dagerotypickú súpravu żonę angielskiego kupca, powstała w słynnej pracowni snycerskiej s tromi šošovkami, skonštruovanú Petzva- piękną Helenę Cumming, Mistrza Pawła z Lewoczy. XVI-wiecz- lom v roku 1840, ale patentovanú jeho i przez długie lata czynił na polichromia, jeden z najwspanial- viedenským priateľom Petrom Voigtlän- starania, by ją legalnie szych przykładów malowideł ściennych derom, a viac ako 600 iných predmetov poślubić. Kiedy Helena na Słowacji, obrazuje pasję Pana Jezusa prezentujúcich históriu fotooptiky. wreszcie uzyskała rozwód i papieską dys- z rzadkim wizerunkiem drogi krzyżowej; pensę, Lubomirski jako wotum ufundo-

106 107 SPISZ / SPIŠ

Zbawiciel po upadku siedzi na krzyżu, Múzeum Dr. Michala Greisigera 11 Ladislav Mednyánszky urodził się w 1852 19. storočia patril kaštieľ v Strážkach uhor- który zaraz potem stanie się narzędziem prezentuje výskum a osobnosť lekára, vy- roku w Bekowie, w arystokratycznej wę- ským aristokratom Medňanským. Detstvo jego męki. Stojąca obok kościoła rene- nikajúceho historika, etnografa, archeo- gierskiej rodzinie. Dzieciństwo i młodość a mladosť tu strávil Ladislav Medňanský, sansowa dzwonnica z charakterystyczną lóga a geológa, bádateľa Tatier a priekop- spędził w kasztelu w Strażkach, studia vynikajúci impresionistický maliar. attyką, wśród wielu podobnych, stawia- níka tatranskej turistiky, ktorý sa výrazne malarskie podjął za namową austriackiego nych w spiskich miastach, wyróżnia się zaslúžil o rozvoj Spišskej Belej. Na výsta- akwarelisty Thomasa Endera, który jako sgraffitową ornamentyką z motywem róży ve usporiadanej v dome, v ktorom býval pierwszy dostrzegł jego talent. Medny- Ladislav Medňanský sa narodil v roku i chabra. a pracoval od roku 1887, si môžeme po- anszky uczył się w Akademii Sztuk Pięk- 1852 v Bekove, v aristokratickej uhorskej zrieť jeho zbierku fauny, flóry, neživej prí- nych w Monachium, a następnie w Paryżu rodine. Detstvo a mladosť strávil v kaštieli Kasztel w Strażkach 13 powstał na miej- rody a archeologické nálezy. w École des Beaux-Arts. Wiele podróżo- v Strážkach, študoval maliarstvo po pre- scu wczesnośredniowiecznego warownego wał po Europie, często jednak powracał sviedčaní rakúskym akvarelistom Thoma- gródka, który w XIII wieku przebudo- Kostol sv. Anny v Strážkach 12 je malý na Spisz, w rodzinne strony. Pracowity i za- som Enderom, ktorý ako prvý spozoroval wano na gotycki zamek. W połowie XVI gotický chrám bez veže. V interiéri sa mknięty w sobie, obdarzony pasją i wrażli- jeho talent. Medňanský študoval v Aka- wieku rodzina Horwáthów-Stansithów zachovali oltáre zo začiatku 16. storočia wością dużo malował, całe życie zapisywał démii výtvarného umenia v Mníchove wystawiła na jego fundamentach renesan- a Golgota, ktorá vznikla v slávnej rez- swoje obserwacje i refleksje w dzienniku, a potom v Paríži v École des Beaux-Arts. sowy kasztel z trzema wieżami i obronnym bárskej dielni Majstra Pavla z Levoče. który jest nie tylko cennym źródłem wie- Veľa cestoval po Európe, často sa však murem zwieńczonym attyką. Po pożarze Polychrómia zo 16. storočia, jeden z naj- dzy o epoce, ale i świadectwem niezwykłej vracal na Spiš do rodného kraja. Usilovný w roku 1708 dostawiono czwarte skrzy- veľkolepejších príkladov stenných malieb osobowości malarza-filozofa. W czasie a uzatvorený do seba, pracoval s nadšením dło do obronnej budowli, dzięki czemu na Slovensku, predstavuje Ježišovo umu- pierwszej wojny światowej, mimo słuszne- a citlivosťou, veľa maľoval, celý život zapi- powstał zamknięty murami wewnętrz- čenie v zriedkavom vyobrazení krížovej go wieku, zgłosił się na ochotnika i wyje- soval svoje postrehy a reflexie do denníka, ny dziedziniec. Okres świetności kasztel cesty; Spasiteľ po úpadku sedí na kríži, chał na front jako korespondent wojenny ktorý je nielen cenným zdrojom vedomos- przeżywał w okresie, gdy znajdował się ktorý sa o chvíľu premení na nástroj jeho i rysownik. Ranny podczas walk nie odzy- tí o jeho dobe, ale zároveň je svedectvom w rękach Georga Horwátha-Stansitha, któ- umučenia. Renesančná zvonica s charak- skał w pełni zdrowia i zmarł w 1919 roku nevšednej povahy maliara-filozofa. V čase teristickou atikou, ktorá w Wiedniu. prvej svetovej vojny sa napriek pokročilé- stojí v blízkosti kostola, sa mu veku prihlásil ako dobrovoľník a vyces- odlišuje od mnohých po- Ogromna spuścizna malarska Mednyán- toval na front ako vojnový korešpondent dobných stavaných v spiš- szkyego – liczne pejzaże i znakomite, po- a kresliar. Bol zranený počas bojov, nikdy ských mestách sgrafitovým głębione psychologicznie portrety – stano- úplne nevyzdravel a zomrel v roku 1919 zdobením s motívom ruže wi trzon utworzonej tu Słowackiej Galerii vo Viedni. a nevädze. Narodowej. Ciekawa jest historia kolekcji obrazów artysty. Margita Czóbel, siostrze- Rozsiahle maliarske dielo Medňanského 13 Kaštieľ v Strážkach nica malarza, słynąca z ekscentrycznych za- – mnohé krajinky a vynikajúce, prehĺbené bol postavený na mieste chowań ­– ponoć miała zwyczaj zażywania psychologické portréty – je základom tu hradiska z raného stredove- kąpieli w przepływającym przez dworski založenej Slovenskej národnej galérie. Za- ku, ktorý bol v 13. storočí park Popradzie, bez względu na stan po- ujímavý je príbeh zbierky obrazov umelca. prestavaný na gotický hrad. gody, i nawet jako 80-letnia ry w 1584 roku założył tu łacińską szkołę V polovici 16. storočia na jeho základoch dama – przed wkroczeniem humanistyczną i zaczął gromadzić księgo- vybudovala rodina Horváthovcov-Stan- wojsk radzieckich w 1945 zbiór, dając początek jednej z największych sithovcov renesančný kaštieľ s tromi bašta- roku kazała obrazy wuja prywatnych bibliotek w królestwie węgier- mi a múrom s atikou. Po požiari v roku zamurować w piwnicy kasz- skim. W drugiej połowie XIX wieku kasz- 1708 bolo pristavané štvrté krídlo obran- telu. Tajemnicy strzegła aż tel w Strażkach należał do węgierskich ary- nej budovy, vďaka čomu vzniklo vnútor- do śmierci w 1972 roku. stokratów Mednyánszkych. Dzieciństwo né nádvorie obklopené hradbami. Svoje i młodość spędził tu Ladislav Mednyánszky najlepšie obdobie zažil kaštieľ v čase, keď Odkryte przypadkiem, pod- wybitny malarz impresjonista. patril Georgovi Horváthovi-Stansithovi, czas remontu, stały się ozdo- ktorý tu v roku 1584 založil latinskú hu- bą muzealnej ekspozycji. manistickú školu a začal zhromažďovať Kasztel w Strażkach ota- zbierku kníh, ktorá bola prvopočiatkom cza malowniczy park sięga- jednej z najväčších súkromných knižníc jący brzegów Popradu, urzą- v uhorskom kráľovstve. V druhej polovici dzony na początku XIX wieku w modnym Margita Czóbelová, neter maliara, známa wówczas stylu angielskim. svojím excentrickým správaním ­– mala vraj

108 109 SPISZ / SPIŠ

Huncowce wieś położona na prawym vo zvyku kúpať sa v Poprade, ktorý preteká brzegu rzeki Poprad, na terenie zasie- dvorským parkom a to bez ohľadu na poča- dlonym już w czasach rzymskich około sie a dokonca aj ako 80-ročná dáma – pri- V wieku, o czym świadczą znaleziska ar- kázala pred príchodom sovietskeho vojska cheologiczne. W średniowieczu (1308 rok) v roku 1945 zamurovať obrazy uja v piv- wspominana jest jako Villa Canis czyli Psia nici kaštieľa. Tajomstvo neprezradila až Wieś, ponieważ mieszkańcy zajmowali się do smrti v roku 1972. Náhodne odhalené wówczas hodowaniem psów myśliwskich. počas rekonštrukčných prác sú dnes ozdo- Najstarszym zabytkiem jest kościół p.w. bou múzejnej expozície. św. Krzyża 14 , który powstał w połowie Kaštieľ v Strážkach je obklopený maleb- XIII wieku. Z tego okresu zachowała się ným parkom siahajúcim brehov Popradu, jedynie romańska wieża, bryła nosi ślady ktorý bol zriadený na začiatku 19. storočia gotyku a wyposażenie wnętrza jest baroko- v módnom anglickom štýle. we i klasycystyczne. Jak w każdym spiskim cją wsi jest Thermal Park Vrbov 16 , starostovstva vytvoreného v dôsledku zá- miasteczku znajduje się tu również kościół Huncovce – obec na pravom brehu Po- kąpielisko termalne z kilkoma basenami, lohu. Najstarším chrámom je kostol sv. ewangelicki zbudowany w 1859 roku. pradu, na území obývanom už v rímskej które zasilane są zmineralizowaną wodą Serváca 15 vybudovaný koncom 13. sto- W XVIII i XIX wieku w Huncowcach osie- dobe okolo 5. storočia, čo potvrdzujú ar- o właściwościach leczniczych. ročia, ktorý napriek mnohým prestavbám dlali się licznie Żydzi, którzy już pod ko- cheologické nálezy. V stredoveku (1308) sa zachoval stopy románskeho slohu v podo- niec XVIII wieku założyli tu jesziwę, szkołę spomína ako Villa Canis, čiže Psia dedina, Lubica położona zaledwie dwa kilo- be portálu s košovými hlavicami a charak- rabinacką, jedną z najlepszych i najwięk- pretože sa jej obyvatelia v tej dobe veno- metry od Kieżmarku wspominana jest już teristického okienka vo veži. Pri kostole sa szych na Węgrzech. W 1820 roku zaczęto vali chovu poľovníckych psov. Najstaršou w roku 1251. Po najeździe tatarskim wy- nachádza renesančná zvonica typická pre budować w stylu klasycystycznym okazałą pamiatkou je kostol sv. Kríža 14 , ktorý ludnioną wieś zasiedlili koloniści niemiec- Spiš a stĺp so sochou Panny Márie posta- synagogę, która istnieje do dziś. W 1943 vznikol v polovici 13. storočia. Z tejto doby cy, którzy na mocy przywileju od króla vený na podnet starostu Ľubomírskeho. roku wszystkich Żydów z Huncowiec wy- sa zachovala jedine románska veža, samot- Stefana V w roku 1271 założyli tu miasto. Najväčšou atrakciou obce je Thermal Park wieziono do obozów zagłady. W Huncow- ná budova bola upravená v gotickom slohu Miasto, podobnie jak pobliski Wierzbów, Vrbov 16 , termálne kúpalisko s niekoľký- cach warto zobaczyć elektrownię wodną, a interiér je barokový a klasicistický. Ako należało do starostwa spiskiego, o czym mi bazénmi, ktoré ponúkajú mineralizova- wystawioną w 1910 roku przez Karola v každom spišskom mestečku aj tu je evan- świadczy też statua Matki Boskiej ufundo- nú liečivú vodu. Weina, kieżmarczanina, właściciela fabryki jelický kostol, ktorý bol postavený v roku wana przez starostę Lubomirskiego. Go- tkackiej Tatralan – nie dość że posiada ład- 1859. V 18. a 19. storočí sa v Huncovciach spodarczy upadek pod koniec XIX wieku Ľubica – obec nachádzajúca sa iba ną, nieco secesyjną bryłę, to od ponad stu usadzovalo veľa Židov, ktorí tu už koncom sprawił, że Lubica straciła prawa miejskie. 2 km od Kežmarku – sa spomína už v roku lat nieprzerwanie produkuje prąd. 18. storočia založili ješivu, rabínsku školu, O świetności i zamożności miasta świadczą 1251. Obec vyľudnenú po tatárskom vpá- jednu z najlepších a najväčších v Uhor- zachowane do dziś renesansowe kamienicz- de opäť osídlili nemeckí kolonisti, ktorí Wierzbów. Wieś położona w dolinie sku. V roku 1820 začali stavať veľkolepú ki przy rynku i zabytkowe rzymskokatolic- tu na základe privilégia kráľa Štefana V. za- Wierzbowskiego potoku, licząca 1200 synagógu v klasicistickom slohu, synagóga kie świątynie z XIII wielu; kościół p.w. św. ložili mesto v roku 1271. Mesto, podobne mieszkańców, pierwszy raz wspominana jest jestvuje dodnes. V roku 1943 boli všetci Ducha i największy na Spiszu, dwunawowy ako neďaleký Vrbov, patrilo do spišského w dokumencie króla Beli IV z 1251 roku. Židia z Huncoviec vyvezení do táborov gotycki kościół p.w. Wniebowzięcia Pan- starostostva, o čom svedčí tiež socha Panny Zasiedlona przez kolonistów niemieckich smrti. V Huncovciach za pozornosť stojí ny Marii (17)17 , którego dumą jest piękna Márie postavená starostom Ľubomírskym. uzyskała prawa miejskie, a w 1412 roku vodná elektráreň vybudovaná v roku 1910 rzeźba Madonny z pracowni Mistrza Pawła Hospodársky úpadok na konci 19. storočia weszła do starostwa spiskiego, utworzone- Karolom Weinom, rodákom z Kežmarku, z Lewoczy oraz iluzjonistyczne, barokowe spôsobil, že Ľubica stratila mestské práva. go na mocy zastawu. Najstarsza świątynia majiteľom tkáčskej továrne Tatraľan, kto- freski. W 1786 przy rynku wystawiono O výnimočnosti a zámožnosti mesta sved- to kościół p.w. św. Serwacego 15 wybu- rá má nielen peknú budovu so secesnými kościół ewangelicki 18 , a ekumenicz- čia dodnes zachované renesančné kamenné dowany pod koniec XIII, mimo licznych prvkami, ale viac ako sto rokov nepretržite ny dialog architektury sakralnej w Lubicy domy na námestí a historické rímskokato- modernizacji zachował ślady stylu romań- vyrába elektrinu. dopełnia cerkiew greckokatolicka p.w. lícke chrámy z 13. storočia, kostol sv. Du- skiego w postaci portalu z koszykowymi Wniebowzięcia Panny Marii (19)19 wybu- cha a najväčší na Spiši, dvojloďový gotický głowicami i charakterystycznego okienka Vrbov – obec v doline Vrbovského potoka, dowana po II wojnie światowej. kostol Nanebovzatia Panny Márie 17 , w wieży. Obok kościoła znajduje się częsta má 1200 obyvateľov, prvýkrát sa spomína ktorý sa pýši krásnou sochou Madony na Spiszu renesansowa dzwonnica i statua v listine kráľa Bela IV. z roku 1251. Osídle- z dielne Majstra Pavla z Levoče a iluzio- z figurą Panny Marii ufundowana przez ná nemeckými kolonistami získala mestské nistickými barokovými freskami. V roku starostę Lubomirskiego. Największą atrak- práva a od roku 1412 patrila do spišského 1786 bol na námestí postavený evanje-

110 111 SPISZ / SPIŠ

Nie przegap lický kostol 18 , a ekumenický dialóg sakrálnej architektúry v Ľubici doplňuje Jaskinia Bielska 20 to największa i naj- gréckokatolícka cerkev Nanebovzatia piękniejsza z jaskiń tatrzańskich udostęp- Panny Márie 19), postavená po 2. sveto- niona do zwiedzania już w 1882 roku. vej vojne. Znajduje się w Tatrach Bielskich na pół- nocnym stoku Kobylego Wierchu. Do Ta- Nenechajte si ujsť trzańskiej Kotliny prowadzi świetna droga rowerowa z Białej Spiskiej, do samej jaskini Belianska jaskyňa 20 je najväčšou dojście od wsi ścieżką edukacyjną. Jaskinia a najkrajšou z tatranských jaskýň, sprí- słynie z przepięknej szaty naciekowej, któ- stupnenou návštevníkom už v roku 1882. rą tworzą fantazyjne stalaktyty, stalagmity Nachádza sa v Belianskych Tatrách na se- oraz wielkiej urody jeziorka jaskiniowe. vernom svahu Kobylieho vrchu. Do Tat- Długość trasy zwiedzania wynosi 1370 m, ranskej Kotliny vedie výborný cyklistický z przewyższeniami sięgającymi 125 m. chodník zo Spišskej Belej, do samotnej jas- kyne vedie z obce náučný chodník. Jasky- ňa je známa krásnou kvapľovou výzdobou, ktorú tvoria fantastické stalaktity, stalag- mity a prekrásne jaskynné jazierka. Dĺžka prehliadkovej trasy je 1370 m, prevýšenie dosahuje 125 m.

112 113 Nie zapomnij, czyli krótko o przepisach rowero- Nezabudnite na niečo, čiže stručne o predpisoch wych i obowiązkowym wyposażeniu pre cyklistov a povinnej výbave

Pamiętaj, że zawsze należy stosować się do przepisów Majte na pamäti, že v Poľsku aj na Slovensku vždy o ruchu drogowym w Polsce i na Słowacji. Przestrze- musíte dodržiavať predpisy o cestnej premávke. gamy zasad bezpieczeństwa i dostosowujemy wybór Dodržujte bezpečnostné zásady a trasu prispôsobte trasy do naszych umiejętności i kondycji. Nigdy nie schopnostiam a kondícii. Nesmiete riadiť bicykel po jeździmy na rowerze po spożyciu alkoholu czy pod požití alkoholu ani pod vplyvom omamných látok. wpływem środków odurzających. Przekraczając gra- Pri ceste do zahraničia musíte mať doklad totožnosti. nicę, musimy posiadać dokument tożsamości.

Obowiązkowe wyposażenie roweru Povinná výbava bicykla

• Z przodu – światło przednie barwy białej bądź • Vpredu – predné biele alebo žlté svetlo, môže żółtej, stałe albo migające. Na Słowacji obowiązko- svietiť nepretržite alebo prerušovane; Na Slovensku we światło białe odblaskowe. je povinné biele odrazové svetlo; • Z tyłu – światło odblaskowe barwy czerwonej • Zozadu – odrazové svetlo červenej farby (v tva- (o kształcie innym niż trójkąt) oraz światło pozycyjne re inom než trojuholník), a červené obrysové sve- czerwone (może być migające) Światła rowerowe mu- tlo (môže svietiť prerušovane). Osvetlenie bicykla szą być przymocowane na wysokości nie wyższej niż nesmie byť upevnené vyššie ako 150 cm a nižšie ako 150 cm i nie niższej niż 25 cm od powierzchni drogi. 25 cm od vozovky; • Dla własnego bezpieczeństwa można stosować • Pre vlastnú bezpečnosť možno používať odra- oświetlenie pasywne w postaci odblasków na szpry- zové bočné svetlá na kolesách a pedáloch. Povolené chach i pedałach. Dozwolone są również opony z pa- je tiež používanie pneumatík s odrazovým bočným skiem odblaskowym na bokach. pruhom; • Każdy rower musi posiadać przynajmniej jeden • Každý bicykel musí mať aspoň jednu funkčnú sprawny hamulec. Przepisy nie określają jakiego typu brzdu. Predpisy neurčujú konštrukciu brzdy, musí ma być jego konstrukcja, ma być skuteczny. Na Sło- byť funkčná. Na Slovensku bicykel musí mať dve wacji obowiązkowe są dwa sprawne i niezależne od seba nezávislé brzdy. od siebie hamulce.

Nie zapomnij, że na Słowacji Nezabudnite, že na Slovensku

• Poza terenem zabudowanym rowerzysta ma • Cyklista je povinný počas jazdy na bicykli obowiązek nosić należycie umocowany kask mimo obce chrániť si hlavu riadne upevnenou ochronny. Rowerzyści poniżej 15 roku życia mają ochrannou prilbou. Ak je cyklistom osoba mladšia ten obowiązek również w terenie zabudowanym. ako 15 rokov, táto povinnosť sa vzťahuje aj na jazdu • Kamizelka odblaskowa lub elementy odblasko- v obci. we na ubraniu są obowiązkowe jeżeli rower jest pro- • Reflexná vesta alebo odrazové prvky na oblečení wadzony. sú povinné, keď bicykel vediete; • Dzieci do lat 7 można przewozić w specjalnym • Deti do 7 rokov možno prepravovať v špeciál- siodełku lub przyczepce, przy czym kierujący musi nom sedadle alebo v prívese, pričom cyklista musí mieć minimum 15 lat. mať aspoň 15 rokov; • Dzieci do lat 10 można przewozić wyłącznie pod • Osoba mladšia ako 10 rokov smie na ceste opieką osoby starszej niż 15 lat. Wyjątek stanowią s výnimkou cestičky pre cyklistov, poľnej cesty, lesnej ścieżki rowerowe, drogi polne, leśne i oznaczone te- cesty, obytnej zóny a chodníka pre chodcov jazdiť na reny osiedlowe oraz chodniki dla pieszych. bicykli len pod dohľadom osoby staršej ako 15 rokov. • Dzieci powyżej 10 lat mogą same poruszać sie • Deti staršie ako 10 rokov môžu samy jazdiť na na rowerze. bicykli. • W przypadku oznaczonych ścieżek rowerowych • V prípade označených cestičiek pre cyklistov sú występuje obowiązek z ich korzystania. cyklisti povinní ich používať; • Jazda dwóch rowerzystów obok siebie jest możli- • Dvaja cyklisti vedľa seba smú jazdiť len na ce- wa tylko na wyznaczonych do tego ścieżkach rowero- stičkách určených pre cyklistov; wych. • Cyklista nesmie viesť počas jazdy psa ani druhý • Podczas jazdy nie wolno prowadzić psa bądź dru- bicykel; giego roweru. • Cyklista musí aspoň jednou rukou držať riadidlo • Powinniśmy trzymać co najmniej jedną rękę a nohy musí mať na pedáloch. na kierownicy i nogi na pedałach. • Zmena jazdného pruhu alebo zmena smeru jaz- • Przy zmianie pasa ruchu lub kierunku jazdy na- dy musí byť vopred signalizovaná. leży obowiązkowo to zasygnalizować. • V pešej zóne majú chodci prednosť. • Strefy z napisami „Pešia zóna” nakazują obowią- zek ustąpienia pierwszeństwa pieszym. Gmina Czarny Dunajec ul Piłsudskiego 2, 34-470 Czarny Dunajec www.czarny-dunajec.pl, [email protected] Miasto Nowy Targ ul. Krzywa 1, 34-400 Nowy Targ www.nowytarg.pl, [email protected] Gmina Nowy Targ ul. Bulwarowa 9, 34-400 Nowy Targ www.ugnowytarg.pl, [email protected] Gmina Szaflary ul. Zakopiańska 18, 34-424 Szaflary www.szaflary.pl,[email protected] Mesto Kežmarok Hlavné námestie 1, 060 01 Kieżmark www.kezmarok.sk, [email protected] Mesto Liptovský Mikuláš Štúrova 1989/41, 031 42 Liptovský Mikuláš www.mikulas.sk, [email protected] Mesto Trstená Bernolákova 96/8, 028 01 Trstená www.trstena.sk, [email protected] Obec Hladovka 027 30 Sucha Horá č. 45 www.haldovka.orava.sk, [email protected] Obec Huncovce Hlavná 29/2, 059 92 Huncovce www.huncovce.sk, [email protected] Obec Liesek Michalská časť 442, 027 12 Liesek www.liesek.eu.sk, [email protected] Obec Nižná Nová doba 506, 027 43 Nižná www.nizna.sk, [email protected] Obec Suchá Hora 027 13 Suchá Hora 252 www.suchahora.eu, [email protected] Obec Vrbov 059 72 Vrbov 204 www.obecvrbov.sk, [email protected] Związek Euroregion „Tatry” w Nowym Targu ul. Jana III Sobieskiego 2, 34-400 Nowy Targ www. euroregion-tatry.eu, [email protected]

www.szlakwokoltatr.eu • www.cestaokolotatier.eu

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013 Publikácia spolufinancovaná Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013 ISBN 978-83-943901-0-5