Rzeczpospolita Polsko-Litewska Historia Pierwszej Monarchii Konstytucyjnej Grzegorz Górski
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Rzeczpospolita 978-83-65824-04-2 polsko-litewska Historia pierwszej monarchii konstytucyjnej Grzegorz Górski Monografie Kolegium Jagiellońskiego Rzeczpospolita polsko-litewska Historia pierwszej monarchii konstytucyjnej Grzegorz Górski Monografie Kolegium Jagiellońskiego Redakcja: Grzegorz Górski Copyright by © Grzegorz Górski Opracowanie graficzne: Beata Króliczak-Zajko Machina Druku Korekta: Anna Filpska Skład i łamanie: Mariusz Syguła Wydawca: Machina Druku na zlecenie Jagiellońskiego Instytutu Wydawniczego Machina Druku ul. Szosa Bydgoska 50 87-100 Toruń tel. 56 651 97 87 ISBN 978-83-65824-04-2 Druk: Machina Druku www.machinadruku.pl Racje nie są rozłożone równo między wszystkie narody, rację mają Ci, co walczą o wolność. Pamięci Marii i Lecha Kaczyńskich Spis treści Wstęp 7 1. Początki państwa polskiego 11 Korzenie państwa 11 Państwo Wiślan 17 Państwo Piastów 21 Królestwo Polskie 24 Polska a cesarstwo i papiestwo 26 Ustrój monarchii piastowskiej 28 Aparat państwowy pierwszych Piastów 32 2. Przełomowy wiek XIII 35 Fundamenty Rzeczypospolitej 35 Osłabienie władzy Piastów 37 Rozwój instytucji wieców 42 Organizacja wieców 45 Znaczenie immunitetów dla kształtowania się nowej struktury społecznej 47 3. Królestwo odrodzone 51 Odbudowa Królestwa 51 Corona Regni Poloniae 54 Upodmiotowienie stanu szlacheckiego 57 Pozycja innych grup ludności królestwa 61 Pozycja Kościoła w państwie 64 Zmiany w zarządzie państwem po zjednoczeniu 66 System sądownictwa w państwie polskim 72 Powstanie instytucji reprezentacyjnych 76 4. Wielkie Księstwo Litewskie 79 Początki księstwa 79 Ustrój Wielkiego Księstwa 80 Chrystianizacja Litwy i ewolucja ustrojowa Wielkiego Księstwa 82 5. Tworzenie konstytucji 87 Wolność i równość szlachty fundamentem ustroju Rzeczypospolitej 87 Prawa i wolności mieszkańców Rzeczypospolitej 93 Rządy prawa ostoją Rzeczypospolitej 102 Ustrój monarchiczno-republikański 105 Rzeczpospolita federalna i samorządna 117 Konstytucja Rzeczypospolitej polsko-litewskiej 125 6. Kryzys monarchii 129 Przyczyny kryzysu ustrojowego Rzeczypospolitej 129 Rzeczpospolita w okresie załamania ustrojowego 133 Próby naprawy Rzeczypospolitej 137 Prawa kardynalne i Rada Nieustająca 141 7. Konstytucja 3 maja i upadek państwa 147 Sejm Wielki 147 Konstytucja 3 maja 149 Insurekcja kościuszkowska 157 Upadek Rzeczypospolitej 159 Literatura i źródła 163 Wstęp Państwo polsko-litewskie – Rzeczpospolita Obojga Narodów – powstało w 1569 r. w konsekwencji postanowień Sejmu, odbywającego swe posie- dzenie w Lublinie. Unia lubelska stanowiła podsumowanie ponad dwustu lat wcześniejszych związków obu państw. Nowe państwo przetrwać miało przez kolejnych ponad dwieście lat, aż do swego tragicznego upadku w końcu XVIII wieku. Przez cały okres ist- nienia stanowiło ono fenomen nieporównywalny z jakimkolwiek innym organizmem politycznym w Europie i świecie. Ustrój polityczny, gospodarczy i społeczny Rzeczypospolitej, charak- ter jej rozwiązań wewnętrznych, pozwalających utrzymywać spoistość pomimo głębokiego pluralizmu narodowościowego, wyznaniowego i kulturalnego, nie miały ówcześnie żadnego odpowiednika. Demokratyczne standardy panujące w tym państwie oraz stopień poszanowania praw i swobód obywatelskich wyprzedzały o stulecia roz- wiązania dominujące w ówczesnym świecie. Przodująca w tym względzie Europa (a także Stany Zjednoczone) podobny stan osiągną dopiero w dru- giej połowie XIX wieku. Dlaczego zatem, skoro powyższe konstatacje powinny stanowić przed- miot naszej narodowej dumy i chwały, gdy mowa o tzw. Rzeczypospoli- tej szlacheckiej, to ciągle zmuszani jesteśmy do swego rodzaju poczucia wstydu? Pojęcie to – owa, mająca z definicji pejoratywne zabarwienie, Rzecz- pospolita szlachecka – jako ciążący epitet wrosło w naszą narodową świa- domość i stanowi synonim warcholstwa, anarchii, haniebnej „złotej wol- ności” i jeszcze bardziej haniebnego liberum veto. Szlachcic najczęściej pijany, sprzedajny magnat, anarchistyczny sejm i zwyrodniałe sejmiki, rozpasane przywileje, niemoc zwykle światłej władzy królewskiej – to obraz Rzeczypospolitej, kreowany od wielu poko- leń. Jeśli dodamy do tego inne, rzekomo występujące zjawiska, takie jak ucisk chłopów, prześladowanie mieszczan, brak rzeczywistej tolerancji religijnej, wreszcie brak poszanowania mniejszości narodowych – to obraz tego państwa wydaje się dopełniony. 7 Grzegorz Górski Rzeczpospolita polsko-litewska Jak to możliwe, że mając tak wspaniałą i chlubną przeszłość, której w dzisiejszym świecie wszyscy winni nam zazdrościć, przyjęliśmy tak absurdalne twierdzenia? Jak to się dzieje, że polemika z takimi insynuacjami urasta do miana czynu heroicznego? Dlaczego ciągle bardziej modne jest poszukiwanie rzekomych „czar- nych dziur” i „haniebnych kart” naszej historii niż rzetelna analiza niezwy- kłego i nieporównywalnego z niczym fenomenu dziejowego? Polacy pozostają do dziś ofiarami narzuconej im perspektywy. Ową czarną wizję – określony punkt widzenia na dzieje państwa polsko-litew- skiego – w pierwszym rzędzie przez ponad stulecie niewoli narzucali nam zaborcy. To historiografie rosyjska i niemiecka (zwłaszcza pruska) usilnie wmawiały światu i Polakom, że anachronizm modelu ustrojowego pań- stwa polsko-litewskiego i jego wynaturzenia były tak silne, że konieczne było usunięcie tego „chorego człowieka” z mapy Europy. Zarówno w XIX, jak i w XX wieku ten sposób widzenia Rzeczypospolitej, w oczywisty sposób służący bieżącym celom politycznym, udało się narzu- cić Europie, ale też w znacznym stopniu samym Polakom. Pamiętać należy, że tenor historiografii niemieckiej pozostał niezmieniony w istocie do dziś. Co do historiografii rosyjskiej, to wskazać należy, że w okresie sowieckim zyskała ona nowe uzasadnienia w ideologii marksistowsko-leninowskiej. I tutaj, wraz z upadkiem Związku Sowieckiego, nie zmieniło się właściwie nic, a współczesna historiografia rosyjska ciągle drwi z „pańskiej Polski”. Historiografia polska na przełomie XIX i XX wieku, głównie pod wpły- wem tzw. szkoły krakowskiej, przyjęła – choć oczywiście z innych przy- czyn – bardzo podobną perspektywę. Krytycyzm w odniesieniu do włas- nych dziejów, wprawdzie wymuszony koniecznością konfrontowania się z dominującymi ówcześnie przekazami historyków niemieckich i rosyj- skich, miał tu jednocześnie służyć narodowej refleksji. Ostre oceny włas- nych błędów i zaniedbań miały być podstawowym czynnikiem narodo- wej edukacji, a w konsekwencji przyczynić się do odbudowy niepodległego państwa, pozbawionego już jednak tragicznych wad przeszłości. Te wątki, podnoszone w dziełach patriotycznych historyków polskich, w okresie PRL z całą bezwzględnością zagospodarowała historiografia mar- ksistowska. Nie mogąc, a w istocie i nie chcąc, różnić się od historiografii sowieckiej, podjęła potępieńcze wątki, a że w istocie była pozbawiona 8 Wstęp konkurencji, ukształtowała niemal powszechne widzenie naszej historii. Dziś, choć PRL już od dawna nie istnieje, sformułowane w jego okresie sądy i oceny żyją w świadomości Polaków, podtrzymywane przez zna- czącą część polskiej historiografii. Stąd deklarowanie dumy z własnej historii i dokonań bywa kwitowane jedynie uśmiechem politowania. Nie jest naszym celem, aby w niniejszej pracy wnikliwe przeanalizo- wać czy wskazać owe trendy historiograficzne w Polsce i poza nią, wska- zywać dzieła czy pozycje, które powyższe konstatacje miałyby potwier- dzać. Nie ma bowiem sensu toczenie polemik ze stwierdzeniami, których ahistoryczność i fałsz są tak porażająco widoczne. Celem naszych studiów w przedkładanym opracowaniu jest pokaza- nie, jak na tle rozwiązań europejskich wyglądały podstawowe instytucje ustrojowe Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Jesteśmy przekonani, że właśnie takie proste zestawienie faktów będzie najlepszą odpowiedzią na owe „ugruntowane poglądy”. Nie kryjemy, że piszemy tę książkę z pozycji dumy z ustrojowo-prawnego dorobku Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Uważamy, że mimo wielu oczy- wistych, różnorakich wad i niedociągnięć w architekturze ustrojowej tego państwa narody Rzeczypospolitej stworzyły niezwykłe rozwiązania, wyprze- dzające – jak zaznaczyliśmy – o stulecia inne nacje. W naszym głębokim przekonaniu dopiero w drugiej połowie XIX wieku podobnym fenomenem ustrojowym stały się Stany Zjednoczone. Europa na podobne rozwiązania musiała czekać jeszcze dłużej, o sytuacji poza nią lepiej zaś nie wspominać. Być może zatem deklaracja powyższa ułatwi krytykom tego opracowa- nia ich trud. Łatwo bowiem będzie im zarzucić autorowi niniejszego opra- cowania z góry przyjętą tendencję. Ale nie o stronniczość tu chodzi, jako że nie będziemy tu unikać sądów i ocen krytycznych. Jest bowiem oczy- wiste, że każde szersze studium komparatystyczne musi – czy się to komuś podoba, czy nie – prowadzić do uznania fenomenu polsko-litew- skiej monarchii konstytucyjnej. Mamy zatem nadzieję, że jeśli książka ta wywoła dyskusję, to będzie to jednak dyskusja o poruszonych w tej pracy faktach z naszych dziejów, ukazanych w szerokim kontekście epoki. Taką dyskusję i polemiki chęt- nie przyjmiemy. 9 Grzegorz Górski Rzeczpospolita polsko-litewska Ukształtowany w XVI wieku ustrój Rzeczpospolitej polsko-litewskiej był konsekwencją procesów zapoczątkowanych – w naszym przekona- niu – już od narodzin państwa polskiego. Stąd rozważania nasze rozpo- czniemy właśnie od schyłku X wieku. Już wtedy można znaleźć różne ele- menty charakterystyczne, których rozbudowa – przede wszystkim, jak wykazał to choćby Roman Gródecki, dokonana w ciągu XIII w. – stworzyła przesłanki do ukształtowania się monarchii konstytucyjnej. By przesłanie niniejszej książki było