HEYELAN KONTROL ÇALIŞMALARINDA HAVZA BAZLI YAKLAŞIMLARIN KULLANIMI (RİZE ÖRNEĞİ)  HAVZA GENEL  DOĞU KARADENİZ’DE SEL VE HEYELAN AFETLERİ  RİZE MERKEZ YANDERELER VE İYİDERE YUKARI HAVZASI SEL VE HEYELAN KONTROL PROJESİ  SEL BOYLARINDA SEL ve HEYELAN KONTROLU İLE ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ  SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER İklim değişikliğinin etkileri yanı sıra, insan kaynaklı etkenler doğal dengeleri bozmaktadır.

Rize’de 2 günlük yağışın ardından gelişen sel ve heyelanlarda kayıp sayısı 12 ye ulaştı 2010 Rize

İyidere ve Hemşin’de meydana gelen sel 4 can aldı 1973 Rize Aşırı yağışların neden olduğu taşkınlar Rize’de 10 kişinin hayatına mal oldu 1985 Rize Son yıllarda özellikle Doğu Karadeniz bölgesinde yaşanan sel ve heyelan afetleri nedeniyle Doğu Karadeniz bölgesinde oyuntu erozyonu, heyelan ve sel kontrolüne yönelik proje çalışmaları yoğunlaştırılmıştır. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğünün görevleri arasında havza bütünlüğü esas alınarak erozyon, heyelan ve sel kontrolü ile entegre havza ıslah projeleri gerçekleştirilerek, toprağın korunması ve tabii kaynakların geliştirilmesi yer almaktadır. Bu kapsamda, Bakanlığımız yukarı havza erozyon, heyelan ve sel kontrol projelerine yönelik çalışmalar gerçeleştirmektedir. Doğu Karadeniz bölgesinde engebeli arazi yapısı, bol yağışlı iklim özellikleri, ayrışma, doğal bitki örtüsünün kaldırılarak fındık ve çay bahçelerine dönüştürülmesi, kırsal yerleşim birimlerinin dağınık yapılaşması, dağınık yapılaşmaya paralel düşük standartlı sık ulaşım ağı sistemi, ulaşım ağınının kontrolsüz yüzey drenaj sistemi oluşturması heyelanların oluşumunu hazırlayan ve tetikleyen faktörlerin başında gelmektedir. DOĞU KARADENİZ’DE SEL VE HEYELAN AFETLERİ

Doğu Karadeniz'de 1929'dan 2015’ e kadar meydana gelen 51 sel, taşkınveheyelanda655kişihayatını kaybetti. 20 kişidekayboldu.

Bölgedeençokcankaybı,1929yılında Trabzon'un Of ilçesine bağlı Bölümlü beldesinde 146 kişinin hayatını kaybettiği heyelanda yaşandı.Trabzon'da1988yılında meydana gelen Çatak heyelanında 68, 1990'da Trabzon'da aynı anda üç ayrı bölgedeki selde 57, 1990 yılında Rize'nin Çamlıhemşin ilçesindeki heyelanda 51 kişi, 1998'de Trabzon'un Beşköy bölgesindeki sel ve heyelanda ise 50 kişihayatını kaybetti. 24 Ağustos2015,Artvin'inHopailçesindemeydanagelen sel ve heyelanlarda 8 kişiyaşamını yitirdi.

Doğu Karadeniz'de 86 yıllık süreçte meydana gelen afetler ve ölü sayıları şöyle: 1929 Trabzon Of, Heyelan, 146 Ölü . 1959 Tirebolu, Görele, Trabzon, Rize, Taşkın, 13 Ölü. 1963 Trabzon Oksu, Taşkın, 3 Ölü. 1963 Trabzon Akçaabat, Taşkın, 2 Ölü. 1965 Giresun, Trabzon, Taşkın, 2 Ölü. 1973 Rize, İyidere ve Hemşin, Taşkın, 4 Ölü. 1973 Rize Güneysu, Kalkandere, Pazarköy, Heyelan , 4 Ölü. 1974 Gümüşhane, Harşit, Taşkın, 3 Ölü . 1977 Rize Pazar, Hemşin Deresi, Taşkın, 6 Ölü. 1981 Rize Pazar, Sel, 27 Ölü . 1982 Rize İkizdere, Heyelan, 8 Ölü. 1983 Rize Pazar, Fındıklı,Taşkın-Heyelan, 27 Ölü. 1985 Rize, Sel, 10 Ölü. 1988 Rize, Pazar, Ardeşen, Fındıklı,Heyelan,3Ölü.1988 Trabzon Çatak, Heyelan, 68 Ölü. 1990 Trabzon Değirmendere, Akçaabat, Söğütlü,Sel,57Ölü.1990 Rize Çamlıhemşin, Heyelan, 51 Ölü. 1995 Rize Güneysu, Ardeşen, Pazar, Sel-Heyelan, 9 Ölü. 1996 Trabzon Of, Taşkın, 9 Ölü. 1997 Giresun, Taşkın, 5 Ölü. 1998 Trabzon Sürmene, Beşköy, Sel-Heyelan, 50 Ölü. 2001 Rize Taşlıdere Güneysu, Sel- Heyelan, 10 Ölü. 2002 Rize Taşlıdere Güneysu Çayeli, Sel-Heyelan, 34 Ölü. 2005 Rize İyidere, İkizdere, Sel, 1 Ölü. 2005 Trabzon Of Solaklı Havzası,Sel,7Ölü.2005 Rize Çamlıhemşin, Çayeli, Sel, 4 Ölü. 2005 Rize Taşlıdere, Taşkın, 2 Ölü. 2005 Rize Veliköy, Taşkın, 5 Ölü. 2005 Trabzon Hayrat, Heyelan, 1 Ölü. 2006 Artvin Arhavi, Heyelan, 1 Ölü. 2006 Giresun, Taşkın, 2 Ölü. 2006 Rize Güneysu, Heyelan, 3 Ölü. 2009 Rize Kalkandere, Heyelan ,1Ölü.2009 Artvin Şavşat, Taşkın, 5 Ölü. 2009 Ordu Perşembe, Heyelan, 2 Ölü . 2009 Giresun Bulancak, Sel, 1 Ölü . 2009 Ordu, Sel, 2 Ölü. 2009 Giresun, Sel, 1 Ölü . 2009 Artvin Şavşat, Sel, 5 Ölü.2009 Artvin Borçka, Taşkın, 5 Ölü . 2009 Trabzon, Heyelan, 2 Ölü. 2009 Trabzon, Sel, 2 Ölü. 2010 Giresun Dereli, Sel, 1 Ölü . 2010 Giresun Yağlıdere, Heyelan, 2 Ölü . 2010 Rize Kalkandere, Sel, 1 Ölü. 2010 Rize Gündoğdu, Sel-Taşkın- Heyelan, 15 Ölü. 2010 Rize Gündoğdu, Sel, 11 Ölü. 2011 Trabzon Sürmene, Heyelan, 1 Ölü. 2012 Samsun, Sel, 11 Ölü. 2013 Trabzon Yomra, Sel, 2 ölü. 2015 (24 Ağustos) Artvin Hopa, Sel-Heyelan, 8 Ölü. Ekosistemin bir parçası olan insan, aynı zamanda doğanın bir parçası olarak doğal işleyişe doğrudan müdahil bir varlıktır. Doğal kaynaklarla insanlar arasında sağlıklı ilişkiler kurulmalıdır. HAVZA GENEL

” Su, toprak, bitki örtüsü ve hayvan varlığı ile insan kaynaklarını değerlendirme, yeni kaynaklar bulup geliştirme, doğal kaynaklarla insanlar arasında sağlıklı ilişkiler kurma, mevcut kaynakların sürekliliğini sağlayarak sürdürülebilir kullanımının sağlanması ve geliştirilmesi amacıyla planlama, projelendirme ve uygulamalar yapılmalıdır. Bir başka deyişle havza yönetimi sağlanmalıdır.

Havzadaki yerleşim alanları

Yerleşim alanları genellikle havzanın alt kısımlarında bulunmaktadır. Bu alanlar yukarı havzada yapılan tüm eylemlerden etkilenmektedir. HAVZA GENEL HAVZANIN UNSURLARI Aşağı Havza: Akarsu havzasında ana nehrin deniz veya göle döküldüğü alt bölümüdür. Yukarı Havza: Yukarı Havza bir akarsu havzasının üst bölümü ve su toplama alanıdır. Alt Havza: Havzanın sularını denize boşaltan ana akarsuya bağlı, daha küçük akarsular veya göller için su toplama alanıdır. Mikrohavza: Yüzey veya yüzey‐altı akışlarla belirli bir drenaj sistemini (ırmak, nehir, veya göl) besleyen en küçük hidrolojik birimdir. Su Ayrım Çizgisi (Hattı): İki komşu havzayı birbirinden ayıran çizgiye su ayrım çizgisi (hattı) denir. Bu çizgi dağların en yüksek kesiminden geçer. Mikrohavza

Yukarı Havza

Aşağı Havza

8 Yukarı Havzada oyuntu ve dereciklerde meydana gelen kıyı oyulmaları, kıyı göçmeleri, kıyı kaymaları, kontrolsuz-önlemsiz kazılar ile heyelan olayları neticesinde maddi ve manevi zararlar meydana gelmektedir. 10

RİZE MERKEZ YANDERELER VE İYİDERE YUKARI HAVZASI SEL VE HEYELAN KONTROL PROJESİ

İli Rize ve Trabzon İlçesi Rize Merkez, Kalkandere, Trabzon- Of Proje Numarası 2017/38/ÇAUP/.. Proje Sahası ile İlgili Yerleşim Merkezi Faaliyet önerilen havzalarda 55 adet köy sınırlarına girmektedir. Ana Havza Doğu Karadeniz Havzası Alt Havzalar İyidere (Kalkandere, Değirmendere Deresi, Kale Deresi) Pafta Numaraları F44C4-F44C3-F45D4-G44B1-G44B2-G44B3-G45A1-G45A4 Genel Alanı 30162,92 Ha 12 İklim Proje havzasında tipik Karadeniz iklimi hakimdir. Proje sahasına en yakın meteoroloji istasyonu Rize’dir. Meteoroloji istasyonunun rakımı 4 m’dir. Rize meteoroloji istasyonu verilerine göre yıllık ortalama sıcaklık 14,1 °C, en yüksek sıcaklık 18.0 °C, en düşük sıcaklık 10.9°C, ortalama nispi nem %75, ortalama toplam yağış 2233.5 mm dir.

Her mevsim yağışlı olan Rize ilinde uzun süreli (1975-2005) yıllık yağış toplamı 2233.5 mm olup en yağışlı ay Ekim (uzun yıllar ortalaması 314.4 mm), en düşük yağışın olduğu aylar Nisan ve Mayıs Aylarıdır (95.3 mm). En yağışlı mevsim sonbahar (804.6 mm), en az yağışın olduğu mevsim ilkbahar (334.6 mm)’dır

Mülkiyet Durumu Proje havzasında uygulama yapılacak dere ve oyuntuların bulunduğu noktalar ağırlıklı olarak orman, tarım arazileri ve hazine arazilerinden oluşmaktadır. Havzada yoğun bir şekilde çay üretimi yapıldığından tarımsal alanlar olarak görülen yerler çay bahçeleridir.

13 Hidroloji Durumu Çalışma havzasında 2 ana dere söz konusudur. Bu dereler; İyidere ve Kalkandere'dir. Kalkandere mansabında İyidere'ye bağlanmaktadır. Bu derelerin dışında pek çok irili ufaklı yan dereler bulunmaktadır. Bu derelerin yıl içerisinde ki debileri çok yüksek olmamakla birlikte ani şiddetli ve düzensiz yağışlarda sel ve taşkınlara neden olmaktadır. Çalışma havzasında drenaj ağı uzunluğu 722,40 km'dir. Faaliyet planlanan drenaj ağı uzunluğu 83,93 km'dir. İyidere Çayının dere yatak alanı 482,65 ha uzunluğu 62,95 km dere yatağının eğimi %4,7' dir İyidere deresi ortalama 28,35 m3 /sn su debisine sahiptir. İyidere'nin yıllık su bilançosu 1224 hm3/yıl dır. Soğanlı Dağları’nda Hayrat ilçesinden doğan İyidere, Rize ili ile Of ilçesi arasından denize ulaşır. Trabzon ve Rize arasında sınıroluşturan İkizdere, Cimil ve Kalkandere gibi dereler birleşerek İyidere deresini beslemektedir. İyidere çalışma havzasında ilk başlangıçnoktası olan Güneyce'den geçerek Karadeniz e kadar ulaşmaktadır. Kalkandere ise Sel Tepesinden doğmakta ve aşağıda İyidere Çayı ile birleşmektedir. Çalışmalar genel itbariyle bu yan derelerin drenaj ağında ve merkeze doğrudan ulaşan derecikler üzerinde planlanmıştır.

14 Yukarı havzalarda ön etütler kapsamında oyuntu ve Heyelan envanter çalışması yapılarak, heyelan dağılımı,drenajağı ve arazi kullanımı birlikte yorumlanmaktadır. Yukarı havzalarda özellikle sığ heyelanlarınçoğunlukla doğal drenaj boylarında olduğugörülmekleberaber heyelanlarındiğer etkili olduğu alanlar da yol boyları ve sosyal problemlerin yoğun yaşandığı çay bahçeleridir (yanlış arazi kullanımı)

Bir dere havzasındaki çalışma sırası ve sık yol ağı

15 HEYELAN ENVANTER HARİTASI

315 adet heyelanın %87 si yüzey ve sığ heyelan

16 JEOLOJİ

315 adet heyelan Volkanit-Çökel (Volkanosedimenter Kayaç) Çağlayan Fm %88 Diğer kısım %12

17 ARAZİ KULLANIMI

ARAZİ bozuk O. 1,904762 iskan 4,126984 verimli O. 10,15873 ziraat 83,80952

18 DRENAJ AĞI

Drenaj Ağına Yakınlık 0‐50 29,84127 50‐100 37,14286 100‐200 18,09524 200‐300 7,936508 300‐400 5,714286 >400 1,269841

19 YOL AĞI

Yol Ağına Yakınlık 0‐150 53,01587 150‐300 35,87302 300‐600 6,984127 600‐900 1,904762 900‐1200 1,269841 >1200 0,952381

20 21 PROJE ÖZETİ Faaliyet Türü Yapı Adedi Maliyet(TL) Çelik Moloz Bariyeri 10 600640.69 Harçlı Islah Seki 66 2605867.45 Gabion Eşik 40 316001.65 Miks Eşik 816 292231.45 Bakım 10 73880.00 Toplam 942 3814741.24

22 SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

Yukarı Havza içerisinde heyelanlarınyoğun olduğu drenaj boylarında afet risklerini azaltmaya yönelik dere içlerinde harçlııslah yapıları,gabion eşikler, çelık moloz bariyerleri projelendirilmektedir.

Bu yapıların tesisi ile dere içi akış rejimi düzenlenip, dere kıyılarına da enine yapılarındolması ile topuk oluşturulması öngörülmüştür. Ayrıca dere ve oyuntulara sığ heyelanlar ve akmalar ile gelen her türlü moloz ve rusubat yukarıda dere ve oyuntu içinde tutulması öngörülmektedir. SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

24 SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ Proje sahasındaki oyuntu, dere ve dereciklere enine yapılar projelendirilerek kıyılara topuk oluşmasını, kaynak ve yağış sularının akış rejiminin de düzenlenmesi sağlanarak selin havza içerisinden geçerken yıkıcı ve oyucu etkisini en aza inmesi beklenmektedir. Kontrol Önlemleri: Heyelan nedenlerinin ortadan kaldırılmasına ya da olabildiğince hafifletilmesine yönelik önlemlerdir (Drenaj, drenaj kabiliyetli tutucu yapılar, şevin yeniden biçimlendirilmesi,makaslama direncinin arttırılması, topuk oluşturma, derelerin akış rejimini düzenleme ve bitkilendirme (biyoteknoloji) vb.

Engelleyici Önlemler: Kayan toprak kitlesinin, itkisine karşı koyan yapılardır. Bunlar, istinat duvarları, kazıklar, ankraj vb..) tesislerdir.

Heyelanlar sellerin tahrip edici gücünü artırarak can ve mal kayıplarını artırmaktadır. Sel Havzaları Sel Havzaları Sel Havzaları 29 SEL BOYLARINDA SEL ve HEYELAN KONTROLU İLE ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ Çelik Moloz Bariyeri Sel oluşturma potansiyeline sahip drenaj boylarındaki sığ heyelanların afet boyutunu arttırmamaları için yapılacak enine yapılarla sel kontrolü ile birlikte heyelan kontrolü da yapılarak zararlarınazaltılması hedeflenmektedir. Risk azaltma faaliyetleri kapsamında sel ve heyelanlar neticesinde kapanması muhtemel olan ve tekniğine uygun yapılmayan menfezlerin kapanması, afet boyutunu artırmaktadır. Bu tür durumları önlemek afet boyutunun artmasını engellemek için menfezlerin memba tarafına çelik moloz bariyerleri projelendirilmiştir. SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ Harçlı ıslah Sekileri İnşa edildikleri yerde ve membaya doğru belirli bir mesafe içinde, dere taban ve kıyılarını erozyona karşı korumak, oyulmalar sonucu oluşan yamaç göçmesi ve heyelanları kontrol altına almaktır.

Avusturya SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ Harçlı ıslah Sekileri

Ancak esas amaçları, toprağı olduğu yerde tutup, aşınmayı ve taşınmayı yani sediment oluşumunu önlemektir. Islah sekileri adından da anlaşılacağı gibi derelerde bozulmuş olan doğal dengeyi eski haline getirerek ıslah görevi yaparlar. SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

Gabion Eşik ve Duvar SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ Drenaj Faaliyetleri ile Zararları Azaltılması SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

Drenaj Faaliyetleri ile Zararları Azaltılması SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

Duvar Teraslar SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

 Sel Kontrol Projeleri

Geosentetik hücre dolgu sistemi: Hidroseeding Uygulaması SEL BOYLARINDA HEYELAN KONTROLU ZARAR AZALTMA FAALİYETLERİ

Oyuntuda tomruklu kontrol SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER

Kısa süreli ancak şiddetli yağışlar yukarı havzalarda kısa sürede dere ve derecik boylarında sele dönüşmekte ve yetersiz sanat yapılarının da olması nedeniyle sel kısa sürede çok etkili olmaktadır. Özellikle menfezlerin tıkanması afet boyutunu arttırmaktadır. Yukarı havzalardaki dere boylarında kıyı göçmeleri, kaymaları ve bunlara bağlı gelişen rusubatın taşınımını azaltacak ve kontrol altına alacak enine yapılara (Harçlı ıslah sekisi, gabion eşik, moloz bariyeri gibi) ihtiyaç duyulmaktadır. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER

Havza İçindeki söz konusu oyuntuların, dereciklerin ıslah edilmesi ile birlikte kıyı göçmeleri ve kıyı kaymaları en aza indirilerek mevcut heyelanlar üzerinde stabiliteyi arttırıcı etki yaparak yeni aktivite frekansını azaltacaktır; bununla birlikte kıyı göçmesi ve kıyı kaymaları ile oluşan sediman taşınması indirgenecek ve kontrol altına alınmış olacaktır.

Yukarı Havzalarda can ve mal güvenliğini sağlamaya yönelik yapılar için çalışma usul ve esasları belirlenmeli, uygulama yönetmelikleri çıkarılmalıdır. Bu çalışmalarda sosyal problemlerin aşılmasınınsağlanmasına yönelik düzenlemeler yapılmalıdır.

Kazı işleri denetimsiz yapılmamalı (yol, bina yeri vb..), drenaj faaaliyetleri ile drenaj kabiliyetli yapılar teşvik edilmelidir.

Doğal bitki örtüsü korunmalıdır. Şahısların sahip oldukları ormanların da korunması ve bakımı teşvik edilmeli.

Yöre insanları bu konuda bilinçlendirilip, konuya olan hassasiyetleri arttırılmalıdır.

Dinamik bir heyelan izleme sistemi kurulmalıdır. TEŞEKKÜRLER