ONDARROA Aldiz

JABEA: ONDARROAKO UDALA Txomin Agirre Udal Liburutegia 48700 ONDARROA Tf.: 94 683 33 43

LEGE GORDAILUA: N

BI-1-1.547-82 I A T S I R

ERREDAKZIOA: E B

ONDARROAKO X I L

HISTORIA ZALEAK E F

IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo

AZALA: A O

Felix Beristain B I

X Aurkibidea “Sare konpontzailea” T R

1972an egina, A L A

Oleoa mihise gainean D Ondarroako Ondare Artistikoa Ondarroa, euskal kulturaren kabia U 100 x 81 zm. 7 Hiru Emakumeen Irudiak Elizan 87 On Anjel Urzelai Ondarroan (1927-1936) ARTIKULO EGILEAK: Ondarroa, 2001eko maiatza 99 Segundo Bedialauneta Txori Erreka Ioan Arantzamendi 102 Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi F. Javier Arrieta Ondarroa: Herria eta Herritarrak Jose Mari Azpiri 14 Antiguako Amaren ereserkia 127 Txatxamatxalinatxu Jabier Castro 130 Bitor Ureña, Musika Bandako Patxi Etxaburu 22 Font Sendagilearen garaia (1820-1823) J.C. Etxebeste Zuzendaria (1960-1974) "Ondarroa, 2002" Erretrato Otzarea: argazki dokumentoak Iñaki Garcia Camino 37 Gotzon Iparragirre Ekitaldiz betetako urtea 42 Ondarroako Des-izenak Anjel Ituarte Artxiboak Arakatzen Hemen gatozkizue aurten ere, iaz hasi- Gabonetan Jose Luis Burgoaren marrazki his- 48 Arane I., 17 urtegaz pilotari Jose Agustin Maiz 138 Ingelesak, Pattarra eta Arrillaga (1802) Joseba Markuerkiaga tako erronkari jarraipena emanez, ONDARROA torikoekin egin genuen erakusketan oinarritu- Imanol Oruemazaga urtekariaren beste zenbaki batekin, 2002. tako liburuska bat argitaratu: Ondarroako Kirmen Uribe urteari dagokiona, hain zuzen ere. Historia Marrazkietan. Eta beste erakusketa Ondarroa, Arrantza Herria Andres Urrutia bat ere, Burgoaren irudi berriekin. Aipatzekoa Ondarroa: Herriko artxiboak osatzen Aurtengoa gainera, urte berezia izan 56 Ondarroako Arranontziak (1794-1900) Augustin Zubikarai da ekitaldi hauek guztiak aurrera eramateko 144 Antiguako Kanpaiak dugu, Ondarroako sorrera agiriaren 675. Iparorratza herritar, erakunde eta Udalaren laguntza 62 MAKETAZIOA: urteurrena izan delako, eta ospakizun ekital- 145 Eibartarrak karlisten aurka (bertsoak) behar izan dugula, eta Ondarroako biztanleok 64 Ondarroako arrantzaleak “izurdeari” tiroka Nekane Akarregi diak bideratzeko Herri Batzorde bat eratu “Plaiko Zubixe” gogoz erantzun diezuela gure deialdiei. Gure 146 delako, Erdi Aroko azokari kutsu herrikoia 72 2001eko Bajurako Arranontziak eskerrik beroenak guztioi. Barrura begira ere, ARGAZKIAK • IRUDIAK: eta itsastiarra eman nahian. Horrez gain, izan dugu lanik. Elkartearen estatutuak 73 2001eko Arrasteko Arranontziak Eskerrik asko borondatez beste pilo bat ekitaldi antolatu dira urteurre- euren argazki eta irudiak zehaztu eta onartzeaz gain, Udalarekin hitzar- Ondarroako 675. urteurrena naren inguruan, eta guk geuk ere, Augustin 74 Txomin Agirregaz itxas giroan utzi dizkigutenei. men bat sinatzeko zorian gaude, orain arte 158 Bizkaia antes de la fundación de Zubikarairi eginiko omenaldian parte hartze- Mila esker denori eta segi egindako lana sustatu eta aurrikusten diren 80 Euskal Itsas gizonen Gizarte Asegurantzaren az gain, bi hitzaldi antolatu ditugu XIV. men- la Villa de Ondarroa zuen altxorra den hori beste zenbait erronkari aurre egiten laguntze- aurrekariak dearen hasiera hartan Ondarroan eta Bizkaian 162 El Sel de Burgo gurera ekartzen, Udal ko. Horien artean, Ondarroako Herri Artxibo ze giro zen argitzen laguntzeko. Liburutegira, guk gustora Historikoa sortzea dugu lehenetarikoa, alden- 171 Ondarroako Urubildua: kaleratuko ditugu urtekari OHZk ere, urte lanpetua eta era berean, du edo galdu baino lehen, Ondarroaren histo- honetan eta. Lege Sorrera eta Forua emankorra izan dugula esan behar. Urtea, riarekin zerikusia duten argazki, idatzi eta KOLABORATZAILEAK: mahainguru batekin hasi genuen, zeinera testigantzak jasotzeko. Orain arte bezala, Augustin Zubikarai Senideak Eibar, Irun eta Gernikako historia taldeetako Ondarroak eskuzabaltasunez erantzungo due- ordezkariak etorri ziren. Maiatzean, Plaiko laren itxaropenean, laster arte. INPRIMATEGIA: Zubixe inauguratu genuen berriz, 75 urte Ona Tailerrak. Iruñea. betetzen zituela eta. Uztailean, Andra Mari Elizaren berriztapen lanen bukaera, korreta- Ondarroako TIRADA: 1000 ale ren zabaltzea eta argiztatzea ospatzeko ekital- Historia Zaleak dian egon ginen. Eta hortik irailera, iazko 2002KO AZAROA 2 Ondarroa 2002 3 I G E R R A K A E N A K E ONDARROAKO N . a u t z u b a o k 2 0 0

ONDARE 2 , a o r r a d n ARTISTIKOA O ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA HIRU EMAKUMEEN IRUDIAK ONDARROAKO

SANTA MARIAAnjel ELIZAN Ituarte Aulestia

2002.ko Uztailaren 12an Ondarroako Santa Maria eleiza argiztatua izan zen eta inguratzen duen korreta herritarrentzat zabaldua. Horrela, korretatik pasatzean, aurrez aurre agertzen zaizkigu eleizak dituen aberas- tasun handienak: Gargolak, Ondarrun mamu edo kortxeleko mamu bezela deituak. Ezagunenak kortejua osatzen dutenak dira, XV. mendeko gizairudiak, apain eta dotore jantziak, balaustrada gainean eta pinakuloei itsatsirik dihardutenak. Baina badaude ere beste mamu batzuk ezezagunagoak, gizaki, animali eta aintzinako mitologiatik hartutako pizti izugarri bezela balaustrada azpitik eleiza inguratuz eta kontrafuerteetan zizelka- tuak izan direnak, berrogeita hamazazpi guztira. Nahiz eta batzuk denporaren ondorioz ezabatuta egon eta egin diren garbiketen erruz gorputz zatiak galdu, gehienak herritarrei erne erne begira, osorik daude.

an honen helburua, mamu hauek deskribatu eta dau- irudi apaingarri bihurtuko dira. Garai honetatik aurrera, katen esanahia argitzea izango litzateke, beti, zizel- irudi hauek itxura berdinekin behin eta berriz zizelkatuko katu ziren garaiko iturrietan eta pentsakeran oinarri- dira, ikonografikoki irudi kodifikatu eta finko bihurtzera Ltuz. Irudiok hain asko izanik, emakume itxurako hiru iru- helduz. diei buruz arituko naiz, frontoi aldean eta atariaren ekialde- Baina zer esan nahi dute itxuragabedun animali, pizti an dauden hiru gargoletan konkretuki. Bereizketa eta irudi eta gizaki izugarri guzti hauek eleizaren hormetan? Galdera hautaketa honek eleizako mamu guztiek duten esanahi erantzuteko Erdi Aroko gizonak natura eta munduarekiko baterakoitik aldegiteko akatsera naramala jakinik, hurrengo zeukaten ikuspegia ulertu behar dugu. lan batean guztiak osotasun batean aztertzeko asmoarekin gelditzen naiz. Erdi Arokoentzat mundua sinbolo bat da, eta uniber- tsoa Jainkoaren pentsamendua. Gizaki guztiak Jainkoak Gargolak, hormak ez buztitzeko eleizetako teilatue- eginak izanda, bere pentsamenduaren zati eta islada dira(1), tan ezarritako ubideak dira. XIII. mendetik aurrera eta eta bere alde ona eta txarra azaltzen dute, bertutea eta bizio- zehazki katedrale gotiarretan ubide hauek eskematikoki ak, pekatua eta salbazioa. Gure kasuan bizio eta pekatuen zizelkatutako irudi fantastikoekin ordezkatuko dira. XV. sinboluak izango lirateke aipatuko ditugun gargolak. mendean ordea, teilatuen ur jausien gehitzearekin, gargolak ugaldu eta urbide eginkizunez gain, eleizak apaintzeko Pekatua, jaungoikoarengandik eta bere nahiarengan- dik nahita urruntzea da. Pekatuen artean Pekatu kapitala dago, sen eta pasioen ordenarik ezak bultzatutako ondorioa. Pekatu orijinalean du sorrera, eta gozamenerako desioa eta txarkeriarenganako joera adierazten du. Historian zehar Kristautasunak pekatu kapitalen sailkapen asko egin ditu baina ezagunena Akinoko Santo Tomasek eginikoa da, zazpitan finkatuz: harrokeria, enbidia, amorrua, tristura, zekenkeria, sabelkeria eta lizunkeria. Zazpi pekatuotatik, bi izango dira erromanikotik aurrera ezagunenak eta gaitzetsienak: lizunkeria eta zekenkeria. Biak elkarrekin sarritan kondenatzen dira Biblian. San Pablok Efesotarrei honela die: Andra Mari Elizako gargola bat. ANJEL ITUARTE

(1) MALÊ, EMILE: El gótico.Encuentro ed. 78.orr)

Ondarroa 2002 7 ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA

Aipatu ere ez egin zuen artean lizunkeria edota ino- LIZUNKERIA Mallê-ren iritziz lizunkeriaren gaia Languedoken lako bizio eta gutiziarik (...) Jakizue, lizun, zikin eta guti- (Frantzia) sortua da, iturri klasikoetan oinarritu zen eta ziatsu bakar batek ere – halakoa sasijainkozalea baita- ez monjeek berehala zabaldu zuten Erromanikoan Europan duela Kristoren eta Jainkoaren erreinuko ondarean par- Omnes, aves,animalia, bestia de cueva zehar (2). Schafirok ordea, Espainiako irudiak Frantziarren garai berdinekoak direla dio eta Iguacelgo eleizako irudiak terik hartuko.( ) (Ef.5,3). Quieren según la natura compañía siempre nueva direla europan zaharrenak. Lizunkeriaren gaia, musulman Eta bardin jarraitzen du Kolosarrei esanaz: (3) E mucho mas el hombre que toda cosa que se mueva. literaturaren bidez ezagutuko zela . Hilaraz itzazue, beraz, zeuen baitan mundu honen (El Libro del Buen Amor. Hitako Arziprestea. XV. mendean) araberako jarrerak: lizunkeria, zikinkeria, irrits eta grina txarrak eta idolatria den dirugosea (Kol 3,5) Lizunkeria, ezkontzatik kanpo dagoen sexu asetzea Femme aux Serpents edo Emakumea sugeekin, da, kastitatearen kontrako bizioa, eta Erdi Aroko kristauen- Santiagoko de Compostelako Katedraleko kapitelean. tzat pekatu nabarmena. Erdi Aroan, Eleizak pekatu kapital bezala izendatuko du eta lizunak inpernura joango diren gizakiak.Gizakia, beren izaeragatik sexurantz bultzatua dagoenez, Eleizaren lana bertutearen bidetik bideratzea ren irudia femme au serpents edo emakumea sugeekin da: Emakume biluztu bati suge edo bi zapo bularrak urgatzen izango da, salbazioaren bidea erakutsiz. Horretarako kasti- (4) tatea proposatuko du, sermoi, kondena eta eleiz apainketak ari direlarik . Irudi hau, apartera joan gabe, Itziarreko eta erabiliz bere ideologia inposatzeko. Lezoko eleizetako gargoletan aurki ditzakegu. Erromanikotik aurrera, arte plastikoan nabarmen Lizunaren irudi hau hispaniako erresuma guztietan azalduko zaigu pekatu honen irudia. Ikonografikoki ema- aldi berean zabalduko da, eta hedakuntzarekin, herrikoi kume biluztu batekin adieraziko da, zeren garai honetako bihurtuko da, ikonografikoki onartua, behin eta berriz itxu- gizarteak emakumea azpi gizaki bezala ulertzen du, gizo- ra berdinarekin zizelkatua. Horrela, Gotikoan ikonografia naren menpe, eskubide gutxiagorekin eta tentazioara erraz finkatuta eta sistematikoki irudikatuta agertzen zaigu. Beti jotzen duen gizaki bezala alegia. Emakumearekiko ikuspe- itxura berdinarekin: biluztutako emakumea. gi ezkorrak Biblian du jatorria, Genesiseko Jatorrizko Errepikatze honek irudiaren jatorrizko zentzua gal- Pekatuan, Evaren tentaldian zehazki ( Gen I ). Honez gain tzera garamatza: lizunkeria, bere osotasunean, gai bihurtu- garaiko jakintsuek, eleizaren pentsamentuarekin bat eginik, ko da, beste gai nagusi batetik at. Ondarroako emakume Erdi Aroko pentsakera guztira zabalduko dute emakumeen lizunak azaltzen zaizkigun bezela: garrantzi gabeko lekue- sexu zaletasuna. Honela adierazten du Sevillako Isidorok tan, apaingarri, gai bakarti bezela eta testuinguru orokor (XI. Liburua, 2, 24): batetik kanpo. Bai gizakietan bai animalietan emeak, arrak baino sexu-grin gehiago dauka. Emakume lizuna biluzik zizelkatzen da, eta larrugo- DESKRIBAPENA rritasuna, gizona haragikeriara bultzatzean pekatuaren sin- bolu bilakatzen da. Biluzia pekatu bezala Bibliako pasarte Hiru gargola dira Ondarroako eleizaren hormetan askotan aurki dezakegu: emakume biluztu gisa irudikatuak. Bat atariaren hegoalde- Orduan begiak zabaldu zitzaizkien eta biluzik zeu- ko horman eta beste biak iparraldekoan, korreta gainean dela ohartu ziren. (Has. 3.7). frontoiari begira. Badirudi hiruren jarkerak eredu berbera jarraitzen dutela: belaunikatuta, eskumako belauna aurrera- Sem eta Jafetek, soingaineko bat hartu, sorbaldan turik eta eskuin eskua bere gainean jarrita, ezkerreko eskua bien artean ipini eta, atzeraka joanez, aita biluzia estali ordea, sabel aldean, lotsaturik hankartea izkutatu nahian. egin zuten. (Has. 9.23). Lizunaren irudia, Burgosko San Pedro de Tejada elizan. Titi tente eta hile luzeak erakargarritasunaren tresna bihur- Nik ere biluztu egin zaitut, zure lotsariak biztan tzen dira(5). jarriko. (Jeremias 13,26). Hiruretan, burgundiar gotiko estiloko ezaugarriak Eros (...) soineko zuriak zeure burua janzteko, Erromanikoan gehien errepikatzen den emakumea- nabarmenak dira(6). Espresio eta naturaltasunak larrugorri lotsagarritan ager ez zaitezen. (Ap.3,18). Jaunak dio: "Hara, lapur bezala nator. Zorionekoa erne eta jantzirik dakeena. Ez du biluzik ibili beharrik (2) MALÊ, E: L´Art Religieux de la fin du Moyen age. Paris 1908. 374-376 orr.) izango eta ez dizkio inork lotsariak ikusiko". (Apo.16.15). (3) SCAFIRO, MEYER: From Mozarabic to Romanasque in Silos. Arte bulletin XXI. December 1939. New York. 325 orr.) Eta alegoriak beste pasarte hauetan: (Jer.13,26; (4) Ikonografia hau Ama Lurraren irudi Klasikotik dator eta lizunkeriaren sinbolua da. Santiago de Compostelako Platerien atariko lizuna Nah.3,5; Ap.3,18; Ap. 16,15, ) (5) Kontuan hartu behar da Erdi Aroan emakumeak, ezkondu ezkero, hilea zapi batekin estali behar zuela. (6) SESMERO PEREZ.F: Las influencias borgoñona y flamenca en Vizcaya. El arte del Renacimiento en Vizcaya. Ed Indauchu. Bilbao, 39 eta 40. orr.)

8 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 9 ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA

2. EMAKUME IRUDIA Erdi Aroan eleizak amata- sun eginkizuna eman zion ema- 3. 2. kumeari. Behin ezkondu ezkero amatasuna zuen zeregin bakarra. Sexu harremanak ezkondu ondoren bakarrik zeuden onartuak eta ugalketa zuten helburu, hortik kanpo pekatu bihurtzen ziren. Nahiz eta amatasuna beharrezkoa izan eta begirunez ikusi, hormetan irudikatzen zenean hara- gikeriaren ondorioa bilakatzen zen. Eta beste pekatu batzuen Frontoi aldeko (8) lehen lizunak aurrez irudiekin lagunduta zizelkatzen zen aipatutakoaren itxura Gure kasuan, aurpegiko oinazea nabaria da, begi irte- du, baina begiak eta nek erditze-minaren adierazgarri dira. Evari Jaungoikoak ezpainak teknika ezarritako zigorra: kaxkarragoaz lan- Haurdun gelditzean, oinazeak ugalduko dizkizut duak. Lepoa estal- eta saminez izango dituzu haurrak.(Gen III,16) tzen dion ilea ordea marra zehatzekin trebezia handiz marraztua. Beraz, tailer bereko eskultore desberdinek zizel- Kantarik Ederrenean ere aipatzen da: katuak direla pentsatzera bultzatzen nau, are gehiago hiru- Han egon zen erdiminez zure ama, han oinazez garren emakumearen irudia ikustean: aurpegiko atalak zutaz erdi zena.(K.E 8.5) Ondarroako Andra Mari Elizaren iparraldeko horma. Biribilen barruan, emakumeen irudiak. (Elizako irudia aspaldikoa da, Abadeen korreta hor dago-eta) marra sinpleekin bereiztuak eta ilea eskematikoki landua. Dena teknika apalagoan. Edo eta Apokalipsian: Haurdun zegoen, eta erdiminez eta haurgintzako Berbizkunde garaiaren atarira garamatza, XV.mendearen 3. EMAKUME IRUDIA oinazez garrasika ari zen.(Ap.12,2). amaierara (7). Nahiz eta hirurak gai berdina adierazi, badi- Erromanikotik datorkigu emakume obstetrikaren iru- tuzte berezitasun batzuk, erabilitako teknikan bereziki. dia, Gotikoan ugarituko delarik: Cervatos, Villanueva de la Nia (Kantabrian), Artaiz (Nafarroan), Corullongo San 1. EMAKUME IRUDIA Miguel eleizan (Leonen) eta Revilla de Santullan (Palentzian), denak zalantza barik lizunkeria aipatzen. Biluzik, anka zabalik, haurdun edo eta erdiberri. 1. Aipatu behar da erditzen dagoen emakume honen ingurugunea, pekatuaz zerikusi duten beste irudi ezkorrekin osatua dagoela, (emakume lizun eta gargola izugarriekin). Erditze-mina, haragikeria eta Evaren irudiaz lotuta dago eta Eva, era berean, Mariaren antitesia da. Batak hara- Emakume honek gikeria, erditzearen sufrimendua, bizioa eta pekatua adie- berezitasun bat du. razten du. Besteak ordea, kastitatea, birjintasuna, erditze- Hankartean ume baten aur- min eza eta bertutea. Horrela, Maria, Kristoren ama bezala, pegia somatzen zaio, Erdi emakume eredu eta bere izatea salbaziorako bide bihurtuko Aroan, oso ezaguna zen gaia adieraziz: erditzen ari den da. Mendebaldeko hor- emakumearena. Beti lizunkeriaren irudiarekin lotuta. Anjel Ituarte Aulestia makoak teknika garatua- goa du. Aurpegiko espre- sioa naturaltasun handia- goarekin egina. Begiak, bekokia, sudurra eta ezpainak borobiltasunaz marraztuak, eta sorbaldatik behera jausten diren ile motots solte eta luzeetan bolumenaren tra- tamendua aipagarria da. Edertasuna erakargarritasunaren tresna bihurtzen dira. Eskuineko eskua belaunean, eta ezke- Ondarroako Andra Mari Elizaren mendebaldeko horma. (Elixopetik rra ezabatua egon arren badirudi sabela heltzen egon ziteke- Korretarako sarrera gainean) Biribilaren barruan, emakumearen irudiak. ela, lotsaturik bere alua izkutatu nahirik.

(7) PEREZ OLAETA, J.: La iglesia parroquial de Ondarroa, Ondarroa 1982 aldizkaria. 5. orr. ( 8 ) GOMEZ, GOMEZ,A: El protagonismo de los otros. La imagen de los marginados . Bilbo 1997, 78.orr.). Villanueva de Niako Elizan Cervatoseko Elizan Artaizeko Elizan (Nafarroa) Cervatoseko Elizan

10 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 11 HERRIA ETA

HERRITOndarroa, 1920 inguruan. Arrigorri hondartza ARRAK PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ANTIGUAKO AMA TEXTO DONDE SE EXPRESA tos característicos de una cultura(4). En ellos quedan impre- UNA CULTURA sos los códigos empleados para entender la realidad y el Jose Agustin Maiz mundo. Antiguako Ama es uno de esos textos en los que han Cierto día la escucha de la canción Antiguako Ama provocó en mi la sensación especial de sentirme en casa; quedado sellados los códigos básicos de la cultura de la esto es, sentirme parte una realidad cultural concreta. Este artículo nace de una pregunta directa: ¿a qué se comunidad ondarresa. Buscamos los códigos de significado implícitos en Antiguako Ama; aquellos que proporcionan la debía ese sentimiento? identidad de las personas que comparten esa cultura y los Entre los años finales de la década de los años 20, fecha en la que se compuso Antiguako Ama ha actuado que se refieren a las maneras más básicas de concebir los como un himno conocido y cantado por el pueblo de Ondarroa. Su aceptación popular abrió las puertas a una cambios personales y sociales. Empleando un símil: sabe- acción mediática: la transmisión de una noticia relacionada con la fe. Ahora bien, la labor mediática sólo es mos que en las novelas de espías existe siempre un librito efectiva cuando se tiene en cuenta, se asimila y trasmite el mensaje en claves de la cultura a la que se desea de códigos que sirve para leer los mensajes. Pues bien, cre- influir. Las palabras con las que se ha compuesto nuestra canción se anclan en una cierta cultura; allí han emos que Antiguako Ama actúa a modo de texto en el que arraigado y desde allí son comprendidas. han quedado plasmados los códigos desde los cuales la Nos interesa esa cultura; una cultura que como todas se expresa en textos. Pretendemos, acercarnos a la cul- sociedad ondarresa ha venido leyendo el tura en la cual ha emergido Antiguako Ama, y en la cual ejerce una función identitaria (hacer que cuando la mundo pasado y su presente. oímos nos sintamos en casa). Nos interesa la forma en la que esa canción ha captado la cultura a la que se El análisis semiótico que usamos verso cristiano. El primer polo está ocupado por “gidari”, dirige. Un camino que, en última instancia, debe darnos ciertas claves para comprenderla mejor. consta de dos partes(5) : un análisis narra- “zeruko kaia”, “zerua” y “kristiñau zintzoak”. El segundo El recorrido que seguimos comienza con la misma canción y continúa con su análisis semiótico. De acuerdo tivo y un análisis discursivo. El prime- por “gaixoa”, “ekaitz”, “emen” y “bateltxoaren antzera”. a este método, la cultura puede ser comparada a una lente con la que todos los seres humanos nacemos, y con ro nos ayuda a dar con la estructura del Quiere esto decir que el mar, tal cual lo conocen los pesca- la que vemos, imaginamos y juzgamos la realidad. Los códigos, las propiedades, que gobiernan esas lentes, texto, mientras que el segundo identifi- dores, representa al mundo en el que vivimos, mientras que han quedado impresas en textos como Antiguako Ama. El método semiótico permitirá descifrar uno de esos ca los valores que se actualizan en el la tierra de la geografía marítima representa al cielo. La códigos. En el tercer apartado ese código es revisado y redefinido desde el campo de la antropología cultu- texto. Damos por hecho el prime- condición humana queda descrita en patrones culturales ral. Ambos modelos, lejos de oponerse, se apoyan y sustentan. El trabajo concluye con la síntesis de ambos ro y nos centramos en el segun- que se entienden desde la categoría de riesgo. El mar físico do. y la actividad pesquera viene caracterizada por el riesgo y métodos que nos dará la respuesta que andamos buscando: la identificación de uno de los códigos: el riesgo. ello sirve de clave para describir la realidad del ser huma- El análisis discursivo se no. La tierra firme es el lugar donde el riesgo desaparece y desarrolla en tres etapas. En una es empleado para describir el cielo. Vivir es estar en riesgo. primera pretendemos obte- Por ora parte, el cielo es el lugar donde el riesgo desapare- De acuerdo a los datos facilitados por don Andoni Antiguako Ama maitea! ner los espacios y las estructu- ce y la tormenta deja su lugar a la calma. Basterrechea, la canción fue compuesta hacia 1927. Angel ras que dan sentido al texto. Ondarruako Zaindari, Urzelai compuso la música y Gabriel Manterola la letra. Esto se realiza buscando las La segunda etapa nos centramos en las funciones rea- maitetasunez, arren!, begira, Angel Urzelai nació en Zarautz en 1904. Hacia 1927, tan oposiciones que aparecen en lizadas por los ondarreses. Su existencia es entendida en pronto cuanto fue ordenado, fue nombrado organista de la el texto. En Antiguako Ama dos claves: “eldu artean” y “dabil”. De nuevo tenemos que Zeurea dan erri oni. parroquia de Ondarroa. Dejó Ondarroa en 1936 y fue nom- aparece una oposición princi- imaginar la división geográfica mencionada. La vida huma- brado organista de la catedral de Sevilla, donde murió en pal: la división geográfica na discurre en un teatro figurado como el mar físico. Allí las Zeruko kaira eldu artean (2) 1992 . Gabriel Manterola Urigoitia nació en Zeanuri en del espacio. Se muestra actividades a desarrollar son claras: mientras se llega al izan guretzat Gidari 1897. De 1925 a 1937 ejerció labores sacerdotales en una división nítida de la puerto celestial, “eldu artean”, los seres humanos realizan Elorrio. Tras varios años en Inglaterra, regresó a Zeanuri. geografía marítima (tierra- una función provisional: “dabil”; o sea, se encuentran o Fue un escritor prolífico: poesía (Goi-Izpiak, 1921), traduc- mar) que refleja el universo andan como botes zarandeados (“bateltxoaren antzera”) por Bateltxoaren antzera dabil ciones (destacan las de la obra de Leclerque) y escritos cristiano (cielo-mundo). Si la tormenta. El riesgo se hace real en tiempos de tormenta. varios (Euskal egunetako Itzaldia; Santuen bizitza labu- se agrupan forman dos En la tercera etapa descubrimos las isotopías textua- gure arima gaxoa, rrak). Fue académico de Euskaltzaindia. En los años en que polos: (1) la tierra de la les; aquellos lugares donde el sentido del texto adquiere compuso la canción, Gabriel Manterola era director de la ekaitz onetan, Ama, geografía marítima coherencia. Al hilo de lo que venimos expresando, la isoto- catequesis en euskera. Falleció en 1977(3) . luzatu Zeure besoa equivale al cielo del pía central vendría dada por el concepto de riesgo. El ries- universo cristiano y go es el eje en torno al cual se realiza la actividad pesquera Zure laguntzaz izan gaitezan (2) el mar de la geo- y aquel que vertebra la vida de la comunidad de pescado- ANALISIS SEMIOTICO grafía marítima equi- emen Kristiñau zintzoak, res. La situación de los ondarreses tal cual se presenta en el vale al mundo del uni- texto elegido y la acción de la Antiguako Ama se clarifica ta donokian betiko El análisis semiótico permite acotar los códigos (1) empleados por una cultura. La semiótica parte de la hipóte- maitale zoriontsuak. 4. Aunque la palabra texto invoque directamente a signos escritos, la semiótica sis de que dichos códigos pueden ser identificados en tex- entiende que los textos pueden ser verbales o no verbales, visuales, auditivos, táctiles, simples o de gran complejidad. 1. Para la música cf. Ondarroa 1984, p. 40. 5. Seguimos la metodología ofrecida por X. Quinzá, Metodología de Análisis semióti- 2. Debo estos datos a Imanol Oruemazaga. Además leyó el borrador e hizo sugerencias positivas. Sin él, este artículo no se habría co, ILADES, Santiago de Chile 1992, el cual se sirve de los métodos de análisis semió- publicado. Vaya a él mi agradecimiento. (Ondarroa, 2002 honetan, “Euskal Kulturaren Kabia”n, A. Urzelairen datu gehiago) tico-estructura de J.A. Greimas (Semántica Estructural, Madrid 1973, Ejercicios prácticos, Barcelona 1983) y R. Barthes (Elementos de semiología, Madrid 1971). 3. Mi agradecimiento también a don Andoni y a Aitor Etxebarria, quien me facilitó los datos biográficos de Gabriel Manterola. Murala (Ondarroako Udaletxean, 2.pisuan). Felix Beristain, 1970

14 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 15 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

desde la isotopía “riesgo”. El estudio de ese concepto remuneración particulares y presencia del propietario de los dente. Las cofradías de pescadores desde sus orígenes impi- 3. Recurso no controlable den el uso abusivo que cualquier productor pudiese realizar nos lleva a adentrarnos en la definición de los elemen- medios de producción en los procesos productivos. La apropiación no institucionalizada de los territorios sobre el medio. En el litoral costero vasco, las cofradías, a tos básicos que definen la actividad pesquera. de pesca se lleva a cabo mediante la utilización de una c) Procesos y relaciones de producción gobernadas través de las ordenanzas gremiales o de las disposiciones de determinada técnica de pesca. El nacimiento y desarrollo de desde organizaciones socio-económicas, como las cofradí- sus juntas, sujetaban el oficio del pescador a una normativa una tecnología pesquera as de pescadores, inexistentes en otras ramas productivas. precisa en materia de artes, especies, temporadas de pesca dada se realiza de EL RIESGO: y, en general, de todo tipo de parámetros en los que se d) Subordinación de la producción a la característica acuerdo a los conoci- ANALISIS DESDE LA encuadra aquella actividad(10) . ANTROPOLOGÍA perecedera del recurso. mientos que el pesca- CULTURAL La acumulación de estos procesos particulares, tanto En palabras de J. I. Erkoreka, el objetivo principal dor va adquiriendo que las cofradías perseguían -al tiempo de sujetar a regla- con la práctica diaria El análisis semiótico ha en el orden de la producción como en el de la comerciali- mentación el trabajo de los pescadores- era el de proteger la de su oficio. identificado el riesgo como zación, tienen su razón de ser en la peculiaridad del recur- riqueza piscícola de los mares, la cuál podía ser amenazada uno de los códigos de la so y del medio donde se realiza la actividad. Nuestro esque- El “pescar” por el abusivo uso que originaba la libre concurrencia. Se cultura en la que ma de trabajo trata de describir los rasgos que caracterizan como oficio, designa trataba de evitarlo dotando a todos los agremiados de una nace Antiguako Ama. al medio marino (de libre acceso y desconocido) y al recur- una práctica asociada igualdad jurídica que perpetuaba la futura explotación pes- Los datos que proceso económico (no controlable, perecedero y limitado) a fin a una técnica de pesca quera(11). den de la antropolo- de comprender la complejidad del código “riesgo” que particular (embarca- gía pesquera nos surge en la cultura pesquera. Las reglamentaciones y estatutos de las cofradías ciones, artes y saber ayudarán a com- regulaban el acceso al medio, fijaban las fechas de inicio y hacer del pescador). Desde prenderlo mejor (6). conclusión de la mayoría de las costeras y prohibían la cap- esa perspectiva, la labor del 1. Recurso en un medio de libre acceso tura de determinadas especies fuera del período de tiempo pescador se presenta como La pesca, establecido al efecto y establecían las artes a emplear. incierta y azarosa. La pesca como actividad Según una costumbre internacional, puesta por escri- constituye una actividad de económica surge to por vez primera en el siglo XVII por el economista En resumen, la apertura e igualdad de todos los pro- “caza” que obliga a pescador y de la explotación y holandés Godino, el océano era considerado como un área ductores frente a un recurso carente de la facultad de ser

0 recurso a un constante movi-

7 geográfica no susceptible de apropiación privada. El mar

9 utilización por parte apropiado, genera la promulgación de medidas tendentes al

1 miento de acecho y trampa. No , permanecía abierto por igual a cualquier productor. La control social de la producción. No cabe duda, que en el n de un grupo humano de los i

a cabe duda que en esos movi- t pesca en alta mar era una actividad enteramente libre. Esa s recursos naturales exis- País Vasco, la cofradía se ha convertido en una de esas i r mientos los elementos ins- e tentes en el mar. Dicha acti- consideración jurídica ha estado vigente hasta el siglo XX, organizaciones. Como tal, una de sus facultades principales B trumentales adquieren x

i cuando comienzan a establecerse reglas que limitan la apli-

l vidad, pese a no tener cate- estriba en dotarse legítimamente como la institución que e una importancia visi- F cación de este principio.

. goría de modo de produc- regula el libre acceso a un medio libre y carente de apro- ) ble. Sin embargo, el n (7) 0 a piación privada.

ción , presenta formas de 7 u La existencia de la propiedad comunal de la mar ori- 9 s elemento esencial de i 1

p trabajo y relaciones de produc- , . ginó una consecuencia particular: la creación de mecanis- n

2 la actividad haliéuti- i , ción que, siendo inexistentes a t n mos que regulaban el acceso a los recursos. Resulta curio- s a

ca es la incapacidad i r e 2. Recurso en un medio desconocido

en otros sectores económi- e x

t so comprobar que en los países la existencia de pescadores

del pescador para B e l x

a cos, plantean problemas

profesionales ha estado acompañada de leyes o costumbres i l d La actividad pesquera se realiza en un espacio que, controlar el recur- e U dignos de tener en cuenta. particulares que tratan de corregir la posibilidad de acceso F . o además de no poder ser ocupado, permanece casi entera- so, su naturaleza y ) k n a Así por ejemplo, en el sec- (12)

libre al recurso común. Ese control social de la actividad a o mente invisible a los ojos humanos. reproducción . u r (8) r s

tor haliéutico , encon- i a económica aporta al pescador garantías de seguridad y efi- p d

Esta incapacidad . n tramos, entre otras, algunas Para los pescadores que no disponían de técnicas 2 , O cacia en su oficio. Esas garantías pueden ser valoradas a (

obliga al pescador a n

modernas, la gran parte del medio acuático resultaba invi- a a de las siguientes situacio- e l dos niveles distintos. En primer lugar, el control social pro- a adoptar una actitud x t r sible. Su única forma de conocerlo se limitaba a la misma e u nes específicas: tege al pescador contra una posible concurrencia excesiva l de subordinación al a M

práctica de la navegación o la pesca. A través de su oficio, d a) Complejos pro- suscitada por una completa libertad de acceso al recurso. En medio físico. U

el pescador adquiere un conjunto de conocimientos del área o segundo lugar, le garantiza unas posibilidades de ganancias k cesos de trabajo que a (9) geográfica sobre el cuál actúa, conocimientos que se tras- o La mejor actitud r superiores a los que permitiría la libre concurrencia . r

remiten a la importancia a

miten de generación en generación. adaptativa es la que se d del oficio. n En el caso del País Vasco, la regulación social del O presenta en la flexibi- (

Pero eso no es todo, ese medio desconocido se pre- a acceso al recurso y la explotación social del mismo es evi- l a

b) Formas de lidad de las estrategias r

senta muchas veces como hostil a la actividad humana. u

Basta únicamente con rescatar de la memoria colectiva el de pesca. Esa disposi- M 6. Para un análisis más completo cf, Maiz, J.A., El sector Pesquero vizcaíno, 1800-1960. Análisis de los elementos ambiental, extrac- recuerdo de las frecuentes desgracias ocurridas en el litoral ción permite mantener cier- tivo y comercial en la pesquería, Gobierno Vasco, Vitoria 1993, pp. 105-133 y la bibliografía que allí se menciona. Entre ellas debe- vasco. ta elasticidad ante los factores mos señalar las siguientes: Andersen, R. (ed.), North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing Adaptations, inciertos y fluctuantes de toda Mouton, La Haya 1989; Anderson, G., The economics of fisheries management, John Hopkins University Press, Baltimore 1977; Breton, Y., "L’anthropologie sociale et les societés des pêcheurs. Réflexions sur la naissance d’un sous-champ disciplinaire", Anthropologie et Societes 1 (1981), pp. 7-29; Geistdoerfer, A., Pêcheurs acadiens. Pêcheurs madelinots. Ethnologie d’une commu- nauté de pêcheurs, C.N.R.S., Paris 1987. 10. Erkoreka, J. I., Análisis historico-institucional de las cofradías de mareantes del País Vasco, Departamento de Agricultura y 7. Decimos que el sector pesquero no tiene categoría de modo de producción por su carencia de capacidad de reproducción autó- Pesca, Vitoria 1991, p. 249. noma. Para todos estos conceptos, cf. Valera, M., Procesos de producción en la pesca, Investigaciones Pesqueras 51 Supl.2 (1987), pp. 81-92. 11. Ibidem. 8. Haliéutico, del griego halieutikos, perteneciente a la pesca. 12. J. Acheson, "Anthropology of fishing", Anual Review of Anthropology 10 (1981), pp. 275-316, indica que la aleatoriedad e incer- tidumbre del medio marino y sus recursos constituyen los factores característicoa de la actividad pesquera. 9. Adam, P., Histoire del pêches, point de vue d’un èconomiste, en Mollat, M. (dir.), Histoire des pêches en France, Editions privat, Paris 1987. Pp. 9-34.

16 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 17 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

pesquería. En el caso concreto de la pesquería vizcaína, tal dad, para el pescador. El equilibrio inherente al mercado adaptación tenía y tiene aún hoy día, su elemento sustancial conducirá al productor a producir el máximo a fin de obte- en la sucesión temporal, casi ininterrumpida, de los distin- ner las mayores ganancias. Este hecho entraña en el sector tos tipos de pesca. En cada uno de ellos el pescador se equi- haliéutico unas consecuencias determinantes. La tendencia pa con las embarcaciones y artes más adecuadas para la a la máxima producción de un recurso perecedero sitúa al captura de una especie concreta. pescador siempre en riesgo de exponer su producto a la zona en la que producción no pueda ser vendida o simple- mente genere unos beneficios inferiores a los gastos nece- 4. Recurso perecedero sarios para el sustento de la explotación. Como se ha visto, el pescador se encuentra sujeto a las características y dinámicas propias del medio marino así 5. Recurso limitado como al carácter limitado del recurso. Sin embargo, no finalizan aquí las trabas con las que se encuentra el pesca- Sin embargo, no quedan ahí las consecuencias de la dor. A las anteriores habrá que añadir las que se desprenden subordinación al mercado. La obligatoriedad de la máxima de las condiciones originadas por la perennabilidad del pro- producción provoca un riesgo todavía mayor: el riesgo de ducto. vulnerar las tasas de regeneración biológica del stock(14) . En economías en las que la pesca ocupa el lugar pre- Por una parte esta producción, siempre volcada a eminente se constata que la misma existencia del pescador producir el máximo no sería arriesgada si el recurso fuese se halla subordinada al mercado de aprovisionamiento. Esta ilimitado. Pero se sabe que no es así. Esta producción máxi- afirmación es fácilmente comprobable remitiéndonos úni- ma, si el mercado es absorbente, puede llegar a un punto en camente a las necesidades alimenticias de la población pes- el que el stock vea afectada su renovación. cadora, sin entrar en la consideración del acopio de otras Analizada la realidad por la cual el mercado obliga a mercancías básicas para la supervivencia del pescador(13) . la extracción de la máxima cantidad de recurso posible, Esa búsqueda será resuelta mediante la utilización, en ope- Ondarroa, 1941eko azaroa. “Misiolarien Eguna”. Musika Plaza eta frontoian jendea belauniko. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. describimos la consecuencia más inmediata que se extrae raciones comerciales, del excedente económico originado JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA de ese hecho. Esta producción siempre máxima va a impe- por la venta del pescado. Será, precisamente, en la esfera de dir una racionalidad y control de los procesos productivos. la comercialización donde el pescador se encuentre con los imperativos que emergen de la condición perecedera del en la valoración de costes como la proporción correspon- de las dos funciones indicadas, esta remuneración adquiere producto. diente a armador y tripulación varían en cada uno de los un tercer significado de carácter más ideológico. Sin entrar 6. Actividad mal remunerada puertos. No obstante puede decirse que la proporción fluc- en muchos detalles, la “parte” cohesiona a la comunidad En la práctica el pescador llega a puerto con un pro- Finalmente, tanto los procesos de trabajo adaptados a túa en torno a un promedio que tiende a otorgarle al arma- laboral, ligando y vinculando los hombres a su trabajo y a ducto perecedero. En el sector haliéutico el productor no las características del medio y el recurso como las eventua- dor una participación del 55 por cien sobre los ingresos bru- los medios de producción, incluso en el caso de que no sean puede esperar a la consolidación de una mejor y más ópti- (16) lidades del mercado hacen que el pescador sea pagado tos, mientras el resto, 45 por cien, se remite a la tripulación. de su propiedad . ma situación del mercado para efectuar su transacción. El según su producción y no según el trabajo realizado. Es lo pescador se ve obligado a una pronta comercialización de La remuneración a la parte respondía en el pasado a En resumen, el sector haliéutico presenta unas nota- que se ha dado en llamar “remuneración a la parte”. su mercancía. Ese requisito terminará por subordinar la un interés de reparto equitativo entre todos los miembros de bles características que lo diferencian de otros sectores o economía extractiva a las características propias del merca- La remuneración a la parte consiste en la repartición, la tripulación del producto de su trabajo. Sin embargo, más campos productivos. En la pesquería que tratamos de estu- do: cualquiera que sea la situación del recurso, su explota- entre el armador y la tripulación, de los dividendos origina- tarde adquiere una función muy distinta, que ha llevado a diar, esa especificidad queda reflejada en una serie de fenó- ción, la oferta, se encontrará a merced de la demanda. dos con la venta del pescado. Esa distribución de las rentas algunos analistas a calificarlo como un sistema de destajo menos originados en los propios rasgos del recurso puesto se ejecuta una vez se hayan descontado los gastos genera- puro(15). Además de asegurar al propietario la reproducción a explotación y que resultan de tres hechos que aparecen Las leyes que gobiernan cualquier mercado provocan dos por el mantenimiento de los medios de producción. de una parte del capital fijo, la remuneración a la parte ase- como decisivos: que éste se adapte automáticamente a las diferentes canti- gura la constancia y efectividad del trabajo del pescador no Con la aplicación de ese sistema los pescadores son paga- - El recurso jamás podrá apropiarse de manera for- dades puestas en comercialización, buscando lo que los propietario de los medios de producción. La labor del mari- dos en función de la cantidad desembarcada y vendida. Es mal y permanente. Incluso en aquellas pesquerías en las que especialistas conocen como equilibrios del mercado. Por un nero que se caracteriza por la carencia de un horario labo- decir, la remuneración es nula cuando no hay capturas y si se han consolidado ciertas instituciones que, como la cofra- lado, el bloqueo por la carencia del producto hace que el ral preestablecido. Los rasgos del recurso requieren una ili- las hay la tripulación ingresa una proporción preestablecida día, tienden a organizar socialmente la explotación pesque- precio suba hasta eliminar a la mayoría de los compradores. mitada prolongación de la jornada de trabajo, así como de de los dividendos producidos por su venta. Esta relación ra, el recurso solo podrá ser “apropiado” (explotado) Por otro, su abundancia obliga a bajarlo. Quedan las zonas una intensificación del esfuerzo en momentos imprevisi- general adquiere en cada una de las áreas pesqueras unas mediante la actividad pesquera. El pescador jamás podrá comerciales, relativamente estables, a las cuales deben aco- bles. Puesto que las ganancias dependen directamente de la muy determinadas proporcio-nes en función de la tradición incorporar al recurso como uno más de los elementos trans- modarse tanto el pescador como el comprador. cantidad de pescado capturado, el armador se asegura un y de la explotación pesquera desarrollada. formables en medios de producción. Sin embargo en la economía pesquera, este equilibrio eficaz rendimiento laboral en las faenas pesqueras. Además En el caso del País Vasco, tanto los gastos incluidos de mercado no significa equilibrio, y menos aún estabili-

15. La remuneración a la parte es calificado de "destajo" por la mayoría de los estudios económicos y antropológicos sobre el tema. 13. Cf. Yesner, D. H., "Ecology of maritime hunters gatheres", Current Anthropology 6 1980, pp. 725-50. Como señala este autor, la Cf. Gaur, La pesca de superficie en Guipuzcoa y Vizcaya. Análisis y perspectivas, Caja Laboral Popular, Bilbao 1970, p. 331; constitución y establecimiento de comunidades pesqueras sólo es posible cuando este problema ha sido resuelto. Fernández Pascual, J.J., "La pesca artesanal y el sistema a la parte", en Jornadas sobre economía y sociología de las comunidades 14. Cuando nos referimos a la limitación del recurso, nuestra perspectiva es objetiva. No nos referimos a la percepción que el pes- pesqueras, Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Madrid 1989, pp. 547-574. Cf. Así mismo, Diaw, M. Ch., "Partage et cador puede tener acerca del recurso. Es muy posible que nuestros pescadores, como la mayoría de las personas de las sociedad appropriation. Les systèmes de parts et la gestion des unités de pêches", Cahier des Sciences Humaines 1-2 (1989), pp. 67-87, donde preindustriales, tuviera conciencia de habitar un mundo de recursos limitados. La idea contraríia es propia de un mundo capita- se menciona una abundante bibliografía. lista y consumista. Para este tema cf., Scott, J., The Moral Economy of the Peasant, Yale University Press, New Haven 1976; Sjoberg, 16. Esa función de cohesión y funcionamiento de grupo ha sido ya estudiado detenidamente por J. Bidet, "Sur les raison d’être de G., The Preindustrial City: Past and Present, Free Press, New York 1960; Wolf, E. R., Peasant, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1966. l’idéologie. Les rapport socieux dans le secteur de la pêche", La Pensée 174 (1974), pp. 53-67.

18 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 19 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Ondarroa, 1949ko maiatza. Begoña eta Antiguako Amak. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA

- La técnica pesquera se ha de adaptar continuamen- mero sometimiento incierto a las peligrosas condiciones te a la dinámica del recurso que se rige desde sus propios meteorológicas. El riesgo es mucho más que el sentirse ritmos oceanográficos y biológicos. La tecnología pesque- zarandeado por la tormenta. El riesgo entraña y resume toda ra, siempre en constante movimiento de adaptarse al medio, la dinámica a la que está sometida la comunidad de pesca- se convierte así mismo en el único instrumento capaz de dores. En este sentido, el riesgo se convierte en un código, Ondarroa, 1980ko otsailaren 2a. Antiguako Ama prozesioan arraunlariekin. JOSE IGNACIO MARURI BENGOETXEA “TUNDI”K EMONDAKOA incrementar la producción pesquera. un constructo teórico desde el cual se lee o entiende una cultura. - Ahora bien, los rendimientos económicos de la pes- quería no se encuentran, en la mayoría de los casos, en El autor de Antiguako Ama supo captar en el símbo- razón directa a las inversiones realizadas para su explota- lo de la barca zarandeada por la tormenta todo el universo ción. Los factores aleatorios de la pesquería (fluctuaciones de experiencias vividas por una comunidad de pescadores, de los recursos biológicos) dan lugar a resultados económi- como la que era Ondarroa en los años 20 del siglo XX. Una cos que presentan fuertes oscilaciones a corto plazo. Al vez que se apropió simbólicamente del concepto pudo mismo tiempo, esos factores aleatorios impiden cualquier recrear el mensaje religioso. Dividió el universo en dos, tal planificación elemental sobre los procesos productivos, cual se encuentra representado entre los pescadores: mar y razón más que suficiente para entorpecer la penetración tierra, y traspuso esa geografía al universo cristiano. El mar, masiva de capitales en el sector pesquero. con el riesgo como valor sobre el que pivota la vida de la comunidad, se convirtió en la vida tal cual es vivida por la

comunidad en el mundo. La tierra, aquel lugar donde el A O K

riesgo ha desaparecido, se convierte en el destino del que A CONCLUSION D N

escucha el mensaje: el cielo. Mientras la vida trascurre, el O M Desde la antropología cultural, las comunidades de ser humano se encuentra de paso, tratando de llegar al puer- E K ” pescadores quedan fijadas por patrones y comportamientos to. Para alcanzar ese logro, nada más efectivo que el brazo I D

donde el riesgo actúa de modelo o clave que sirve para N de “Antiguako Ama”. U T

entender la cultura de esas comunidades. El riesgo en las “ A

La canción recrea un universo de significados com- E

comunidades de pescadores tiene su origen en las caracte- X T

partidos por la comunidad y los aprovecha para insertar un E

rísticas propias del medio y del recurso económico. Un O G

mensaje concreto. Al hacerlo, completa ese universo origi- N

medio geográfico de acceso libre y desconocido, donde se E B

desarrolla una actividad en torno a un recurso no controla- nal para hacer de él un símbolo de identidad para la comu- I R U

ble, perecedero y limitado, provocan relaciones de produc- nidad. Por ello, en aquellos que comparten ese universo R A

ción únicas y exclusivas para el sector. Esto genera una cul- comunitario, la escucha de Antiguako Ama lleva aparejada M O I

tura particular, patrones explícitos o implícitos de compor- un sentimiento de pertenencia a la comunidad. Cuando la C A

escuchamos o cantamos nos sentimos en casa. N tamiento, ideas y valores anexos a ellas. Todo ello teje una G I E

tela o un subsuelo de significaciones desde el cual entende- S O mos el mundo y las personas que nos rodean. J Jose Agustin Maiz Ondarroa, 1980ko otsailaren 10ean. Arraunlari zaharrak eta gazteak Antiguan. El riesgo en la actividad pesquera va más allá del

20 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 21 ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK FONT OSAGILEAREN GARAIA (II) (1820-1823) Gotzon Iparragirre Burgoa Zer esanik ez, europar monarkia absolutistek hasie- armada frantziarraren horniketaren arduradun nagusiak ran harriduraz, eta gero beldurrez erantzun zuten estatu ziren, eta horniketa hauek ordaintzeko dirua bukatu zenean, frantziarreko gertakizunen aurrean. Espainiako Borboiak, mailegura jo behar izan zuten udalgizonek, bahituta joate- Iazko urtekarian egindako artikuluan Hirurteko Liberalak Ondarroa mailan izandako (1820-1823) ibilbide gainera, famili harremanez zeuden lotuta frantziar borboie- rik ez bazuten nahi behintzat. Gerraostean, mailegu hauei politikoa aztertzen ibili ginen. Font osagile berriaren etorrera erabili genuen orduan, Ondarroako udalak nola kin. Eta beste potentziekin aliaturik, frantziar iraultzaileei aurre egin ezinean, udalak bere lurrak saldu behar izan funtzionatzen zuen jakiteko, eta 1812ko Konstituzioa berriz indarrean jartzearen ondorioz, herri mailan sortu eraso zieten. Gudu honi, Konbentzioko Gudua deitu izan zituen, eta ordura arte herritarrei zabalik zeuden eremuak zen abagune berriaren berri emateko. Gogoratuko duzuenez, hipotesi modura erabili genuen, Ondarroako zaio (1793-1795), eta iraultzaileak gailendu ziren zelai guz- pribatizatu egin ziren. Jabetzaren errejimenaren aldaketa arrantzaleek koiuntura iraultzailea profitatu izanarena, ordura arte bete ezin izandako udal karguak eskura- tietan, potentzia absolutistak Bake Hitzarmenak sinatzera hauek, klase ezinduenen aurka jokatu zuten, eta beste neu- tu, eta beren interesei ukitzen zien politika bat moldatzeko helburuarekin. Hipotesi hau baieztatzeke gelditu derrigortuz. Frantziarrek derrigorrezko soldaduzka ezarri rri batzuekin biltzen zenean (kontsumogaiei ezarritako zer- zen, baina 1820-1823 bitartean aritu ziren udal karguen eta hautesleen taulak aztertzen ibili ondoren, susmo zuten lurralde guztian, eta espiritu iraultzaleak bultzatuz, gen igotzea, monetarizazioa...), ez dago zalantzarik giza bat baino gehiago utzi genuen zentzu horretan. herri ejertzito hark menpean hartu zituen mertzenarioz osa- esparru ezinduenen bizi baldintzak zeharo okertu zirela tutako armada absolutistak (1). Konbentzioko Guduak gogor baieztatzeko orduan. astindu zituen euskal lurraldeak. Lehen liskarretan espai- Baina, noski, ikuspegi politiko hutsa murriztuegia da momentu zehatz batean zer gertatzen ari den ulertzeko Horrez gain, 1793-1795 eta 1808-1813 bitarteko niarrak nagusitu baziren ere, 1794ko udan hasitako kontra- orduan. Ikuspegi hau beste datu batzuekin osatu eta alderatu beharra dago. Eta batez ere, pertsonaia horiek, guduek, indarkeriaren logika jarri zuten indarrean, eta alde erasoaren ondorioz, Konbentzioko gudarosteak beren jokabideak ulergarriak egin ditezken testuinguruan txertatu beharra dago. Ajente desberdinen eraginez, batetik zein bestetik izugarrizko basatikeriak burutu. Gipuzkoako lurraldearen zati handi bat okupatu zuten, Atxiloketak, pusilamenduak, jabetzen bahiketak, errebelde- aldakorra den testuinguru horretara hurbiltzen saiatuko naiz artikuluaren bigarren zati honetan, orain arte gerora hain eztabaidatuak izan diren Hondarribia eta en senideen aurkako errepresioa, isunak... Zapalketa egoe- taula batean islatuta ikusi ditugun pertsonaia horien jokabideak aztertuz eta datuak bilduz. Zeregin horreta- Donostiaren berehalako errendizioarekin (2). 1795eko eraso- ra honen aurrean, eta inbasioren aurkako erantzuna antola- rako Ondarroako Udal Ordenantza eta Bileren Akta Liburuaz (OUOBAL) gain, Bizkaiko Forua Aldundiko an Bizkaia eta Nafarroa okupatu zituzten, Espainia bakea tu behar zuen erakundeen ezintasun edota utzikeriaren Artxibategian aurkitu dezakegun dokumentazioa erabili dut. Era berean, Ondarroako Santa Klara Kofradiari sinatzera behartzeko. Eta bai lortu ere. Basileako Bakearen aurrean, herritarrek beraiek antolatu behar izan zuten napo- eskertu nahi diot garai honi dagokion Kontu Liburua (1795-1842) aztertzen utzi izana. bidez, frantziarrak Bidasoaz haraindi itzuli ziren, Espainiak leondarrak kanporatzea lortuko zuen erresistentzia (4). Santo Domingoko uhartea, eta beste zenbait lurralde galdu Egoera honetan, Armada ingelesaren laguntzarekin zituelarik. Kadizen setiaturik zeuden liberal espainiarrek 1812ko Frantziar Iraultzaren lehen faseko protagonistetariko bat Gudu honen ondorioak aski ezagunak dira gure konstituzioa aldarrikatu zuten, eta lurrak berreskuratu Lafayette jenerala izatea, estatu batuarrei laguntzen ibilita- herriarentzat, 1794ko abuztuaren 30ean frantziar gudaros- ahala, eredu konstituzionala ezartzen joan ziren, 1813ko ko frantziar aristokrata bat. teek Ondarroa erre baitzuten, Andra Mari eliza eta beste lau udan napoleondarrak penintsulatik guztiz kanporatzea lortu etxe izan ezik. Honelako aurkezpenarekin, ez da harritze- zutenera arte. Egoera honek ez zuen luzaroan iraun, Frantziar iraultzaileak, erregearekin elkarbizitza bat koa liberalismoa eta konstituzionalismoak laguntzaile asko Frantzian preso aurkitzen zen Fernando VII.a itzuli zenean, lortzen saiatu ziren lehen momentu batean, monarkia kons- aurkitu ez izana. Zeren, Frantziar Iraultzak Antzinako 1812ko Konstituzioa indargabetu, eta gobernu absolutua tituzionala iragarriz. Botereen zatiketaren teoriari jarraiki, Errejimenaren oinarriak kolpatu bazituen, ez zen horren- berrezarri zuelako. 1820ko liberalek ez ziren 1814ko akats indibiduoz –ez estamentuz-osatutako parlamentu bat osatu beste izan inbaditutako herritarrek ideia askatzaileak barne- berdinean erori, eta erakunde politiko berriak sustatu ahala, zen, Asanblea Nazionala, prozesu iraultzailea garatu eta ratu eta gobernu absolutisten kontra egin zutelako, ejertzito beren boterea bermatzeko gorputz armatuen eraketari egin haren oinarriak ezartzeko arduradun nagusia. Erregeak, iraultzaile batek, bere joan etorrietan, kontinente oso bate- zioten. Ejertzitoaren jarrera zalantzatiak, liberalen mesfin- halabeharrez sinatu zuen konstituzioa, baina ixilean, gai- ko baliabideak xurgatu eta ogasun publikoa sustatzen zuten dantza eragiten zuen, eta armadako goi karguen berriztatze- nontzeko potentzia absolutisten laguntza eske zebilen, guz- oinarriak deuseztatu zituztelako baizik (3). Konbentzioko arekin batera, gorputz armatu bereziak antolatu zituzten, tien artean frantziar iraultzaileak zanpatzeko. Baina azpijo- Guduan zehar bezala, Napoleonen inbasioan zehar, udalak absolutisten edozein ekimen errotik mozteko asmoz (5). ko hauetan harrapatu egin zuten Luis XVI.a, eta 1793an gilotinatu egin zuten, bere familiarekin batera. Errepublika aldarrikatuz, iraultza erradikalizatu egin zen, eta inguruko LA BASTILLA, Absolutismoaren ezaugarria. monarkien erasoari erantzuteko prestatzen hasi zen. 1. Konbentzioko Guduaren lehen momentu hauei buruzko informazio gehiago jasotzeko, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: Txano frijiarretik karlisten txapelera. Irun 1789-1839, 36-41 orr. 2. Gipuzkoan, Getarian bildutako Batza Nagusiek, frantziarrekin bat egitea erabaki zuten, hauek foruen izaera kontutan hartzen raultza Frantziarra –1789- Antzinako Errejimenaren bazuten, lurralde honentzako eredu politiko bat antolatzerakoan. Erabaki honi, “Gipuzkoaren traizioa” deitu izan zaio, eta erabaki honetan oinarritu ziren foruen aurkakoak XIX. mendean zehar foruak erasotzeko orduan. Gai hau aztertzeko bibliografia oinarriak hankaz gora jartzera etorri zen. Hamairu urte gehiago: OTAZU Y LLANA, A.: La burguesía revolucionaria vasca a finales del s. XVIII, MUTILOA POZA, J.M.: La crisis de lehenago, Ameriketako Estatu Batuen Independen- Guipúzcoa eta LASALA Y COLLADO, F.: La separación de Guipúzcoa y la Paz de Basilea. tziak,I europar inperioen bukaera iragarri zuen, eta hasiera 3. OTAEGI ARIZMENDI, Arantxa: Gerra eta hazienda lokalaren krisia: udal ogasunen eta propioen salmenta Gipuzkoan (1764-1814) batean espainiar eta frantziar Borboiek amerikarren inde- pendentzia pozez hartu bazuten ere, laster sentitu zituzten 4. “La novedad no sólo reside en esa ruptura de los mecanismos habituales para oponerse al invasor, sino, sobre todo, en un tipo de respuesta articulada desde abajo. Las denominadas clases populares acabaron convirtiéndose en el instrumento más eficaz contra el fran- iraultzaren ondorioak beren lurraldeetan, estatu batuarrek cés. Y es que el abandono de las clases dirigentes –que sí colaborarán con el invasor o con capacidad para retirarse del escenario de la Ingalatarrengandik askatasuna lortuaz batera, eredu demo- guerra- fue reemplazado por unas clases campesinas que responderán con violencia a los abusos de la armada napoleónica. El paso de kratiko bat ezarri baitzuten gobernurako, ohizkoa zen la agitación popular al levantamiento popular está vinculado al vacío de poder dejado por las autoridades tradicionales y a la violencia monarkia absolutistaren ordez. Izan ere, 13 kolonietako del invasor”, TORRE, Joseba de la: “Guerra, economía, violencia 1808-1823”, 19. Or., Guerras civiles y violencia en Vasconia (siglos XIX y XX), biztanleen matxinada, entziklopedista eta ilustratuek jada ereinduta zuten landa batean sustraitzera zetorren, ideien 5. “La conciencia histórica de la burguesía tiene muy presente la precariedad de su éxito. Toda Europa vive bajo regímenes absolutistas, arloan planteiaturiko ereduak gauzatzea posible zela froga- a pesar de las pasadas conmociones revolucionarias de 1789-1814. Por ello, también en el caso español, es necesario organizar una fuer- LUIS XIV.ari burua kendu ostean, potentzia absolutistek gerra deklaratu zieten za de ciudandanos que defiendan la libertad, que se erijan en garantes del Pacto que ha unido a la Nacion y al Rey”, LLANOS ARAM- tuz. Giro iraultzaile honetan, ez zaigu harritzekoa irudituko BURU, F.: El Trienio Liberal en Guipúzcoa, 158. Or. frantziar iraultzaileei.

22 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 23 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Milizia Armak Nortasuna Nazionala 23-4-22 1820-10 ABAROA Agustin 2. sarjentu X ANTXUSTEGI Miguel Ignacio 1. Kabu ARAKISTAIN Francisco 2. Kabu ARTIAGOITIA Pedro Francisco Teniente XX MILIZIA LIBERALAK ONDARROAN ATXA Francisco Paula Tenienteord X Madariaga, ixilpean, ihes egin beharrean aurkitzen de mil ochocientos veinte y dos, pasaron voluntariamente ziren errealistak itsasoz ateratzeaz arduratzen omen zen: alas Trincaduras constitucionales armadas, D. Candido Berez, bi eratako Miliziak egon ziren. Bata IBASETA Jose 2. Kabu “En la guerra de la independencia hizo en su egercicio de Jose de Lezea de 2º capitan, y por Marineros Francisco Araututako Milizia (“Milicia Reglamentada”), eta bestea ITURBE Martin 2. Sarjentu X mareante muchos servicios a favor de la madre patria con- Maria de Lezaola, Felipe de Bedialauneta, Francisco de Bolondresen Milizia (“Milicia de Voluntarios”). Bien arte- MADARIAGA Bonifacio 2. Kabu X tra el gobierno intruso; en el ultimo tiempo constitucional Echavuru, Agustin de Goenaga y Francisco, conocido con ko ezberdintasun nagusiak aipatzeagatik, Araututakoa txe- MADARIAGA Pedro Cruz 1. Kabu XX hizo tambien distinguidos, como adicto a la justa causa del el mote Chevere”(10) . pelagoa zela esango nuke, nolabait derrigorrezkoa zenez, Rey Nuestro Señor y su Augusta Dinastia conduciendo al ideologia guztietako jendea onartu beharrean aurkitzen URIARTE Martin 1. Kabu XX Beraz, badirudi, Lezeak gidatutako arrantzaleen sek- Reyno de Francia a diferentes Tenientes, Coroneles y zelako. Leku bat baino gehiagotan, Araututako Milizia tore batek liberalismo aurrekoi edota buruberoarekin bat Capitanes y Oficiales Realistas exponiendose varias veces hauek desegin egin zituzten, bertan infiltratuta zeuden egin zuela. Hauek ezin zuten Araututako Milizian parte a perder la vida, como que en una de ellas sufrio el fuego absolutistek liberalismoaren aurka altxatzekotan zebiltzala- hartu –arrantzaleak zirelako-, ezta nahi ere, seguruenik, ez 10 pertsonaia hauetatik, Artiagagoitia alkatea zen que a su lancha hizo un trincadura para apresarla como ren susmoen aurrean. Bolondresen Milizia, ordea, liberal zirelako fidatuko hau osatzen zutenekin. Bestalde, gutxi 1822an, eta Atxa eta Antxustegi errejidoreak izango ziren, enemiga en el abra del puerto de San Sebastian”. Eta peto-petoz osatzen zen, eta Araututakoarekin konparatuz, izanik herri mailako konpainia propioa eratzeko, beste herri lehena 1822an eta bigarrena 1823an. Galdetzeko kontua da Arakistain? Arlo militarrean beronek egin zituen meritu Bolondresena liberal buruberoen (“exaltados”) topagunea batzuetako marinelekin bildu behar izango ziren beraien Ondarroan eratu zen Araututako Milizia hau osatzen zute- gehien. Hau herritik kanpo ibili zen, Fernando Zabalaren zela esan dezakegu. Hauek askoz tinkoa agertzen ziren uda- ideiak defendatzeko. Eta badirudi hauek izan zirela errea- nen liberalismoa norainokoa zen. Hori neurtzeko erabili gudu-taldean. “Alistado asi entre sus valientes fieles com- lerrien defentsan, matxinatu absolutistek erasotzen zutene- listen zigorraren pairatzaile bakarrak, zera da, udalean parte dezakegun parametroetariko bat, 1823ko apirilean, zera da, patriotas desde el momento se propuso ser exacto en el an, baita eraginkorragoak ere hauen jazarpenean. hartzetik baztertuta gelditu zirenak. San Luis Ehun Mila Semeak deituriko armada frantziarra- cumplimento desus deberes, yrreprehensible en su conduc- Ondarroan, Araututako Miliziaren berri badaukagu, ren laguntzarekin absolutistak boterea berreskeratzera zeto- ta”. 1822ko Santixa egunean bildu zen gerrilara, eta 1820ko urriaren 24ko bileraren agirian azaltzen den bezala- zenean, armak hartu zituzten 29 lagunen zerrendan zeuden Durango, Arrasate, Eskoriatzako ekintzetan ibili zen, baita ARMADA ZERBITZUA xe udal karguekin batera 53 lagun bildu baitziren, Milizia edo ez alderatzea da. Eta izan ere, Antxustegi, Arakistain Nafarroa aldean ere, subteniente gradua lortuz. Ederrak Foru lurraldeetan soldaduzkarik ez zela existitu esa- Nazionala ere deitzen zen hau ofizialki eratu eta ofizialak eta Ibaseta izan ezik, beste zazpiek liberalismoa defenda- liberalak genituen beraz, Araututako Miliziaren ofizialak. ten denean, agian errazegi ahaztutzen den kontua da itsas izendatzeko. Agirian azaltzen denez Milizia Nazionaleko tzeko armak jaso zituztela azaltzen da. Armekin zer egin Atxa eta Madariaga gainera, 1823ko apirilean armak jaso herriek bazutela espainiar armadarekiko betebehar bat, eta kidea izatea derrigorrezkoa zen 18 urtetik 50 bitarterako zuten jakitea, ordea, beste kontu bat da. Eta honekin, zera zituztenen zerrendan agertzen dira. hau armada zerbitzurako marinelak ematea izaten zen. Izan gizonezkoentzat, baina era askotako salbuespenak zeuden: esan nahi dut: Ondarroan ere, beste leku batzuetan bezala, ere, San Pedro egunean, arrantzaleek urtealdi berriari hasie- Araututako Mizilia osatu zutenen artean, konspiratzaile Bolondresen Miliziari dagokionez, udaleko akta “... se reunieron con aviso que seles pasó con el pre- ra ematen ziotenean, ohizkoa izaten zen urte horretan arran- absolutistak aurkitzen ditugula, ez soilik soldaduetan, baita liburuaren ez da haren eraketari buruzko aipamenik egiten. sente Essno. y ministro alguacil de este juzgado los tzan aritzeko asmoa zeukatenen zerrendak egitea. Alta ema- ofizialitatean bertan ere. Urte batzuk beranduagoko agiri 1823ko iraileko akordio batek, ordea, Araututako Miliziaz Ciudadanos conprendidos enla orden publicada en Palacio tea bezalaxe. Momentu horretatik aurrera Kofradiako par- batek emango dizkigu argibide gehiago. gain, bolondresak ere egon zirela azaltzen digu. el dia trece deSeptiembre ultimo, (...) relativa a que todo Absolutistek boterea berreskuratua zuten, eta liberalekin taide izatearen eskubideak gozatzen hasten zen, baita bete- ciudadano Español desde la edad delos diez y ocho años Izan ere, 1829an Artiagoitia hil egin zen. Ordurako kolaboratu zutenak udaletatik baztertzeko, zerrendak osa- beharren erantzule ere. Gerra garaietan oso arriskutsua cumplidos hasta los cincuenta asi bien cumplidos estaba tabakoaren arloan komisionatua genuen Artiagoitia, eta tzeko eskatu zien udal agintariei. Ondarroako udaleko akta bihurtu zitekeen zerrenda horietan apuntatuta egotea, herri obligado al Servicio dela Milicia Nacional, ecepto los com- bere heriotzaren hurrengo egunetan, lau eskakizun heldu liburuan idatzi zenez: “Trata en razon de una Real orden bakoitzak marinel kopuru bat eman behar izaten baitzuen, prendidos enlos articulos veinte y cuatro y veinte y cinco de ziren diputazioara, Artiagoitiak utzitako kargua betetzeko dirigida por S.a.R. de 26 de julio del presente año reducida eta hauek zozketaz irteten ziren. Zozketak urte hortan la Constitucion, ni los Españoles en quienes concurra algu- beren buruak aurkeztuz. Lanpostu oparoa izan behar zen a decir quese embie una lista o razon de aquellos que “Listas de Marineria” horietan apuntatuta zeudenen artean na causa por la que perderian o sele suspenderia la calidad tabakoaren komisionatuarena, hain erakutsi zuten garra durante el govierno revolucionario hubiesen tomado armas egiten ziren, eta datu honek, ulergarria egiten du gerra de tales ciudadanos Los que por impedimento fisico, visible eskuratzeko Francisco Atxak, Francisco Arakistainek, o se hubiesen alistado en la Milicia Voluntaria o haian per- garaietan arrantza jarduerak izaten zuen beherakada, biz- ò notorio se hallen imposibilitados para el manejo delas Domingo Jose Madariagak eta Antonio Ramon tenecido à asociaciones clandestinas a favor de dicho tanleek, ezinbestean, lehorreko ogibideetara jotzen zutela- armas, los ordenados in sacris, los funcionarios publicos Etxebarriak. Azken hau izan ezik, beste hirurak Araututako gobierno” (7). Eta segituan sei lagun hauen nortasunak azal- ko. Agian , arrazoi berbera du Kofradiako kontu liburuan civiles y militares; los Medicos, cirujanos, Boticarios y Miliziako partaideak izandakoak genuen, Madariaga mili- tzen dira: Candido Jose Lezea, Fco. Maria Lezaola, Felipe arrantzaleei buruzko erreferentziak ezizenez ematearena Albeitares titulares y de conducta, contrata o partido; los ziar moduan, Arakistain 2. Kabu eta Atxa, tenienteorde. Ba, Bedialauneta, Francisco Echaburu, Agustin Goenaga eta gehienbat, abizen hutsez, oso gutxitan izen eta abizen osoa: Maestros de primeras Letras con Escuela publica; los tabakoaren komisionatuaren kargu lortzeko aurkeztu zituz- Francisco “conocido con el mote Chevere”. “manu Doistu, Burgo joven, Artetacua, Saturran joven, Preceptores de Latinidad, y los Catedraticos delos estable- ten “curriculum”ak meritu militarretan oinarritzen ziren Larruzcain...” eta horrelakoak nagusitzen dira. Sei hauetatik, Lezeaz gain, identifikatzea lortu dudan cimientos literarios aprobados; los simples jornaleros, y gehien bat, diputazioaren konfidantza irabazteko ezinbeste- bakarra Txebere delakoa da. Auskalo nondik zetorkion ezi- Baliabide ekonomikoak zeudenean, jentea kanpotik los Marineros, para hacer nombramiento de oficiales de koak balira bezala. Hara zer dioen Atxak: “ En la Guerra zena, baina Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan ager- ekartzen zen zerbitzu hau beteteko. Zera da, herri bakoitzak compañía, sargentos, cabos y Tambor, y los que para el fin de la independencia sirbio a la Patria con las armas al zegokion diru kopurua lortu eta batzuetan zuzenean, eta hombro de cadete en el Primer Batallon de Vizcaya (...) y tzen zaigun arrantzalea dugu, hain zuzen ere Geronimo de hacer dichos nombramientos se juntaron y existen ento- (8) beste batzuetan diputazioaren bidez, armada zerbitzurako aunque en los ultimos acontecimientos politicos del sistema Unanueren ontzian zebilena . Baliteke Lezea eta Txeberez do lo que conprende la orden referida y jurisdicion privati- (9) marinelak kontratatzen zituen diru horren truke. (6) gain, gainontzeko laurak ere arrantzaleak izatea , zeren va de esta expresada villa son a saber...” como ya casado y con tierna familia no salio al campo de Armadarako marinelen eskakizun bat gertatzen zenean, vatallla, no solo suministro armas y municiones de guerra txalupa liberaletan egin zuten borondatezko zerbitzua. Eta 53 lagunen izen abizenak ematen ditu. Hauen Batza Nagusiek gai nagusienen artean erabiltzen zuten, eta, para la gente comandada por D. Fernando de Zabala sino Diputazioko artxibategian aurkituriko agiri batek diogunez: nortasunak baliagarriak izan daitezke, batez ere, ogibide nolabait araututa zegoen herri bakoitzak zein kopurutan que auna con otro su pariente proporciono y franqueo arti- “Dice este ayuntamiento que de esta villa en el año ultimo mailan zer ez ziren jakiteko modua daukagulako. lleria para las primeras Trincaduras que sirbieron para Interesgarriagoa izan daiteke ofizial karguetarako zeintzuk defender nuestra costa persiguiendo a los enemigos de la izendatu zituzten jakitea: legitimidad del Rey”. Eta ikusi dugun moduan, Hirurteko 7 Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1823-9-10. Liberalean zehar Atxa Araututako Miliziako bigarren buru- 8 Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua (SKAKKL) 1795-1843, 463 or., 1822-1823ko urtealdia. zagi gorena genuen, tenienteordea! 9 Lezea ez zen arrantzalea, baina itsas mundua ezagutzen zuen, Nautikako irakaslea zen eta. Vide ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr. 10 Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia, Atal Administratiboa, J-00223/110, 1823-9-10. 6. Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1820-10-24.

24 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 25 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

erantzun behar zuen ordezkoen ordainketan. 1821eko maia- 1822KO ALTXAMENDU ABSOLUTISTA ditu zela nabaritzen da. Sasoi hartako azpiegitura eskasak tzuetan gizon eta emakumeek parte hartu zuten, nahiz eta zirela eta, oso zaila egiten zitzaion armada liberalari azken hauek erdia kobratzen zuten. Badirudi Arroyok berak tzaren 23an emandako Errege Aginduaren ondorioz Aurrerago esan bezala, Francisco Arakistain 1822ko herrialde osoaren ziurtasuna bermatzea. Trenbiderik gabe, ere ezin izan zuela Lekeitiorekin lehorretik komunikazioa Bizkaiak 174 gizon eman behar zituen espainiar armada- uztailean bildu zen Zabalaren gudutaldera, “oficial retirado telegraforik gabe, auskalo non galtzen ziren bidezidor eze- bermatu, 1823ko urtarrilean dataturiko dokumentu batek rentzat, eta Ondarroak, 1799ko erroldaren arabera, gizon de Munguia”, “el veterano Zabala, el lider fuerista de (14) zagunetatik barrena abiatuko ziren capitan Arroyoren azaltzen zuenez, Ondarroako arrantzaleei 118 erreal ordain- bat eta laurden eman behar omen zituen “un hombre y vein- toda la vida” . Fernando Zabala, Bizkaiako errealisten –Sebillako Errejimenduko Kapitainaren- menpe zetozen du baitzitzaien “... de raciones suministradas a los marine- te y siete mil ciento cuarenta y tres fracciones”, zehatzago- buruzagi ospetsua genuen. Isilpean, errealisten aldeko sare soldadu andaluziarrak. Hilabete batzuk lehenago, herrialde- ros de este Puerto que servian el Bagage a Lequeitio con ak izateko. Milesimak erabiltze horrek, azken finean, ezta- bat antolatzen zebilen, 1821eko martxoan Manuel ko agintari militarrek Lekeitiorekin komunikazioa berma- partes diarios de orden de dicho Señor Capitán D. Manuel baidan zegoena, herri bakoitzak zein kopurutan ordaindu Francisco Jauregik salatu eta Donostian atxilotu zutenean. tzeko zera agindu zion Ondarroako udalari. “Siendo preci- de Arroyo”. behar zuen erabakitzea zela adierazten digu, udalaren bere- Hara Pío Montoyak zer dioen atxiloketa honi buruz: “La so mande Ud. Establezer en la Atalaya de Sta. Clara una halako erantzunak baieztatuko digun bezalaxe: “En su con- detención de Zabala en Guipúzcoa, en período en que sta Baina Arroyoren gotorlanak alperrik, 1822ko udaz- guardia que observe de dia y vigile de noche los puntos de secuencia y teniendo presente que respecto al contingente Provincia está en prleno femento de planificación es sin kenean gerrilari absolutistak behin eta berriz sartu zirelako ese puerto, Tontorraran (sic), asta la otra de Artarrica o de la villa de Marquina, Pueblo de Berriatua y otros nole duda indiciario de que su estancia en ella era la de enlace Ondarroan. Ordainketa agiri batzuk ulertzera ematen dute- Portuandi, Patrullando en distintas direcciones, espero que puede corresponder a esta dicha villa ni medio hombre coordinador con las fuerzas realistas vizcaínas, cuyo repre- nez, urriaren 17an Zabalaren partidako Jose Domingo Laca desde este misma noche quedara establecida, la que estara maxime conla rebaja que se debe hacer por cada individuo sentante nato era él”. Zabala epaitu, eta heriotza zigorra eta bere mutilak egon ziren, 27 erealeko gastua eginez ogi, en comunicación con la de Lequeitio de Sta. Catalina asta de mar alistado cuatro almas del censo con que se debe ezarri zioten, baina fusilatzera zihoazela “... se fingió con- ardo eta haragitan. Ez ziren asko izango, beraz. Sei edo zor- la Mendeja, debiendo servir de señal del punto atacado o fugar para hacer el reparto correspondiente, teniendo pre- trito y con voluntad de revelar secretos valiosos en descar- tzi, asko jota. Azaroaren 14an, Jose Maria Agirreren gudu- sente al mismo tiempo que a esta villa estan agregados en de Desembarco dos ogueras, y de todos modos espero tam- go de su conciencia católica. Consiguió audiencia y que le (17) taldea egon zen, eta Gorostidi bera, Gipuzkoako apaiza, (15) bien me abisara V.S. de toda nobedad. 1822-4-30” . lo espiritual muchas almas de concurrencia de dicho fuese a trasladar al magistrado del partido de Bilbao” . buruzagi errealista ospetsua, izan genuen Ondarroan Gabon Pueblo de Berriatua, los que tambien se deben rebajar del (11) Bilborako bidaian, Zornotza parean, 20 bat lagun agertu eta Santa Klaran behatzaile bat jarri bai, baina nola ber- Zaharrak igarotzen, bere bataloiekin. Berak sinatutako agi- citado Censo” , eta herriko bikarioaren bidez datuak bildu Zabala askatu egin zuten. Eta ordura arte konspiratzen aritu matuko zuen Ondarroako udalak Lekeitiorekin lehorrezko riak dioenez: “La Justicia de Ondarroa ha subministrado eta legegizon baten bidez diputazioaren aurrean beren bazen, ordundik aurrera altxamendu zuzenera deituz, herriz komunikazioa, hiribildua bera zaintzeko gai ez bazen? para dichos batallones ciento cuarenta raciones de pan, kexuak aurkezteko erabaki zuen udalak. herri ibiliko zen liberalengandik ihesi, babestu gabe zeuden 1822ko irailean, errealistak herrian sartu ziren, Marcos cuarenta y dos de carne, y ciento setenta y dos de vino: diez Armada zerbitzurako eman behar ziren marinelen herrietan sartuz, horniketen eta bere gudu-talderako bolon- Bereicuak eginiko zerbitzu baten ordainketak adierazten azumbres de aguardiente, cuarenta y dos celemines y medio gaia arrantzaleen kofradiako kontu liburuan ere islatzen da. dresen bila. Ondarroatik oso gertu ere pasatu zen, hiribildu- digun bezalaxe “Confieso yo Marcos de Bereicua Vecino de de cevada para la caballeria y cinco pares de zapatos. 1822-1823 urtealdiko ordainketen artean honako hau aurki- tik bertatik agian. “Parecidamente proseguieron los esta Villa haber recibido de D. Juan Jose de Echeverria Ondarroa 31 de Diciembre de 1822. El Comandante. tzen dugu: “2.724 reales pagados a los Armadeses para sus encuentros en el transcurso del mes de julio: en primer regidor de Ella cuatro reales de vellon por un Biaje Gorostidi” (19). (12) Lezamacontra Mugartegui (día 6) en Orozco (día 14) en a Lequeitio el 22 del presente con parte a la tropa de la lle- diarios y Prestamos” ; eta pare bat orri lehenago aurki- Kontrolagaitza zen egoera honen aurrean, Porras Lemona (día 21) en Motrico (día 22) en Lequeitio (día 25) gada de los faciosos al pueblo. 1822-9-24” (18). Gerrilari tzen dugun beste ordainketa batek, enrolatzea zein baldin- jeneral liberalak Ondarroako txalupa guztiak Plentziara era- y en Durango (día 29)” (16). Eta data hauek bat datoz hauek, bizkaitarrak izan arren, Gipuzkoa aldetik zetozela tzatan burutu zen adierazten digu: “Cuando se hiso el matea agindu zuen 1823ko otsailean, eta udalaren erantzu- Francisco Arakistainen testigantzarekin, honen zioenez esango nuke, irailaren 10ean Urrestilla aldean, Zabala, reparto con los Dineros que estaban señalados para los na bizi zen egoera adierazten du: “En atencion aque el Santixa egunean bildu zelako Zabalaren gudutaldera. Frantxo lekeitiarra, Berriz eta Agirre buruzagi bizkaitarrek Armadeses vevieron los dichos Armadeses 4 _ azumbres de Gremio de Mareantes de este Puerto se halla con una orden gidatzen zituzten 600 errealistak galtzaile irten zirelako Binos por mandado de los Maestres, 18 reales”. Baina Ondarroako udaleko akta liburuan ez dira del General Porras, para que sin distincion de clases, se Gaspar Jauregi -”Artzaia”- buruzagi liberalak bost zutabe- Ikusten denez, 1821ean behintzat ez zen zozketa dei- gorabehera hauek jasotzen. Urriaren 22ra arte egin beharko retiren al de Plencia todas las chalupas que estubiesen en tan antolatu zituen 864 soldaduen aurrean. Topaketa haren toragarrira jo beharrik izan, baina baliabideak ekonomiko gara gudu-talde hauen lehen aipamena aurkitzeko: “Trata las Riberas de el, se haga saber en nombre de este aiunta- ondorioz, errealistak talde txikiagoetan sakabanatu ziren berriak aurkitzeko, normalean, kontsumogaiak zamatzen en razon de cubrir el deficit de reales que la villa se alla miento una representacion ala Diputacion Provincial, berriz, eta ihes egite horretan, hauetariko batzuk ziren. Baliabide hauek ez ziren beti ere lortuko. Edo agian deviendo a varios particulares de esta villa con motivo de haciendole ver que que cesa enteramente el consumo delos Ondarroara heldu ziren, herri honetan, aurre egingo lioken ondarrutar bat baino gehiago bolondres aurkeztuko zen las continuas entradas que los Boluntarios y Tropa articulos de vino clarete, carne, Aceite y otros licores que indar armatu eraginkorrik ez zegoenaren jakinean. Armada Zerbitzurako, beharrak edota itxaropenak eragin- Constitucional han hecho en esta Villa en estos cinco o seis contribuien al ramo dela contribucion de consumos, dete- Salbuespenak salbuespen, normalean diputazioa bakoitzak da. Horrela adierazten du behintzat, kofradiako kontu libu- meses ultimos”. Beraz, udal bileretan islatu ez zen arren, niendose como se detiene toda la ganancia de este Puerto bere lurraldea zaintzeko ardura zeukan, eta kitto. Jauregiren (20) ruak, Armada Zerbitzura joandako zenbait ondarrutarrek uztaila baino lehenagotik hasi zen Ondarroa absolutista eta llevando las chalupas a otro distinto...” . Ikusten dugu- zutabe mugikorrak nahiko lan zuten Gipuzkoan, Ondarroa eskuratutako diruaren zati bat Kofradiari mailegatu baitzio- konstituzionalisten arteko borrokaren ondorioak jasaten. nez, kasu honetan ideologiak baino gehiago ahal izan zuen zaintzera etortzeko, eta Bilbo... Gaur baino urrunago zego- ten, kofradiak mailegu horren korrituak beren senideei Beste iturri batzuk erabili beharko ditugu gatazka honen Lezearengan herriarekin lotzen zuen konpromezuak, en. (normalean amari edo aitari) ordaintzekotan(13). nondik norakoak aztertzeko. Ondarroako alkatea izanik ondo baino hobeta zekielako Egoera hau zuzentzekotan edo, ailegatu zen urrian zernolako kalteak eragingo zituen arrantza jardueraren ete- Lehen itxura batean, Ondarroa nahiko isolatuta gel- Ondarroara Sevillako Erregimentuko Manuel Arroyo kapi- teak. Arrantzaleen kofradiak, badaezpadan, Lezea Porras taina. Hark zuzendu zituen udaletxeko gotor lanak, zein- jeneralarekin hitz egitera bidali zuen (21).

11. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1821-6-25. 17 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y 12. SKAKKL 1795-1843, 469 or., 1822-1823ko urtealdia. recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua. 13. “25 reales y 20 maravedis pagados a Maria de Urquiaga (alias Mari Erregina) por los yntereses de dos onzas de oro que dejo su hijo 18 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y Domingo quando fue a Real Servicio a respecto de quatro p% como consta de recibo que presento” SKAKKL 1795-1843, 421 or., 1819- recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua. 1820ko urtealdia. Edo “19 reales y 20 maravedis pagados a Jose de Ibazeta intereses de onza y media de oro que dejo su Hijo cuando fue a Real Servicio”, 421 or., 1820-1821 urtealdia. 19 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R18-L5: Comprobantes de bonos de suministros 14. MONTOYA, Pío: La intervención del clero vasco en las contiendas civiles (1820-1823), 197-199 orr. 20 OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-2-15. 15. ZABALA, Angel: Yakintza aldizkarian, 21. zka. 1936. 21 Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan honako Lezeari ordaindutako 264 errealen berri ematen da “... por el gasto que hizo quando estubo aunde General Porras”, SKAKKL 1795-1843, 471 or., 1822-1823ko urtealdia. 16. GUIARD LARRAURI, T.: Historia de la Noble Villa de Bilbao, IV liburukia, 321 or.

26 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 27 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-41820-7 1821 1822 1823 1823-4 1826 Luis Antonio de Borbón, Angulemako Dukea, San Luisen 100.000 semeen burua ANTXUSTEGI Andres Alkatea 1807 A1 A1 ARANZAMENDI Antonio Herri-sindikoa 1815 ER ER ARRASATE Sebastian Sindiko PG 1807 ER SPG ER IBAIBARRIAGA Domingo Errejidorea 1810 SPG SPG SPG ARTIAGOITIA Pedro Francisco Herri-diputatua 1820 A1 A1 DC SAN LUISEN EHUN MILA kiaren buruan. SEMEEN INBASIOA Liberalek, beren atze- SUSTAETA Juan Bautista Sindiko PG 1808 SPG A1 ARANZAMENDI Francisco Errejidorea 1808 DC Gudutalde absolutistek, eutsi eta zirikatu bai, baina raegitean, Fernando GOITIA Pedro Jose Errejidorea 1815 ER ER DC ez zeukaten liberalak gobernutik botatzeko haina indarrik. VII.a bahituta eraman Izan ere, gobernu liberalak, biztanlegoaren zenbait sektore- zuten, baina azkenean libre ARRIOLA Jose Errejidorea 1815 ER ren atxekimendua edukitzeaz gain, ogasuna eta armada utzi eta Espainiako koroa berres- BALZOLA Martin Errejidorea 1826 ER kuratu zuen, hirugarren aldiz, 15 urteren barruan (1808- kontrolatzen zituen, zera da, estatuaren baliabideak zituen ATXA Francisco Paula Herri-diputatua 1818 A1 SPG eskura absolutistak jazartzeko. Horren jakitun ziren absolu- 1814-1823), bere agintaldiaren azken faseari hasiera emanez. Nire ustez 1823-1833 epea, “Tamalezko tistak beraiek ere. Horregatik, nazioarteko armada bat osatu 1823-1826, Udal Karguen taula zen, gehien bat frantziarrez osatua, “San Luisen Ehun Mila Hamarkada”ren – “Década Ominosa”- azterketa oso inte- Semeak” izenarekin ezagutua, Espainian monarkia absolu- resgarria da, Fernando VII.ren botere berreskuratzea eta tua berrezartzeko helburuarekin. Izan ere, Waterloon bere heriotza bitartean dauden 10 urte horietan, ondoren etorriko zen gerra zibilaren oinarriak aurkitu ditzakegulako. Señores de Justicia y Regimiento dela ley constitucional, ta, zein pertsonetan gorpuztu zen ikusteak, aurretik ere Napoleon garaitu ondoren, Europako potentzia absolutistek como tambien los que fueron dho año demil ochocientos bagenuen susmo bat indartzen du: pertsona bat garai bate- itun bat sinatu zuten Vienako Kongresuan –1815-, 1789an Hamarkada honetan, hain zuzen ere, konstituzionalista/tra- dizionalista binomioa itxuraldatu egingo da liberal/karlista veinte con otros varios vecinos concejantes de esta jurisdi- an udaleko partaide dela ikusteak, ez digula derrigorrez Frantzian gertatu zen bezala, beste edozein estatutan matxi- cion a efecto de darles posesion segun se ordena de dha adierazten pertsona hori koiuntura horretan boterean dago- nada edo iraultza liberalik gertatuko balitz, elkarri lagun- bilakatuz. Jakina da Fernando VII.a hil zenean, lehia dinas- tiko bat hasi zela, jaioberria zen alaba bakarraren aldekoen circular; y en efecto habiendose declarado por este aiunta- en ideolojiarekin bat datorrenik. Ikustea besterik ez dago, tzeko konpromezua hartuz. Erregeen arteko nazioarteko miento no tener ninguna sospecha dhos Señores, entraron zenbat absolutista izan ziren Ondarroako udaleko partaide aliantza bat zen, eta 1823an espainiar iraultzaren kontra jo (gerora Isabel II.a izango zena) eta Fernandoren anaia zen d. Carlosen aldekoen artean. Ordurako egia esan, liskar bat estos quieta y pacificamente a ecepcion de D. Sebastian Hirurteko Liberalean zehar. zuen. Historiaren paradoxak, 1793-1795 eta 1808-1813an Arrasate que se halla ausente en sus labores” (24) . Udal baino gehiago sortu zen errege-familiaren baitan, batez ere Errealitatean udaletik baztertu gelditu zen bakarra ideia liberalak zabaltzera etorritako estatu bera izatea –fran- berria bi egun beranduago eratu zen, eta begirada bat ema- 1829tik aurrera, Fernando VII.ak harturiko neurri sasi-libe- Candido Jose Lezea izan zen, txalupa konstituzionalistetan tsesa-, 1823an absolutismoa berrezartzera etorri zena. ten badiogu (1823-4 zutabea), 1820-1823 bitartean udal ralean aurrean, tradizionalistarik sutsuenak d. Carlosen aritu ziren gainontzeko bost bolondresak ez zirelako auzo- karguak betetakoak bat baino gehiago aurkitzen ditugu. Frantziarrak apirilaren 4an sartu ziren Irunetik, eta inguruan bildu zirelako “Manifiesto de los Realistas kide-hautagaiak, zera da, ez zeukaten udalaren hautesle inolako oztoporik aurkitu gabe. Donostia ez zenez errendi- Puros” agiria plazaratuz. Ikusten denez, Andres Antxustegi alkateak ez zuen edota hautatu izateko eskubiderik. Lezeari dagokionez, tu, setiatu egin zuten, baina Angulemako Dukeak gidatzen (25) 1823-1833 epea interesgarria da, beraz, 1833-1839 Hirurteko Liberalean udal kargurik bete , ezta Antonio uztaileko Erret Dekretuaren aurretik ere hau baztertzeko zuen armada errealistak aurrera egin zuen. Ordurako, inba- (26) bitartean piztu zen gerra zibilaren oinarri ideolojikoak, Aranzamendik. Baina Sevastian Arrasate errejidorea izan lehen aginduak ailegatu ziren Ondarroako udalera , udal sioaren jakitun, liberalek agindua zuten erreklutamendu zen, 1820ko uztaila eta abendua bitartean, eta Domingo akta liburuan bere presentziaren islarik ez badago ere. orokorra, baina Ondarroan deialdi honek ez zuen arrakasta politikoak, ekonomikoak, soziolojikoak aztertzeko orduan. I. Karlistaldian elkarren kontra egin zuten giza esparruak Ibaibarriaga, sindikoa. Pedro Francisco Artiagagoitia bera Domingo Ibaseta izendatu zuten bere ordez. gehiegirik izan. 1823ko apirilaren 4an dataturiko dokumen- –alkate izandakoa 1820an!-, Herri diputatuaren (DC) kar- 10 urte hauetan zehar joan ziren osatzen, eta epe honetan Baina, Lezearena, atzeraegite taktiko bat baino ez tu batean, ondarrutar gehienek betekizun militar honi uko guan mantendu zuen berrezarri zen udal absolutistak. Udal definitu ziren gatazka horren oinarrian aurkitzen diren aur- zen izan. 1826tik aurrera, auzoen bilkura gehienetan ager- egin ziotela azaltzen da, gaixo zeudela argudiatuz, edo partaideak gainera ez ziren aldatu 1824an, ezta 1825ean. (22) kakotasun nagusiak (foruak / konstituzioa, librekanbioa / tzen zen Lezea, eta bera bazterketa agintzen zuen agindua zuzenean herritik alde eginez . Herri gehienetan antzera- 1826ra arte itxaron beharko udal karguen berriztatzea aur- aduanak...), aurretik bizirik zeuden batzuk indarberritzen errekurrituta zeukan, eta irabazita 1824tik (27). Testuinguru ko egoerak biziko ziren, eta bataloietara aurkeztu zirenen kitzeko, eta udalerri gehienetan aurkitzen den joera dugu ziren era berean (herri-lurrak / desamortizazioa, landa / honetan Herri-diputatua izendatua izatea lortu zuen artean ere, laster hasi ziren ugaritzen desertzioak, Juan hau. 1826ko udal karguen artean Francisco Atxa aurkitzeak hiribildua...). Izan ere, 1823tik aurrera, euskal gizartea, 1826an, baina Domingo Ibaibarriaga sindikoak - “... que Domingo Barrutiaren bataloitik alde egin zuten 3 lekeitiar ez gaitu gehiegi harrituko, bere azpijokoez gorago ohartu (23) espainiar konstituzioak zeintzuk baliagarritasun eta zein- no ceso de poner nuebamente en practica medios tan cabi- eta 5 markinarren kasuek adierazten duten bezalaxe . baikara. Juan Bautista Sustaeta izan zen alkatea, eta Jose tzuk muga eduki zitzaken sumatzeko moduan zegoen, losos como ilegales para suscitar la discordia y entorpecer Arriola beteranoarekin batera Martin Balzola gaztea sartu Apirilaren 22an armak banatu ziren Ondarroako 29 Hirurteko Liberalean zehar izandako esperientziaren ondo- el devido cumplimiento de la executoria”- izendapen horren zen errejidore lanetan. Aranzamenditarrek udalean jarraitu biztanleren artean, bakoitzari pusil bat, kanana bat eta kar- rioz. Hurrengo lerroetan Tamalezko Hamarkadaren hasiera aurka helegin zuen, eta Lezearen ordezkoa izendatzea lortu zuten, herri-diputatu bezala, Miguel Jose Goitiarekin bate- tutxo kutxa bat emanez. Ez dut uste arma hauek erabiliko nolakoa izan zen ikusiko dugu pixka bat, liberalen aurkako zuen. Hemendik aurrera ez zuen gehiago udal kargurik ra, hau ere Hirurteko Liberalean aritutakoa. Udal absolutis- zituztenik. Behintzat 29 biztanle hauetatik ez zuten inor neurriak eta udal mailan zeintzuetan gorpuztu zen absolu- beteko, baina Ondarroan jarraitu zuen, maixu moduan (28). baztertu udal absolutistetatik, gerraosteko dekretu batek tismoaren berrezarkuntza. –1823ko uztailaren 27koak- errealisten aurka armak hartu zituztenak udaletik kanpo gelditzen zirela argi eta garbi 24. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-4-26. adierazten zuen arren. UDAL ABSOLUTISTAREN 25. Andres Anchustegui, Biaskua baserrian bizi zen “distante tres cuartos de hora de esta villa”, eta Miguel Ignacio bere seme baka- BERREZARPENA (1823-4-28). rra, zerbitzutik libre gelditzea eskatu zuen egun batzuk lehenago: “No puede menos de poner, en la alta consideracion de V.E. la nece- Apirilaren 26an, Miguel Antonio de Olaveren agin- sidad delos brazos de dho su hijo para la continuacion en su labranza”. Agiri honetan, Antxustegik emaztea ere –Magdalena de Amallovieta- gaisotuta zuela adierazten zuen “privada delos sentidos de sus oidos, y no puede dedicarse a dichas labores”, eta 29 urte- ABSOLUTISMOAREN duz, 1820ko urtarrileko udalak berrezarri behar zirela jakin BERREZARKUNTZA ko alaba Biaskuatik legoa batera zegoen ezkonduta. BFAA, Seccion Administrativo, Periodo Constitucional, R-10, “Documentos zen Ondarroako udalean, “... si en estos tres ultimos años relacionados con el ramo del periodo constitucional. Exencion del servicio de armas (1821-1823)”, 1823-4-21. 1823tik aurrera absolutistek boterea berreskuratu no hubiesen dado justo motivo de sospechar de ninguna 26. Korrejidoreak Diputazioari zioenez. “Noticioso de que en el aiuntamiento de Ondarroa se halla de capitular D. Candido Jose de zuten, eta Fernando VII.a berrezarri zen espainiar monar- adhesion al gobierno lexmo. De S.M. se juntaron los Lezea capitan que fue de Lanchas armadas contra los Realistas durante el gobierno revolucionario y no combiniendo que enlas actuales circunstancias obtenga ningun empleo en dicho Aiuntamiento, me ha parecido deber disponer cese desde luego en sus funciones, y que sea reemplazado por individuo de conocida decision por la causa del Rey”, OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-6-1. 22. “Trata sobre los mozos enfermos que han quedado en esta sin alas armas y aun de los ausentes y ocultos” 27. Udal akta liburuak dioenez Lezeak “... logro al cabo la satisfaccion de que por auto definitivo de veinte y ocho de Enero de mil “En su consecuencia acordaron que los que se hallan enfermos luego que los facultativos dela villa declaren estan libres de sus enferme- ochocientos veinte y cuatro se declarase por S.S que su referida conducta politica no habia sido tal que por ella no pudiese obtener Cargos dades baian a presentarse y recibir armas asi como los que han salido esta mañana se ha presentado. Los ausentes dentro de un brebe ter- Concegiles habilitandosele por los mismo para las Elecciones ulteriores de esta villa”. Hala ere udalak ez zuen Herri-diputatu bezala mino y bajo la responsabilidad y penas ordenadas por D. Francisco de Artalarria, comandante del segundo Batallon de Vizcaya se pre- onartu udalean, eta Lezeak protestatu egin zuen. 1826-2-10, ostirala senten tambien en el parage donde se hallare, e igualmente si hubiese alguno o algunos ocultos”, BFAA, 4B-L009, OUOBAL, 1823-4- 28. “... el maestro Lezea cobra nueve reales en lugar de los seis que tiene asignados y que devuelva urgente lo que tiene cobrado de más”, 5. ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 82 or. 23. BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R-12, L-2.

28 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 29 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Gorostidi apaiza. PIO MONTOYAREN “LA INTERVENCIÓN DEL CLERO VASCO EN de V.E. de que a ninguno que no muestre su comision o nagusien aztarna gutxiengorik: aduanen lekuz aldatzea, LAS CONTIENDAS CIVILES, (1820-1823)” pasaporte en forma no sele suministre ninguna racion (...) gatza eta tabakoaren estankoa, soldaduzka, alkateen epaile LIBURUKO AZALETIK HARTUA. Según declaración de su Titular Capitan, el obgeto de su eskuduntzaren galtzea.... Beraz, burutu zituzten protesten estancia en este Puerto se dirige a impedir la entrada en ondorioz ezagunak egin zaizkigun pertsonaia gutxi batzuez esta Pais alos Buques que puedan proceder de dicho gain, 1820-1823 bitarteko udal agirietan, ez daukagu aztar- Lezean bazterketa baino garrantzitsuago iruditzen Puerto de Pasages, para cuio fin de nada sirbe dicha na gehiegirik pertsonaia bakoitza ideolojikoki klasifikatze- zait auzokide-hautagaien murriztea. 1820. urtean 35 auzo- Trincadura, en esta Ria, pues la vigilancia dela Sanidad de ko orduan. Hala ere, pertsonaia hauei pixka bat hurbiltzen kide-hautagai bildu ziren urtearen hasierako bilkura ororre- este Puerto y disposiciones que V.E. tiene tomadas con la saiatuko gara. tan. 1823ko apiriletik aurrera kopuru hau 16ra jaitsi da, soi- remesa de veinte mozos militares del distrito de Lequeitio, “Ondarroa 1990” urtekarian argitaratutako artikulu lik bi 1820ko zerrendetan ez daudenak. Murrizketa honen y aiuda de los moradores de esta, como limitrofe con bat, lagungarria izango dugu helburu horretarako (35) . A. De zergatiak eta prozedurak islatzen ez badira ere, jakina da Guipuzcoa tiene cubiertos los puntos de su jurisdicion y Artibai azaltzen digunez, Lezea eta Garramiola, aspaldiko 1823tik aurrera udaletan parte hartzeko baldintzak zurrun- aun parte de Berriatua, de manera de que se contempla por ezagunak ziren. 1806an Ondarroan Itsas Eskola bat zabaldu egin zirela, auzokide-hautagai izateko beharrezkoa zen una cosa superflua a dicha Trincadura, que no hace mas tzea erabaki zen, eta Candido Jose Lezea izendatu zuten errenta kopurua handituz. Zentzu berean, auzokide-hauta- Servicio que estar fondeada enla Ria y su gente dispersada irakasle –23 urte zituen-, era berean lehen hezkuntzako gaien bilkurak udal karguak zuzenean izendatzeko esku- por todo el pueblo” (32) . duntza galdu zuen, bere eginkizuna kargu bakoitzerako maixu lana betetzen zuelarik. 1810ean kontratua bukatu hirukoteen proposamenak Korrejidoreari aurkeztera muga- Beste zenbait testigantzak militar eta herritarren arte- zitzaionez, luzatzea eskatu zion udalari, eta sasoi hartan ere tu zelarik, azken izendapena haren eskuetan utziz. Beraz, an elkarbizitza ez zela oso erraza izan adierazten digute, eta udaleko partaide zen Antonio Garramiolak, ezetz “... por Fernando VII.aren berrezarkuntzari jarraitu zioten lehen istiluak egon zirela, beste herri batzuetan bezalaxe. cuanto la villa no se halla en disposicion de sobrellevar urteetan udal gobernuko partaideen oligarkizazio bat buru- Uztailean, Akta Liburuak dioenez “Trata en razon del tantas cargas (...) que en el contorno ningún Maestro tiene tu zela esan dezakegu. desarme que alas diez en punto dela noche del dia de aier la dotación de Lezea, que es de 400 ducados de vellon, casa hizo al centinella, Tomas de Arauco (...) En su vista deter- pagada y dos cargas de leña”. Lezeak Santiago Abaroa minaron que para remedio delos demas que intenten come- alkatearen babesa lortu bazuen ere, Ostolaza errejidoreak DONOSTIAKO SETIOA ter semejante atentado, y haya el correspondiente castigo y Garramiolarekin bat egin zuen, eta Lezea lanposturik gabe Esan bezala, Donostia ez zen berehala errenditu, eta respecto enlo sucesibo, y no tener su mrd. Jurisdiccion en gelditu zen. Handik gutxira, udalak zorretan zizkion 4.192 setiatuta utzi ondoren, San Luis Ehun Mila Semeen arma- el por gozar distinto fuero, sele pase oficio al comandante errealak eskatu zituen Lezeak, berehala ordaintzeko agin- dako bataloi gehienk aurrera egin zuten hegoalde eta men- Militar de Marina de Bilbao, afin de que tomo conocimien- tzen zuen Korrejidorearen sinadurarekin. Eta udalak horre- debalderuntz. Donostiaren setioa, bertoko errealisten to de esta causa”(33) . Beraz Araukoa delako militarra la egin behar izan zuen. genuen, eta ziur aski, “Fe Católica” trinkadurakoa. eskuetan gelditu zen, bereziki, Gorostidiren 1. Bataloiaren Hamar egun beranduago, Juan Ascarratezabal osagi- eskuetan. 1794an inolako erresistentziarik gabe Badirudi azarorako gauzak baretuta zeudela. lea, eta Manuel Andres Ibaseta zirujauaren idatzi bat iraku- Konbentzioko gudalosteei ateak zabaldu zien Donostia, Fernando VII.a berriz aske zegoen, eta Donostia ere, errea- rri zen udalean, Antonio Garramiola Bilbora joana baitzen (30) penintsula osoan gehien erresistitu zuen hiriburua bihurtu tzen zioten . Zer ote zen “arma de gran calibre” hori, ez listen esku zegoen jada. Andres Antxustegui alkateak, giro Ondarroako ordezkari gisa, Itsas-Eskolako irakaslearen zen 1823an, eta 1813ko erreketak, donostiarren etsipena dugu jakiterik lortu. Bi egun beranduago, Ondarroako uda- hori aprobetxatu nahi izango zuen, eta liberalismoaren aur- lanpostua desagertzeaz gain, zeren - “... no tiene ningún baino gehiago erresistentziarako kemena piztu zuela dirudi. lak munizio gehiago eta beste 20-30 fusil eskatu zizkion kako hitzaldi bat eman zuen udalean, Fernando VII.aren discípulo ni ha tenido en estos cuatro años en que se esta- Donostiarrak, lehorrez setiatuta zeuden arren, itsasoz Bizkaiko diputazioari, herria eta biztanleak defendatzeko, itzulera ospatzeko, jai ekitaldi bat antolatzeko grina azal- bleció, sino los primeros seis meses”-, osagile eta zirujaua- horniketak bermatzeko gai ziren, eta 1823ko Gipuzkoako Mutriku eta Deba armatu gabe zuedenez, liberalak handik duz. “A este obgeto tiene proyectado el Presidente de V.S. ren soldatak jeitsi egin behar zirela eskatzera. Errealitatean, Batzar Nagusietan erabilitako gai nagusienen artean, txalu- sartu zitezketeelakoan. un dia de campo en el que se ha de celebrar por Jose Garramiola beste gauza bati buruz hitz egiteko ordezkatu pen itsas zerbitzu bat (“... servicio maritimo de Lanchas”) Beste ondarrutar batzuek, Donostiako itsas-setioan Ignacio Eguiguren cura y Beneficiado mas antiguo de esta zuen udalak, baina diputazioko arduradunen aurrean udal eratzea izan zen, Gorostidi eta frantziarrei laguntzeko partehartze zuzena izan zuten. Horien artean, Francisco villa, vicario Ecco. De la misma y su partido una Misa voti- langileen gaia atera zuen, bere iritzi pertsonala udalari ego- Donostiako blokeoan. Gipuzkoako agintariek, txalupa txi- Arosamena, “Hija de Luis XVIII” trinkadura errealistako va del Espiritu Santo en cualquiera de las Hermitas que tzi nahian. V.S. designare”. Hurrengo ostegunean Gorozikara igo eta kietan Donostiara gauzak eramanez blokeoa apurtzen zela kapitaina. Txalupa berean zebiltzan Francisco Araukoren bi Arreta piztu didan beste pertsonaia bat Geronimo ekitaldia bertan ospatzekotan gelditu ziren( 34) . uste zuten, eta horren ondorioz, lehen fase batean Getaria semeak ere, abenduan Arosamenak diputazioari bidali zion Unanue izan da. Unanue 1823ko udaleko sindikoa izan zen eta Hondarribia bitarteko txalupa guztiak arratsaldeko ordainketa eskakizunaren arabera. Bere eskakizunek (36). Ontzi baten jabe zela jakiteak, Hirurteko Liberalean 8:00retan beren portuetara bildu behar zirela agindu zuten, 1823ko martxoaren eta uztaila bitartean eginiko zerbitzuei HIRUTEKO LIBERALEKO arrantzaleen ordezkariak udalean sartzen saiatu zirenaren eta bigarren fase batean, Mutrikuraino zabaldu zuten agin- zegokien, Donostiako blokeoa indarrean egon zen bitarte- ZENBAIT PERTSONAIA hipotesia indartzen du. Baina, hau ez da osagilea ekartzea du hau, kostaldeko herrietan Bolondresen Milizietan parte an, hain zuzen ere (31). Artikulu honen lehen zatian azaldu genuen moduan, eskatu zuten “maestres de Lanchas” haietako bat, ontzi hartu zutenen zerrendak eskatuz, hauek lehorreko herrietan jabea baizik. Unanue, berez, tabernaria zen sasoi horretan (29) Gerraoste honetan, Pasaia aldean azaldutako izurrite Ondarroako udalean ez da liskar berezirik nabaritzen barneratzeko . (37) bat kostatik zehar Bizkaiara zabaldu ez zedin, “Fe Hirurteko Liberalean zehar, ezta udal partaideen arteko , eta arrain kontserbagintzan ere sartuta ikusten dugu, Ekainaren 15ean, “... habiendo llegado a la Baya de Católica” trinkadura errealista Ondarroako portuan zego- eztabaida berezirik gai zehatz baten inguruan, osagilearen 1822ko azaroan, 11.814 erreal ordaindu behar zirela eta, este Puerto un cachemarin con sei milicianos Boluntarios en. Haren tripulazioa hornitzeko ardura Ondarroako udalak etorrerari buruzkoa izan ezik. Ez dago bozketa bakar baten zamatu ziren gaien diruak bildu behar zituztenei udalak fueron esto detenidos y conducidos a la sala consistorial hartu behar izan zuen, eta horretaz kexatzen ziren J.I. Arizti erreferentziarik, udal karguak bete zituztenen joera politi- kontuak eskatu zietenean “... ha ido el sujeto destinado por (...) y entre ellos a Don Julian de Cortesena vecino de la eta Domingo Ibaibarriaga “... por su proximidad se ve ko-ideolojikoen nondik norakoak ezagutzeko. Izan ere, el Aiuntamiento recaudando o que cada articulo expresado villa de Eibar sele tomo una arma de calibre que esta depo- conla sensible novedad y no menos dolorosa delas grandes udal akta liburuan ez da islatzen garai hartako eztabaida ha producido desde dicha Epoca hasta la presente de algu- sitada en esta villa, y ahora mediante hai varias dudas peticiones de raciones y demas utensilios que una entre varios individuos en razon si ha de ser para los Trincadura titulada Fe Católica hace a esta vecindario con 32. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-9-16, 498 or. aprensores o ha de estar en deposito”, diputazioari galde- amenazas, cuando por otra parte se halla con una circular 33. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-7-14. 34. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-11-30. 29. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: Op. Cit., 230 or. 35. ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr. Honez gain badago Lezearen gorabeheren berri ematen digun beste artikulu bat. ZUBEGI: “Curiosidades sobre la enseñanza básica en Ondárroa hasta nuestro siglo”, 30. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-7-13. Ondarroa 1994, 38-42 orr. 31. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-12-4. 36. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: “Font osagilearen garaia”, Ondarroa 2001, 36 or.

30 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 31 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Arrain Kontserbagintzak indarra hartu zuen XIX.mendean. ra lotuta agertzen zaigu, 1810eko zerrendan traineruko zela esango nuke, bai gudu-talde absolutistentzat, baita patroi bezala, eta 1819-1820 urtealdian, Carmen txalupan liberalentzat ere Donostiako setioak iraun zuen bitartean. arrantzale xume bezala. 1823an berriz, ikusi dugu, Gerraostea aztertzen badugu, Lezearena izan ezik, ez Ibaibarriagarekin batera aritu zela “Fe Católica” deituriko dago Ondarroako udalean bazterketa garrantzitsurik. Izan trinkadurak Ondarroako badiatik alde egiteko jestioetan. ere, Hirurteko Liberalaren balantzea Lezearentzat ezkorra 1824an errejidorea izan zela uste dut, eta agian horrek azal- izan zelaren susmoa daukat. Lezeak ez zuen ordundik tzen du Kofradiako maiordomoa bere emaztea izana 1823- aurrera inolako udal kargurik beteko, 1832an oraindik ira- 1824ko urtealdi hartan (40) . kasle bezala jarraitzen bazuen ere. Hirurtekoan kargu poli- Itsasoari lotuta agertzen zaigun beste errealista bat tikoak bete zituztenak ez zituzten baztertu, eta Ondarroan Francisco Arozamena dugu., baina hau ez arrantzale beza- jarraikortasunak dirudi nagusi epe osoan zehar. la, marinel bezala baizik: “Francisco de Arosamena vecino Interesgarria izango da, pertsonaia hauen bilakaera azter- de la villa de Ondarroa, condecorado con el Escudo de tzea 1823-1833 epean zehar, eta beraien posizionamendua Fidelidad, a VS atentamente espone: que poseyendo la len- I. Karlistaldiaren aurrean. gua Francesa e Inglesa y teniendo bastante conocimiento Datu-baseari dagokionez, aurrerapausoak eman ditu- de navegacion en la que se ha egercitado desde su infancia, gu, baina oraindik hutsune nabariak ditu. Adibidez, errenta se empleó con utilidad a la nacion Española en la esqua- gorabeheretan eta jabetza kontuetan datuak oso urriak dira dra Britania desde el año de 1811 a 14 en que se ajusto la garai honetarako, eta pertsonaia jarduera sozio-profesiona- paz, de Interprete y practico delos aliados los Ingleses en lari buruzko datu gehiago bildu eta kontrastatu beharra ere toda la costa Cantabria. Desempeñó tan ventajosamente badago. Era berean, Antzinako Errejimeneko gizartea uler- ese cargo que permaneció como deja manifestado hasta tzeko hain garrantzitsuak diren sare familiarren ezagutzan, que se termino la Guerra. Principiose la contrarevolucion ez dugula batera aurrerapausurik eman onartu behar. Baina en 1822 y tan pronto que se prepararon las trincaduras se gutxika-gutxika bagoaz oinarrizko datu-base bat eratzen, alisto de Capitan en la titulada Luis 18 al mando del eta jada 143 pertsonaia ditugu identifikatuta, beraiei buruz- Capitan de la fuerza nabal delas provincias vascongadas d. nas personas vendedoras y particulares delos citados arti- ere, Araututako Milizian parte hartu zuen. ko zenbait daturekin. Horrez gain, artxibategien arakatzeak Francisco de Echezabal”(41). Ederra elementoa, beraz. culos a ecepcion de Geronimo de Unanue rematante del bere emaitzak ematen doa, eta hutsune hauetariko batzuk Zalantzak eragiten dizkidan pertsonaia bat, Andres Francisco Arakistainen ibilbidea ere ezaguna dugu. Hau ere Escabeche del Besugo que fue en el Imbierno proximo espi- bete dezaketen agiriak aurkitzen goaz, nahiz eta oraingoz Antxustegi da. Antxustegi 1820ko alkatea zen, iraultzaren militarra, baina lehorrez ibili zen, Zabalaren partidan. rado, que en grave perjuicio delos demas Contribuientes se aztertzeko denborarik ez dugun izan. ondorioz kargu galdu zuena, 1823ko apirilean berreskura- escusa a pagar setecientos y mas reales importe de cin- tzeko. Antxustegik ez zuen udal kargurik bete Hirurtekoan cuenta y dos cantaras y cuatro libras de vinagre, y ciento KONKLUSIOAK zehar, eta 1821eko udal hauteskundeetatik baztertuta geldi- PERTSONAIEN TAULAK cuarenta y cuatro arrobas diez y cuarta libras de aceite tu bazen ere, 1822an eskubidea berreskuratu eta 1823ko Honez gero Hirurteko Liberalak gure herrian izan consumidos en la Casa Escabeche de este Puerto” (38). Eta “Udal karguak” zutabean, 1808-1823 bitartean per- udaleko hautesleetariko bat izan genuen. Eta 1823ko aza- zuen bilakaeraren zirriborroa egina daukagula esango nuke. Domingo Arriola aguazilari agindu zioten Unanueri ordain- tsonaia bakoitzak bete zuen lehen udal kargua islatzen da, roan, liberalismoaren kontrako ospakizunen gidari agertzen Baina hori da, zirriborro hutsa. Akta Liburuaren 1820-1823 du ezean, bere ondasunak bahitu eta salduko zituztelaren eta urtea. Horrez ez du esan nahi beste agintaldi batzuetan bazaigu ere, Elgoibarko Vicente Irizarrekin eduki zuen lis- urteen bitartean aztertu dut bereziki, baina gertakizun abisua emateko. Imajinatzen dut ordainduko zuela, hurren- –lehenago edo beranduago- bete ez zuenik. karrak, zalantzan jartzen du bere tradizionalismoa. Jakina hauek ulertzeko, eta pertsonaia hauen arteko harremanak, go urteko udal partaide izendatu zuten eta. Beraz, pertso- da liberalek Ebro ibaitik kostaldera eta mugara iragan aurreko urteak gehiago ikertu beharra dago, batez ere 1795- “Auzo 1820” zutabean: 1820ko urtarriletik apirilera naia dinamiko baten aurrean gaudela esango nuke, garaiko zituztela aduanak 1821ean, eta tradizionalistek boterea 1820 garaia. Bestalde, Bizkaiko Foru Aldundiko auzokide-hautaien bilkuretan parte hartu zuten. aukerak aprobetxatzen saiatu zena, eta agian bere liberalis- berreskuratu zutenean, berriz Ebro ibaiaren lerroan jarri Artxibategian dokumentazio abarra dago oraindik aztertze- moa ez zen Lezeak eta bere untziko arrantzalea zen “Milizia Nazionala 1820-10” zutabean, 1820ko zirela. Baina, Andres Antxustegi aduanak kostaldean jarrai- ko, eta datu berrien aurkikuntzak oraindik hipotesiak baino Txebererena bezain aurrerakoia, baina bai liberal zintzoa, urrian eratu zen miliziako 53 partaideak, bakoitzaren kar- tuko balute bezala jokatzen ikusten dugu, elgoibartar honek ez direnak baieztatuko edo ezeztatuko ditu. eta industri gizona. Liberal zintzoa diodanean, Francisco guarekin. Milizia honetako partaide izan ez arren, 6 bolon- Bizkaiko diputazioan aurkeztutako agirian azaltzen den Edonola ere, Araututako Miliziari buruz pare bat dresak ere zutabe honetan sartu ditut. Atxa eta Domingo Madariaga datorzkit gogora, Unanueren (39) bezala . Beraz, ez dakit zer esan. Hirurtekoan zehar uda- gauza esateko moduan gaudela uste dut. Alde batetik, ez liberalismoa eta bi hauena kontrajartzeko. Atxak eta “Armak 1823-4-22” zutabean, 1823ko apirilean udalean sartzea lortu izan balu, agian Domingo Ibaibarriagaren zela gai izan absolutisten sarrera ekiditzeko, edo absolutis- Madariagak, udal karguak eta militarrak bete zituzten era- lak armak banatu zizkien 29 lagun. Bi izartxo dutenek antzeko eredu batean kokatu genuke. Baina agian, aduanen tek kontrolatu zutela zuzenean. Agian horregatik, 53 lagu- kunde liberaletan, baina errealitatean errealisten laguntzai- horrela agertzen dira akta liburuko zerrendan, izartxo bate- kontu honetan, bere herriaren eskubideen defentsan zurru- nez osatuta egon arren, ez zen gai izan absolutisten sarrerak leak ziren. kin. negi ibiltzea baino besterik ezin zaio egotzi. Hau ere mili- ekiditzeko, edo ez zuen nahi izan. Izan ere, Hirurteko osoan Domingo Ibaibarriagak, nolabait ikuspegi posibilista ziarra izan genuen. zehar ez da Milizia honen aipamenik egiten, Milizia honek “Auzo 1823” zutabean, absolutisten berrezarkuntza- islatzen duela esango nuke. 1810ean dugu bere lehen aipa- Zentzu honetan, zalantza gutxiago ditut Jose Ignacio egin zuen gauza bakarra eratzea izango balitz bezala. ren ondoren auzokide-hautagaien bilkuretan parte hartu mena, errejidore izendatu zutenean. Urte berean, zinegotzia Ariztiren inguruan. Arizti zinegotzia izan zen 1810ean, eta Bolondresen Miliziarik ez zen egon Ondarroan, eta zeuden zutenak agertzen dira. izan zen Napoleonen agintearen garaian. 1815ean, 1818an sindikoa 1816an. 1820aren hasieran, auzokide hautagaien bolondres gutxiak itsas-zerbitzua egiten zutenez, ez zuten eta 1821ean sindikoa izan zen, eta azken agintaldi horretan “Ogibidea” zutabean, “P” daukatenak patroiak ziren bileretan parte hartzen ikusten dugu, baina apiriletik aurre- ahalmenik gudu-talde absolutistengandik babesteko. betetako karguak ez zion eragotzi 1823ko apirilean berriz 1810ean. ra bere arrastoa galdu egiten da udal agiri guztietatik, tradi- sindiko kargua eskuratzeko orduan. Ibaibarriaga gainera, Honekin batera, badirudi Ondarroa, bere kokapen zionalisten itzulerarekin berriz agertzeko auzokide-hauta- Daatozen hiru orrialdeetan Udal karguen zerrenda eskualde mailako ordezkaria izendatzeko hautesleen artean geografikoaren ondorioz, botere konstituzionaletik nahiko gai modura udalean parte hartzen. Arizti arrantzale mundu- osoa ikus dezakezue. izan zen, Gorteetarako diputatuen hauteskundeetan. Honek aparte gelditu zela, eta Lezearen protestengatik izan ezik, udal partaideek ez zeukatela gauzak gehiegi aldatzeko gogorik. Bilbotik hain urrun egoteak, eta Gipuzkoako Gotzon Iparragirre Burgoa 37. SKAKKL 1795-1843, 420 or., 1819-1820ko urtealdia mugan, Ondarroa eta inguruak leku estrategiko bat bihurtu 38. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1822-11-7. 39. “Memorial de don Vicente de Irizar, vecino de Elgoibar, ferrón de las ferrerías Carquizano, solicitando que se ordene a don Andres de Anchustegui, alcalde de Ondárroa, levantar la fianza del dos por ciento del derecho que cobraban allí los aduaneros correspondientes 40. “Cuentas que doy yo Ana Maria de Echevarria en lugar de D. Jose Ignacio de Arizti, vecina de esta villa de Ondarroa, a los cincuenta quintales de acero que ha enviado a dicho puerto para cargarlos con destino a Asturia o Galicia en el barco “San Juan Mayordomesa de este Gremio de Mareantes de San Pedro y Santa Clara”, SKAKKL 1795-1843, 481 or, 1823-1824ko urtealdia. Bautista”, cuyo capitán es Juan Bautista de Larrinaga, vecino de Mundaca, por haber quedado extinguidas las aduanas en los puertos vizcaínos antes de terminar la carga”, BFAA, Sección Administrativo, J-00223-109, 1823. 41. BFAA, Sección Administrativo, J-00223/113, 1827-1-10.

32 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 33 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Milizia Milizia Auzo Nazionala Armak Auzo Auzo Nazionala Armak Auzo Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea ABAROA Agustin Errejidorea 1823 2. sarjentu X BEDIALAUNETA Felipe ABAROA Francisco Sales P-Handiak BEDIALAUNETA Francisco Alkatea 1808 X1 ABAROA Luis XX BENGOETXEA Jose Antonio Alkateorde 1.a 1808 ABAROA Santiago Alkatea 1810 X1 Miliziarra X1 BENGOETXEA Juan Vicente AGIRRE Domingo X1 X1 BEREIKUA Jose Antonio Miliziarra AGIRRE Jose Antonio X2 BEREIKUA Lorenzo Herri-diputatua 1820 X2 AGIRRE Jose Maria Miliziarra XX BIKANDI Andres Danborra AGIRRETXE Bartolome P-Handiak BIKANDI Manuel ALEGRIA Jose Miliziarra BIKANDI Prudencio X ALEGRIA Ramon Miliziarra EGIGUREN Jose Ignacio ALKORTA Domingo Miliziarra EGIGUREN Jose Lorenzo Sindiko PG 1810 X1 ANGISOLEA Pedro P-Handiak EGIGUREN Jose Maria ANTXUSTEGI Andres Alkatea 1807 X1 EIZAGIRRE Jose Domingo Miliziarra ANTXUSTEGI Jose Miliziarra EIZAGIRRE Xabier Miliziarra ANTXUSTEGI Miguel X1 Miliziarra EL ERRERO Jose Ignacio X ANTXUSTEGI Miguel Ignacio 1. Kabu ELU Jose Miliziarra ANTXUSTEGI Miguel “menor” ETXABARRIA Antonio Ramon Alkatea 1813 X1 X1 ARAKISTAIN Francisco 2. Kabu ETXABURU Francisco ARAMAIO Bartolome P-Handiak ETXABURU Pedro Balentin Herri-diputatua 1818 X1 ARANBARRI Francisco Zinegotzia 1810-4 ETXEA Baltasar Antonio Miliziarra ARANBARRI Juan Jose Miliziarra X ETXEA Miguel ARANO Domingo Jose X3 Miliziarra X ETXEBERRIA Juan Jose Errejidorea 1822 Miliziarra XX ARANZAMENDI Agustin P-Handiak GAINZA Pedro Errejidorea 1821 ARANZAMENDI Antonio Herri-sindikoa 1815 X1 GALDOS Francisco Xabier P-Handiak ARANZAMENDI Esteban Miliziarra GALLASTEGI Miguel Errejidorea 1814 ARANZAMENDI Francisco Errejidorea 1808 P-Handiak GANDIAGA Domingo Zinegotzia 1810-4 ARANZAMENDI Pedro José Herri-diputatua 1809 GANDIAGA Juan Domingo X1 ARIZTI Jose Ignacio Alkateorde 2.a 1808 X1 X2 P-Traineruk GARRAMIOLA Antonio Errejidorea 1808 X1 Miliziarra X1 ARRASATE Pedro Jose XX GARRAMIOLA Pedro Mariano X ARRASATE Sebastian Sindiko PG 1807 X1 GARRAMIOLA Tomas Herri-diputatua 1807 ARREGI Juan Miguel Miliziarra GELALSORO Francisco ARRIOLA Jose Errejidorea 1815 X1 Miliziarra X X1 GELALSORO Prudencio SindikoPG 1816 X1 ARRIOLA Jose Lorenzo GOENAGA Agustin ARRIOLA Pedro Ignacio Errejidorea 1817 GOENAGA Francisco Miliziarra ARTIAGOITIA Pedro Herri-diputatua 1820 X2 Teniente XX GOENAGA Jose Antonio Miliziarra ASPIAZU Pedro Vicente Miliziarra GOENAGA Juan X ATXA Francisco Paula Herri-diputatua 1818 Tenienteor X GOENAGA Manuel Miliziarra X ATXA Manuel Miliziarra GOITIA Francisco P-Handiak AULESTIA Adrian Miliziarra GOITIA Jose P-Handiak AULESTIA Jose X1 GOITIA Miguel Antonio Alkatea 1809 AZKARRATEZABAL Jose GOITIA Pedro P-Handiak AZPIAZU Manuel Ignacio Errejidorea 1813 Miliziarra X GOITIA Pedro Jose Errejidorea 1815 P-Traineruk AZPIRI Francisco X1 IBAIBARRIAGA Domingo Errejidorea 1810 X1 Miliziarra BADIOLA Bartolome P-Traineruk IBARLOZA Jose Maria Herri-diputatua 1816 BADIOLA Juan Bautista Errejidorea 1821 X1 X1 IBASETA X BADIOLA Lorenzo Antonio IBASETA Domingo Errejidorea 1813 X2 Miliziarra X2 BAKERIZA Juan P-Potinak IBASETA Jose 2. Kabu BALZOLA Martin Errejidorea 1826 X1 Miliziarra XX X3 IBASETA Juan Bautista P-Handiak BASTERRETXEA Francisco X2 X3 IDOETA Domingo Errejidorea 1807 X1 X1 BASTERRETXEA Geronimo P-Handiak IRETA Pedro Miliziarra BEDIALAUNETA Antonio Herri-diputatua 1810 IRIAKIZ Xabier Miliziarra

34 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 35 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Milizia Auzo Nazionala Armak Auzo Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea ITURBE Martin 2. X ITURRIZA Agustin Sindiko PG 1814 JUARISTI Bartolome P-Handiak JUARISTI Juan Bautista P-Traineruk JUARISTI Pedro Jose Zinegotzia 1811 KORTA Jose Miliziarra LARRINAGA Pedro Manuel LEKUE Domingo Miliziarra LEZAOLA Antonio LEZAOLA Francisco Maria LEZEA Candido Jose Alkatea 1814 X1 Maixua MADARIAGA Bonifacio 2. Kabu X MADARIAGA Domingo Jose Errejidorea 1820-7 Miliziarra XX X2 MADARIAGA Jose Andres Errejidorea 1819 X1 X MADARIAGA Pedro Cruz 1. Kabu XX MENDIBELZUA Juan Bautista Alkatea 1811 MUGARTEGI Jose Errejidorea 1807 X1 X1 MUGURUZA Domingo Miliziarra NAFARRATE Antonio X1 OLABARRIA Juan Bautista Miliziarra ONDARZA Antonio P-Handiak Ondarroa, 1956ko abuztuaren 17a. I. Arrantzale Eguna. Banda partaideak Antiguako Ama kaletik gora. Umeak eurei segika LUIS ITUARTEK EMONDAKOA OSAGILEAREN Suina XX OSTOLAZA Jose Antonio Errejidorea 1809 OTXOA Sebastian Miliziarra PROVINCIANO Ramon X SUSTAETA Juan Bautista Sindiko PG 1808 X1 X2 TXEBERE Francisco UNANUE Geronimo SindikoPG 1823 X1 Miliziarra X X1 Ontzi jabea UNZETA Ramon Herri-diputatua 1809 URIARTE Martin 1. Kabu XX ERRETRATUEN URKAREGI Pedro Manuel Miliziarra URKIAGA Jose P-Potinak URKIAGA Juan Bautista URRESTI Gabriel Alkatea 1817 X2 OTZAREA URRIOLABEITIA Jose Ramon X1 Miliziarra USOBIAGA Felix Francisco Errejidorea 1814 X2 Miliziarra MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN! ZABALA Pablo Errejidorea 1809 XX ZELAIA Juan Bautista Errejidorea 1822 ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARREN ARGAZKI ZAHARRAK ZUAZAGA Domingo P-Handiak BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU. ZUBIKARAI Ignacio Miliziarra X AITITA-AMAMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUKAZUZ, UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN. LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA. ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DEZATEN. ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK.

ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZAGATIK.

36 Ondarroa 2002 37 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK A

A A S ARGKEMONDAKOA KARREGIK D AGRARIO N O M E K A T S I R R A J A U R U B A X T E I X T A P . A I K Z A G R A O K A D N I G E K E N I U Q A R R O . Z k i t O I e Z I m R u U b l A a M ” 2 0 9 1 e d e r b m e i t p e S . o a b l i B e d r o i r e t x e o t r k i e r u e r p r l o e d d i a a r p d n e a i k p a a k u m i a t l d ú z a e l k e a d z i l n ó E i c o a k c a o u l g o i c t n a l A . e e d b o a v g i t n o i . g m k e a n a o i o r c d e a l I r l I i f I t o s X k A o o . s r o n l d o e o f s P l o A n z t a y n S e . A R a a l l t l e i e o . u r m M . e l o S l i k t e e s d z t A a . t A i n s o a i k u V e r f “ u a . g a K n l i i a a t 0 r e i 6 9 a o 1 z k i - l 2 0 0 E 5 9 i 9 r 1 1 a , , a a M o o r a r r r r a a d d d n n n A O O

38 Ondarr oa 2002 Ondarr oa 2002 39 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK A O K A D N O M E ) K I T A K I N R E G ( K A L O I R R A A E B A N L E G N A

Ondarroa, 1925ean. Prozesioa. Udal agintariek Celedonio Arriola alkateagaz erdian. Atzetik, Udal Musika Banda, Juan Bautista Izetaren zuzendaritzapean. A O K A D N O M E K U R U B A X T E I X T A P A O K A D N O M E K ” I D A K S U E “ I G E T S A X T U M A . R n A a L I u r P u g n i Ondarroa, 1958an. Postala. 0 4 - 0 3 9 1 , a o r r a d n

O Ondarroa 2002 41 ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROAKO GAITZ-IZENAK (Dez-ixenak) Jose Maria Azpiri A O K

Gure erriko gauzei buruz eta "Augustin Zubikarai" izena daroan urteroko sariketa antolatu dau aurten be A D N

Ondarru’ko Udalak. Lenengo: eskerrak biotzez gure Udalari gaixoak jo-ta ainbat danporan etxe barruan O M dagon Augustiñ-egaz ahantzi ez dalako, eta bigarrenez, zorionak gure erriko euskalzale zaar eta gazteoi zeo- E K E X

zer idazteko aukera emoten deuskulako. Baiña, zertaz idatzi? T E T R A I G E R

GAITZ-IZENAK R A K

Bat Ondarru gaitz-izenetan aberatsa izan da eta oraindik A L O

gia esan, gure erria txikia da bertatik etekin asko be horrela jarraitzen dau, batez be adiñekoen artean. N A M

atarateko, eta bizitza be sarritan laburra bear diran Gaurko gazteek abixena erabilten dabe izenaren atzetik, I aiña gauza pillotzeko. baiña adiñekoek gaur be gaitz-izenagaz ondoen konpondu- E ten dira; oraindik eriotzaren bat edo oiartzundun barriren Ondarroa, 1954 inguruan. Itsas Aurre kalean. Ezkerretik eskumara tente: Juan Jose Badiola “Burdiñi” Iñaki Badiola lobatxoagaz, Josu Solabarrieta Ala ta guztiz be, erriek beti eukiten dabe euren edes- bat zabaltzen danean, geienetan bere gaitz-izena edo fami- “Sagradaku”, Imanol Akarregi, Iñaki Ibarloza “Bizkaia” (petril ganean), Jon Irureta, Jose Mari Badiola (petril ganean) eta Xabier Etxaniz zumaiarra. tia. likoa erabiltzen da. Aurrean makurtuta, Fernando Burgoa eta Sabin Egurrola “Txaille”. Atzekaldean, Artamuzturra, Plaiko molla eta agalekuak, eta Plaitxikixe. Gauza batzuk geuk ikusitakoak eta geure denporetan Gure Txomin Agirrek bere kresala liburuan argi ta gertatutakoak, batez be Aitita-Amumen esanak, argirik ez garbi agertzen deusku nolakoa zan bere denporako egoan garaian afalostean krusallu edo kandela argitan mai- dira horrela erabili bear. Gaitz-izenak onela dira edo izan Arranondo. Argi eta zeaztasun guztiagaz azalduten deusku inguruan etxeko guztiak batzen ziran denporako gauzak: bear dabe edo leukie. Lau erriko karterua Dn. MANUEL IRAZABAL izenagaz eto- guztiz atsegingarriak jakuzan eta beti prest egoten giñan Ba-dira pertsonaiak bi gaitz-izen daukezenak. Iru rren eskutitza iñork ezin izan ebala argirik emon nor izan TXORDO, TOBA, SAGASTA, MATXOKO, antxiñako gertaerak entzuteko. , onetxeik dira gaitz-izenak eta daukazan bat be ezagutzen dot eta irurak erabiltzen ditu zeitekean, eta erriko Bikario jaunari eskerrak, atara ebela TXIMISTI, PAPARDO atzetik dakarrenak ez. NEKUK nungoak diran erriak. Irutatik bat esan eta bardin da ezauperea emoteko. Gaur ziaro galduta dago lengo usadioa eta geienean, norentzako zan karteruak ekarrena. Norentzako zan? Errian “NEKU” esaten dau bakarrik, au da, gaitz-izendun familikoak eta ez Nola leiteken? Ba, ume denporan asmautakoa, gaztaroan mai-inguruan batu be ez gara egiten etxeko guztiok batera, Txanogorri lez ezagutzen eben aguretxo batentzako. asmautakoa eta zartzaroan edo jatorriz familitik datorrena ez bazkaltzeko eta ez afaltzeko. Aurrerakuntzari esker ala? beste gauzarik, bestela, gaitz-izen guztiak bikoiztu egingo Orrelako asko dagoz oraindik gure errian eta eztago gendukez eta orrek galdu egiten dau gaitz-izenaren grazia bestea: erriko bertso batek onela dio. Ariñegi gabiltzala deritxot. Ez dogu ezertarako den- zertan galdu, ba-da izen onetxeik erakusten emoten deus- eta bizitasuna. porarik eta gutxio zaarrek esaten dabezan lelokeriak entzu- kuelako erri baten bizitasuna eta izkuntzaren aberastasuna. ARRIGORRIKO SOLASAK teko. Etxe askotan bakoitzak bere bizia egiten dau eta gura- Ba-dago beste oitura bat gaitz-izen moduan erabil- ASKORENTZAKO JOLASAK Oraindik askok daukaguz gogoan erriko gizon xele- soak eta umeak (batez be eskoletik urtendakoan), ez dabe tzen doguna baiña ez dana zuzena: zer dan? GARAIN GARAIKO GAUZAK bre eta ezagun-ezagunak ziranak, baiña, nork daki Txordo egunero etxean be elkar ikusten (Arrantzaliak laga euren Baserrietatik kaleratuta dagozanei euren sortetxe edo Auxe da gaitz-izenekin be gertaten dana: garaian kalegarbitzaillea, Felipe Kaltzakorta zala? Nork Tximisti, gaubeko lanagaitik). jaiotetxearen izena gaitz-izen balitz lez deitzen deutsaguna. garaiko gauzak. Lorentzo Azpillaga zala? Nork Fausto Basterretxea, Xoteri Esate baterako: Gaiñontzekook ez dogu ordurik ez etxeratzeko eta ez zala? Nork Bonifacio Anakabe Nakarra zala. Oraindik IKATXA, ARTETA, SESERMENDI, Eta orrelaxe jarraituko dau oraindik urte askotan, eta eta abar. kanporatzeko, eta gure zaarren esaerak askorentzako ez orrelako gauzak askogaz gertaten dira eta ez bakarrik zaa- URKIXA, ANTZONE, BIZKO jarraitu dagiala gaiñera, gauza ori Ondarru’n euskera bizi- dabe ezertarako balio: orretxegaitik apurka-apurka galtzen rrekin baita gazteekin be. Oneik ez dira gaitz-izenak; oneik euren Jaiotetxearen rik dagoala ezaugarri izango dalako. edo ilten doaz gure asabak eta eurekin eroaten dabez gure izenak dira. Euren jatorria adierazten daben izen ederrak. Orretxegaitik gaitz-izen geienak orain 20 urtetik Gauza au neurri andi batean orrelaxe da. Euskera erriko ta etxeetako kondairak eta esaera jatorrak sekula eginda eduki arren (azkeneko batzuk izan ezik), beti eduki Ba-dago beste oitura bat be asko erabilten dana baiña galduten ba-da gaitz-izenak be galdu egingo dira eta beste itzultzerik ez dagon tokira. dot kontu andia iñori kalterik ez egiteko edo miñik ez emo- gaitz-izen moduan zer ikusirik ez daukana. Zer dan? era batekoak sortu: au-da, erderazkoak. Ala be, ba-dagoz gauza batzuk oraindik bizirik teko, baiña alperrik da, zergaitik? erriak gaitz-izenak era- Jaioterrien izena. Asko dagoz gure errian auzo errietatik Gaitz-izen batzuk izenakin taket-arte edo parentesia- dirauenak eta gaurko nire lana onetxeik aztertzea eta argita- bilten bardin-bardin jarraitzen daualako. etorritakoak eta euren errien izenak gaitz-izentzat erabilten kin idatzita dagoz eta ba-dauke euren esan naia. Bat: gaitz- ratzea izango da. doguzanak, onela: Gaitz-izenak sortu ziran moduan erabili bear dira: MUTRIKU, LEKITXO, MARKIÑA, izen bardiñeko bat baiño gehiago dagozalako zaarrari edo eta beste ainbat. Ba-dakit ez direla guztientzat atsegingarri izango, notin bakarrean; singularrean, bestela asko galduten dau. BERRITXU, BARIÑA, AMOROTO ezagunenari ipiñi deutsat eta beste batzuk pertsonai bere- baiña gure erriaren eta bertako gauzei ain dagoz lotuta, Oneik be ez dira gaitz-izenak: oneik be lenago esan dogun ziak eta Santu eta Sante-n gaitz-izenagaz ezagutzen dirala- ausartu egin naiz. lez euren jaioterrien izenak dira eta besterik ez. ko. Ez neuke nai iñori miñik egiterik. Batzuk ez dabe ZELAKO GAITZ-IZENAK euren gaitz-izena ontzat artzen, baiña ori alperrik izaten da. Hiru Zelakoak diran? Danetarikoak: itxasoari lotuta dago- Errian sustraituta dagoz eundaka urteetan eta orrelaxe Bi NEKU: Askok erabilten dau gaitz-izenaren atzetik zanak, txoriei lotutakoak, arrañei, gorputz ederdunei, txi- jarraituko dau erri onetan euskerak bizirik diraun bitartean. Gordeta eta batzuentzat ain gogoko ez diran gauza edo amaieran baiña au ez da gaitz-izena. Au gaitz-izendu- kiei, andiei, politikoei eta abar. Gure izkuntzaren onerako ba-da, ala bedi. oneik argitaratzea. Zer dira gauza orreik?, esango dau batek naren familiakoa da. Begira bestela: Txordo-txordo-neku, Askotan, jarritako gaitz-izendun pertsonaia ezagu- Bertako Txoria baiño geiagok! Toba-toba-neku, Sagasta-sagasta-neku, Matxoko-matxoko- tzen dabenentzako egoki-egokiak dira. Azgazki ederrago- neku, Papardo-papardo-neku eta horrela, baiña gauzak ez Azpiri tar Jose Mari rik ezin leiteke atara.

42 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 43 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Bost

Honbre (Jose) (Flora) Kauto Kurpitxe Maketo Miaja ONDARROAKO GAITZ-IZENAK ( 760 Dez-ixen) Huebon Kaio Kaxarra Kurruku Malangu Mitxel Kaiku Kaxk Mala letxe Mieltuer Anix Azeri Bolu Enani Kaiser Kele Mal fraile Mikí A Ankamotz Azillona Boltsillo Epan G Abaro Gabarreru I Kaixarra Kitxarra L Mallabia Millan(Patxi) Antxeta Bonbi Epela Iarra Labako Abioi Gabaxe Kakatxa Kikillu Malluki Miner Anton buru Bonita Eperra Ibarri Laero Abona B Gaizto Kakajantzaille Kinado Mamarru Mixkiña Antzarra Boteru Eriño Itsoko La-hostia Abueli Baia Galatea Kakamerke Kintox Mamaxela Mixkiñu Anpolai Botetxia Errebiro Itxurran Laidon Abuelo Baeteru Gandoz Kakantzero Kiñu Manajerra Mointin Añatza Brankalta Errebota Igualdadi (Pako) Lali Atxaspi Balduino Danduela giltza Kakapotxo Kio Manda Motxalli Apallu Brollon Errezelo Ikan Lapaiti Atxillo Balkoi andiku Gangarra Kakapu Kipulas Mandurra Motxa(Lorenzo) Apan Brontxe Espan Ikatza Lastur Adur Baltza Garbantzero Kakati Kirikixu Mantxon Motxinga Apotxo Burdiñi Eskamas Ikomelau Lasuneru Agin zorrotz Baltzola Garli Kakatza Kirkille Mantxú Moko Ardi Buru zuri Eskribau Ila La-tarde Agin zuri Baltza morena Garai Kakazuri Kirru Mantzebo Mokoplaust Arbolax Buztarri Estrapu Inbierno Latxanbre Agorrixe Ballar Garratxa Kakote Koastei Mantziñe Molotob Arimeie Etayo Indiano Lauto Ainkandi Barki Gastau Kaku Koiko Mamú Mongo Arkonada Euli Indio Lekona(Pedro) Aingiri Barkillero Gatzatu Kalapitxixe Koipe Marazmi Montxoko Armintxa D Exkerra (Doroteo) Inkiñas Lekunberri (Kelemente) Aion Danbala Gatzeru Kaltxaz Koiote Margallo Arotz txikixe Expresa Barrabas Ipurdi Lenteji Monu Akaki Dando Gatzerre Kaltzandi Koji Mardiñe Artzaluz Ezpanandi Bateko Islaotxu Lerroux Moro Akello Demanuena Gaxapu Kamaleon Koju Marmar Arrara Ezpartxa Baxerri Itillas Lin Morga Akerra Diabru Gaxú Kamiña Kokobaltz Marmita Arri alperra Ezpetera Begi zuri Ito Linber Morokill Akilla Dibi Gaztañe Kanikas Kokot-oker Markesa Arrigorri Euzkadi Beirakunaz Ixki Lindrú Mortero Akitx Dientes Gaztañerre Kano Kokot-luzi Markexa Arrixa Euzko Belarri Ixkiri Lionpepe Morroxku Akulu Diopill Gaztela matsa Kanpanero Kokona Martiña-martiñe Arro Euzkalerria Belarri-motz Ixku (Erroke) Litros Motela Alargune Diru Gaztelar Kolaxu Martirio Astillero (Karmen) Bele Kanpax Lobo Motoxo Dito Getxo Koltxilli Maskulu Asto baltza Aldakotxo Belga Kantaleko Loetxanton Motozo Dixa Gerraku Kolorin Maspe Asto zurixe F Aldea Berde J Kapitxan txikixe Loritu Motza (Eugenio) Domingotxu Faiston Gili-gili Komiki Matutino Atano Jaiki Alemana Berdela Kaporala Loroño Motrollu Dongre Fati Gilli Komora gaiñeku Marrakano Atia Jain Altzaprakaz Berrill Kariño Loru Moxo Draku Firpo Gixona Konboi Marruko Atila Jiganti Amabarri Besame Karpanta Lulu Moxolu Fit Goreti Konpitxero Matxa Atiña Jijiji Amalau Bibillo Karteru Lustre Monyo Florde Gorra Korreaji Matxin Atune Jirona Ama txikixe Binda Karratxiel Luxafraixke Mozolo E Foteru Gorri Koskor Matxinplaka Auandi Juana mala Amerikanu Birgos Ebra Karroñas Fralli Gonandi Koxu Matxoko Axal Judixu Amillo Birritx Etxeko Karruakez Frantxi Goxo-goxo Kuadrau Meana Axi Amo-okerra Bixkai Ederra (Martiñ) Kastilla(Iñazio) N Frafra Guripa Kuarteroi Meexillo Axkire M Nabo Amoto Bizi Egoi Kastora Franko Kuba Madre familia Meilla (Jose Mari) Axune K Anarkisti Bizkaia Elke Katoliku(Jose) Frantzesa Kaballu Kubala Mafu Menbrillos Nakarra Azaburu Andi (Felipe) Bizkaitarra Emeretziko Katú Frutu H Kabeza Kutxi Mahoma Mendebal Narbau Azal Andixe Bolero Emo Herrero Katukumi Fuji Kabido Kutxillo Makatza Mermi Napar txikixe Azpiltza Angalleru Boltxet Ena Hijo (Tarzan) Katuzarra Fumantxu Katxarrero Kukutxi Makau Mermixo Napoleon

44 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 45 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Negrita Patxí Pipia Rapatxin Tatañia Tundi Neskatxiki Patxitxarro Pipitxi Reketi Tentxe Turrut Nikolau Paiza (Juana) Pipitxu Rioja Territxar Tzatza Nobe Paketeri Piripiri Riki Teteo Paleton Piru Riko Tipin Panaderito Pistoli Rixket Tirabiraz TX (Milanton) Txabet Pitilina Rotxill Tirilio O Pantxo Txaket Obillo Pitogorri Roskopet Tirrin Pandeitxo Txakur andi Otxa Pitotxiki Rufo Titi Panpero Txala Otxana Pitua Rusia Tititxa Panteri Txami Otxoa (Martiñ) Pixeru Titili Pañelos Txan Ogiko Pixpiriti Titimaletas Papardo Txanboliñ Okabixo Plantiñaz Toba Papi S Txantxako Okela-usaiñe Plantxero Sagasta Tokaio Paputs Txantxala Okertz Plaketxa Sagú (Illari) Toledo (Bixenta) Pasajeru Txangille Okerra Plata Saladillas Tollero Pasai Txanpon Okin zarra Potxeri Salmeon Topo Pastela Txanterrika Ondarroa, 1942-43 inguruan. Kontzejuko eskoletan. Goian tente, ezkerretik eskumara: Angel Burgoa Tramazabalaga, Jose Martin Akarregi Artetxe, Okotx Poeti Sandia Toria Pedro Mari Arrizabalaga “Lesmeseneku”, Iñazio Etxaburu, Jose Angel Urrosolo eta Imanol Aramaio “Tolderu”. Erdian, eserita: Jose Zubikarai, Isidoro Txapasta Paxio Elu, Enriquito (maixuaren semea), Don Enrique maixua, Pedro Beitia, Agustin Alkorta eta Salbador Bedialauneta “Josiku”. Behanganean jarrita: Joseba Ollo Politxina Santa-klara Toroto Pazientzixe Txapel Etxaburu “Ttipia”, Jesus Larrinaga, Jose Luis Otxoantezana, Luis Mari Urkiaga “Garbantzeroneku”, Josu Etxaburu “Txiki”, Jose Mari Azpiri eta Juan Olebist Polka Santakutz Totola Iparragirre. Pazkaz Txapelandi IMANOL AKARREGI ARTETXEK EMONDAKO ARGAZKIA Olerri Popakexu Santi (Susana) Totolo Pelatxin Txapero Olezko-etxe Popa-oker Santu (Simeon) Totú Pelele Txapiñ Txikorro Txispas Txutxu Xantxilli Zamar Olezko-popi Porro (Anton) Sardoi Toxu Peleliñ Txario Txilenu Txist Txulo Xapatero Y Zamoras Porros Tozino Ollarra Sarjento malo Yaria (Rikardo) Peloti Txartela Txili Txiti Txurrero Xare Porrú Trakulu Ona Saraxola Yimi Zapala Pelua Txarraka Txilibristo Txixu Txurru Xarkei Posti Tratari Ondokiñ Sasixa Yo cuidare Zapatandi Penta Txarri txiki Txilin baltz Txoixe Txus Xarra Poto Tratra Ontza Siete-kilos (Jose) (Leonardo) Zapatera Pernales Txilixu Txoixo Potro Trintxerpe Opill Sandokan Txatu Xarrastero Zazpi planta Pitxi Txillarreta Txoixu Poxpota Tripa-zuri Oroi Serbus Txatxita Xaxi Z Zaz (Nazario) Pitxitxi Txillo Txoko (Juanito) U Pozo (Dolores) Triste (Antonio) Zabala Orixo poto Sopas (Iñazio) Txebito Uapango Xaxio Zentellas Pitxilikoti Tximinu Txokolate Preki Trokolu Zaburdiñu Ortzeriako Soterotxu Txermola Ueri Xeme Zentollo Pitxirri Tximisti Txokú Punteros Trontxo Zai Ortulau Sustarra Txesbol Ulegorra Xiboi Zepeliñe Pitxú Txingau Txolakaz Puroillari Trongu Zaindu Ospitxale Txibisti Ume-zantarra Xostro Zinko Pin (Iñazio) Txinu Txomiño Puros Tronpi Zakatz Otero Txitxarro Unidá Xoxobenta Zintzo (Jose) Pintxe Txipristiñ Txomorro Puspulu Troski Zakillu Otolo T Txitxilerrota Urdai Xoxu Zirillo Pintxi (Jenaro) Txiringi Txonbo Taita Trotixe Záku Otzakill Txitxiñe Urrutxe Xurdo Zolomo Pintxon-arra Txirla-emi Txondorra Takota (Iñaki) Tubal (Anita) Zalau Txikago Uso-arra Xurrau Zoragarri Pinpon Txirloi Txope R Tanbo Tuerkaz Zaldu (Jose) Txiki (Ainbat Zubixalde Pinteri Rada Txirtu Txopi Tarteri Tuertu dagoz) Zaldupe P Zurdazko-axi Piper Raku Txirriki Txordo Paandi Tartzan Tutulaz Txikito X Piperra Ranpla Txirriñe Txori erreka Patxa Tatala Tuespoto Txikixe Xakre BERTAKO TXORIA Azpiri tar Joxe Mari

46 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 47 ONDARROA: HERRIA ETA HERRITARRAK A O K A D N O M E K E T A R A G A G A L L I R MARI ARRILLAGA GARATE, R A I R A ARANE I. M 17 URTEGAZ PILOTARI Joseba Markuerkiaga Lasarte

Mari Arrillagarengana elkarrizketa hau egitera joan nintzenean, hiru belaunaldi suertatu ziren etxean. Han zeuden Mari eta Joseba (pilotari ohiak), Nerea beraien alaba eta Nerea eta Usue hilobak. Esan behar da, oso lagungarria izan zela guztiak etxean egotea, denen artean anekdota eta xehetasun asko baitzekiten, errez esan arren Mari orain dela 67 urte hasi zen pilotari bezala, frontoietan bueltaka eta ez da erreza bat batean orain 50 urteko galderen erantzunekin gogoratzea. Burua lanean jarri behar…. Dena dela Marik errez egiten du lan hori. Eta besterik gabe ezagutu dezagun gure pilotari ohia.

on eta noiz jaio zinen Mari? Elgoibarren 1918ko M.A:14 urterarte eskolara joan nintzen San Pedron bertan, martxoaren 27an, Arane Baserrian. gero partikularrera elgoibarrera…. Beno, gustora bizi N ginen. Zenbat anai arrebako familia zineten? Erderaz nola moldatzen zinen? Mari Arrillaga: 4 neska eta 2 mutil M.A:Guk biak ikasi genituen, euskera eta erdera, nahiz eta baserrian guk beti euskeraz egin. Aitak eta amak ze ogibide zeukaten? Noiz hasi zinen kirola egiten eta zer kirol mota? M.A: Baserriko lanak egiten zituzten, bertan elgoibarren, San Pedro auzoan, Arane baserrian. M.A: Frontoian ibiltzen ginen eskuz-eta… Pixkat denetarik… baina raketistak falta zirela entzun genuen eta segi- Nola gogoratzen duzu ume garaia, eskola garaia, haur- tuan hasi ginen ikasten. tzaroa…? Gogorra, zoriontsua..? . n i k e r e t r u 8 1 , . I e n a r A , e t a r a G a g a l l i r r A i r a M .

6 Arane I. 3 9 1 , a n o l

e (1918) z t r a B

Mari Arrillaga bere senarra Joseba Gazagaetxebarria Markuerkiagarekin. MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA

48 Ondarr oa 2002 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

Eskuz edo zestaz jokatzen zuen emakumerik ezagutu zenuen sekula? M.A: Ez…eskuz eta zestaz ez.. raketan bakarrik. Raketatik bizitzea posiblea al zen? Dirurik ateratzen al zen? M.A: Bueno… batzuk gehiago ateratzen zuten… baina bai, bai… gu ondo bizi ginen. Politxo moldatzen ginen gure garaiko ofizinista baten soldata bikoizten genuen behintzat. Hori bai 30 edo 35 urterarte .. gero ezer ez… Partiduetan dirutik jokatzen al zen? M.A: Bai, kiniela jokatzen genuen eta garai hartarako nahikoa diru jokatzen zen. Zenbat urterekin utzi zenuen raketa? M.A: Zenbatekin Nerea? Nereak: Nik ez dakit amama. Emakume raketistak. Arane I., eskumatik hasita, lehenengokoa da. MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA Usuek: Hemen dago azken kontratua 1953-1954… M.A: Beno ba orduan 36 urtekin. Nondik agertu zen zuregan zaletasun hori, etxean beste Profesionala izan eta hasi zara jokatzen. Gogoratzen al pilotari batek edo bultzatuta agian? duzu lehen partidua? M.A: Ez. Nere kabuz… gustora ibiltzen nintzen da… M.A: Ez naiz gogoratzen baina bai binaka jokatu genuela Gogoratzen al zara azken partiduarekin? plaza librean, hau da, frontis hutsa eta erreboteko horma Zer herritan edo tokitan entrenatzen zineten? M.A: Gogoratzen naiz Valentzian jokatu nuela eta manoma- bakarrik ezker horma eta eskuin horma gabekoa.. Hemen no izan zela ere bai. Gainera engainatuta joan nintzan… M.A: Elgoibarren bertan. behetik ibiltzen zen pilota. Asko gurutzatu behar genuen ze (hilobek barre egiten dute)… Egia da! Urrezko raketa bat goitik botaz gero beti kanpora… Jokalari profesionalaren karneta, 1943an egindakoa. Zuen kabuz edo zuen entrenadorea zeneukaten? emango zidatela esan zidaten… Badakit valentziana baten Zenbat urtekin egin zinen profesionala? kontra jokatu nuena eta uste dut 8 tanton gelditu zala… Gero M.A: Ez. Entrenatzaile propioa geneukan eta ordaindu egiten Garai hartan emakumeen eskubideak ez ziren gaurkoak. penakin egon nintzen negarrez, ze aurkakoa ezin jokatuta genuen “kamineruko” frontoian, hor txarridunatik gora joan- M.A: 17urtekin zebilen. Sakearekin min handia egiten nion eta berak ezin da, entrenatzeagatik. Gizona etortzen zan, entrenatzailea, Nola hartzen zuen gizarteak emakumeen abentura hori. 17 urtekin pilotan jokatzera Bartzelonara zindoazela altzatu…. Altzatzen zuenean bi paretak jotzen nizkion eta Eibartik, batzutan bi ere bai eta ordaindu egiten genion, nahi- Begi onez hartzen al zuen? esan zenuenean nola hartu zuten etxean… Onartu al amaitu. ko gainera…ez naiz gogoratzen ondo zenbat. M.A: Bueno ba….. hemen ez dakit, baina, Bartzelonan zuten? Hilobak:... Bueno eta urrezko raketa zer?... (Barre algarak Eta zenbat emakume ibiltzen zineten entrenatzen? behintzat oso ondo. Frontoia beti beteta egoten zen, horrek M.A: Gerra bat ere bazegoen erdian… eta ez naiz ondo gogo- zerbait esan nahiko du ez? berriro) Agian zure ordezkaria geratuko zen raketarekin… M.A: Emakume mordoa, asko, agian 80 lagun edo gehiago. ratzen, baina ez zidaten ezetzik emango, bestela aurretik Eta publikoa nola portatzen zen zuekin Bartzelonan? M.A: Ikusten duzue nire hatzamarreko hatzoskola? Ba hauxe Jendeak ikasi eta frontoietara. Frontoiak asko ziren garai har- esango zidaten “ez ibili ikasten”… Oztoporik ez dut uste…. baino txikiagoa zen eman zidaten raketa. Hirusta txiki bate- tan eta ondo. Baina gerra etorri eta general Moscardok itxi M.A: Ondo, ondo…, nahikoa ondo. Dirua galtzen zutenek Frontoiko pilota modalitate guztietatik zer zegoen kin. Beraiek hartuko zuten edo… Gainera partiduko zergak egin zituen frontoiak, kirola emakumeentzat txarra zela esa- zarata edo oihu batzuk egiten zituzten “Vete a fregar los pla- “modan” garai hartan? kentzen ziguten. Guri kentzen ziguten baina orain ez digu nez. (gero berriro ireki zituzten) tos” edo horrelakoren bat ere entzuten zen, baina normalean ematen ezer. M.A: Kanpoan gehien ikasten zena zesta zen, gero raketa eta Zenbat denbora egon zinen entrenatzen? oso ondo. gero pala…, hori kanpoan…, hemen nagusia eskuz ibiltzea Zenbat frontoi zeuden emakume jokalariekin? Eta Euskal Herriko publikoa? M.A: Sei hilabete eta segituan profesionaletara jo nuen. zen. Bazeuden gizonak ere raketistak, oraindik Ondarroan M.A: Mordo bat, Bartzelonan bertan bost, Madrilen bi , Aurrelaria nintzen Arane I. izenpean. badago bat behintzat. Ziur asko honek kontu asko kontatuko Guk publikoarekin tratu gutxi izaten genuen, baina nik M.A: Castellon, Las Palmas, Logroño, Valentzia, Sevilla….mordo- luke, asko jakingo du. uste dut oso ondo. Eta nora joan zinen? txo bat…. gero bazeuden Cuba, Mexico…etab. Zergatik joan zinen Bartzelonara eta ez Bilbora edo 80 pilotari Bartzelonan egon zinetenean nongoak ziren M.A: Bartzelonara, gerra hasita zegoen ordurako. Normalean zenbat urterarte jokatzen zen garai hartan? Donostiara? Ez zeuden aukera berdinak Euskal Herrian? gehienak? Bartzelonako frontoian zenbat pilotari egon zineten bate- M.A: Batzuk ezkontzean utzi egiten zuten… bain beste M.A: Donostian ere jokatzen zen… baina banekien Toki guztietakoak ziren, Salamanca, Sevilla, ra jokatzen? M.A: batzuk 35-40 urterarte jokatzen zuten. Elgoibarko jendea Bartzelonan zegoela…. Gainera hemen ez Bartzelona etabar, baina euskaldunak asko ginen. Erdaldunak M.A: Asko, 80 lagun bai behintzat. zegoen horrelako demandarik. Urte baten Donostian raketan ere ikasi zuten jokatzen eta ondo gainera, maila onekoak Gero ezkondu egin zinen. Ze urtetan? jokatu zen baina uste dut udan izan zela bakarrik. Binaka edo banaka jokatzen zen? Eta zenbat tantutara? zeunden. Madriden egon zan mulata bat txistua ateratzen M.A: 1948. urtean. Bartzelonan, Madriden, Castellonen Tenerifen eta abarren ziona pilotari, atzelaria zen, eta nola bideratu pilota harek!… M.A: Normalean binaka, baina mano-mano ere jokatzen zen. tira gehiago zeukan raketak. eta nolako indarra zeukan… gazterik hil zen bera… Norekin eta nongoa zen zure gizona? 30 tantutara jokatzen zen.

50 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 51 ONDARROA, HERRIA ETA HERRITARRAK

tegatik izango da hori. Bihotz taupadak ere 56an edukitzen dut eta esaten didate kirolari batenak ditudala. 50 urte nitue- nean beste nere adineko emakumeak baino askoz ere bizko- rrago sentitzen nintzen…. Hilobak: Ea guri ere hortik zeozer gelditzen zaigun… Gaztaroan kirolari bizitza eraman eta gero egin zenuen bizitzarekin konforme zaude edo atzera begiratuz, beste zerbait egin behar zenuela uste al duzu? M.A: Egindako gauzekin poz pozik nago, oso harro. Eskolan ikasterik ere ez nuen nahi eta…. Raketista esatea pilotaria esatea da zuretzat? M.A: Izango ez da ba! Jesus Maria! Raketakin izan, zestare- kin bota edo palarekin jo, denak dira pilotariak. Ez dago zalantzarik. Zure kirolari garaian, jokatzeko raketa baina ikusteko zer gustatzen zitzaizun? M.A: Normalean gizonen frontoira joaten ginen. Operak eta zarzuelak ikustera ere joaten ginen. La tabernera del puerto ez dakit zenbat aldiz ikusi genuen, sarrerak musutruk genituen eta… (Hiloben barreak). Txakur lasterketak, galgoak ikustera ere joaten ginen noizean behin. Eta gaur egunean ze kirol ikusten duzu telebistan? M.A: Telebistan esku pilota ikusten dut asko: Agirre, Zeharra eta konpañia ditut gustoko. Zezenak ez ditut gogoko, bat ere ez! (Hilobek barre egiten dute).

Zer hobby daukazu gaur egun? Irakurri, pasiatu, solasal- Mexiko, 1952ko abenduaren 20an. Euskal Raketistak Gary Cooperregaz. MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA diak…? Aktorearen eskumatara dagoen emakumea, Arane II. da, Mari Arrillagaren ahizpa. M.A: Egunkaria irakurtearekin ere nahikoa izaten dut. Usue: Pasatzen dena da talde gutxi daudela. Gu futbiton ibil- tasunik edukiko luketela? Dopping-a medio dela, gaur egun kirol munduan urak tzen gara, baina gure kabuz ibili behar. Gizonak gutxienez nahastuta dabiltza. Zer uste duzu kirolean droga erabil- M.A: Bai bai, jokatuko lukete. Guk ikasi genuen eta honek ere Aurrera daukate entrenatzeko, baina gu bakarrik gaude. Mari Arrillaga Garate, Arane I. tzeari buruz? ikasi eta jokatuko lukete. Emakume taldeak falta dira. Ea orain poliki poliki jendea ani- matzen hasten den… Garai hartako pilotariek, zeuen artean, harremanik ba al M.A: Joseba Gatzagaetxebarria Markuerkiagarekin. M.A: Nik horrek danak kendu egingo nituzke. Utzi ez jokatzen. Hori norbere burua hondatzea da eta besteei gaizki era- daukazue gaur egun? Elkar ikusten duzue? Ondarrutarra. Zestalaria bera ere, oraindik jokatzen zuen... Zergatik uste duzu raketaren gainbehera etorri zela? kustea. Bakoitzak ahal duena egin behar du eta galtzea suer- Bartzelonan ezagutu nuen, bera beste frontoi baten jokatzen Zergaitik beste belaunaldi batek ez zuen erreleboa hartu? M.A: Jesus, Maria eta Jose! Bai, bai, urte guztietan egiten zegoela. Ezkondu ondoren, bera Bruselasera eta Napolesera tatzen denean galdu. genuen bazkari bat, 60tik 80 lagunera biltzen ginen bertan. Erreleboa bazegoen… Bazeuden jokalari berriak baina enpre- joan zen jokatzera eta ni Bartzelonatik Castellonera, gero Eta kirolari batzuen portaera eta keinu zakarrak?… Lehenik Arraten hasi ginen eta gero Salegin, Itziarren. Orain sak esan zigun kontratu berririk ez zuela egingo, eta frontoiak Logroñora, Canariasera eta azkenean Valentzian amaitu nuen. Mikel Goñi adibidez... dela urte mordo bat hasi ginan. itxitzen hasi ziren. Ez zuten onartu kontratu gehiagorik, Kuba Gero, nik pilota utzi ondoren, Josebak jarraitu zuen beste urte M.A: Ez zait gustatzen horren portaera. Oso gogor astintzen eta Mexikoarako izan ezik. (Marik argazki bat erakutsi dit) Nerea hilobak: Baina orain badira pare bat urte ez duzuela batzuetan. du pilota baina bere portaera ez dut atsegin. Pareta ostikoka Hau nere ahizpa da, Arane II., bera ere raketista. Gary Cooper egin… Zenbat seme alaba izan zenituzten? aktore ospetsuarekin batera dago argazkian, Mexikon aterata. eta pilota harrika botatzea, horrek, soberan daude. M.A: Bai badakizu zer pasatzen den…, bata hil…, bestea M.A: Bat. Bere izena Nerea da. Eta zein iritzi daukazu Euskal Selekzioari buruz? Nolakoak ziren raketak eta pilotak? hil… Azkenean gure artean penak kontatzen ziren bakarrik eta ba…. Gaztaroan kirola egiteak 20 urte geroagao zerbaitetan M.A: Uste dut komeni zaigula.Beste herri batzuk ere badau- M.A: Begira hemen daukagu bat. (Pixua, benetakoa; eskumu- lagundu al zizun; adibidez gorputz bizkorragoa edo azka- kate eta guk zergaitik ez? tur indartsua eskatzen duen tresna.) Pilota 60 gramo gutxi Bueno, hau izan da Mari Arrillaga, Arane I. Bere garaian rragoa edukitzeko? Edota emakume guztiak bezela senti- gorabeherakoa zen, oso gogorra, gaur egun eskuz ibiltzen den kirolari profesionala, orain kirolzalea. Hau idazten duena- Zure ustez Ondarroako herriak ze jarrera dauka kirola- tzen al zinen? hoietakoa, baina pisu gutxiagorekin. Esango dizut, hiru lagun ren asmo bakarra Mari nor izan zen eta nor den ezagutzen rekiko? Nahikoa egiten da, gehiago, hobeto, edo ez da pilotak jota hil zirela. (Horrek, pilotak hartzen zuen abiadura- laguntzea izan da. Eskerrik asko, Arane I.ri M.A: Uste dut kirolak asko laguntzen duela. kirolik egiten? ren ideia bat emango dizue.) Joseba Baina zuri lagundu al zizun? M.A: Ziur esateko ez dakit ondo. Baina uste dut nahikoa jen- Uste duzu gaur egungo emakumeek kirol hau egiteko gai- Markuerkiaga Lasarte M.A: Gaixotasunik behintzat sekulan ez dut eduki eta zerbai- dek egiten duela; hor ibiltzen dira honek biok ere…

52 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 53 ONDARROA,

ARRANTZAOndarroa, XX. mende hasiera. PURA ARRIZABALAGAHERRIALIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROAKO ARRANONTZIAK (1743-1900) Patxi Etxaburu Ajarrista K K A A A A I U I A A U A R A R Z R A R R Z A A R E T A L E A E T L L A E A A L L N I A A A L A L R N I A A L L O R O Z T A A E L O A O I I E I Z T A A A E A I I E I . A T I T R N L N B L T Z . T I T R N L N T L B P Z P N . R A S R A A U O O U R N . A S R A A U O O U Z F A T L O B H A U IZENA JABEGOA P G T U A F O B A Z H L G IZENA JABEGOA P - ANDRES ZAZTURRI BI-1------11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA BARTOLOMEO JUARIZTI BI-1------11 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - ATANASIO ANSOTEGI BI-1------11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA FCO. DE SALES ABAROA BI-1------12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - BAPTISTA ZAZTURRI BI-1------12 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN BAPTISTA JUARIZTI BI-1------12 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - FRANCISCO EGIGUREN BI-1------10 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE GOITIA BI-1------13 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - JUAN BTA. ETXEBARRIA BI-1------12 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN JUAN BAPTISTA IBAZETA BI-1------11 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - PEDRO LARRAURI BI-1------13 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL ROSARIO BARTOLOMEO BADIOLA BI-1------13 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - PEDRO TXOPITEA BI-1------11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS FCO. ARANTZAMENDI BI-1------12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA - ANDRES ZAZTURRI BI-1------1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA EL SANTO ANGEL DE GUARDA FCO. XABIER GALDOS BI-1------7 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA - BAPTISTA ZAZTURRI BI-1------1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA DOMINGO ZUAZAGA BI-1------13 - KORDA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA - JUAN BTA. ETXEBARRIA BI-1------1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN BAKERIZA BI-1------8 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA - MANUEL ANSOATEGI BI-1------1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE URKIAGA BI-1------9 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA - ANDRES GERALSORO BI-1------1.772-74 ARRAUNEAN - ZURA EL SANTO ANGEL DE GUARDA ANTONIO ONDARZA BI-1------12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - FRANCISCO EGIGUREN BI-1------1.772-74 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1------11 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - DOMINGO ARAMAIO BI-1------1.775-85 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD DOMINGO ZUAZAGA BI-1------13 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - MARTIN GOITIA BI-1------1.775-85 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD FCO. XABIER GALDOS BI-1------11 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD DOMINGO ZUAZAGA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN JOSE IGNACIO JUARIZTI BI-1------12 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE GOITIA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN PEDRO ANGISOLEA BI-1------13 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN INAZIO AZPIRI BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1------12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS FCO.ARANTZAMENDI BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS PEDRO JOSE GOITIA BI-1------12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS PEDRO GOITIA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS BARTOMEO AGIRRETXEA BI-1------12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - ANTONIO LAUNETA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS FRANCISCO GOITIA BI-1------12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - FCO. XABIER ARRASKETA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS GERONIMO BASTERRET. BI-1------13 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - INAZIO ZALDUNBIDE BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS PEDRO GOITIA BI-1------11 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA - JOSE LAKA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA TAMBORIN - BI-1------1.810-35 ARRAUNEAN - ZURA - JOSE MAGUREGI BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA ZIKUÑAKO AMA - BI-1------1.810-35 ARRAUNEAN - ZURA - JUAN BAPTISTA GARAI BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN PEDRO PEDRO F. DULANTO RUIZ BI-1------9-18 - KANPOKOA 1.850-60 ARRAUNEAN - ZURA - JUAN BAPTISTA SUSTAETA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1------BARRUKOA 1.866-88 ARRAUNEAN - ZURA - JUAN BAPTISTA URIBE BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA GUENAGA CASIMIRO GUENAGA BI-1-149 5 5 1.26 0.49 2-3 180 BERDELETA 1.879 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA - MANUEL ARANTZAMENDI BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA PIEDAD TOMAS URROSOLO BI-1-13 11.5 11.5 1.7 0.7 9-14 700 TREÑEAN 1.880 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA - PEDRO ABAROA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-18 3 11.1 1.7 0.7 9-14 690 TREÑEAN 1.880 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA - TOMAS LARRAINAGA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA IGNACIO ALLIRI INAZIO URROSOLO BI-1-127 2.5 6.5 1.3 0.56 5 200 MAZIRA 1.882 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA - TOMAS URKIAGA BI-1------1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA BEGOÑA DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-97 4.5 11.55 1.95 0.8 9-14 700 TREÑEAN 1.885 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA - DOMINGO ZUAZAGA BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA CARMEN PEDRO ARRIOLA BI-1-159 3.49 12 1.7 0.8 9-14 780 KANPOKOA 1.889 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA - JUAN ETXEBARRIA BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA DONATA JOSE ARIZTI BI-1-169 2.1 5 1.25 0.5 4 200 AINGIRATA 1.889 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA - JUAN IRAMATEGI BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA MADRE DOLOROSA SEBASTIAN LERSUNDI BI-1-220 4.5 11.5 1.8 0.7 9-14 750 TREÑEAN 1.889 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA - JUAN URRESTIETA BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-241 ------BARRUKOA 1.889 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA - JUAN BAPTISTA AGIRRE BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-253 4.5 11.5 1.9 0.75 9-14 740 TREÑEAN 1.890 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA - PEDRO LAKA BI-1------1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA SAN PASCUAL PASCUAL ARAUKO BI-1-254 2 4.7 1.4 0.54 3 150 LANTZOITA 1.890 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA - DOMINGO ZUAZAGA BI-1------1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SANTA FLORENTINA PAULINO PAGATE BI-1-71 6.6 13.8 2.7 1.2 9-15 810 KANPOKOA 1.890 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA - FCO. ARANTZAMENDI BI-1------BARRUKOA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES DOMINGO BADIOLA BI-1-179 2 5 1.4 0.44 3 160 AINGIRATA 1.891 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA - JOSE ZUAZAGA BI-1------KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES LUIS GOIKOETXEA BI-1-245 3.5 6 1.75 0.71 5 250 MAZIRA 1.891 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA - JOSE ANTONIO URIBE BI-1------KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN VICTOR BITOR AROSTEGI BI-1-208 3.5 7.25 1.8 0.85 7 270 SARITA 1.891 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA - JOSE LORENZO EGIGUREN BI-1------KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SANTA BARBARA MANUEL BADIOLA BI-1-183 6.5 13.89 2.87 1.25 9-151.245 KORDA 1.891 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA - JOSE MAGUREGI BI-1------KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA - JUAKIN IBARLOZA BI-1------1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA - PEDRO GOITIA BI-1------BARRUKOA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA - PEDRO LEKUE BI-1------1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA EL SANTO ANGEL DE GUARDA FRANCISCO GOITIA BI-1------13 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA BARTOLOMEO ARAMAIO BI-1------12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA

56 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 57 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA K K A A I A A U A A I R U A Z R A A R R A Z R T E A R L E A A L A A T E L L E N I A A A L R L A A L L O O N I A A L T Z A A R E A I I E I L O A O Z T A A E . A T I I I E T I R N L N B L T Z A P . T I T R N L N B L T Z N A . R R S A A U O O U P N . A R R S A A U O O U Z F T L P O B G H A U IZENA JABEGOA A Z O T L A H F B G P A IZENA JABEGOA U SANTA ISABEL TIMOTEO LASARTE BI-1-234 3.5 5.12 1.4 0.79 3 265 BARRUKOA 1.891 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-507 16.25 14.9 3.28 -1.1 9-17 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-46 14 13.9 2.87 1.25 9-16 1.260 KORDA 1.891 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN DIEGO PABLO BURGOA BI-1-525 1.37 6.15 1.39 0.6 5 200 MAZIRA 1.895 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA SAN PEDRO DIEGO - BI-1------KANPOKOA 1.892 ARRAUNEAN - ZURA SANTA FLORA MILLANTO ZARRAGA BI-1------KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN ------ZURA SAN PEDRO MIGUEL - BI-1------KANPOKOA 1.893 ARRAUNEAN - ZURA SANTA MARIA DEL SOCORRO ISIDORO ETXABURU BI-1-536 3.96 8 1.99 0.83 7 340 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA TEODORA ANTONIO IRUETA BI-1-327 6.22 11.5 2.2 0.9 15-16 820 KANPOKOA 1.893 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTO DOMINGO PABLO BURGOA BI-1-525 1.3 6.15 1.39 0.6 6 200 MAZIRA 1.895 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-429 0.93 4.93 1.35 0.53 3 170 MAILABAKAR 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA VENTURA KAXPAR AZPIRI BI-1-526 1.72 5.6 1.6 0.6 4 160 AINGIRATA 1.895 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA FLORA MENOR JOSE LARRINAGA BI-1-395 3.84 12.11 1.81 0.74 15 780 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA VIRGEN DEL MAR JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365 2.49 7.2 1.85 0.75 7 300 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA MARIA DE JESUS SOTERO LAKA BI-1-402 2.81 11.7 1.75 0.7 10-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN PEDRO ISIDRO ETXABURU BI-1------9-16 -- KANPOKOA 1.895-99 ARRAUNEAN ------ZURA MARIA INMACULADA FELIPE EGIGUREN BI-1-394 3.58 12.4 1.75 0.7510-14 800 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA ANGEL DE LA GUARDA IGNAZIO TXAKARTEGI BI-1-601 0.72 5 1.4 0.61 2 150 PALANKATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA MARIA JESUS SOTERO LAKA BI-1-401 2.81 11.7 1.75 0.7 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA BUENAVENTURA KAXPAR AZPIRI BI-1-600 1.18 5.62 1.42 0.58 3 200 LANTZOITA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA MARKUE LEON + DOMEKA MARK. BI-1-393 4.08 12.5 1.75 0.7 15 800 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA CANUTA PIO GOITIA BI-1-585 0.93 4.81 1.42 0.61 2 150 KABRATA 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA MAYOR SAN BLAS PANTALEON BADIOLA BI-1-408 14.0 14.5 3.05 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA CARNABAL HIPOLITO LARRUZEA BI-1-548 3.91 12.02 1.85 0.79 9-16 800 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA MAZZANTINI MANUEL EIZAGIRRE BI-1-396 3 12.25 1.75 0.7 15 800 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA CECILIA JOSE MARIA BURGOA BI-1-574 4.98 12.25 1.83 0.71 9-14 800 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA NAPOLEON FELIPE EGIGUREN BI-1-406 1.08 5 1.4 0.55 3 150 AINGIRATA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA CONCEPCION GENAR JOSE ETXABURU BI-1-604 15.43 14.15 3.16 1.15 9-16 1.500 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA NAZARENO FAUSTINO ZUBIKARAI BI-1-448 - 11.85 2.02 0.85 9-16 780 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA DARIA VICTOR AROSTEGI BI-1-594 3.39 11.15 1.7 0.75 9-14 750 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA NTRA. SRA. DE BEGOÑA DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-440 3.45 12.1 1.75 0.7 15 755 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Ikaran ZURA DOMINGO MIGEL IBARLOZA BI-1-595 1.04 5.45 1.15 0.58 4 200 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JOSE BERMEO BI-1-377 1.86 6.1 1.5 0.6 4 320 MAZIRA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA DOROTEO ANTON IRUETA BI-1-561 14.64 14.52 3.21 1.12 9-16 1.600 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA DANIEL AREMAIO BI-1-409 14.1 14.3 3.2 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA HAU EGINZANA DOMINGO BEDIALAUNE. BI-1-606 1.32 4.9 1.68 0.69 2 180 BARRUKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA SIMON ANTXUSTEGI BI-1-417 10.9 14 2.8 1.1 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA LAUREANA NIKOLAS ETXABURU BI-1-596 1.01 5.32 1.15 0.58 3 200 BERDELETA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA NTRA. SRA. DE LA MERCED JOSE AGIRRETXEA BI-1-462 3.77 8 1.9 0.8 6 350 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN PEDRO URIBE BI-1-591 1.31 6.02 1.61 0.62 5 220 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA NTRA. SRA. DE LOS ANGELES CALIXTO BADIOLA BI-1-438 1.28 5.6 1.45 0.56 3 150 BERDELETA 1.894 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA RODAS SOTERO LAKA BI-1-605 5.18 11.42 2.09 1.05 9-16 740 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN JUSTO MIGUEL BURGOA BI-1-402 1.19 6.1 1.5 0.6 6 200 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SALBADORA JOSE LANDARIBAR BI-1-549 2.79 8.02 1.89 0.89 7 310 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1-412 10.9 14 2.8 1.1 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SAN AGUSTIN ERRAMON IRIONDO BI-1-572 1.08 5.15 1.38 0.59 3 180 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN ANTOLIN TIMOTEO, PED. ETXABU. BI-1-391 3.97 12.05 1.75 0.7 9-15 825 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA SAN ANDRES ANDRES, IBARMI.BADIOL.BI-1-571 1.96 5.59 1.59 0.59 4 175 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN ANTOLIN TIMOTEO, PED.ETXABU. BI-1-419 13.94 14.08 3.03 1.1 16 1.350 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN BLAS DIEGO BADIOLA BI-1-570 1.05 5.31 1.35 0.58 3 170 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA SAN ANTONIO ERROFAL MARKUERKI. BI-1-380 1.19 6.1 1.5 0.6 3 160 LANGUSTATA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA SAN CANDIDO TURUBI DULANTO BI-1-545 4.51 11.62 1.92 0.74 9-14 770 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-449 4.89 11.7 2.02 0.89 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SAN DIEGO DIEGO ALKORTA BI-1-552 5.56 11.61 5.15 0.85 9-15 880 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA SAN CANDIDO TORIBIO DULANTO BI-1------KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SAN GREGORIO PEDRO ARAMAIO BI-1-575 13.31 14.22 2.91 1.11 9-15 1.360 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA SAN EVARISTO BERNABE SOLABARRIE. BI-1-387 14.02 14.3 3.08 1.19 9-16 1.280 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN GREGORIO PEDRO ARANTZAMENDI BI-1-578 1.03 5.15 1.39 0.59 3 180 LANGUSTATA 1.896 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SAN JERONIMO FRANCISCO IRAMATEGI BI-1-440 1.92 6.9 1.4 0.97 6-8 200 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-556 4.66 11.65 1.95 0.75 9-14 750 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA SAN JOSE ROMAN ETA B. MARURI BI-1-392 3.97 10.05 1.75 0.7 9-14 825 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN JOSE JOSE TXAKARTEGI BI-1-590 1.05 5.22 1.36 0.57 3 165 BERDELETA 1.896 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SAN JOSE ANTONIO IBAZETA BI-1-403 1.12 3.28 1.38 0.6 3 150 LANTZOITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN JUAN ATANASIO ARANTZAME. BI-1-550 1.16 5.45 1.41 0.62 4 200 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-410 13.41 14.02 2.95 1.12 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-593 4.32 11.71 1.95 0.75 9-14 760 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA SAN JOSE JOSE TXAKARTEGI BI-1-458 0.86 4.6 1.32 0.99 3 140 PALANKATA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN JUAN BAUTISTA SIMEON ARANTZAMENDI BI-1-553 2.57 8.91 1.67 0.69 9 400 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-407 14.05 14.4 3.65 1.2 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN PABLO MIGUEL ETXABURU BI-1-555 4.47 10.62 1.99 0.75 9-14 600 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-183 5.41 11.5 2 0.65 9-14 925 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN PATRICIO JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-557 5.02 11.55 1.95 0.75 9-14 780 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-456 6.43 11.9 2.9 0.9 9-16 955 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN RAFAEL FLORENTINO BRIGIDO BI-1-567 1.59 6.13 1.55 0.75 5 240 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SAN NICOLAS CORNELIO LARRAÑAGA BI-1-411 1.07 5.05 1.34 0.55 3 165 BERDELETA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SANTA LUCIA MIGUEL AZKARATE BI-1-598 1.15 5.22 1.44 0.61 3 175 MAILABAKAR 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN NICOLAS BELTXIOR ZABALETA BI-1-430 12.62 14.32 3.15 1.15 9-15 1.365 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA SANTA ROSA JUAN BAUTISTA ALKORT. BI-1-547 4.49 11.41 1.91 0.79 9-14 800 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAN PEDRO DIEGO TXAKARTEGI BI-1-379 4.19 11.9 1.78 0.72 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTA SEBERIA JUAN AZPIAZU BI-1-599 1.15 5.22 1.44 0.59 4 240 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SAN PEDRO JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-390 3.98 12.2 1.75 0.7 9-14 885 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SANTA SIMONA CASIMIRA GUENAGA BI-1-597 1.53 6.05 1.47 0.67 5 250 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN ROQUE DOMINGO BEDIALAUNET.BI-1-432 0.99 9.06 1.33 0.99 6-8 350 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTA TERESA LIÑO AROSTEGI BI-1-602 1.61 6.72 1.62 0.71 5 200 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SANTA CLARA PEDRO URIBE BI-1-439 2.59 7.5 1.8 0.56 6 240 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SANTA TERESA ILDEFONSO BILBAO BI-1-603 1.09 5.14 1.45 0.54 3 110 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA SANTA CLARA JOSE FCO. AULESTIARTE BI-1-445 5.07 11.79 2.07 0.79 9-15 795 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SANTO DOMINGO DOMINGO ALKORTA BI-1-552 5.56 11.62 2.15 0.85 9-14 890 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTA CONSTANCIA MANUEL GARTZIA BI-1-431 2.16 6.9 1.75 0.7 6 235 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SEÑORITA LIBURIO BEDIALAUNETA BI-1-588 2.14 10.12 1.75 0.71 9-14 670 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SANTO TOMAS PEDRO C. BEDIALAUNET. BI-1-470 4.94 11.1 1.92 0.71 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA ANGEL JESUS MARIA BURGOA BI-1-631 0.95 5.05 1.13 0.55 2 160 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SULTAN ANTON BEDIALAUNETA BI-1-405 2.13 6.7 1.81 0.7 6 250 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA JESUS MARIA JOSE JOSE A. ETA P.M. BURGOA BI-1-614 21.18 15.05 3.43 1.4110-20 1.712 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Mendieta (Lekeitio) ZURA URETAN PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-381 3.51 11.1 1.85 0.75 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA JOSEFITA JOSE DULANTO RUIZ BI-1-628 2.97 9.42 1.73 0.69 8 465 SARITA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA VIRGEN DEL PUERTO ISIDRO ETXABURU BI-1-466 15.96 14.9 3.91 1.15 9-16 1.500 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA MARIA ANUNCIACION JOSE AKARREGI BI-1-629 2.49 6.71 1.91 0.78 3 350 LANGUSTATA 1.897 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA VOLUNTARIOS VICTOR AROSTEGI BI-1-398 3.72 11.9 1.85 0.75 9-15 770 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAGRADA FAMILIA JUAN ANDRES BERRIDI BI-1-809 0.72 6.45 1.62 0.71 4 280 MAZIRA 1.897 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-510 16.25 14.9 3.28 1.1 9-17 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SAN AGUSTIN NIKASIO SOLABARRIETA BI-1-620 16.22 14.62 3.31 1.22 9-16 1.600 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA FELIX ZIRIZA ANGEL LOPEZ SS2-3733 143.3 27.29 6.2 3.36 15 -- ARRASTEA 1.895 ARRAUNEAN Cohrane Cooper ZURA SAN GREGORIO JUSTO GARRAMIOLA BI-1-634 1.02 5.35 1.33 0.58 3 160 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA FLOR DE MARIA JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365 2.49 7.2 1.85 0.75 7 300 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JERONIMO SALBADOR AGIRRE BI-1-626 12.32 14.12 2.31 1.15 9-15 1.500 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA JESUS Y MARIA MANUEL BADIOLA BI-1-509 14.66 14.9 3.9 1.2 16 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SAN JERONIMO PAULIN BADIOLA BI-1-636 1.18 5.45 1.51 0.62 3 165 BERDELETA 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-399 4.47 11.44 2.02 0.71 9-16 770 TREÑEAN 1.895 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SAN MARTIN ANGEL LANDARIBAR BI-1-637 1.33 5.02 1.41 0.62 2-3 153 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-535 4.22 12.9 1.71 0.73 15 800 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA SAN PEDRO MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-619 14.31 14.24 2.98 1.15 16 1.500 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA KORTA PATXI ARRASATE BI-1-527 4.23 12.92 1.71 0.73 15 800 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SAN RAMON ZIZILIO BADIOLA BI-1-635 5.09 11.35 1.33 0.85 9-14 750 TREÑEAN 1.897 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA MATER DOLOROSA ERROFAL MARKUERKIA. BI-1-472 6.55 11.33 2.25 0.8410-14 760 TREÑEAN 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA SANTISIMA TRINIDAD FRANCISCO GARRAMIOL. BI-1-622 14.74 11.33 3.2 1.23 9-15 1.450 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA MATER DOLOROSA FAUSTO EGIGUREN BI-1-508 14.66 14.9 3.05 1.1 9-16 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA TRINIDAD DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-608 5.32 11.74 2.04 0.77 9-14 770 TREÑEAN 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA NTRA. SRA. DE LA PAZ JORGE BASTERRETXEA BI-1-543 1.6 7.8 1.4 0.99 7 260 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA VIRGEN DE LA ANTIGUA ANTONIO EGIGUREN BI-1-614 1.09 5.15 1.35 0.99 3 150 LANTZOITA 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA PASKAS PASKAS ARRIZABALAGA BI-1------BARRUKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA VIRGEN DE LA ANTIGUA MARTIN BILBAO BI-1-625 1.92 6.29 1.69 0.63 4 240 MAZIRA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA

58 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 59 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA K K A A A A I I U U A A A A R R Z R Z R A A R R A A T E T E L L E A E A L L A A A A L L N I N I A A L A A L R R L L O O O O Z T Z T A A A E A E A A I I I E I E I I A A . . T T I T I T R N R N L L N N T B L L B T Z Z P P A N . R N R A . R S R S A A A U A U O O O O U U G A A O B H U Z T P F L F Z O B A T L U P A G IZENA JABEGOA H IZENA JABEGOA DARIA VICTOR AROSTEGI BI-1-662 13.02 13.91 3.03 1.24 9-14 1.440 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN JUAN ZIZILIO BADIOLA BI-1-488 3.66 12.09 1.66 0.71 9-18 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA DEJALO EN PAZ DOMINGO ZORRAS BI-1-643 1.14 5.29 1.45 0.61 9-14 160 BARRUKOA 1.898 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JUAN JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-513 14.66 14.12 3.09 1.21 9-13 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Urresti ZURA JOAKIN JUAKIN BURGOA BI-1-310 ------3 ---- KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-516 14.49 14.19 1.23 1.23 9-14 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA JUANITA DOMINGO BADIOLA BI-1-654 4.64 10.62 2 0.92 9-14 600 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-249 5.68 11.65 2.12 0.75 9-14 790 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA KORTA PATXI ARRASATE BI-1-638 5.33 11.63 2.03 0.77 8-10 790 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN PEDRO M. ETA P. ARRIZABALAGA BI-1-248 2.67 9.22 1.74 0.68 9-14 450 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA MARGARITA NIKOMES ARAMAIO BI-1-642 4.92 10.82 2.02 0.76 9-14 780 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SAN VENANCIO FELIPE BURGOA BI-1-524 3.07 7.91 2.02 0.89 8 365 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA MARGARITA PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-652 4.11 11.61 1.85 0.75 9-14 755 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SANTA CATALINA TEODORA AZPILLAGA BI-1-92 6.37 11.45 2.15 0.92 8 840 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA NTRA. SRA. DEL PILAR BARTOLOM. AULESTIARTEBI-1-667 2.62 9.02 1.61 0.71 9-14 410 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SANTA CECILIA BENITO BURGOA BI-1-642 1.22 5.61 1.45 0.61 8 175 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA NTRA. SRA. LAS MERCEDES JOSE AGIRRETXEA BI-1-645 3.37 8.31 1.92 0.92 9-14 418 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTA CLARA DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-515 14.31 14.12 3.09 1.21 9-16 1.440 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SALBADORA JUAN JOSE EGURROLA BI-1-645 2.99 8.32 1.89 0.79 9-14 418 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA SANTA CRUZ BLAS GARRAMIOLA BI-1-538 6.67 10.21 2.92 1.01 4 800 KORDA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SALBADORA JUAN JOSE EGURROLA BI-1-661 15.73 14.52 3.31 1.21 6 1.520 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SANTA MARIA PABLO FELIPE BURGOA BI-1-670 1.65 6.11 1.61 0.69 4 200 MAZIRA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SAN JOSE SOTERO BAKERIZA BI-1-655 2.11 6.72 1.75 0.71 9-16 242 MAZIRA 1.898 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SANTA ROSA JUAN BAUTISTA ALEGRIA BI-1-503 11.68 14.12 2.91 1.11 7-8 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SAN JOSE JUAN RAMON IRAMATEGI BI-1-656 1.87 6.62 1.65 0.71 9-14 218 MAZIRA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SANTA TERESA FRANCISCO URIBE BI-1-540 1.66 6.62 1.61 0.69 9-17 210 MAZIRA 1.899 ARRAUNEAN Jose Legarda ZURA SAN JUAN BAUTISTA CRESCENSIO ITXASO BI-1-643 3.37 8.32 1.91 0.91 3 355 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA TABERNA CASIMIRO ETXABURU BI-1-498 3.94 12.39 1.79 0.73 6-8 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN LORENZO LORENZO LERSUNDI BI-1-660 15.19 14.06 3.11 1.12 9-16 1.500 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA TEODORA ANTONIO IRUETA+BESTE BI-1-91 6.97 11.72 2.41 0.91 9-14 890 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA SAN PEDRO CASIMIRO GUENAGA BI-1-668 2.09 7.02 1.81 0.76 15 260 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA TEODORITO FERMIN URRESTI BI-1-376 1.18 5.45 1.39 0.65 3-4 205 MAILABAKAR 1.899 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SANTA TERESA JOSE LEKUE BI-1-480 5.01 11.88 1.95 0.82 6 752 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA TRINIDAD MIGUEL URRESTI BI-1-484 1.29 6.02 1.41 0.89 3-4 215 LANTZOITA 1.899 ARRAUNEAN Telleria ZURA TRINIDAD DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-659 15.19 3.12 1.12 1.12 9-16 1.500 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA VIRGEN DEL MAR BELTXIOR ARRIZABALAGA BI-1-152 3.82 11.99 1.79 0.78 9-15 815 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA ANGEL DE LA GUARDA ANGEL ARIZTONDO BI-1-198 3.75 12.02 1.75 0.71 3 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA ANGEL DE GUARDA MIGUEL ARRIZABALAGA BI-1-683 3.82 11.99 1.79 0.75 9-15 815 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA CASIMIRA SALBADOR ALDARONDO BI-1-34 0.98 5.45 1.25 0.58 9-14 170 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA BITORI DOMINGO GUENAGA BI-1-693 1.48 6 1.53 0.65 3-4 200 TXITXARROA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA CENIZAS PANTALEON BADIOLA BI-1-481 4.86 11.71 1.95 0.6114-16 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-671 3.99 12.12 1.82 0.75 9-14 790 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA CONSTANCIA MANUEL GARTZIA BI-1-483 1.24 9.61 1.44 0.61 9-16 176 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA DOMINICO DANIEL AREMAIO BI-1-726 6.63 11.55 2.27 0.95 9-14 970 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA DOMINICO NICASIO LERSUNDI BI-1-250 5.39 11.65 2.09 0.81 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA DOROTEO ANTONIO IRUETA BI-1-701 16.48 14.49 3.29 1.11 9-17 1.600 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA DOS HERMANOS PAULINO PAGATE BI-1-96 6.48 11.61 2.22 0.91 9-14 840 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA ENCARNACION TELESFORO EGIGUREN BI-1-712 1.07 5.59 1.36 0.55 4 175 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA ELVIRA JUAN IRIGOIEN BI-1-482 3.84 12.12 1.81 0.72 4 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA EVARISTO ISIDORO ARANTZAMENDI BI-1-736 1.22 5.62 1.51 0.62 4 220 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA FLORA ERRUPERTO IBAZETA BI-1-498 3.79 12.02 1.71 0.71 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA GERTRUDIS JOSE A., PEDRO BURGOA BI-1-727 5.17 11.45 2.11 0.84 9-14 900 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA FLORA MAYOR JOSE MENDIZABAL BI-1-533 4.74 11.71 1.99 0.81 9-14 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA GUADALUPE GUILLERMO IRAMATEGI BI-1-713 1.34 6.02 1.51 0.62 5 226 MAZIRA 1.900 ARRAUNEAN Jose Legarda ZURA GUADALUPE SANDALIO ARRASATE BI-1-983 2.13 7.01 1.71 0.72 3 310 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Kanpandegi (Honda.) ZURA JESUS LUCIANO GALLASTEGI BI-1-711 0.97 5.61 1.32 0.55 3-4 176 LANTZOITA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA GUADALUPE SANDALIO ARRASATE BI-1-985 15.62 14.41 3.31 1.31 3 2.000 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Kanpandegi (Honda.) ZURA JUANITA TURUBIO BURGOA BI-1-689 3.72 12.03 1.82 0.72 15 800 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-487 4.12 12.09 1.79 0.71 3 772 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA LARRAÑAGA ANTONIO MARIA BADIOLA BI-1-730 2.33 9.42 1.81 0.72 8 422 KORDA 1.900 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA JOSEFITA PEDRO IBARLOZA BI-1-672 1.03 5.35 1.38 0.61 9-14 160 HIRUMAILA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA MARKUE DGO. MARKUE ETA BESTE BI-1-134 4.87 11.64 1.88 0.79 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA JOVEN SAN ANTONIO PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-62 14.28 14.65 3.22 1.21 6-8 1.700 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA MARKUE DOMEKA MARKUE BI-1-690 15.08 14.01 3.14 1.14 9-16 1.500 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA JUANITA DOMINGO BADIOLA BI-1-88 6.67 11.21 2.22 0.91 3 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA NAZARENO FAUSTO ZUBIKARAI BI-1-731 5.81 11.9 2.4 0.95 15 1.000 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA KORTA PATXI ARRASATE BI-1-63 2.78 8.85 1.71 0.72 9-14 450 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA NTRA. SRA. DE ITZIAR MARIA RAMONA EGIGURE. BI-1-705 3.01 10.35 1.68 0.68 9-14 525 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA KORTA PATXI ARRASATE BI-1-504 13.68 13.92 2.93 1.11 9-15 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA OTXOA TIBURTZIO OTXOA BI-1-734 1.16 5.3 1.4 0.6 3 190 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA LUCIA JOSE ARANA BI-1-63 1.28 5.41 1.48 0.54 8 160 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA PATRIARCA JUANA BEDIALAUNETA BI-1-696 15.48 14.2 3.14 1.3 9-16 1.550 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA MARGARITA NIKOMES ARAMAIO BI-1-8 3.31 11.11 2.02 0.78 9-14 700 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA PERFECTO FULGENCIO JOSE URROSOLO BI-1-740 1.16 5.45 1.4 0.57 3-4 210 BERDELETA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA MARIA LUISA ESTANISLAO ETXABURU BI-1-35 6.27 11.61 2.31 0.81 9-16 880 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA PRESENTAC. NTRA. SRA ANTONIO INAZIO ETXABE BI-1-398 4.27 9.2 2.28 0.88 10 575 SARITA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA MARKUE LEON MARKUE ETA BESTE BI-1-505 13.37 14.02 2.97 1.12 6-7 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA RESURRECCION DEOGRACIAS BURGOA BI-1-697 14.83 14.2 3.14 1.2 9-16 1.525 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA MARKUE LEON, DOMEKA MARKUE BI-1-517 2.42 8.26 1.66 0.73 10 780 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA RODAS SOTERO LAKA BI-1-698 6.42 12.28 2.8 1.08 15 1.150 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA MATER DOLOROSA FAUSTO EGIGUREN BI-1-473 6.97 11.39 2.25 0.84 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAGRADA FAMILIA JOSE AULESTIARTE BI-1-171 3.81 12 1.8 0.8 15 800 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA MOTA FERMIN URRESTI BI-1-265 1.27 5.31 1.62 0.61 9-14 223 MAILABAKAR 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN ANTOLIN PEDRO ETXABURU BI-1-132 5.91 11.7 2.07 0.85 9-14 840 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN FERNANDEZ BI-1-542 2.06 6.69 1.74 0.71 2-3 250 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Urresti-Arriola ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-680 3.95 12 1.78 0.75 9-15 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA PATRIARCA SAN JOSE DOMINGO ARRIZABALAG. BI-1-264 3.81 12.02 1.75 0.71 9-14 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-721 8.9 11.55 2.31 0.95 9-16 820 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA PIEDAD TOMAS URROSOLO BI-1-232 1.16 5.45 1.61 0.61 9-15 200 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA S. ANTONIO DE PADUA MANUEL BADIOLA BI-1-127 5.91 11.7 2.07 0.85 9-14 900 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA RAPIDO SOTERO BADIOLA BI-1-98 1.22 5.86 1.41 0.56 9-16 225 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN BLAS MANUEL GARTZIA BI-1-675 3.39 7.25 1.75 0.78 6 250 MAZIRA 1.900 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA ROSARIO SALBADOR BADIOLA BI-1-267 1.27 5.61 1.51 0.6510-16 195 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN BLAS PANTAL., FERNAN. BADIOL BI-1-722 8.9 11.55 2.31 0.95 15-16 820 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA ROSARIO FELIPE EGIGUREN BI-1-474 4.89 11.89 1.99 0.81 8-9 850 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SAN CANDIDO MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-109 5.79 11.7 2.03 0.85 9-16 840 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA ROSARIO PEDRO AZPIAZU BI-1-534 4.29 9.61 1.42 0.64 8-9 300 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA SAN EVARISTO BERNABE SOLABARRIETA BI-1-692 14.78 14.5 3.25 1.27 9-17 1.600 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN AGUSTIN FERMIN URRESTI BI-1-438 1.18 5.45 1.39 0.65 7-8 205 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAN FRANCISCO SOTERO BADIOLA BI-1-706 1.47 5.3 1.45 0.54 2-3 210 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1-529 4.01 11.6 1.8 0.8 9-16 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN FRANCISCO DOMINGO ITURRIZA BI-1-714 1.13 5.45 1.42 0.6 3 200 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN ANTONIO PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-506 14.31 14.31 3.09 1.21 2-3 1.440 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-130 5.79 11.7 2.03 0.85 9-16 840 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN ANTONIO LUIS BAKERIZA BI-1-541 1.18 9.62 1.61 0.61 9-15 160 KORDA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JOSE PATXI ARRASATE BI-1-138 15.05 14.2 3.09 0.56 9-16 1.500 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN BARTOLOME BARTOLOMEO AULESTIA BI-1-528 4.01 11.62 1.81 0.81 8 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN JOSE BONI IDIAKEZ BI-1-674 1.22 5.6 1.42 0.58 3 200 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN CANDIDO TORIBIO DULANTO BI-1-520 14.11 14.62 3.09 1.11 4 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SAN JOSE SEBASTIAN LEKUE BI-1-703 1.19 5.2 1.48 0.63 3 180 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SAN ESTEBAN NIKOMES ARAMAIO BI-1-78 2.16 6.08 1.51 0.5615-16 175 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN JOSE MELTXIOR ARRIZABALAG. BI-1-728 4.13 11.65 1.95 0.73 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAN FRANCISCO PEDRO URKIOLA BI-1-523 1.21 9.31 1.92 0.62 4-5 165 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-691 3.61 12.1 1.75 0.76 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA SAN HERMENEGILDO FIDEL ARAKISTAIN BI-1-521 1.17 9.31 1.41 0.61 9-15 160 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN JUAN LAURI BEDIALAUNETA BI-1-930 1.55 6.81 1.45 0.65 6 270 SARITA 1.900 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SAN IGNACIO BRUNO AREMAIO BI-1-472 4.92 11.79 2.02 0.82 15 700 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN LUIS NAZARIO ETXANO BI-1-172 1.6 5 1.53 0.61 2-3 170 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SAN IGNACIO LIBURIO BENGOETXEA BI-1-669 1.03 5.25 1.42 0.65 6 165 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA SAN JERONIMO SALBADOR AGIRRE BI-1--62 5.41 11.65 2.09 0.83 3 840 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA

60 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 61 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

IPARORRATZAPatxi Etxaburu Ajarrista I IPARRALDEA 0º I 1/4 IE IPARRA, LAURENA IPARREKIALDERA 11º - 15’ I IE IPAR - IPARREKIALDEA 22º - 30’ IE 1/4 I IPARREKIALDEA, LAUREN IPARRERA 33º - 45’ I E IPARREKIALDEA 45º IE 1/4 E IPARREKIALDEA, LAURENA EKIALDERA 56º - 15’ E IE EKI – IPARREKIALDEA 67º - 30’ E 1/4 IE EKIA, LAURENA IPARREKIALDERA 78º - 45’ E EKIALDEA 90º E 1/4 HE EKIA, LAURENA HEGOEKIALDERA 101º - 15’ E HE EKI – HEGOEKIALDEA 112º - 30’ HE 1/4 E HEGOEKIALDEA, LAURENA EKIALDERA 123º - 45’ H E HEGOEKIALDEA 135º HE 1/4 H HEGOEKIALDEA, LAURENA HEGOALDERA 146º - 15’ H HE HEGO – HEGOEKIALDEA 157º - 30’ H 1/4 HE HEGOA, LAURENA HEGOEKIALDERA 168º - 45’ H HEGOALDEA 180º H 1/4 HM HEGOA, LAURENA HEGOMENDEBALDERA 191º - 15’ H HM HEGO – HEGOMENDEBALDEA 202º - 30’ HM 1/4 H HEGOMENDEBALDEA, LAURENA HEGOALDERA 213º - 45’ HM HEGOMENDEBALDEA 225º HM 1/4 M HEGOMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA 236º - 15’ M HM MENDEBAL – HEGOMENDEBALDEA 247º - 30’ M 1/4 HM MENDEBALA, LAURENA HEGOMENDEBALERA 258º - 45’ M MENDEBALDEA 270º M 1/4 IM MENDEBALA, LAURENA IPARMENDEBALERA 281º - 15’ M IM MENDEBAL – IPARMENDEBALDEA 292º - 30’ IM 1/4 M IPARMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA 303º - 45’ IM IPARMENDEBALDEA 315º IM 1/4 I IPARMENDEBALDEA, LAURENA IPARRERA 326º - 15’ I IM IPAR – IPARMENDEBALDEA 337º - 30’ I 1/4 IM IPARRA, LAURENA IPARMENDEBALDERA 348º - 45’ I IPARRALDEA 360º

62 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 63 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARRUTAR ARRANTZALEAK “IZURDEA”RI TIROKA? Imanol Oruemazaga Baseta

"Izurdeak arraina irentsi behar du, Antiguako Ama gugaitik erregu...". Ba ote dago ondarrutarrik, hitz hauek abestu ez dituanik Antiguako baselizan? Hala ere, ohartzen ote gara itsasoko arrantzaz egiten den aipamen horren baitan biltzen eta islatzen diren garai bateko Ondarroako arrantzaleen bizipoz eta larrialdietaz? Egia esan, izurdea beti izan da arrantzaleen lagun maitagarri. Antxoa, sardina, eta antzeko arrain txikien jale amorratua izanik, arrantzaleen lagun eta gidari ere bilakatu izan da sarritan.

xomin Agirre ondarrutar idazleak, arrain ugaritasu- Antxoateaz ari dela, hara zer dioskun beronek man- na nabarmentzeko “Izurdak azpitik gora eta kaiuak jubiari buruz: goitik bera...” idatzi zuenean, bazekien zertaz ari “Auxe izan da antxoa arrantzatzeko erarik politena, Tzen. Argi zeukan, eduki ere, izurdeak zelako laguntza eskai- nai ta baporen denporetan gastu andikoa izan, ikatz asko ni ohi zien arrantzaleei. Zer besterik egin zuen, bada, gure erreten zalako. Ori dala-ta, beste arrantza eraetan jaubeak idazleak bere “Kresala” eleberrian, XIX. mendearen azken eurentzat erdia jasoten ebena, era onetan irutik bi artzen urteetako Ondarroako arrantzaleen bizipozak eta nahigabe- (1) eben. ak jaso baino? Ondarroa, XX. mende hasieretan. ESTUDIO HISTORICO DEL PUERTO DE ONDARROA. ALFREDO MORAZA. 49.ORR. Eguna egin aurrez urten bear zan orretarako, bai eta A. Zubikarai ondarrutar idazleak berak ere, izurdeaz barratik urtenagaz batera txartangoa gertu be bere soke- mintzo denean bere “Itxas-Aize” liburuan, honela dio: kin. Gero, izurdak billatzea izaten zan lana eta egun guz- ebiltzan artean ez egoan zeregiñik. Izurdak antxoa mordoa Bere garaiko arrantzale familietako semeek bezalaxe, ume “Izurdeak, itxasertzean agertzen ziranean, arrantza- tian euren atzetik ibiltea. igarri edo usaiña artu orduko, bizkortu egiten ziran eta umetatik arrantzan hasi eta bizitza guztian arrantzale izani- lientzat laguntzaillerik onenak izaten ziran lengo denpore- Izurdea arrantzalientzat laguntzaile ona izan da beti. horrela erakusten eben arraiña laster eukela. Eta bein ko ondarrutar honek, bere zahartzaroan ere, biziki maite tan. Izurde barik marti eta apirillean ez zan arrantzarik egoten, antxo lekura eldu ezkero, izugarrizko dsangadak egiten zuen arrantza gaietaz hitz egitea. Berari hainbeste aldiz Izurdeak orduak egiten zituen arrain billa. Arnas urak otz egoten diralako sasoi aretan eta antxoa ur epel zituen ta azpiko aldetik jarrita, antxoari bildurra sartu ta entzuna diot: estuka azalera urten eta bereala ur-parrastadak gora jaur- zale izan. Ori izaten zan ain zuzen izurden lana, beko ur azalera ataraten eben eta an pillotu eragin, itxasoa euren “Izurdak ur-gainean saltoka ikusten genduzanean, ti ta barriro sartuz, ostera be beste tokien baten agertu eta epeletan ibilten zan antxoa azalera atara, bildurrez pillotu buztan zartadekaz bitsa dariola ipinten ebela. Orretxeri arrantzaleok pozarren hasten ginan alkarri diarka: Han era orretan ebiltzanean, arrain txikia inguruan erabillen eragin eta gero arrantzalien aukeran itxi, oneik sarea deitzen jako manjuba. Ori izaten zan arrantzaliak sarea dzanguri! han dzanguri!... Eta han joaten ginan prisaka, ezaugarri izaten zan” (2). zabaldu eta erraz artzeko. Orrela izan ezik aldi aretako zabaltzeko une egokia, barriro ondora eskutatu baiño lena- sarea jaurti eta arrantzu ederra egiteko esperantzan. Ziur, sareakaz ezin izaten zan arrantzatu. Kontu egin gaurko go” (5). Arrantzontzietan sonda eta antzeko tresnarik ezagu- sardina edo antxoa aurkituko gendula”. trein batzuk 300 metro luze eta 80 zabal edo berako eukiten tzen ez zen garai haietan, halaber, izurdea bera izan ohi zen Nabari denez, txalupa asko biltzen zen izurden ingu- dabezela, eta orduko treiñak luzeran 50 metro eta 15 edo 20 Talaiariari berari ere laguntza paregabea eskaintzen arrain-sardak aurkitzeko gure arrantzaleek zeukaten lagun- rura. Hauei segika txalupak. Arrantzaleak adi, izurdeen zabalean” (4). zioten izurdeek. Hauei esker, erraz aurkitzen baitzituen tzailerik behinena. dzangadei eta tirabirei begira. Arraina noiz azaleratu eta arrain-sardak itsasoan. Eta berehala abisatzen arrantzaleei. Jakingarri deritzat arrantzaleek trein edo sare bere- noiz moltsoan bilduko ote zituen zain... Garai haietako arrantzaleek, hain zuzen, izen berezi Hauxe zen, izan ere, talaiariaren eginbeharra. Eta horreta- ziak erabilten zituztela manjubako arrantzan ekiteko. batekin deitzen zioten izurdearen laguntzaz lortzen zuten Manjuba baten inguruan hiru-lau arrantzontzi gerta- rako ordaintzen zion bere soldata Santa Klara kofradiak. arrantzuari: A. Basterretxeak jakinarazten digunez, beronek aipatzen ziranean, “Konpañian sartzen” ziren bildutako guztiak. Talaiariari, egia esan, ez zitzaion dirutza handirik tzen duen garaian (XIX. mendearen amaieran-XX. mende- Manjuban arrantzan jarduteak, hala ere, beste arrantza era- “Euren jarraian ibilten ziran txalupak, eta izurdak ordaintzen. 1901. urtean, esateko, 95 pezetako soldata jaso aren hasieran), ardorean ere antxoa hartzen zen eta txalupa tan ezagutzen ez ziren arauak betetzera behartzen zituen arraiña ataratea lortzen ebenean, au da, arrantzatzeko zuen. Urte guztiko soldata, alegia (8). Gehi beste 3 pezeta jabeek ardorerako sareaz batera manjubarakoa ere eramaten arrantzaleak. Arau eta betebehar hauek zehatz-mehatz azal- eran pillotuta edo alkartuta lagaten dabenean, manjubia talaiara igoten zen egun bakoitzeko (9). (3) zuten euren txalupan. Manjubako sare hau askoz txikiagoa du dizkigu A. Basterretxeak lehen ere aipatu dugun artiku- dagola esaten da” . izaten zen. luan (6). Talaiariak arrain-sardak itsasoan ageri zirala arran- Jakingarri zehatzagoak eskaintzen dizkigu Andoni tzalei abisatzeak nolako garrantzia zeukan ohartzeko, 1901. Manjubako arrantza gaiaz jarraituz, honela dio Herritarren oroitzapenekin jarraituz, nola aipatzeke Basterretxea abade ondarrutarrak. “Mirentxu”ko arrantzale urte berari dagokion jakingarri bat aipatuko dut soilik: Andoni Basterretxea abade jaunak bere artikuluan: utzi Domingo Solabarrieta Bedialauneta arrantzalea? (7). familiako semea izanik, honek ume umetatik jaso izan du gurasoen ahotik arrantzari buruzko datu ugari. “Arrantzaliak, izurden atzetik jartzen ziranean, aren ibillera guztiak zaindu bear izaten zituen. Izurdak geldi (5) A. Basterretxea, ibidem, 14. or. (6) A. Basterretxea, ibidem, 14. eta 16. or.

(1) Ikus A. Zubikarairen “Txomin Agirregaz Itxas Giroan” artikulua, “Ondarroa 2002” urtekari honetan. (7) Domingo Solabarrieta Bedialauneta, “Sagradako Domingo”, 84 urte zituela, hil zen 2001-VII-20an. Bizitza guztian arrantzan aritua. “Matzakuko parola” deituko zioten garai bateko arrantzaleek, buru oso argiko gizona baitzen. Bere garaiko arrantza gora- (2) A. Zubikarai, “Itxas-Aize” (Esaldi eta iztegi antzerakoa), 1989, 14. or. beherataz hitz egitea biziki maite zuen. Mila esker, Domingo, zure ahotik jaso ditudan oroitzapenengatik. (3) A. Zubikarai, ibidem. (8) Santa Klara Kofradia: “Libro de pesca menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan (4) A. Basterretxea, “Oiturazko Arrantza”, Ondarroa 1988 urtekaria, 14. or. (9) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de cuentas de la Mayordomía de Jose Maria Goitia, 1900-1901”, 26-27. or.

64 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 65 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

Ondarroa, 1917an. Arriola astilleroak. “Joven Elena” bela-txalupa egiten PATXI ETXABURUK EMONDAKOA

. gu gazteak ginenean, hemen sardinatan ibiltzen ginen egiten jan eta jan baino. Jan arraina eta jan papua bera R R

O maziarekin, sarea botatzen zenuenean arraingaiztoak etor- be. Eta zelan jan be! . 1

6 tzen zitzaizkizun eta sarea guztia jan egiten zuten horiek” .

A Sarea bota eta arraina barruan egon arren, arrain-

Z (11). A

R gaiztoak ez ziran hurreratu be egiten sarera. Harik eta, O Izurdea eta arraingaiztoen arteko ezberdintasuna M sarea estutzen-estutzen, eta arraina pilatu arte. Hauxe iza- O

D argitu nahirik, Euskal Hiztegi Enziklopedikora jo dut. ten zan arraingaiztoen ordua. Ahokada bakoitzean arrain E R

F Mazopa hitzaz zer dioen ikustera, hain zuzen: mordoa eta sare zati haundia, biok batera, eroaten euskue- L A

. zan arrantzaleoi.

A “(...), izurdearen antzekoa, baina muturra laburra- O R

R goa duena. Beltza da goialdean, zuria behealdean eta Arraingaiztoek, euki be, hagin gogorrak eta zorro- A D

N arrainez eta krustazeoz elikatzen da. Ipar hemisferioko tzak daukiez. Baina haginak ez ditue mobitzen, gure antze- O

E itsasoetan bizi da” (12). ra, goiko eta beheko haginak elkar joz, ahoaren alde bate- D

O tik bestera erabiliz baino. Hagin ilada bata albo batera eta T

R Argitasun gutxi, beraz, izurde eta arraingaiztoetzaz E

U bestea bestera mobituz. Honela, zerra baten lana egiten

P arrantzaleek dauzkaten jarrera eta iritzi hain ezberdinak

L dabe arrangaiztoen haginek. E ulertzeko. Zer bide zuzenagorik hauengana hurbiltzea D O

C baino?

I Izurdearen haginak, ostera, oso makalak dira. R O

T Nahiko da sarean enpatxatzea, bertan hilteko. Guk behin

S Izan ere, arraingaiztoek oroitzapen mingotsak bizten I H dituzte gaur egun ere arrantzale zaharren oroimenean. baino gehiagotan jaso izan doguz izurdak sarean enpatxa O I

D eta hilda. U

T Domeka Markuerkiaga, garai bateko “Tobaneko” S E patroia, honela mintzatu zait, arraingaiztoak aipatzeaz bate- Arraingaiztoek, zeozergaitik dauke, euki be, izen hori. Baekien zeozer baino gehiago lehenagoko arrantzale Ondarroa, XX. mende hasieretan. ra: zaharrak izen horregaz deitzeko. Arraingaiztoa eta izurdea “Lagun txarrak ziran arrantzaleontzat. Ba, arrainak itxuraz antzekoak izan arren, tamainoz handiagoak ziran sarean harrapatuta geunkazanean, pillatuta egozanez, arraingaiztoak. Eta izurdak eurak be ihesean alde egiten Antxoate garaian, partilak egiterakoan, txalupa gehienek sarean bertan gelditzen ziran enpatxata, erdia barruan, eben arraingaiztoak agertzeaz batera. erdia kanpoan. Orduan agertzen ziran arraingaiztoak, eta 50 zentimo itxi ohi zituzten Santiago Badiola talairiari Halan da be, bazan Ondarrun gizon ausartik. Neu (10) euren aho handia zabaldu eta euren hagin zorrotz eta Indartsua zan, izan be, arraingaiztoa. Behin baten, ordaintzeko . nago ikusita, geure txalupan ebilen bat uretara salto egiten gogorrakin aho bete arrain eta sare, dana baten, irensten gure bolintxeko sarean atrapata geunkan arraina jaten ebi- arraingaiztoak uxatzeko. Hipolito Egiguren zan berau. Baina, dena ez zen poza eta atsegina. Ezta gutxiago- eben. Zulo handi haretatik, jakina, laster ihes egiten eben len arraingaizto bat uxatzen hasi ninjakon erramu bategaz. Honek, arraingaiztoak agertzen ziranean, sarri egiten rik ere. Behin baino gehiagotan -arrantzaleek nahi baino arrainek. Pikutara geure egun horretako irabazia! Nik uste baino gorago egoan, antza, eta emon eustan kol- sarriago, jakina, - arrantzaleek arrain-sarda sareaz inguratu eban dzanga uretara. Baina hori ez zan txarrena. Sare guztiak zulotuta, peaz, eskuko hazurrak brintzatuta itxi eustazan erramua- arren, arrantzu barik, esku hutsik, etsipenak jota itzuli behar (14) triskata lagaten euskuezan. Eta konpontzeko orduan, paño Egun baten gerta jakon, arraingaiztoa behean egoan ren atze aldeak”. izaten zuten etxera. “Arrain gaiztoen” sarraskia madarika- ba, eta dzanga egin ebanean, arraingaiztoak emon eutsan barriak sartu behar izaten genduzan, derrigorrez. Nabari denez, beraz, izurden eta arraingaiztoen arte- tzen, alegia. kolpeaz, kubiertaraino bota eban barriro. Halakorik! Hondamendixe arrantzaleontzat. ko ezberdintasuna, euron izaeraz gain, haginetan nabar- Horregaitik ez da harritzekoa arrantzaleok hain Hipolitori gerta jakona laster zabaldu zan herri guz- mentzen da gehien bat. Halaber, hagin makalak ditu izur- “ARRAINGAIZTOAK”. gorroto handia izatea arrain handi harei. tian. Egun baten, Jose “Barrabas”ek (edo Julian deak. Hain ze, sarean enpatxatuz gero, bertan hiltzen baiti- “Barrabasek”, -ez dakit ziur-, anaiak ziran ba...) ra. Arraingaiztoak, ostera, hagin zorrotzak eta gogorrak. “Arraingaiztoa” eta “izurdea” arrain berdintzat ema- Egia esan, arraingaiztoa ez zan izurdearen modu- Alamedan ikusi eta: “Zu ze, Hipolito! Sardoia al za zu, Tartean harrapatzen duten guztia, zerra baten antzera, eba- ten ditu A. Zubikarai idazleak (Itxas-Aize, 14. orr.). Izan koa. Izurdeak, bai, txalupa ondora etorri eta jolasten ibil- arraingaiztoari dzapart egiteko?”. Hortik aurrera, kitzen dute. Honela triskatzen zituzten arrantzaleen traiñak ere, antzekoak dira biak, nahiz surzapala izan “arraingaiz- ten jakuzan. “Hemen datoz honeik txuliatzen” esaten gen- Hipolito “Sardoi” deitu jakon herrian. eta sareak. toa”. duan mariñelok. Arraingaiztoak, ostera, hurreratu be ez Baina, liburu berean, 18. orr. “arrain gaiztoa” izenaz jakuzan egiten txalupen kostaure. Baiña, bai, arrainez beteriko sarera” (13). “kaelak, tollak, marsopak eta abar” aipatzen ditu. (13) Domeka Markuerkiaga Aranbarri, 1922-VII-09an Ondarroan jaio zen, arrantza munduan tradizio handiko familia batean. Zehaztasun gehiago ematen digu E. Barrutia ikerla- Simon Badiola, ondarrutar bolintxero entzutetsuak Arrantza gaietan aitzindari ere. Familia honena izan zen, hain zuzen, 1933. urtean Ondarroako portuan zeuden 70 zaldiko motorontzi bietatik bata. “Marcue” arrantzontzia, alegia, 15'50 metroko luzera, 24'70 tona pisu gordina, 70 zaldiko Yeregi gasoilezko riak. Ondarroako Boni Laka patroiak arraingaiztoetzaz esa- ere, badauka zer konta izurda eta arraingaiztoetzaz: motorraz ornitua. “La guapa” izenaz deitua Kantauri osoan (hain txairo eta pertxeta zen Ondarroako ontzioletan eginiko txalupa niko hitzak jasoz, zera baitio: “Antxoa, sardina edo txitxarro bila, bolintxera urte- haren irudia!). “Hemen (arraingaizto) asko egoten zen lehen. ten genduanean itsasora, izurdek arraina bilatzen lagun- Domeka bera 13 urtekin itsasoan hasi zen arrantzale lanetan (“10 urte nituala be Asturias aldera be joan nintzan etxeko baporean”, Arrain txarra da, izurdearen kontrarioa da hori. Lehenago, tzen euskuen arrantzaleoi. Arraingaiztoek, ostera, ez eben esan dit berak barrez-barrez...). Harrezkero, bere jubilazioa iritsi arte, arrantzan buru-belarri murgilduta bizi izan da. Gaur egun ere, bere 80 urtekin, sarri ikusten da bere motorontzian kosta bazterrak arakatzen, ea arrainen batek kolpe egiten dion berak luza- tzen duen amuari. (14) Simon Badiola Antxustegi, 1920. urtean, Urtebarri egunean jaio zen. Betiko arrantzale familia batean. Bere aita Andres, trai- (10) Txalupa gutxi batzuek ez zuten diru-kopuru hau uzten. Hauek, antza, ez ziren talaieroaren laguntzaz baliatzen. Beharrik ere neruen garaian, Ondarroan zegoen patroirik gazteena izan zela harro jakinarazi dit Simonek berak. Moilan bertan, garai hartan ez, beharbada. Txalupa txikiak izanik, lehorretik oso gertu arrantzan aritzen ziren. Ikus Santa Klara kofradia: “Libro de pesca Ondarroak zeukan portuaren gain-gainean jaio eta urte askotan bizi izan da. menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan. Hasi traineruaz, eta hainbat txalupa ezagutu ditu bere etxean: “Larrañaga”, “Badiola”, “Santa Teresita”, eta “Cala de Sagustan”. (11) Eneko Barrutia Etxebarria: Bizkaiko Arrantzaleen Hiztegia, Labayru Ikastegia, Bilbo, 2000, 109. or. Azken bi hauetako patroia ere izan da Simon bera. Harik eta arrantza lanbidea utzi arte, duela 20 bat urte. Badiolatar hauek, (12) Euskal Hiztegi Enziklopedikoa, Klaudio Harluxet Fundazioa, Donostia, 1995, 6. tomoa, 2233. or. “bolintxea” delako arrantza eran nabarmendu izan dira gehien bat.

66 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 67 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

“Izurdeak ez, baina arraingaiztoak sarri ikusi izan Dena den, Santa Klara kofradiak berak Eibarrera ditut errekan gora be. Batzutan, ezin izaten genduan saldu bidali zituen Pedro Aranbarri eta Manuel Telleria, bolintxean atrapatako sardina edo txitxarro guztia, eta “Cegama” (17), hamabi eskopeta eros zitzaten Ondarroako errekan gora eroaten genduan, Zaldupe aldera, hemen Santa Klara kofradiarentzat. lagunei eta baserritarrei euron ortu eta soloen ongarritzat Erosi eta Ondarroara ekarri ere ekarri zituzten agin- emoteko. dutako 12 eskopetak eta hauentzat beharrezko ziren kartu- Ba, haraxe be, gaur Zaldupeko futbol zelaia dagoen txo eta bolbora, geroago azalduko dugunez. ingurura be iristen ziran arraingaiztoak”. Ezagutzen ditugu, gainera, -zehatz-mehatz ezagutu ere- eskopeta haien erosketak nolako gastuak eragin ziz- EIBARREN ESKOPETAK EROSTEN. kion Santa Klara kofradiari, eginiko ordainketa guztien Ezin izan dut zehaztu Ondarroako Kofradiak noiz eta kontu-arrazoia, txikiena ere, idatzita utzi ziguten-eta. nola hartu zuen eskopetak erosteko erabaki hori. Ez eta Zilegi bekit gastu horien zerrenda osoa hemen trans- nolako harremanak izan zituzten Eibarko Fernando kribatzea, Santa Klara kofradiako arduradunek utzi ziguten Arizaga eskopeta egile edo saltzailearekin. era berberean:

GASTO ORIGINADO CON FUSILES. Gastos del comisionado D. Pedro Arambarri acompañado de Cegama, viaje a Eibar ...... 38'00 ptas. Cuenta presentada por Fernando Arizaga de Eibar: Por 12 escopetas a 25 pta...... 300'00 ptas. Ondarroa, 1920-30 inguruan. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA Embalage ...... 3'50 ptas. Guia para los mismos ...... 0'75 ptas...... 304'25 ptas. nak eurak ere erabat kezkatuta, arraingaizto madarikatu Cuenta presentada por Lucio Arizaga de Eibar, por polvoras y cartuchos suministrados...... 39'10 ptas. SANTA KLARA ARRANTZALEEN haiek herriko hondartzetaraino sartuta zekusaten-eta. Hola KOFRADIA BERA ERE ASALDATUTA. edo hala arraingaizto haiek uxatu beharra zegoen. Edota, Por honorarios del viaje de Eibar a Cegama, y hacer varios cartuchos o llenar...... 10'00 ptas. akatu! “Arraingaiztoek” arazoak sortu izan badizkiete A Justa Bilbao, por 8 varas de oliva, a 1'10...... 8'80 ptas. arrantzaleei beti ere, 1.901-1902. urteetan, dirudienez, Azkenean Santa Klara kofradiak berak ere erabaki A Ezequiel Echaburu, por coser fundas ...... 3'50 ptas. arazo eta ezbeharrak asko ugaldu ziren. Takin-takin, arran- drastikoa bezain harrigarria hartu zuen. Arraingaizto haiek tzale zaharren esanetan. uxatzeko, armak erostea erabaki zuen: “... una docena de Por 2ª cuenta presentada por Cegama, de cartuchos y polvora ...... 30'20 ptas. Arrantzaleen amorrazioa ere lehertu zen behin baino escopetas con destino de perseguir a las pescas arrain- (16) Cartuchos traidos para Daniel Aremayo ...... 5'00 ptas. gehiagotan. Nola haserretu ez, bada, arrain-sardak sareekin gaistos que se han estacionado en nuestras playas” . Gasto de los comisionados en el Café de Gait.....? ...... 2'50 ptas. inguratu, eta ezer harrapatu barik geratzean? Nola asaldatu Artibai ibaian gora ere sarri ikusi ohi ziren arrainez arrantza oparoa esku eskura izan, eta arrain garau bat gaiztoak. Gasto del contador Aguirre, viaje a Bilbao el 20 de Mayo bera ere ez tosta artean! con instancia del Gobernador y Comandante de Marina, sobre licencias ...... 30'00 ptas. “Arraingaiztoak? Ondo ezagutu nebazan nik neure Bestalde, sarea apurtuta etxera itzuli beharraz gaine- ume denboran. Umetxoak ginala, sardina guran joaten Al maestro, por sus honorarios de dos instancias ...... 3'00 ptas. ra, ezin ahaztu harrapatu gabe utzitako arrantzuak arrantza- giñanean itsasora, kostatik gertu-gertu agertzen jakuzan. Por aceite linaza empleado ...... 1'00 ptas. leei zekarzkieten diru galerak. Garai hartan, hain zuzen, Errekan gora be ikusi izan ditut sarritan, Zubi Barritik Italiatik iritsitako salazoi egileek antxoa erosten zuten jada gora. Lazunen atzetik...” -gogoratzen digu Domeka Por el cuidado de fusiles mientras el tiempo de atun, a Cegama una merluza de 2'5 kilos..... 5'00 ptas. Ondarroako portuan, eta, ondorioz, antxoaren preziuak ere Markuerkiaga patroiak. izugarri gora egin zuen (15). Total Pesetas...... 481'35 ptas. Domekaren hitz hauek berretsiaz gain, bere beste Kasua da, 1901. urtean, erabat asaldatuta zebiltzala gomuta bat ere gogora dakarkigu Simon Badiolak patroiak: Ondarroako arrantzaleak. Santa Klara kofradiako arduradu- Junio 30 de 1902 (18)

(15) Alfredo Moraza Barea historialariak dioskunez, “Compañia de Pesquería de Génova” delakoa jada lanean ari zen Ondarroan 1895. urtean. Hauek antxoa salazoian prestatzen erakutsi zuten Ondarroan. (17) Manuel Telleria edo Manuel Telletxea? Bietara aipatzen da Santa Klara kofradiako batzordeak 1902-IV-30ean egin zuen bile- Handik aldi batera, 1904. urtean, hain zuzen, Bartolomeo Scola, Felici Miricarte, Vincenzo Grimaldi, Angelo Parodi, Bartolomeo raren agirian (Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 24. or. Pelazza eta Eugeio Cardini, italiarrak seirok, salazoian prestatzen zuten antxoa Ondarroan bertan, gero Italiara bialtzeko. Baina Manuel Telleria zela esan behar. Garai hartako herriko biztanleen erroldan ez baitut Manuel Telletxearik aurkitu. Bai, Ikus: A. Moraza: Estudio Histórico del Puerto de Ondarroa, Eusko Jaurlaritza (Garraio eta Herrilan Saila), Gasteiz, 2000, 213. or. ostera, Manuel Telleria Goiburu, 33 urteko arotza. Ensanche delako kalean bizi zen. Berau ere, beharbada, garai hartan ontzigin- (16) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos adoptados por los Sres. Comisionados de esta Cofradía de mareantes pes- tzako industriak Ondarroan ezagutzen zuen goraldiak erakarrita iritsi zen Ondarroara Zegama bere jaioterritik. Eta ondarruta- cadores de este puerto de Ondarroa, a contar desde el año 1900, en sus reuniones o juntas procedentes de asuntos correspondientes a rrek, desizenak ipintzeko ohiturari jarraituz, honi ere “Zegama” deitu zioten. esta Cofradía”, Blas Iturriza diru-kontalari eta idazkariaren eskuizkribua (1900-XI-12 - 1905-IV-28), 24. or. (18) Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 26-27. or.

68 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 69 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

Aurreko orrialdean jarri dudan gastoen zerrenda Batzarra amaitu baino lehen, guztiei gogorazi horren barrenean jartzen den datari begiratuz gero, badiru- zitzaien eskopeta hura garbi eta egoera onean gordetzeko di eskopeta horiek Ondarroara iritsi zirela arrantzaleak atu- bakoitzak hartzen zuen ardura. Eta biharamunean bertan netara atera baino zerbait lehenago. bakoitzari bere eskopeta banatu zioten Kofradiako arduradunek. Oraindik, egia esan, ez zeukaten eskopeta haiek era- Are gehiago, data bera burura ekartzen digu hainbes- biltzeko beharrezko zitzaien agintarien baimen-agiririk. te aldiz aipatu dugun “Cegama”ri emaniko eskupekoak edo sariak, erositako eskopeta haiek atunetako sasoian gorde Kofradia bera arduratu zen, hala ere, baimen haiek zitzan, hain zuzen. Eta danok dakigu garai hartan, lortzeko behar ziren gestioak egiteko. Maiatzaren 20an, Ondarroako arrantzaleentzat behintzat, atunetako kostera hain zuzen, Bilbora bidali zuen Jose Antonio Agirre, kofra- hasten zela San Pedro Txiki biharamunean, egun honetan diako diru-kontalaria bera. Berarekin zeramatzan Bizkaiko ohiko zen Saliña-Saliña kalerik-kale dantzatu eta gero. Gobernari Zibilari eta Itsas Komandanteari luzatutako eskariak. Baina, inolako zalantzarik gabe esan dezakegu Eibarrera bidalitako mandatariek 1902. urteko antxoate Agintariei igorritako eskari haiek nolako arrakasta sasoirako bete zutela euren eginbeharra. jadetsi ote zuten? Erositako eskopeta haiek erabiltzeko baimen agiririk lortu ote zuten Santa Klara kofradiako ardura- 1902ko apirilaren 30ean, hain zuzen, Santa Klara dunek? Aitor dezadan galdera hauei ezin diedala erantzun. kofradiako batzordea bildu zen (19). Denen aurrean euren Zoritxarrez. Ondarroa, 1920-30 inguruan. Arrantzaleak traineruetan despixkan. ONDARROA IKUSGARRI, 103.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI jestioren berri eman zuten Pedro Aranbari eta Manuel Telleria mandatariek. Han aurkeztu zituzten Eibartik ekarri- Are, Kofradiako batzar hartaz geroz, gurma artean tako eskopetak eta hauen faktura ere. galtzen zaizkigu Eibarren erositako eskopeta haiek. aurka egiteko. izeneko makina, 10-12 zaldikoa, martxa handikoa. Motorra bera portuan martxan ipinteaz batera, arraingaiztoek, por- Aipamen bat bera ere ez dut inon aurkitu. Adineko arrantzaleek oraindik gogoan dituzte Baina, hainbeste eskopeta bilduta ikustean, badirudi tutik kanpo, itsasoan egon arren, berehala alde egiten eben. Marinako soldaduak Ondarrora etorri eta euren fusilekin Kofradiako arduradunak eurak ere kezkatzen hasi zirela. Hori bai, arraingaiztoak eurenak eta bi egiten jarrai- Ezagutu egiten eben motor zarata bera! Pentsa zelako arraingaiztoei tiro egiten zieten garaiak. Gerta litezkeen ezbeharrak aipatuz, eta hauek ekiditzeko tu zuten geroago ere. argiak ziran arraingaiztoak! asmoz, eskopeta haiek Santa Klara kofradian biltzen ziren “Nire ume denboran, -gogoratzen digu Domeka Izurdea eta arraingaiztoa, itxuraz antzerakoak izan traineruen artean banatzea erabaki zuten. Markuerkiagak-, Errepublikaren garaian, Ferroletik etorri- MARINAKO SOLDADUAK arren, arraingaiztoak handiagoak ziran tamainuz. Baita tako Marinako soldaduak be ezagutu nebazan nik “ARRAINGAIZTOEN KONTRA”. indartsuagoak be”. Ondarroan. Euren fusilak hartu eta “Andres Bateko”ren ESKOPETEN BANAKETA Lehenago aipatu dudan Domeka Markuerkiagak motorontzi baten itsasoratzen ziran, arraingaiztoen kontra Simon Badiolak hainbeste aldiz aipatu digun Andres ARRANTZALEEN ARTEAN. aurrerago ere argi eta garbi adierazi digu arrantzaleek nola- tiroka ekiteko. Baina honetaz, Simonek datu gehiago emon- Bateko hau, Andres Arkotxa zen, “Arantzazu” motorron- Garai hartan berrogei traineru zenbatzen zirenez ko amorrua eta gorrotoa zizkieten arraingaiztoei. go deutsuz”. tziaren jabea. Ondarroako portuan zegoen motor txikirik Ondarroako Arrantzaleen Kofradian, traineru guzti horien Bere umezaroko urteetara itzuliz, hainbeste oroitza- bizkorrena zela diote garaiko arrantzaleek. artean zotz egin zuten. Bai eman ere Simon Badiola, gure berriemaileak. penen artean, gertaera esanguratsu hau ere jakinarazi dit. Soldaduak eurak Errepublikako garaian ekarri zituz- Hona hemen, zozketa egin ondoren, eskopeta bana “Andres Bateko eta honen semi Esteban Koju, gure “Behin baten, gogoratzen naz, 11 edo 12 urteko ten Ondarroara. Hiru urtetan, soilik. 1933-1935. urteetan- eskuratu zuten arrantzontzien eta hauen jabe edo patroien txalupako marineruak ziran. Honeik baeuken euren motor- mutikotxoa nintzala, sardina harrapatu guran, sareetara edo. izenak: txoa, “sareetan” esaten jakon arrantzan erabilten ebena. urten genduan iluntze baten. “Badiola” zeukan izena txa- (20) (21) “Sareetara” motor txiki asko ataraten zan orduan . Geroago ere, 1936ko gerra ostean be, bazen • Zelaia trainerua Justo Garramiola. lupak, Andres Badiolaren zan, izan be. Sardina agertu zan. Baina arrantza era hau amaitzen zanean, baztartu egiten Ondarroan Eibarren eskopetak erosten jarraitu zuen mariñel Baina arraingaiztoak be han ebiltzan gure inguruan. • Korta trainerua Domingo Badiola. eben euren motorra, eta geure txalupan etorten ziran bolin- familiarik. Gaur ere harro kontatzen du arrantzale zahar Berehala agindu euskun Andres patroiak. Zorrotz eta txera. batek nola Eibarren egin eta Ondarroara ekarri zuten lehen • San Juan trainerua Matias Bengoetxea. gordin agindu be: Atara eta bota itsasora txalupan dauka- kañoi biko eskopeta euren txalupan erabili zutela. Arraingaiztoak agertzen ziranean, Andres Batekok • Paulino trainerua Paulino Pagate. gun dinamita hori!. Han genbiltzan gu txalupa baztarrak barriro ataraten eban bere motortxoa, baina Santa Klara Izurdeen eta arraingaiztoen kontu hauek, umeentza- arakatzen. Patroia bera, gero eta urduriago. Geroago eta • San Antolin trainerua Bruno Etxaburu. kofradiaren kontura. Kofradiak ordaintzen eutsan partilla- ko ipuinak diruditen arren gaur egun, Ondarroa arrantza orro handiagoak egiten euskuzan. Eta guk... ezin inon aur- rik handiena. Baita gastuak be. herriaren historia egiten dutela ezin inola uka. • Santa Eufemia trainerua Zezilio Badiola. kitu dinamitarik. Zelan aurkituko genduan ba, nire moduko Motorrean eroaten zituen hiru soldaduak, • Tokayo trainerua Jose M. Etxaburu. gaztetxo batek txalupatik lapurtuta eukan-eta. Bere lagunekin jolasteko-edo... Marinakoak, euren fusilekin. “Han arraingaiztoak”, Imanol • San Blas trainerua Fernando Badiola. Sagustanen adibidez. Eta joan hara, eta dinbi-danba tiroka Baina, ikusi, eh!. Arraingaiztoak uxatzeko... edo hil- uxatzen ebezan. Oruemazaga Baseta. • San Kandido trainerua Migel Arantzamendi. teko, dinamita geurekin txalupan bertan geunkala urten ONDARROAN, 2002KO URRIAN. • Lorenzo trainerua Lorenzo Lersundi. genduan arrantzara!”. Andres Batekoren motorrontziak eukan “Balotte” • Flora trainerua Migel Anton Zarraga. Gertaera puntuala. Baina adierazgarria! Urte askotan, geroztik ere, era bateko edo besteko (20) “Sareetan” delako arrantza era honi, sarea bera itsasoan zabaldu eta sarean bertan enpatxata geratzen ziren arrainak atra- • Lukas trainerua Lukas Arakistain. patzeari deitzen zioten arrantzaleek. Gero, behin sareak bildu eta lehorreratu ondoren, “despiskatze” lanean murgiltzen ziren gizo- armak ikusi izan dira Ondarroako txalupetan arraingaiztoen nezko eta emakume, nagusi eta ume. Arrainak banan banan saretik kentzen, alegia. Nabari denez, arrantzaleek “sareetako” arrantzari ekiten zioten, itsasoko urak epeltzen joan ala, arraina bera azaleratzen zenean. Orduan ez zegoen izurda beharrik. (21) 1929. urtean 102 gasolino edo motorontzi zeuden Ondarroan. Neurri eta indar ezberdinekoak, jakina. Datu esanguratsu hau (19) Santa Klara kofradia: "Libro de acuerdos...", 24-25. or. eskaintzen digu urte horretan Ondarroako udalak berak argitaratu zuen Herriko Jaietako Egitarauak.

70 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 71 NARA ARRANTZAHERRIA ONDARROA, 72 Ondarroa 2002 Ondarroa ARRANONTZIAK 2.001ean IZJs etaeabsekB--9 14 280 31,44 BI-4-193 360 30 43,68 JoseBeitiaetabesteak 3,39 CO-7-3571 400 350 JoseLuisOuviñayotro 116,94 365 BI-1-3107 H.P. 42,77 JoseBermudezGonzalez 800 65,07 Tona GI-4-05-91 BI-4-59 105,93 TONIÑO SEGUNDO BI-4-1-99 BonifacioLakaIturriza OITZ SS-2-1706 Folioa NUEVO MONTEBIZKARGI Mendipesca,S.A. NUEVO LAU NUEVO JESUSDENAZARET Ondarkide,S.A.L. ArlanpiS.A. IOAR EGUZKI EDERRA Jabegoa CASALMAR BETI SANJUAN BARRENETXEA ARLANPI ALBACORA Arranontzia ICSEE OtriSA I596 47 515 74,73 VI-5-9866 Oztarki,S.A. DIECISIETE NIKMrnExbr t eta I42 01 300 90,11 BI-4-23 MirenEtxaburuetabesteak ANAIAK arrantzaleen kofradia arrantzaleen "KALARE DEUNA" rap,..B--714,6275 49,96 Pesqueras Bitarte,S.L. BI-2-2761 Jose Arlanpi,S.A. Azpiri etabesteak Patxi Etxaburu Ajarrista SS-2-1727 BI-4-189 Ondarroa, 2001eko urtarrilaren18a.9:00. 93,05 37,9 450 285 EKANE A N KARREGI Artamuzturretik.

OPPAO ARRANONTZIAKPatx2i Etxa.bur0u Ajar0rista 1ean rcnUoUod ..Arrastea Arrastea Arrastea Urondo A.E. ChemaypaS.L. PªIntxortaS.A. Arrastea Arrastea Arrastea LarrauriHnos. S.A. Zapi Urontzi Frantzesa IntxortaLTD Arrastea Uricen Uno Arrastea Txori Erreka Ingelesa S.A. Ondarrutarra Treñeru Astiola Toki Argia Arrastea PªIrrintziS.L. T Talaimendi Korda Plati SuitegiftLTD Peña Verde Patrice BogaS. Therese A. Frantzesa Arrastea M.ItuarteEHijos S.A. Nautica Frantzesa Muztu Arrastea Arrastea Arrastea Mountain Peak S. Agirregomezkorta yCIA Arrastea Mikel PªJerusalenS.A. Michel PªLanfonS.A. Arrastea Mariñela S. A. PªAntxiñe Mareton LagunTaldeS.A. Legorpe Le Stif Arrastea Le Battant Lasti Arrastea Lanfon MarbasaS.A. Arrastea Koaxi Kirrixki PªPioBarojaS.A. Keroulan IdurreS.A. Arrastea Jerusalen Ixkote Arrastea Itxas Ondo PªZozuakS.A. Itxas Arrastea Arrastea Ipar Aizea PªZarrakS.A. Arrastea Intxortamendi Arrastea S.L. Chemaypa Idurre Frantzesa Horizonte Claro Arrastea S.A. Aketxe Hodeiertza Urondo A.E. Frantzesa Arrastea BadigaraS.A. Gure Reinare LarrasmendiS.A. Frantzesa Arrastea Goizalde Argia PªIturraspeS.A. Arrastea Gaztelugatxe Arrastea Arrastea Galerna Tres LagunTaldeS.A. Galerna Dos Galdonamendi S.L. ChemaypaS.L. Galerna Uno MendipescaS.A. Ezkardi Arrastea Arrastea Erlaxi LarrauriHnos.S.A. Elsinor Arrastea ZabaletaCortazar Dagmara Arrastea Concerto Arrastea Frantzesa Casalmar LarrasmendiS.A. Arrastea ArretxuS.A. Bits Arrastea ChemaypaS.L. Beti Asmor Begirari I. Arrastea Arrastea B AurrerutzS.L. Arretxu Berria Astiola Arrastea Korda PªGaztiakS.A. Arretxinagako MikelDeuna Arbide EuskoGalaica S.A. AketxeS.A. Aralarko MikelDeuna AkillamendiS.A. Apar A Allegro Alba DoMar Akillamendi Aketxe A A I EAJBGAARNZ IKURRIÑA ARRANTZA JABEGOA ZENA oki caaGloaed ..Arrastea GaldonamendiS.L. accara deKl eraAdeaaSA Arrastea Frantzesa Frantzesa Arrastea AndrekalaS.A. Arrastea LagunTaldeS.A. ItxasZabalS.A. ndre KalaBerria gora conit liBri aruiHo.SA Arrastea Larrauri Hnos.S.A. Alai Berria ab ..Arse Frantzesa Arrastea LaubiS.A. f riauaBdgr ..Arrastea BadigaraS.A. Argitasuna S. Agirregomezkorta yCIA Chemaypa S.L. Urondo Chemaypa S.L. Arrastea Arrastea Chemaypa S.L. Marbasa S.A. Lagun Ingelesa Ingelesa Arrastea Armament Keroulan Arrastea Ipartalde L.T.D. Arrastea Intxorta LTD Pª IntxortaS.A. Marbasa S.A. Korda Arrastea Aketxe S.A. Urondo A.E. NARA ARRANTZAHERRIA ONDARROA, T ..Arrastea A.E. alde S.A. Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Arrastea Ingelesa Frantzesa Ondarroa 2002 Ondarroa 73 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA TXOMIN AGIRREGAZ ITXAS GIROAN Augustin Zubikarai Bedialauneta

906 urtean agertu zan, liburu lez, Kresala. “Itxas aingira lakoxe treñeruak” (luzeak) Aurrerago, zatika Euskalerria aldizkarian. “Amarratza lez erpak lotuta” Agertueran, Txomin Agirre berbera dator esaten: 1“Bertan agertuko diran gizon eta emakumeak eztira neure “Atuna baiño azkarrago…”; “Atuntsu onagaz zorrak kittu- irudimenak asmau dituanak; oso itsu ezpanago ta amase- tu”; Beste ikuspegi bat: Ondarru itxasoagaz gorputz eta tan ezpanabil, bizi-biziak dira, Arranondoko sardiñak arima izakeraduna da “Atun eta besigu tatoakaz azi ta lodi- legez…” tu ninduen” Ain aberatsa dan Ondarroa´ko erri euskeratik Balea. “Balea baiño adoretsuago” ; “Balea baizen indar- Txomin’ek igarri barik, berez jasotzen zitun berba batzuk tsua” gogoratu nai dodaz. Batzuk bizirik dagoz, besteak ez dira il, Besigua. “Neguan izaten da besigutea” baiña su ondorengo ke azpian lez gordeta, aizea bear txin- garra sortu arazteko. Izurdak. “Izurdien eraso aldiak…” ; “Izurdak azpitik gora eta kaiuak goitik bera…” (arrain ugari); “Aren lepo lodi Kresalatik atara daiguzan batzuk. Auxe izango da baltzak izurdearen antz pixkat ba dauka…” ; “Urdai zatia- bere omenik biziena. gaz, krusallu orioagaz eta izurdearen zaiñagaz noizean bein bigundu oi zirean narruzko oiñetakuak”. ARRANONDO- ONDARROA. Kitolis’en gertaeran noiz ittoko semea zelan ibili zan Izen ori Ondarroa atzekoz aurrera, biurtuta ete da, ala adierazoteko “ordu bi osoan ibili zan gure gazte umantko- Ondarroa´ko toponimian dagozan Arrandol, Arrangoi, rra bere gurasoagaz zamaturik itxaso aserratuaren Arragueta eta abarretatik ataratakua? erdian… atuna baiño azkarrago, izurdea baiño gogorrago, balea baiño adoretsuago…” Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA Dana dala, Ondarroań edo Arranondoń, itxas esaera, itxas irudi, itxas giro eta itxas kutsua erabilten da berta- Mielga. “Mielga ustel gosekilla” (gaztelaniaz: ferrón) ko agerbidetan. Bertan lekuko dana, itxas-bizitza. Txibia. “Txibiari laster jaten emongo leukioe oneik” Artalakatza. Sareak erabilten dabezan kortxoei, Danok dakigu itxastarrak zaratatsuak dirala. Barruko (Itxasoan mariatzen diranekaitik) ITXASOKO BERBETEA Txomin’ek artalakatza deitzen dautse. errialdetatik etorri eta itxas errietan sartu-orduko, erraz Zimarroia. “Zimarroi ustela” , “Milloi bat ba ei dauka igarten da bertako gizonak eta jenteak, barru-aldekoak zimarroi orrek”; “Milloiagaitik zimarroia edo izurde uste- Eta arrantzan patroiak bear izaten dira, Txomin’ek Baga (Olatua). Txomiñek maite dau berba au. Azkue’k baiño zaratatsu eta abots indartsuagoz itz egin eta jarduten la artu bear da senartzat?” sarri atzekua, deitzen dautso: “atzekuak eskuak besapean olatu sakon, andiari emoten dautsa izen onen nortasuna. dirala. Kresala berbertan, II. atalean, ba diñosku Txomin’ek berotzen zitun bitartean…”. “Ola profunda” diño berak. nundik eta zelan igarri leiken ori: “gizonen gozategi ta Antxoa. “Arrain otzaretan zidar urtua lez erionga” (Italiarrak, antxoa gazitua lantegietan erostera etorten dira- Arrantzan ontziak be bearrezkoak dira. Eta sarri Kresalań onelakoak irakurten dira: “Baga ta olatuen ardangelak nun dagozan beriala igarri leike, ostro beda- atoian ibili bear, beste batek lotuta ekarri bear, ezbearren orruak…” ; “Baga zuri…” ; “Etxeak aiñako baga zuri sen- rrik ikusi ezarren; naiko da zaratarik andiena nun dagon nean, asko begiratzen dabe zidartsua dan (egunekoa ete dan) edo ta egunetakua, euren esanetan "ofuscada". bategaitik. Txomin abadea zan eta ba dakiz orrelako berbak doen artetik…”; “Baga ausarditsuak ataraten dituan entzuten geratzea.” ; “Ketan eta deadarrez beti”… ; eleiztarrekaz erabiltzen: “Atoian legez eleizara…”; “gure balde, tosta, panel, toldo…”; “Baga batek burutik bera “arrantzaleak, izketa zakarrekoak…” Eta beste arrain mota bat: Euri arraiña, zer? arrantzaleak "gorrira" bezain azkar eztira joaten txartele- kendu euskun txalupa esku artetik.”; “Baga indartsuen Askok esaten dakie itxasoan, orma eta aterpe barik, Gogoratu len ain sarri errira etortzen ziran galiziar txorro- tara, eleizako ezkillatxoak dilin dilin luzarokoan ibilia- gaiñean, gora ta bera, barrukoen bildurrez…”; “Baga muga barik, alkarregaz berbetan abotsa galdu edo makaldu tzaileak. Areik ziran "euri arraiñak" rren”. indartsuak arkaitz gogorrekaz burruka bizian…” egiten dalako, arrantzaleak urrunera lez berba egin bear iza- Tolla. Tollanak emon. Kristonak emon, esaten da leku asko- Or dagoz bestetan ontzian, txalopak, killaz –gora Baltz. Berba garratza da arrantzalien esaeretan. “Negu bal- ten dabela, itxasoaren zabalak jan egiten dabelako abotsa- tan. Emen tollanak. Tolla arrain sailla da iltzeko eta origai- tirabira eginda. Txomiñek azpikoz gora esaten dau. tza”; “ipar baltza”…; “Betondo baltza ipiñi ekatxari…” ren indarra. Orra or, legorrean be Txomin’ek euren ezaupi- tik jo bear izaten dalako. de zaratearen agerpidez emon…. Eta danok dakigu txalopen azpiak ondo garbitzeak Bitsa. “Bitsa dariola”, “Bitsezko ari zuri luze biurri bat Aitz-arraiña. Aitzeko arraina garrantzi aundia eukiten dauala. “Atunetara baiño len itxiaz”. Arrantzaleak sarri erabilten dabe berba au arrokeri Kalean makillaka ibiliko dira mutillak, itxastarrak azpiak ondo garbitu…” orde: “Arek lagaten daben bitsa…!” agaka. Agak erabilten ziran belak eskegi eta zabaltzeko, Arraiñak bere usaiña dauka. Arrain sunda, diño agak sareak legortzeko, agak itxas zabalean arrantzarako Txomin’ek. Eta mariñela arrua da edo ez? Txomin’ek, arrotasu- Bisuts. Aize lakarra. “Bisutsak estaldurik eukan…” aparixuak luzatzeko. “Agaka norbaiteri buruz auzi…” Arrain saltzailleak. Antxiña “astodunak”, errietara astoe- na nun egon leiken adieraztean au diño: “Oial barri ede- rrekaz euren gorputza apaindurik daroenen biotzean legez Brast. “Aizeak lenengo brastada arpegian emon…”; tan arraiña eroaten ebenak egoten ziralako. “Brast joten gaitu aize bunbada batek eta itxasora, txalupa ARRAINAK bizi da arrotasuna txapel zar koipez da ezkata edo eskamaz Arraiñak amua bear dau. “Amoan ipinten daben jakiagaz betetakoaren azpian…” barruko arrain…” Edozenbat arrain izen billatzen doguz, irudiak osotu- bakarrik ez da jausiko.” Aizearen ezaugarri. Bere pertsonaia bat da, Brix aize- ten edo itxuratzen; esaerak aberastu ta edertuten. Arrain Apar. “Apar zuriak..”; “Eroaten daben aparra!” (arrota- Brix. bakoitzari bere izatea ataraten daki. Ala: sun ezaugarri lez) tsua. Errekaize egunetan umiak kaletan zarataka ezagutzen

74 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 75 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

dira: Errekaizeak brix, errekaizeak brix! deadarka. rratuan sartu zan Arranondoko erritxoan”. “…Ipargoitik etorren aizeak lenengo brastadea arpegian emon deusku- Bare. “Kantauriko itxas bardingabea agiri da bere betiko nean, ala mutillak deadar egin dau atzekoak…” edertasunez apaindurik, ain laster urdin, bare ta baketsu urertzean txiplitxaplaka jolasean dagoala…”; “Bare-bare Itxas… Itxas itza oinarri dala, ainbateri bidea emoten daki egoan”; “Olatu bare-barea…” Agirrek. Deizalea. Deia joten dabenari Agirre´k deizalea deitzen Itxas-ate. Kaietarako sarrera, erderazko barra. dautsa. Oiturazko zan gizonen bidez itxasorako arrantzaliei Itxas-arro. Olatuz beteriko itxasua deitzea gau edo goizaldean. Txomin’ek bere kartetako baten diño, ez dauala ezagutzen besterik izen ori darabilla- Itxas-apartsu. Bitsez betetako itxasua nik. Itxas-amorratu. “Itxasoari amorru ta apar guztiak joan Dsaust. Uretara indarrez sartzea. “Dsaust danok itxasora, artean…” txalupa barruko arrain, otzara, sare ta tresna guztiekaz”. Itxas kiskur. “Itxasoa guztiz egoan arro, bere zabaltasun Durdo. Arraiña. Aitzetan ibilten dana. “Durdo bi ta iru danean kiskur, bizi ta apartsu…” karraspio…”; “ Ezpanak durdo-durdo, agiñak zuri-zuri, ta Itxas-irakin. Itxas larri beroa. “Itxas berde, baltzeran, ira- kiskur-kiskur ulea. kindua…”; “Arrantzale batzuk, oraindino, igarri egin eben Ekatxa. Berba larriak erabilten daki ekaitzaren aurrean: zerbait itxas irakin esnetuaren gaiñean…” “Ekatxaren il soñu garratza..”; “Ekatxaren orrua…”; Itxas-barru. (itxas barrenaldi) “Ekatxa etorri zan, baltza, zematzailea, ikaragarrizkoa…” Itxas-bide. “…urteten dabe itxas bidera…” Esku zurdak. Zurdakin egiten dan aparixua Itxas-itxi. “Itxaso guztia itxi dau bereala (aizeak) ta or eto- Arrantzale zarrak garrantzi andia emoten eutsen Eztul. rri gara gu, oker, Jaungoikoak daki zelan” eztulari. Arrotasun lakotzat ezagutu eztulik ez egitea. Batez be sermolarien aldetik. “Mutilla, esaten daue, piperra baño Itxas-gaña. Itxasoaren goi aldea gorriago ta buruko ule guztiak tente dituela elizatik urtete- Itxaski (ekaitza). “Jagi zan, nondik eta zelan eztakit, an an, axe da eztarria, eztul bat be eztau egin.” nonbaiten ezkuturik bere orduaren zain egoan erruki baga- Estropu-estrapu. Espartsuz egindako txiringola txikia, erra- ko itxaski amorratua…” muak toletean sartu ta eusteko. Itxas-triko. “An bertan sortuten dira (atxetan) lapak eta Erramu-erramulari. “Orain ogetamalau urte arek atara- mutxiloiak, marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morko- ten eutsan grakadea etzan bertanberakua…”; “Erramua tzak…”. zala ta etzala beste txalopa batekoekaz asarratu giñan…”; Itxasorate. Itxasora arrantzara urten aldia. Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA “Erramuak eskuetatik itxi barik, begiak ernai ta besoak irme…”; “Erabili euezan erramuak soli ta biziro…”; Itxas-alde. Laño. “Ur lañozko estalkia…” Itxas lainoa. gatzbakoak egiten ebien uztai andia, saretzat artu eikean”. “erramuetea galdu zanean, gertau zan arrigarritasuna Itxas-kate. sinistu ezinda…”; “ erritar erramulariak garaitu zituen Legor. Lurraldea. Legorra jo, legorrera goaz… Legorreko Marboilla. Odei ertza. txalopako agintari gizagaixoa ito zanean…”; “Erramuari Kalak... Itxasoan dagozan arrain tokiak... Izen bereziak aizea (terrala) Masia (Macizo, raba). “Masia bearko da or, masia!” tenga ta tenga…” eukiten dabez: Kostarren-kala; Ixkote; Kalabelarri; Tribis- Legortu. (Zikatu) “ondar gorria gañera boteaz, soñeko kala eta abar. Ba dira txoriak be zabaltasun baten kalatxori Maste. Belak jasoteko aga. “Txalopa maste”; “maste nau- Gorria. (itxas zabalean igarten dan arrain multzoa) bustia etxera baño lenago legortu naiean…” lez ezagutzen diranak, kaio eta abar, Ondarroan mitxeletak sia” ta abar. “Antxoba talde ugari urganean ikusita, itxasora begira be kala-izena daroe: kalapitxiak. Loro. Itxastarrak arrain andietako aparixuetan erabilten dabiltzanak, gorria! gorria! deituten dabenian, Mokoloi. Itxas berbetan, nastea, soka ta amuen artean. daben lokarri meia. Arranondoko saretxalopak arraña dagoan tokira eruaten Arrantzarako gaikietan bardin: Kala-berun (plomo), kala- “Aurreko egunean itxasotik ekarritako mokoloiak askatu, daben abiadea ta aparra, benetan izaten da begiragarriz- potin (kalaetara eldu al izateko txalopak eta abar). Mallastu. Artoaren tukurra: “mallastua baiño meiago..” arildu ta urkuletan sartzen ebezan…” koa”… “Botaten deutsa txalopa orrek, azkar, jira guztian Koasta. (erderazko kodaste, itxasontziei eutsigarri lez Maluta. Artaburuen estalkia. “Bakean da geldirik egozan Must-egin. Ur-azpian igerian ibili. bere sarea “gorriari” ta eztago zer esanik, txalopa arena aurretik asita ipinten jakon egur edo burdina). Ortik gizonei kale bazterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko ule ta Nasa. Itxasontziak bearrezko tresnak artu edo atarateko da irabazi guztia”. sudur ordez, koasta berba erabiltea: berbarik egiten ba maluta galdu guztiak…” (Lengo arrantza jokeretan, txalu- urreratzen diran molla. “Nasara sartu zala potin bat…” Grakadea. (Erramu ta toletari eutsita dagon estrapu arteko dozu, koasta len be ausita daukazu gero.! pak atunetara joaten ziranean, maluta oneik erabilten zituen estuartzea) “erramuari ataraten eutsan grakadea etzan, Karel. Itxasontzien egala. “Karel ondoan…” ; “Karel amuetan, atunari, janaria zalakoan, beregana urreratu eragi- Nausi. Arrantzalien artean bela edo agari buruz erabilten bertanberakua”. gañertzean…” teko.) zan deitura. “Nausian dakarren izarrean…” Iparra. Bizkaian Iparra ez da erderazko Norte, Nordeste Lanbasa. Txalopetako ura legortzeko, ertz baten trapu Manxuba (manjuba). Arrain moltzoa. Kresala´n, jaietan, Odoldi. Ooldi, goroldi. andra-gizonen arteko “mandxuba” irakurten da: “Urriñetik baiño. “Iparraldeko aize otz eta meiak…” zarrak eta txatalak lotu eta erabilten dan makilla. (Gaurko, Olezko zapatak. Txokloak, traskuak. begiratu ezkero, enparantzako billereak moltxo zabal bat Ipargoia. Au da erderazko Norteri dagokiona. “Ipargoiko “fregona”) zirudian, legorreko manxuba gorri bat, izurde ta guzti; ta Ondar-mai. Ondar zelaia. aizea, gehiago barik, bat batean ta guztizko asarre amo- Lapa. Itsaskia. “Lapak atxari baño gogorrago eutsi…” inguru guztian tente begira egoan atso, agure ta neskatilla

76 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 77 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

Ondartu. Ondarrez igortzi, bete. “Soñeko barrenak ondar- Trinko. Lodi. “Soka lodi trinkoa..” tu…” Berba au Azkue´k ontzi batek ondarra jo ta bertan Trinketa. Txalopa aurreko bela geratze ordez erabiltzen dau. Truxu. Euri zaparrada. “Truxu ta bisuts” (chaparrón y ven- Ondatu. Galdu. “Kantauriko ondarretan ondatu…” tisca) “Aizearen atzetik etorri zan truxua…” Orru. Zarata itzala. “Itxasoaren orrua baño sendoago”; Treñeruak. Treiñagaz itxasora joaten diran txalopak. “Itxasoak orru egin” ; Olatuen orruak”... “Zirauna legezko sare-txalopa eta treiñeruak…” Ontzi-gidari. Txibikorain. Txibiak arrapateko eroaten dan amu ugariz Ontzi-buru. Esan onen kideko dira; atzekoa, patroia, lema- inguratutako koraintxoa. zaina, zarra… Tunda. Sua biztuteko su-arriagaz erabilten dan kordoi Otzara. Otarra. “Arrain otzaretan erionga…” (Arraiña, zatia. “Tunda zarra txapelean gordeta…” Arrantzale zarrak otzaretan ura dariola) orrelaxe erabilten eben, askotan patrikararik ez eukelako, txapel barruan tabako orria eta tundia. Ondartza. Plaia. “Itxasoak bere goraldietan besuak zabaltzeko bear daben ondartzea…” Umant. Gizon andi. Heroia. “Baiña Jose mari Zubia-ri ezer kendu barik esan geinke, bere gisako beste umant asko Ostarku. Ostilika. Arko irisa dirala Euskalerrian, gure itxas errietan gizonik aña umant Popa. Atzea. Ondarroan ez da erabilten, gitxi baino, ipurdi dirala…” itzik. Ala Txomin’ek be: “Popan joten ba zaitut…”; Urajea. Erramua, arrauna. “Entzuizu, Taman zabala, atso popandia…”; “Inguratu ginan igarian popaz gora egoan txalopara…” Ujoldea. Uriola. Sare-txalopak. Sareagaz arrantzara joaten diranak. “Sare- Urandiko arraña. Itxas andiko arraiña. Gizon artean nor- txalopa bi, itxas aingira lakoxeak…” tasun berezien bat daukanagaitik esaten da. “Ni eznaz izan Peru eta Mikol legez, urandiko arraiña…” Soka. Lokarria, korda. “Gerriko tendeltxu bat mokor ganean, ontzi soka lodi sendoaren antzera biurtua…” ; “Ibai Ur-zelaia. Itxasoa. “…urdin urdin, bare bare ta baketsu ur ertz bietan, gizate soka lodi trinkoa”. zelai galant ederra…” Sokalea. Lebatzetarako erabilten dan soka mota. Ur-bizi. Itxas jasoa. Suezta. Urik artzen ez dauan txanoa, txapela, burukoa. Ur-laino. Ur ondoko laiñoa. “…bildurgarrizkoa egoan “Suezta beste aterperik eztaukiela…” Kantauriko itxasoa. Ur-lañozko estalki andi bat jarri jakon gain alde guztian…” Sunda. Arrain sunda. Usaiña. “Au ezta guri esan dauskuen erria, zirautzen. Arrainsundadun uri koskor bat zala ta…” Ur-txakurrak. Itxas ontzietan erabilten zituen txakurrak, Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA gizonei laguntzen ekienak, sare-txikotak igarian eroatn, Taketa. Egur zatia. “Gizonak, taketa baiño gogorrago…” batu eta abar egiten. “Ur-txakurrak nagusiaren aurrean Tantza. Pita. bano urduriago…” Amuetatik soltatzen ziran arraiñak txalopa ondora eroaten be ba ekien. Tatarrez. “Txalopa guztiak tatarrez…” Urkula. Sareak errezago jasoteko erabilten ziran aga urku- Tato (zati bat). “Atun tatoakaz loditu ninduen”. lutsuak. Toleta. Ontziak, karel gaiñean sartuta eukiten daben egur Batera ta besterako mogimendua. “Txaloparen ziria, estrapua bitarte dala, erramuak bertan eutsita erabilte- Zabune. zabunetan…” ko. Zaña. Arrain koipea. Gantza. Tosta. Txalopa bateko jarrilekua. Tosta oneik, aurretik Giartsu da batzutan, soil-soil berbak erabiliz. Erromantiku biribilduz, beste au esan giñei bergaitik: Itxasoa gora dato- atzera, izen oneik eroaten dabez Ondarroan: aurre, kon- Ziliboka. Atzipeti. “Ziliboka ta atzipeti”. bestetan, itzekaz jolastuten lez. Biozkor urrengoan, erruki- rrenean ibaiko ura geitu egiten dan legez, itxastarren ezau- trailla, kontrabara, espaldako; kontraspalda; sagaltoki; Ziskoetan. Jantzien sakeletan. “Ez jakoen gauza andirik tsu. Kitolis-en esanaldia mundu guztiko literatur saillean pidean Txomin Agirre bitartez zenbat eta sakonago sartu, tanbuleta; berniela; masteta; treintoki; ankako tostar- ziskoetan gelditu…”. lotsa barik atara leiken jarduna dala esaten eban Jose euskerari gatz lodiago emoten jakola, esango dogu. tea. Artetxe´k. Zezial. Gatzetan jarritako lebatza. Or dogu, lekuko, testigantza emonez, KRESALA. “Tostapera jaurti” Irudietatik at, bere alkarrizketak, bizi-biziak dira, Treotzara. Egurrezko ol zapal bat, tretzak erabilteko, toles- gatz lodia dauke, Arranondoko atso popandiak urtu barik tuta, naste barik, zapalean. Ainbat tartean laga doguz. Itzez itz, berbaz berba darabilen gatz lodi iraunkorra. AUGUSTIN joanda, Kresalaren aberastasuna arrigarria da. Traola. Lau zati edo listoikin egindako lauki bat, aparixuak Labur eta amaitzeko, “Urrea geituten danean, geitu ZUBIKARAI bertan batzeko. Arrantza izkuntza, itxastarren berbeta, bere biotz eta oi da gizonen arrokeria, itxasoa gora datorrenean ibaiko gogoan bizi eta iraunkor gordeten ebala, erraz igarten da. ura geituten dan legez” esan eban berak. Guk esaera ori

78 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 79 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA EUSKAL ITSASGIZONEN GIZARTE SEGURANTZAREN AURREKARIAK F. Javier Arrieta Idiakez “Bildurgarrizkoa egoan Kantauri itxasoa. Urlañozko estalki andi bat jarri jakon gain alde guztian, beren itxura gaiztoko aserrea ezkutatu nairik legez (…) agiri zan itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan, da irakiñaren dardareak azal guztian atara eutsazan apar zuriak igarian ebiltzan itxas artz gizon jantzalleak zirudien…” Txomin Agirre, Kresala, 17. or.

arri-askotan amorratuta ageri zaigu itsasoa eta horren tea. aurka ezer gutxi egin dezakete itsasgizonek. Bizirik Laburbilduz, Gizarte Segurantzak burututako arris- dago itsasoa, gaur bare, bihar haserre, eta bere mende kuen ondoreak babesten ditu, esate baterako, aldi baterako daudeS arrantzaleak zein marinelak. Itsasoak berez dakar ezintasuna, ezintasun iraunkorrak eta heriotza. arriskua. Hala eta guztiz ere, XX. mendearen erdialdetik Ildo horretatik, oso desberdinak dira itsasontzi bate- aurrera bakarrik hitz egin dezakegu Gizarte Segurantzaz, ko langilearen egoera eta fabrika bateko langilearena; izan alegia, bigarren mundu gerratik aurrera. Orduantxe agertu ere, asko dira itsasoko lanaren berezitasunak: lan baldin- zen estreinako Gizarte Segurantza, sistema homogeneo, tzak lehorrean baino askoz ere gogorragoak dira eta arrisku orokor eta publiko gisa, geroz eta hiritar gehiagori presta- egoerak etengabeak; itsasgizonek, euren jarduera dela bide, zioak emateko. eremu mugatu bera dute lantoki eta bizileku, hots, itsason- tzia; etxetik eta familiarengandik urrun daude; eta batzue- XIX. mende amaieran sortutako gizarte aseguruak tan lana aldizkakoa da, hau da, arrantzaldien edo harrapa- izan ziren Gizarte Segurantzaren zuzeneko aurrekariak. keten araberakoa. Alokairu sistemak ere izan baditu berezi- Aseguruok borondatezkoak eta pribatuak izatetik nahitaez- tasun garrantzitsuak. Bada, itsasoan antzinatik da nagusi ko eta publiko izatera igaro ziren; beraz, horretan behintzat parteko alokairua. badute Gizarte Segurantzarekin nolabaiteko antzekotasuna. Aitzitik, aseguruak lan egitetik eratorritako arriskuetan Berezitasun horiek direla-eta, itsasoko lana betidanik oinarritu ziren —adibidez, lan istripuan edo lanbide-gaixo- arautu da modu berezian. Gizarte Segurantzari dagokionez tasunean bakarrik—. Orobat, gizarte aseguruen sistema era- ere, itsasoko langileek eraentza berezia dute. bat hetereogeneoa zen: arriskuak banaka arautu ziren eta Baina, itsasgizonek duten eraentza berezia gorabehe- arauketa desberdinen artean ez zegoen inolako loturarik. ra, zer da Gizarte Segurantza? Oro har, Gizarte Segurantza Behin Gizarte Segurantza azal-azaletik zer den azter- elkartasun sistema antolatzeko neurri publikoen multzoa tuta, itsas giroan murgilduko naiz berriro. Alabaina, ez dut da. Gizarte Segurantzaren xedea da, aurrena, pertsonak izan jorratuko itsasgizonen Gizarte Segurantza, ezta gizarte ase- ditzakeen arriskuak prebenitzea eta, hurrena, arrisku horiek guruak ere. Nolanahi den ere, interesgarriagoa iruditu zait burutuz gero, sortutako ondoreei aurre egitea, ekonomikoki Erdi Arora jo eta aurrekaririk zaharrenak jasotzea, itsasgi- balora daitezkeen banakako prestazioak emanez. Arriskuak zonek arriskuen ondoreei nola egiten zieten aurre aztertzea. burutzean beharrizan egoera sortzen da, ohiko diru-sarrerak Azken finean, iraganak egiten omen du etorkizuna eta arlo gutxitzen edo desagertzen direlako, gastuak gehitzen dire- honetan, behinik behin, badago non oinarritu. lako edo bi gauzak batera gertatzen direlako. Kostaldeko herri bakoitzean, itsasgizonek betidanik Arriskuok, ordea, ez dira edozelangoak, ezpada lege- izan dute elkartzeko joera, lanbidearen berezitasunak dire- ak zehaztutakoak. Egun, esan ohi da arriskuak egonkortu la-eta. Hasierako elkarteak ez dakigu zer-nolakoak izan egin direla. Egin-eginean ere, Gizarte Segurantza duten ziren, baina jakin badakigu XIII eta XIV. mendeetan itsas- Estatuetan ondoko arrisku hauek arautu dira: pertsonen gizonen kofradia-gremioak hedatuta zeudena euskal kostal- istripuak, lan izaerakoak izan ala ez, gaixotasun arrunta eta dean. Egia esan, lehorreko osterantzeko lanbideek ere izan lanbide-gaixotasuna, amatasuna, derrigorrezko langabezia, zituzten euren gremioak, baina marinel eta arrantzaleenak zahartzaroa edo erretiroa eta seme-alabak ardurapean iza-

Ondarroa, 1947ko otsailean. “Sagrada” txalopa jelera aurrean. Bertan Jon Ander, Sabas eta Bernabe Solabarrieta. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA 80 Ondarroa 2002 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

bereziak izan ziren. Itsasoaren arriskuei aurre egin beharrak jakin batera helduta, itsasgizon askok arazoak izaten zituz- eta itsasoko lana behar bezala antolatu beharrak erabat bal- ten lana aurkitzeko. Horregatik, gehienetan, zahartzaroa eta dintzatu zituzten itsasgizonen kofradia-gremioak. langabezia elkarri lotuta egoten ziren. Itxura denez, txalupa-ugazabak itsasgizon zaharren errendimendu kaskarraren Kofradia-gremioen jatorriari helduz, bi dira aintzat beldur izaten ziren. Arazo hori konpontzeko, kofradia-gre- hartu beharreko korronteak: batetik, kristautasunak bultza- mioek txalupa desberdinetan banantzen zituzten itsasgizon tutako elkartasuna eta, bestetik, Frantziatik Europa osora zaharrak eta txalupa-ugazabek nahitaez onartu behar izaten zabaldu zen mugimendu korporatibista. zituzten. Agindu hori bete ezean, txalupa-ugazabek isuna Bi korronte horiek ezin hobeto jaso zituzten itsasgi- ordaindu behar izaten zioten kofradia-gremioari eta lortuta- zonen kofradia-gremioek, kofradia gisa beharrizanean ko irabazien araberako alokairua baztertutako gizonari. zegoenari laguntzeko bideak arautu zituztelako eta gremio c) Heriotza gisa itsasoko lana arautu zutelako. Horren adibide dira kofradia-gremio bakoitzeko ordenantzak. Kofradia-gremioek ordaintzen zituzten hildakoa lur- peratzearen gastuak. Edozelan ere, babesik garrantzitsuena Itsasoan lan egitearen arriskuak direla-eta, itsasgizo- hildakoak utzitako alargunari eta umezurtzei ematen nak lehorrekoak baino gehiago arduratu ziren arriskuen zitzaien. Alargunak diru-laguntza jasotzen zuen, eguneroko ondoreei aurre egiteaz; izan ere, zenbat eta arrisku gehiago, gastuei aurre egiteko. Halaber, batzuetan, alarguna subro- hainbat eta kezka gehiago. Arrantzale eta marinelek ederto gatu egiten zen, senarraren eskubideei eta betebeharrei zekiten itsasoratzea zer zen. Beharbabada, ez ziren gehiago zegokienez, senarrak beste itsasgizon batzuekin eratutako lehorreratuko eta alarguna edo umerzurtzak utziko zituzten; konpanian. Halakoetan, konpaniako enparauek kasuan beharbada, elbarri itzuli eta txirotasunik gordinenean gera- kasuko irabazien zatiak eman behar izaten zizkioten alar- tuko ziren lan egiteko ezintasunagatik. gunari. Umerzurtzei ere diru-laguntzak ematen zizkieten, Hortaz, itsasgizonen kofradia-gremioek babes-siste- baina babesik garrantzitsuena izaten zen horiek itsas zere- ma eratu zuten euren kideen beharrizan egoerei aurre egite- ginetan trebatzea. Heziketaren gastuak kofradia-gremioa- ko, itsasgizon ezinduei zein zaharrei laguntzeko edo horien ren kontura izaten ziren eta gauza bera gertatzen zen elika- Ondarroa, 1949ko azaroan. Arrantzaleak txitxarrotan. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL emazte eta seme-alabak babesteko. gaiekin, arropekin eta abarrekin. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA Itsasgizonen kofradia-gremioek emandako babesa d) Beste batzuk hurrengo multzo nagusi hauetan sailka daiteke. Saski-naskian sartu arren, garrantzitsuak izan ziren, a) Gaixotasuna batetik, etengabeko gerrengatik erbestean gatibu zeuden itsasgizonak askatzeko emandako diru-laguntzak eta, beste- Itsasgizona eta bere familia txirotasunean gera ez tik, itsaso txarragatik edo arrain eskasiagatik diru-sarrerarik zitezen, hots, bizimodua aurrera atera zezaten, diru-lagun- gabe geratzen ziren familia arrantzaleei emandako aurrera- tzak ematen zitzaizkien. Horretarako, kofradia-gremioen kinak. fondoak erabiltzen ziren edo herriko txalupa bakoitzak izandako irabazietatik marea bana kentzen zen. Dena dela, Konklusio moduan esan genezake garai bakoitzean gaixotasun batzuk ez ziren babesten, hala nola, krimeneta- itsasgizonak babesteko sistemak desberdinak izan arren, tik eratorritakoak eta benereoak. Bestalde, asistentzia sani- sistemon artean egon badagoela nolabaiteko lotura, hots, tarioa ere ematen zen, sendagaiak eta medikua ordainduta. itsasoa eta, zehatzago, itsasoko lanak dituen berezitasunak. Gainera, gaixoa bakarrik biziz gero, kofradia-gremioek kideren bat bidaltzen zuten haren etxera. Azkenik, herri batzuetan kalte-ordainak ematen zitzaizkien gizonen bat zauritzearren lehorreratu eta irabazirik gabe geratzen ziren F. Javier txalupei. Arrieta Idiakez b) Zahartzaroa eta langabezia Kasuan kasuko diru-laguntzez gain, arlo honetan badago nabarmendu beharreko babes-neurri bat. Behin adin

BIBLIOGRAFIA Instituciones Marítimas del Mundo Hispánico. Madril: • AGIRRE, T. Kresala. Arantzazuko Frantziskotar 1947. Argitaraldia, 1976, 5. argitaraldia. • ERKOREKA GERVASIO, J.I. Análisis Histórico- • ALMANSA PASTOR, J.M. Derecho de la Seguridad Institucional de las Cofradías de Mareantes del País Social. Madril: Tecnos, 1991, 7. argitaraldia. Vasco. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1991. • ALONSO OLEA, M. eta TORTUERO PLAZA, J.L. Instituciones de Seguridad Social. Madril: Civitas, • RUMEAU DE ARMAS, A. Historia de la Previsión 2000, 17. argitaraldia. Social en España. Madril: Editorial Revista de Derecho Privado, 1944. • CASARIEGO, J.E. Historia del Derecho y de las Ondarroa, 1959komaiatzean. Soterita txalopa. Ramon eta Bautista Goikoetxea. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL Atzean , Bizkargi. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA

82 Ondarroa 2002 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN

Ondarroa,KABIA XX. mende hasieran. PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROA: EUSKAL KULTURAREN KABIA

ONDARROAKOON ANJEL ORGANOJOLE URZELAI BIKAINA (1927-1936) Ioan Arantzamendi Mugartegi

Ondarroa da gure herri hau, eta Ondarru zaharreko gertakizun eta jasokunen lekuko izatea egokitu zaigunoi, geure gomutaren arabera garai haretako gizon eta ingurugiroaren berri ematea dagokigu. Eta benetakoa izan daiten, buruz aritzea otu zait. Gaur, gizon bat, apaiz bat dakarkitzuet begien aurrera; garai batean ondarrutar lez jokatu zuen gizon argi eta organo jole iaio eta bikaina: ON ANJEL URZELAI. Eta gizona bere ingurumarian kokatuz, ikusiz eta aztertuz ezagutzen bada, hona hemen nolakoa zen.

arauztarra zen. Oso gazte egin zen apaiz, eta 23 urte zegoen Anjel abadea, sorkaldetik, artez-artez Eguzkik bere besterik etzituen izango lepoan, eta laster zen urrezko hatzez leiho-atea jo zionean. “Ez da berandu” zion Ondarroan ostatu bila. Bizkorra, sendoa, garbi-usai- bere artean, bere bostean. Hala ere, astiz, garbitu eta gau- Znekoa, txukuna, dotorea, dirdarteko betaurrekoen azpian zak atontzen hasi zen, eliza zuen gogoan eta...meza, orga- aho horztzuria, eta gainean, musikaz elikatzen zuen buru noa, bikario zaharra (adin handikoa)...eta ohartu ere gabe argia zuena. leihoa zabaltzeari ekin zion. Eta bat-batean: Zer da hau! Zenbat ontzi! Zenbat potin txiki arraunean, zenbat gasolin- ON ANJELEK AURKITU ZUEN ontzi! Eta lurrunontzi edo bapore! Urrunetik zetoztenak, ONDARROA. etxe aurretik ibaiez gora zihoaztenak Zubizaharreko kaiara! Ene bada! Nolako, ze moduko giroa aurki ete zuen kanpotik zetorren gizon horrek? Bizilekua, beñipein, ezin hobea: Baina eleizara behar eta hotelaren gibelatetik irten HOTEL de la BAHIA, gero Bega zeritzana. Maleta-zorroa zen. Baina, zer da hau? Hemen ere, hainbat andre, hainbat desegin eta afaririk urri eta ariñenarenak egin ondoren, eta mutiko, denak fabriketara, antxuari burua kentzera. Herri somatzean, berez hain ainube den herri hezean, kaleko bizia da hau! zion. ipurtargi antzeko farola-argiak haintzakotzat har barik, illu- Elizaratu zenean, bera azkenengoa zela kontura zen, nabarrak gauari aixa zabaltzen ziola altzoa, nekearen agin- andrak hemen goiztiarrak dira eta. Egunsentiak elizpean duetara hoben egin eta betazal jausieri atseden ematea era- aurkituko ditu otoitz-marmarrean, haruntz-honuntzean, baki zuen, aski baizaion lehenengo egunari bere zeregina. bazterrak eta hauzoak esnatzen eta hasar-arazten. Baita Gaztearen loak hatzamar hertsiak nunbait, eta hartan gizon, agure, adineko banakak korretan, itsas-bistan, alba- etako atea sakrisek noiz zabalduko. Meza amaituz, sakristerian bikarioak eta abadeek herri ohitura eta gorabeheratzaz jabetu zedin, ahaleginak egin zituzten, batez ere organo, abestalde, mutiltxo, Mariaren Alaba, etabarri buruz. Hamaikak aldean, gero hamaika aldiz egingo zuen eran, kalekutzetik herribeherako Nasakale ertzean zegoen Patxikoeneko (Jelasio) tabernara hurbilduko zen, giputzen egunoro- koa erostera, eta bide batez txurru- Anjel Urzelai Aldalur tero batzueri, “gorriak” zirenei, eskupekotxoa luzatzera. (Zarautz, 1904-8-17 • 1992-7-15) Eta handik tipi-tapa, kofra-

ONDARROAN, 1927AN. SASOI HARETAN ETORRI ZEN URZELAI ONDARROARA. Ondarroa, 1930ean. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA

Ondarroa 2002 87 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Ondarroa, 1930ean. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA

dia eta zubizaharraren hegaletik Nasa kalea nezko zubi berri bat aurki zuen On Anjelek: aztertuz, kantoipean hasiera zuen Uribarri kale- “txori txikiko zubia”, Bilboko udaletxearen raino (calle del Ensanche), etxeatzea (kafeko aitzinean zegoenaren antzekoa. Beharrezkoa atzea) ere miatuz. genuen zubia, Artibai gainetik, oinez, iragan Bazen han sare kordarik! Artibaiko hegal ahal genezagun; hondartza bi bait geneuz- eta hertz guztiak esegitegi apainez, eta ezauga- kan ibaiez bestalde: bat, Ondarruko hondar- rri seinalez orniak aurki zituen. tza txikia, eta Berriatukoa zen Harrigorripeko Harbidekoa, bestea. Gure herrian esegitegiak garaiz aukera- Aintzinatik, Domingo Amutxastegi “pasaje- tuak behar ziren izan. Aukera epea, hain zuzen ro”, Gillermo pelotariaren aita genuen bere ontzitxo zabal- ere, Urtezahar-Urteberri lehengo orduak adie- zapalean eramaten ginduztena hondartzetaraino. razten zuen. Erne ibili beharra izaten zen, bakoitza bere lekuaren jaube izateko, eta bera- Erdi-erditik zabaltzen zena zen zubia, masta luzedun ren margoz, betiko margo berezi-berdinaz ontziak ibaiez gora, oztopo barik iragan ahal zitzaten. “drank” edo ikutu egina zela adierazteko. Sare Gauez ere horrela zegoen, eta izan ziren herrian eta otzaren kortxo eta hegalak ere margo ber- Harrigorritik zumardira etortzerakoan musturrez behera bera izango zuten, eta lotsaz hartuak izango ibaira eroritakoak. Jausi ederra! ziren, nongo hango. Molla labarrean oinarritzen Bazuen On Anjelek, otorduan, zertaz galde. Bazkal ziren zutoinak, zuhaitzondozkoak, baita urkulu- ostean, fabriketako kantak astintzen zioten burua. “Nortzuk dun txartangoak eta tinkoiak, langa luze, habe ote dira?” eta hagaren eusgarriak ere. - “Nortzuk? Andrak, D. Anjel, andrak -zerautsan Goizean hezur huts, beso soil, baina, etxeko andreak-. Eta mutillak, eta neskatillak. Bertsoak eta eguerdirako sare gona garbi-berri bustiz jantzi- kanta zaharrak izaten dituzte saman eta ahoan. Ba zeneki! rik dindilizkatzen ziren, arratsaldez lehor eta Hemen ez dute amairik. Ikusi ahal izango duzu Aste txukun nahi bazituzten itsasoratu, behintzat. Santuan eta... Aspaldi, herrian, Orfeoi bat be ba-zan, D. Harriturik zebilen On Anjel. ibaiez gora, Severo zuzendari zela. Eta Lazaro, Loru, Leibar, Akulu, Etxebarria, etabar, kantore”. Ondarroa, 1925ean. Tipleen koroa, Don Julian Larrinaga (erdi-erdian) zuzendariagaz. Zubizahar-Zubibarripetik beha, dena ONDARROA IKUSGARRI. 144.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI Zalduperaino ontziz beteta baizegoen. Garai haretan Artibai zen kai eta portua, batez ere ONDARROAKO HERRIA, kantoipetik zubi-bitarteraino. D. Anjelek hain- HERRI ABESLARIA, LUR ONGARRITUA. Azken hauen etxean bizi zen, ama Teklaren itzalean. beste zidar-azalezko antxoarik astiz ikusteko Hogeigarren mendearen lehenengo hamarkadatik, D. Zoragarrizko pianoa zuen, pedalduna. Bertan izaten geni- betarik etzuen. Etzekin “despixka” zer zenik Eduardo Gorosarri zen organojolea. Eskoriatzatarra (1889- tuen lehen enseiuak, txikitan, eta handixek entzun nuen ere. Lillura sentitzen zuen andre, neska, gizon 1947). Begoñara joan zen 1919an. Ospetsua behar zuen lehenengoz galenazko irratia, eta Uzkudunek Europako eta mutil, banan banan antxoak sareetatik aska- izan. Behin, Ondarrura itzuli zenean, organoan jarririk txapelketa irabazi zueneko boxeo-jokoa, 1926an tzen, ataratzen ikustean. zegoela, bere omenez abestu genuen. Txistulari taldearen Bartzelonan. Etxe atzetik, erreka ondotik “Lege lehenengo lehendakaria izan zen. Begoñatik, 1936an, Gaizki ari giñenetan, “Kristobal Kolón! Kokolo!” Zaharraren zumardira”(Alameda de los Fueros Londresera aldatu zen, gerra zala-ta. diadar egiten zuen. Neure okerkerien erruz, urtebete oso- zeritzan zumardira) heldu zen. Zuzen-zuzen osoan geratu nintzen koroara hurreratu barik. Hala ere, hamabitakoak aditzean, han zeuden mariñel Erandiorako bidea hartu eta gero, ondarrutar batzuk hurbil- zaharrek, eskila hotsakaz batera, txapela 1919AN D. JULIAN LARRINAGA du zitzaizkionean, zidarrezko errialbikoa bidal zidan, koro- eskuan, “aingeru barri onak” otoiztuz ziren. IRITSI ZEN ONDARROARA. ara joateko gomendatuz. Mariñelen artean, adinekoak, belauneta- - “Oraintsu alde egiña den abade honek -zion etxe- rañoko brusa urdinez janzten ziren, eta pipa- ko andreak- lan garratza eta oparoa egin du, batez ere hartzaileak izaten ziren gehienak. umetxoengan. Ikustekoa eta entzutekoa da gure elizako ON ANJEL URZELAIREN GARAIA. umetxo-tipleen azalera!” Baserritarrek, aldiz, brusa luzeagoa zera- Eta hona hemen URZELAIren garaia. bilten, argiagoa, berun-kolore antzekoa. Ibaiez Umetxo-tiple hauek solfeo-musikaz orniak, eta apaiz Ondarroako Udalaren agirietan nabarmentzen zaigu- behera, baserritik, ontzi zapal luxinga batean beraren zehaztasunaren arabera taiutuak. Gogorra zen, ez nez, D. Juliani ordainketa bat egin zitzaion 1926. urtean. hondarretara zetoztenean, alkondara eta txola- gaiztoa, eta bere eskutik atera zen tiple sonaturik: Pedro 1927. urtean, aldiz, D. Anjel Urzelairi. Irteera eta sarrera, kea (txalekoa) lotu barik zekarten. Arraun bakar Bengoetxea (“Pipax”, “Bonbero”) Bilbora eroan zuten beraz. txikitxoa, eta haga-makil luze-xamar bat nahiko garai batean; Yosu Urresti Urduñan nabarmendu zen; zuten, antxuatean antxua eta atuntsuan atun Andoni Olea, Comillasko Unibertsitateko tiplerik onena On Anjel lur ongartura zetorren lanera, eta berehala buruak ere eramateko soloaren ongarritzat, Aita Prieto musikari jesuitaren esanetan; Blas Landaribar; ekin zion eginbeharrari. Etzen, egundo, musika irakasten urgoraren laguntzaz. D. Egiguren; Andoni Basterretxea; Peli Markuerkiaga; saiatu. Azter, astindu, eta eskuartean zuen alea bahetu, eta Rementeriatarrak... dizdira bizienean erakus. Zekienak bazekien, eta gainontze- Zumardiaren beheko erdialdean, burdi- Ondarroa, 1930ean. PATXI ETXABURUK EMONDAKOAK

88 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 89 1929ko urriaren 2ko artikulua. Diario Vasco

Ondarruko elizan ez jakinaren haitzur eta goldeak jaulki- araz dituzten ondoren latzak: Organoa bere lekutik aldatu, eta hodiak, soinu paregabeko tutuak, beretik at ukitu, zirikatu, okertu eta zenetik eta senetik aldendu! Hamaika mila peztaren ordainak, malkotan lituzke, gaur, edozein ondarrutarren artista gogoak! A

O ONDARROAKO ELIZAKO KORUAK. K A D

N On Anjelen eskutik, laster ginen Ondarruko tipleak O

M oinak herritik kanpora ateratzen. Ibarrangelura jo genuen E K I dotriñako umetxoak eta meza nagusian eta gero, plazan, D N

E lotsarik barik azaldu genituen geure ahalmen eta artistake- M A

Z riak. Ondarruraino iritsi ziren behintzat hango txalo hotsak, T N

A eta biharamonean Pakoeneko gozotegian, Urzelairen kon- R

A tura, ur goxoaren ordaina jaso genuen. N A O I Luistarren batzarrekoak Arantzazura antolatu bidaia- ra ere, etzuen On Anjelek joaterik izan. Gu ezpatadantzari Zarautz, 1929ko irailean. Ondarroatik joandakoak Don Angel Txopitea Zarautzko parrokoaren omenaldira. Ezkerretik eskumara: gorengoko lerroan, Josu lez sartu ginen. Baina maisu oso azkarra genuen arren Urresti, Pedro Bengoetxea, Boni Perez (mekanikoa), Isidor Etxebarria, Jose Urkiola Brontxe, Luciano Arriola Bonbero, Patxi Rementeria, Pedro Arrioala eta (Zezilio Badiola, Koikilli), ez ginen ondo moldatu, azken Jose Luis Arriola; bigarren lerroan, Joakin Ariztondo, Jose Markuerkiaga, Eduardo Rementeria, Paulin Urresti, Segundo Ariztondo, Jose Santa Cruz, Sabas orduan aldakatek eginaren erruz. Goizean, bai, Luistarren Rementeria, Angel Elu eta Lekuona (tente); hirugarren lerroan, tente zarautztar bat, Jose Agirre Burgo, beste zarautztar bat, Jose Mª Solabarrieta, Jose mezetan moteteez gain, bertako “Arantzazuko Ama Anakabe, Don Angel Txopitea, Don Angel Urzelai, Juan Bautista Izeta, Manuel Etxebarria, Juan Belaustegi eta Andoni Basterretxea; lurrean jarrita, Bartolo Birjiña”, ni hainbeste hunkitzen nauana, zoli-zoli bial Elu (ume bakarra ezkerrean), Pepito Arantzamendi, Jose Jauregialtzo Txanboliñ, Juanito Arantzamendi, Agustin Azpiri, Jose Luis Artetxe, Joseba Badiola, genuen zerurantz, eta fraileen bazkari oparoa merezi izan Paulin Zubikarai, Imanol Zubikarai, Peli Markuerkiaga, Joakin Azpiri, Victor Portu, Alfredo Odriozola eta Gabriel Añorga. genuen. Arratsaldez, girorik baketsuenean “Arantzazu Aldean” kanta genuen, lehenengo aldiz Ondarrutik at, frai- koak, entzumen zolikoak ginenez, ba ikasiko genuen esa- Urzelai organojole aparta zen, primerakoa. Obrarik leen pozerako eta ondarrutarren...aintzarako. naren esanean eta entzunaren entzunean. zailenak erabilten zituen eskuartean. Ikustekoa zen, bere Pozik eta alai zegoen On Anjel, biharamunian. jantzia (sotana) bernetatik belaun gainera jaso eta Bach-en Eleizpe gaineko eskolan ziren abade barriak eginiko Etzigun nola dantza genuenik aipatu ere egin; bai, ordea, tokatak, oin-pedalez lagundurik sendo eta bizi-bizi aidera- lehen azterketak, berak ezarritakoak. Banan banan, aaaaa, abesteagaitik zoriondu. tzen. Amurruz amaitzen zuen bere lana, Cavaillé-Coll txi- eeee, iiii, oooo, uuuu, do-mi-sol-do. Zortzinakotan goraka. kia ez baizitzaion aski Bach-en goralpenerako: estuegia Urzelaik, dotriñan irakatsi zigun lehen abestia, hauxe Erdian geratzen zirenak, bigarren ahots motako tipleak, eta gertatzen zen; zortziko arra bat zabalago behar zuen. izan zen: “Iainkoaren legea kristau izatea da...” Yosuk gorago ahal zutenek, lehenengo mota zolikoak. Goiko bere ikasleeri esan zien: “Utzi umieri niganatzen...”. “Do”ra heltzen zenik ere ba ei zen. Eta jakiña, Urzelai, mutil gazte, dena ondo egitearen garretan erreten zetorrena, batez ere musika sailean, boste- Bitartean, Mariaren Alabakin zebilen lanean. Lau Nesken berri, fabriketatik zekien On Anjelek. Izan tan pentsa barik, baikortasun osasuntsuenarekin, bikario ahotsetarako abesti eta guzti ari ziren, lehenagoko “Euskal ere, aro haretan, antxuari burukentzen genbiltzanean, erro- zaharra, D. Agustin Zenarruzabeitiarengana zetorren. Herriko...” eta ahaztu barik. Kandelarioetan, neskak zuri- sarioa eta kantak eguneroko ogia ziren gure fabriketan. Ausardiz beterik, Alemaniako organokonpontzaile baten zuri, kalez-kale, musika eta dantzak isil eta geldirik, den- Iparragirre, Bilintx, Xenpelar, Otaño, Brontxe, Ezkerra, Azpimarratzekoa da Gauerdiko Mezatan gertatu aholkua jaso zuen, aurrez, eta usterik onena eta federik zin- dena galerazota... Burgoa, Arrese Beitia...e.t.a. Antxuarekin batera latan sar- zena. Guk “Resonet” abestia ikasi genuen ondo: “Apparuit tzoena, galtzarpean, golkoan eta poltsikoan harturik, bere tzen genituen. Erderazkoak be bai tarteka, zer esaten Ama Neketsuaren (“Doloretakua”ren) bederatziurre- quem genuit Maria”. Baina, mariñelak etzekiten latiñik, eta aurkezpenik beroena luzatu zion bikario jaun agurgarriari. genuen ez genekiala. Eskonberrientzat eta maiteminduen- na, hainbat eta hainbat abesti dotoreez apaintzen zen. ezohizko apariari trixkua atera ondoren, tipleen sarrera D. Agustin zaharrak, patxadaz entzun ondoren, aurpegian tzat bereziki, hotsean asmatzen ziren. Herriak eta koroak. Gregorianoa txandatzeko egunean entzun ordurako, zorionaren upeletik fede biziaren azalpe- igi-keinurik ere gabe, sudurpeko dindirria kentzeko astirik abesti berri bat zetorren On Anjelen esku. Bach, Palestrina, nean, honela kantatzen zuten “soplan”: “Apaldurik, apal- Gabonetakoak, Erregenetakoak, Haratuzteak, ere barik, Tartini, Lotti, Casimiri, Victoria, Goikoetxea, Perossi, e.t.a. durik, geuk gendunik Maria”. Eta denok pozik mezearen Sanjuanak, Santa Klara, Amabirjiña, eta garizumakoak. - “Zenbatean?”, ihardetsi zion. ederra ospatu ezinik, merezi ahalean. “Agur dolorezko...” eta Ondarrun bereziki inon ez bezala Jose Deunaren ospakizunetan, euskeraz eta latiñez. abesten den kalismaz beteriko “Jesukristori kenduez gero” - “Ez dakit ba...” -On Anjelek-. “Hamaika mila Eta maiatzean, hilabete osoaren zehar, loreetan, egunean 1929ko irailaren azkenetan, Zarautzko parrokoaren apostoluek kantatzen zutena. pezetatan edo...” hiru aldiz, hiru abesti. Popularra zen letania abestuz esatea, omenaldia zela-eta, Urzelairen gidaritzapean, han ginen besteak beste. Ez geunden mutikoak saiakerarik ezean! Ondarruko eleiz-koroa osotzen genuenok. Izugarrizko jen- On Anjelek beherala antzeman zion Ondarruko - “Eh..?!”. Eta On Anjel ziztu bizian irten zen sakris- detzak betetzen zuen eliz aretoa, zer entzungo. Luis andreen akatsari: behetik, baritonoek lez abesten zutela, eta teriatik matrail-hezurreko bat har nahi ez bazuen. Gabonetan, zoragarria zen dena. Genuenik erreperto- Urteaga donostiarraren meza “Fons bonitatis”, 3/4 ahotse- ez neskatilla tipleek lez arra bat, zortziko (octava) bat gora- riorik zabalena eskaintzen genion herriari, On Anjelen mai- - “Jo egingo nindun gainera”, zioen Urzelaik. tarakoa, abestu genuen, eta aita Arregiren “Tu es sacerdos” gotik. Eta gaurdaino dirau akats honek. supean. Jakin ere bagenkizkin lau meza Perossirenak, 6 ahotsetarakoa, eta amaieran R. M. Azkueren “Antiguako Orduntxe izan zen politean politena, eta ederrean Ravanello, Urteaga, Reficce, Haller, gregorianokoak, aldean”. Ondo kanta ere, antza denez, On Anjelen ezti- ederrena gure organo txikia, hainbat eta hainbat aingeru txi- Victoria, Goikoetxea, Eslava... Eta Salbeak beste bost edo. poza ez baitzen saltzekoa! Hotel Alamedako lorategian baz- ON ANJEL URZELAI, kiri lagun egin ziona. “Tota Pulkra”k, moteteak... Eta “Adeste fideles”, kaldu, eta postre berezi bat izan zuten tipleek. ORGANISTA APARTA. “Resonet”, “Mesias”... Negarrak ezin ahalko ditu konpondu, gaur egun

90 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 91 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA A O K A D N O M E

K “Klaseak” eta Pariak”. Hutsunea behar zen gizon eta I D

N “inpreñuko” andra artaldearen artean. E M

A ONDARROAKO ORFEOIAREKIN Z

T Mariaren Alabak, abeslari jator eta apartak, eleizako

N BILBORA! A ezker aldean jartzen zieten armonium batekin baliatzen R

A ziren, ahal zuten eran. 1932ko Andra Mari jaietan, eliz-kantak eta meza N

A nagusiez gain, herrian ere izaten ziren erbesteko orfeoien O I

. saio erakusgarriak musika plazako kioskotik gaueko ) R

A hamaikak aldean. B I

E ONDARROAKO ORFEOIA AMETS! (

A Urzelaik ere, Udalari, Kofradiari eta herri osoari I

R Elizaren barnetik kanpora ere iristen ziren beraren

A esker ona adierazo guran, eta diru eskaintzak egi bihur zite- L I erro itsasikorrak. Hamaika ikusteko eta hamaika eta bi nozi K

Z zen, zorretan genbiltzan-eta, kioskoan kontzierto alai baten

A eta jasateko jaio zen On Anjel, bere buruan otu eta lor-bide- G

R oparia egin zuen, “Kalez-Kale, “Boga-boga” eta abar abes-

A ra eraman ezineko asmo eta iradokizunak ikusten zituene-

Z tuz. Dena zen gorespena eta zoriona entzuleen ahotan eta E

U an! J bihotzean. Baina dirua auzoan. O D

N Orfeoia nahi omen zuen... orfeoia! Ez dirurik, ez

A Adierazgarri zaigu honetaz, 1932ko abuztuaren 29ko V

R bikario ta ez Gotzainaren baimenik... Nongo baimena nes-

E udalbatzan gertatua. Udal idazkariak irakurri zuen On S kak ere barne izatekotan? Hala ere, Urzelaik dei egin zuen Anjelek udalari zuzendutako eskari-gutuna, non udalari herrian eta eritziak jaso eta entzun zituen, gai horri “pul- Ondarroa, 1929an. Bariku santu eguneko prozesioa. Lehendabizi, gizonak; atzetik, bikarioa eta abadeak; ostean, Udal agintariak, eta, handik gerora, ema- dirulaguntza eskatzen zion Ondarroako Orfeoiarentzat. tsoa” hartuz. Langileria gertu eta prest azaldu zen. C. D. kumeak eta neskak. Egun haretako abade ugari ateratzen ziran kalera, herrikoak zein Berriatuakoak (bikarioa bera barne). Ondarroan hauek izan ziren: Bilbora eginiko bidaiak sortutako gastoak ordaintzea eta Aurrerako neska-mutilek baikor eta eliza “congregazio” Don Agustin, Don Bruno eta Don Ramon Zenarruzabeitia (osaba-lobak), Don Faustino, Don Paulino, Don Eugenio eta Don Marcos Usobiaga anaiak, Orfeoia bera finkatzea zen bere asmoa. Don Domingo (Leidon), Don Segundo Urkiza, Ariztondo (Kurtiñaseneku) eta Don Anjel Urzelai. koen artean arrakastarik pozkorrena orfeoiaren alde. Bazen zaletasunik! Eskari hau entzuterakoan, Hotel Zelaia (geroago Bar Gurea) lekaimeen haur- “El capitular Sr. Arriola apoya la instancia e indica Urte batzu geroago ere Zarautzen ginen, On Anjelen kalterako. Apaiza, neskak, apaizgaiak, mutil- tzaindegia bezelakoa zen, Bentura neska zaharraren lehe- la cantidad de 750 pesetas como subvención por una vez; Orfeoiarekin orduan. Kioskoan izan zen kontzertua. Eta txoak, denak nahasiak orfeoi baten... Eta gainera garagar- nengo erdarazko irakasketa. Hantxe izan zen gure biltokia pero, a propuesta del Sr. Urresti, se acuerda tomar en con- gauean, Gran Hotel'en. Madriltar udatiar ugari zegoen doa edaten “Kulixka” kafetegian... Zenbat alditan urratu eta orfeoiaren hasierako urratsa. Hurrengo egunean ziñez sideración la solicitud, hacer constar el deseo de la oraindik, udagueneko bideari azkenak ematen, eta aberats behar izan zituen On Anjelek bere esku garbi eta zabalak, eta benetan ihardutearen hitza eman genuen. Corporación de ayudar al “Orfeón Ondarrés”, y en cuan- usaina zerien erregezaleen ordezkariek, esku zabal izan trikimailu itxusienetako sasitzan. Elizan bertan, Mariaren to a la cantidad, esperar a la liquidación de los festejos Iritsi zen ordua. Han zeuden, ilusioz beterik, abeslari ziren guk mutiltxook otzarea aurrean jarri genienean. Zidar Alabak galerasoa zuten koroara igotzea. Andrak andrekin, municipales y en su vista señalar la cuantía de la subven- ere izateko gertu zeuden langile egiñak eta latzaK. Denok eta paperezko diru mordoa jaso genuen garai hartan! gizonek gizonekin, zen legea. Ikus garaiko “prozesio”tako ción, segun la capacidad presupuestaria, pasando por con- zutik, paperak banandu zain. Eta ateak “kirrixk” egin zuen, argazkiak, goian eta behean jarri ditugunak. siguiente el escrito a las Comisiones de Hacienda y Iada dagoenerako, hasiak ziren gotzainaren matrakak C. D. Aurrerako mutil gazte “guapo” bi sar zitezen. Haserre Festejos” (1). zen Urzelai, zutik, tinko... “Zer esan genuen atzo? Orfeoia bai, hala ez?. Bai bada, bai! Oraintxe da garaia. Oraintxe Dagonila edo abuztuaren 27an, La Esperantza”ko lau ezetz esateko, ez gara hemen beharretik datozen gizonek, autobus zuri, 120 abeslari baikorrez beterik, Alkate jauna mutil dotore batzuen zain egongo eta kauen Sevilla, koño! ordezkari zutela, Bilboko zezen plazarako bidean zihoaz- hauxe bear dugu bakarrik!”. Isila zen jaube bazterretan, ten. Eguraldia ez-baikoa zen eta Bilbon Buenos Aires horixe zelarik aurrebiderako bermerik esanguratsuena. antzokirako bidea hartu beharra izan genuen. Paperak banatzea agindu zuen On Anjelek, eta laburki Jendea urduri hainbat abeslari eta taldeen artean. abesti berri bat abestu ondoren, benetako “bihar arte” bate- Sartu ginen ilunpe isilera, lehendabiziko taldea kantuz ari kin agurtu ginduzten. baitzen eta gertu genuen gure txanda. On Anjelek hauxe D. Anjelek nabarmen zuen begirapen eta lotsa langi- esan zigun: “zuek apaiz estudianteok eszenategiko kurtiña leriarentzat, eta lanetik musika lanera zetoztenentzat. Su atzetik abestu behar dezute”. Etzegoen gotzainaren baime- ematen zion emakumeen akatsen erruz, errepikaketarako nik orfeoia mixtoa zelako. geldiketak egiteak; eta, beraz, emakumeek entseiu bereziak Iritsi zen geure txanda, argiak itzali eta ilunean izaten zituzten bazkal-ostean, ilunabarrerako gertu izan entzule mamoak isil-isil. Azaldu zen On Anjel denen aurre- zitezen. ra eta txalo artean agurtu zuen epaimahaiko eta entzulegoa. Ikaragarrizko saioak egiteko garaia zetorkigun. Ravel handia, euskal musikagilerik ospetsuena ezpairik Ahotsak landu, biribildu, batu eta “obrak” ikasi. Solfeo barik, neure begi bistan nuen eta, hain zuen ere, bere A O

K gutxiko jendea zegoen, mutikoetan izan ezik; gizonetan, “RONDA” eta “MARGARITA”rekin eman genion hasiera A D

N denetarik, eta nesketan, ahotsez hobeto, jakitez baino. Hala saioari. Aurpegira behatzen nion abesten nuen bitartean, bai O

M ere aipatzekoa da, eta goraltzekoa Ondarruko C. D. eta beste epaimahaikoeri ere. Ondo ari ginen, biziegi ez ba- E K I Aurrerak P. Sorozabalen “Katiuska” eman izana, Krisanta genbiltzan... Jendea txaloka besteeri bezala... Txistua D N

E Etxebarria Pelelin abesle zelarik. Musikarik jakin barik! irentsteko astiririk ere barik orruz eman genion Guridiren M A

Z Erdararik oso gutxi! Baina entzumen-eusle eta buru argikoa “BOGA-BOGA”ri hasiera. Guretzat eginiko abestia zen, T N

A zen, eta zoragarri beregandu zuen Katiuskaren “rola”. eta On Anjel bildur zen geuk ematen genion garraren bidez, R

A tonutik gorantz irtengo ez ete giñen. Ez! Zutik zegoen N A O I (1) Ondarroako Udalaren bilera agirien liburua (1931-1933), 155. or. (aurre eta atze). Ondarroa, 1931n. Misiñoen Eguna.

92 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 93 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA I A R A K I B U Z N I T S U G U A

. R

1932ko irailaren 1eko artikulua. R O

Euzkadi 5 6

. Gotzaina zuen gogoan. I R R

A “La canción del arriero”, Otañorena, zen G S

U beharrezko abestia. Hasierako bakarkoa Erasok K I

A kantatzen zigun, ziñez ondo gainera. Aukerakoan O R

R “Boga-boga”rekin ez genuen ezertxo ere lortu, A D

N goraka ihes egin bait genuen.

O Ondarroa, 1931n. Kanttoipen. “Antiguako Amaren omenez”. Epaimahaian Guridi, Franco, Aranbarri eta Ayerra zeuden. Abesti jarrian, Coral Castro Ondarruko Gorputz-eguna aipatzeko modukoa izaten Urdiales garaile eta Orfeón Ondarrés bigarren. zen. Kale eta kantoietan ehunezko izarak eta tapizak lorez Eta aukerakoan Torrelavega garaile eta Castro bigarren. inguraturik, eta aldareak jartzen ziren lekuetan, neska gaz- Guztira ondarrutarrak hirugarren gerta ziran, eta Castro teek aingeruz jantzirik eta mutillik okerrenak baziren be, nagusi. tinko, arraunak eskuetan. Musika bandak, Izeta txantxoso, Urzelai buru-makur eta goibel itzuli zen etxera. zuzendari, eta koroak On Anjel bere pelliza garbienak Ikusitakoak ikusirik, bazuen oldozmenik eta ausnarketarik egoak zabalik zituala. Denak batera ginen abeslari intzen- egiteko gairik, egunkariak bitarte, jakinean izango baitziren tzu usainean. Harrigarria! Kale Nagusian, lorak eta lorak, Gotzain, bikario, eta santujanean elikatzen ziren “beata” oinpe eta buruz gain... guztiak, Valladolid-ko ezkertiar-gorri eta beso soilekoekin nahasirik zenbiltzala ondarrutarrak ere. 1934. URTEAN. Orfeoiaren zuzendaritzari agur egin beharko? Zaletasunik maitegarriena laga? Berriro On Anjelen deia jaso genuen, Bilbon beste lehiaketa bat iragarri omen zuten eta. Bildu ginen bildu orfeoikideak, bai eta Bastidak bere txalet ederra utzi ere ONDARRU ETA ONDARRUTARRAK enseiuetarako, hainbat bonbilla-argi bizturik. Esan ohi da GOGOAN! bigarren aldiak ez direla onak izaten. Errepikapenak ere ez. On Anjelek, etsirik, “bihar arte!” esan zigun, buruz gene- Bazituen organujole ordezko-lagunak: D. Segundo, kizkin obretan tonurik hartu ezinik genbiltzalako, gau D. Sebero, Jose Ituarte Zintzo, Esteban Galdos osoan. (Pintxameneko frailea). Honi buruz lerro bat: Karmelita zen, bizar, jantzi eta guzti. Goi mailako organista genuen, Diru kontua bazen larriena aurrekoan, oraingo hone- eta igande arratsalde batean, A. Bilbao eta A. Madril-en tan Gotzainaren baimena lortzeak zekartzan buruhauste arteko futbola zela-eta, Urzelai (bere anai Manolok ugari. Ez zen, antza, egoki eta bidezko, On Anjelek, abade Madriltarrekin jokatzen baitzuen) San Mamesera joan zen. batek, emakumez eta gizonez osotutako orfeoi bat zuzen- Esteban onegia zan, apala eta gu okerrak. Urzelaik eskupe- tzea. koz zuritu ginduzten, eta noiz eta zer nola abesteaz ohartu, Ondarroako udal agirietan aurki dezakegu bikarioa koroan zer gertatzen zen kontura ez zedin. Ondarroako udal ordezkariek Gasteizko Gotzainaren bai- Zaparrada batzuk izan genituen arren, serio portatu ginen. (2) mena lortzeko eginiko jestioen berri . Juan Bautista Izeta zen beste organojolea, eta Baina aurrera bidea deika genuen. Orfeoia, 121 Urzelairen laguntzailea. Musika Bandako zuzendaria ere lagun, ezin zuen On Anjelek umezurtz laga. Gainera, bazen, eta ikus Urzelaik 1960an zer zion ari buruz, ome- Tomas Garbizu, kritikalari, musikagile, laguntzaile eta naldirako gutun bat eskatu nioenean: laguna, Pio Ulazia mutrikuar tenore internazionala (Milan, etabar), Berasaluze eta Izaga baritonu eta baxoa, Olatz eta Eraso abeslari eta zuzendariak (nafarrak biak), ilusioz bete- “Hoy, 18 noviembre 1960. Sevilla. entzulegoa txalo-hotsetan, eta mahaikoek lehenengo saria jarri rik zetozten gure artera. Querido Juanito: Acabo de recibir tu simpática ziguten eskuetan. “RONDA”rekin bigarrena zen guretzat, eta Aurrera egin behar zen, eta On Anjelek aurrera jo carta, y haré muy gustoso lo que me pides, y que me pare- Torrelavegakoentzat lehenengoa. zuen. Lan eta lan ekarri zigun Bilboratzeko eguna, eta ce muy justo y merecido, tanto más, que muchas veces cola- boró conmigo en la parroquia, tocando el órgano, para que Gauean bi taldeok abestu genuen Arenalean, genekien abuztuaren 30ean Vista Alegre zezen plazan zen Orfeón Ondarrés ere. Ez dakit ze nolako antolakuntza edo politike- yo pudiera dirigir, etc. etc.; además de la amistad que siem- errepertorio sail guztia. Herria gurekin zen benetan. Almandozen pre me unió con él. “Horra-hor goiko” zaila eta ederra eman genien dastatzera gehi- ria izan zen bitartean, berandu xamar azaldu ziren plazara. garritzat. Lehenengoak Valladolideko Casa del Pueblokoak, gorririk Si las circunstancias hubieran sido normales siem- jantziak, manga barik. On Anjelek zezenak hesitik at ikus- pre, yo también seguramente a estas horas llevaría en ese On Anjelek jai eman zigun eta jai hartu zuen, merezi zuen tera eta entzutera bialdu ninduen. Valladolidtarrak ikusiz, querido y tan simpático pueblo de Ondarroa nada menos eta. Eliz abestietan murgildu beharra zuen Gotzain eta bikarioa- 1932ko irailaren 2ko artikulua, 12 orrialdea. ren bakea lor nahi bazuen. Euzkadi (2) Ikus besteak beste, Ondarroako udal bilera agiriak (1934-VIII-22), (1934-IX-05) eta (1934-X-17). Ondarroako udal bilera agirien liburua (1933-1942), 211., 214. eta 224. or.

94 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 95 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

1962ko apirilaren 4ko kontzertuko programa. Euskal abestiak sartzen zituen Urzelaik, Sevillako kontzertuetan.

que 34 años. zituen. Bilbo-Durangoko gure lagun “gudari”ren semea, San Bixenteko elizan nabarmendu eta Sevillan, bost urtean, 1970 inguruan. On Anjel Urzelai Llevo aquí 21 años, 10 en ésa, y 3 años sin rumbo Urzelairen bakarlari zena eta gaur Ondarru aldean bizi fijo: Pamplona - Bilbao - Burgos - Pasajes S. Pedro - Cadiz dena: Jesus Mª Sainz, besteak beste. - Jimena de la Frontera. hil zenekoak: Musikagile, konposaketa arloa ere jorratu zuen A pesar de todo, cuánto me acuerdo de mis buenos “-¿Qué significó para la cultura musical en Sevilla Urzelaik, Sevillako egitarauetan ikusi ahal dezakezuenez. amigos de Ondarroa sin distinción de ideas, de mi coro la presencia durante tantos años de Angel de Urcelay? parroquial, que jamàs salió ni uno siquiera en los 10 años; Euskerazkoek ere hots egiten zuten Sevillan haren -Con decirte que fué quien introdujo la expresión y de aquellos tiples -de aquel Juanito que cantaba como un garaian. Ondarru beti gogoan. Eta Sevillakoek Urzelai, alde polifónica, pues hasta que llegó muy joven a Sevilla como angel aquella linda melodia, que ahora es popular, egin zuenean. Irakur hango egunkarien azalpenak, D. Angel organista de la Catedral y creó la Capilla Angélica, no “Antiguako aldean”. había antecedentes de haber existido otra en nuestra ciu- A todos, pues, especialmente al Sr. Izeta, un abrazo, dad. mi más entusiasta adhesión y ¡Viva Ondarroa con todos los -¿No tuvo más trascendencia entre sus tareas la ondarrutarras!. creación de la Capilla Isidoriana? Tuyo amigo que te aprecia mucho. -Por supuesto. Eso fué en 1944, y lo hizo con el Angel de Urcelai”. impulso del cardenal Segura, quien estaba sorprendido y admirado de la sabiduría y capacidad del maestro. -Sin embargo, su fuerte era el órgano. -En efecto, era un consumado profesional del instrumento y vino a Sevilla precisamente porque ganó por opo- sición la plaza de organista de la Catedral. (...). Sevillan zebilen 1936an, Ondarrutik bialdua izan zenetik. Garai hartan, berriz ere, On Anjel Orfeoiarekin -Se habla de que el maestro tenía momentos de itsuturik zegoen eta beste lehiaketa baterako “La canción mal humor, a veces colérico... del corsario”, Zabalarena, ikasi nahian genbiltzan. Zabala, -Tantos años a su lado -contesta Manuel Vázquez- y bilbotar musikalari azkarra zen, atsegiña, bere abestian puedo afirmar que eran enojos muy pasajeros y siempre “piratak” berak ere erakusten zekiena. producidos por su pundonor y sentido de la perfección Horretan zen Urzelai 1936ko gudak harrapatu zuene- musical. En realidad era un hombre noble y tierno. an: Pasaira, Cadiz... Sevillara, hogeita bat urteren buruz -Y tú, Juan, seise primero y después profesor de hortxe geratzeko. Almandoz musikagile ospetsuaren hutsu- danza, ¿qué tienes que decir? nea bete beharra zegoen, eta buru-belarri murgildu zen lanean eta batez ere koro-zuzendaritzan. “Escolanía de -Alguna reprimenda me llevé, pero es verdad que luego se mostraba cariñoso y hasta te convidaba a pasteles Nuestra Señora de los Reyes” sortu zuen eta herririk herri 1992ko uztailean. Gutuna. ABC eta T.V.n ere kontzertuak emanaz. Tiple aukeratuak izan en la confitería. Sevilla, 1960 inguruan. Urzelai usoagaz. Landoian, Sudupe apaiza, geroago Gipuzkoako Bikarioa izango zena.

96 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 97 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA: EUSKAL KULTURAREN KABIA

-¿Cómo valoráis su tarea con los seises? TXORIERREKA -Fué fundamental para que la institución sobrevivie- ra. Don Angel creó el Colegio Nuestra Señora de los Reyes GERRAK EROANDAKO KAZETARIA en un amplio edificio de la calle Placentines, donde los chi- Kirmen Uribe Urbieta cos estaban en régimen medio pensionista, siguiendo estudios de primera enseñanza y de música, totalmente gratis. -¿Y su obra como compositor? -Demostraba igual talento que para el órgano. Escribió partituras de misas, el famoso Alabado para baile de los “seises” y también fué el autor del Himno de la Virgen de los Reyes. Todas estas composiciones se siguen interpretando en Cuaresma, en las octavas de los “seises” y en el caso del himno, todos los sábados en el culto maria- (3) no en la Capilla Real. (...) 935eko azaroaren 11an Segundo Bedialauneta Txori- topo egin nuen atzera ere Txori-errekaren izenarekin. Hark erreka goitizenaz sinatzen zuen idazleak ohiko kroni- sinatutako kronika bat aurkitu nuen ezustean. Gorozikako ka eman zuen argitara Euzkadi egunkarian. Ohiko San Juan jaiak ekartzen zituen gogora, nola eskutik helduta Ondarruk beti izan du herri-abeslari sen bat, batez 1kronika, ez ordea arrunta. Egun hartako zutabean Arteta Gorozikatik Ondarrurako bidea egin zuten txistu soinutan, ere umetxoengan. Gurekin ziren Azpiri, Bartolo, Pauliño, esaten zioten idazle gazte bati eginiko omenaldia hartu mendian behera. Sebastian, eta gero gerokoak. D. Segundo Egañak makiña zuen gaitzat. Larunbatean poesia-irakurketa eta erromeria bat txorrotxio entzun zuen gure umetxoen kaioletan, eta izan ziren herrian. Igandean, berriz, meza, haur antzerkia Imanol Oruemazagaren arbastetan. eta pilota partidak frontoian. Mukuru betea zegoen batzokia Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez bezala 1950eko aroak, gai honetaz monografiko bat merezia gauerako. Ilobearen indarra eta Aberrijagaz bizi obrak jakin nuen txistu soinua ez zela soilik entzuten garai bateko duela uste dut. antzeztu ziren. Biak ala biak ziren Arteta gaztearenak, dantzarien entseguetan. Idazmakina zahar bat entzuten zela Augustin Zubikarairenak, alegia Antzezleen artean haue- ondoko gelan, taka-taka, taka-taka. Txori-erreka izaten zen, Amaitu-lehendik, aipamen laudagarri bat egin nahi xek: Jose Ituarte Artibai, Jose Mari Zubikarai, Jose Euzkadirako aste hartako kronika idazten, hontaz eta har- diot Urzelairen garaiko laguntzaile bati: Jose Anakabe Markuerkiaga, Sabas Errementeria eta Josu Urresti. taz, kronikagile guztien moduan, seguruena, inguruan ikus- “Xaguari”. Koroan betiko gregoriano zalea eta, sarritan, ten zuenaz; kronikagile guztien moduan, beharbada, azken zuzendaria. Goian beude elkarrekin. orduan. Gehien saltzen zen egunkaria zen garai hartan Jose Markuerkiaga ere hor dugu, oraindik-orain ere Hain zuzen ere, Josu Urrestiren ahotik jakin nuen Ondarroan Euzkadi, hiru txori txikitan saldu ere. organoan dagoena. D. Julian, On Anjel, Otxote Kresala... Txori-errekaren berri lehenengoz. Bar Puerto ikuskizunera- danetan parte hartu duena abeslari eta zuzendari lez. ko testigantzak bideoz grabatzen ari ginela Josu Eizagirre Badiogu zorrik honi ere. Ordaindu beharko zaio egunen eta biok. Josu Urrestik gerra garaian bizi izandakoa konta- Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez jakin batean. tu zigun eta halako batean Txori-erreka izeneko idazle bat nuen Txori-erreka Segundo Bedialauneta Guenaga zela eta aipatu zuen: "Larrinagako kartzelan aurkitu genituen: 1895ean jaio zela Domingo Aguazil txikiaren eta Leonarda Zorionez, gaurdanez ikusten dira Ondarrun zuhaitz Txori-erreka, Jazinto Ibaigarriaga, Samuel Panaderu... andrearen etxean. Entzute handikoa zen haien aita, aldean ostoak berdatzen, txoriño musikalarieri abi goxo baterako Txori-errekak esan zigun: "Trankil egon. Ez da ezer izango. armarik eraman nahi izaten ez zuen aguazila. Ez zuen esko- lekua eskaintzen. Eta pozgarri zaizkigun arduradunek, Guri bildurra emateko esaten dute horrenbeste". Guri billa handirik Segundok. Letra larrietan idaztetik igaro zen, beraien babespean etorkizun lelo alaitsu eta baikorra ziurta- durra emateko? Ez ziren hiru egun igaro Txori-erreka afu- hori bai. Eta euskaraz irakurtzen eta idazten bere kabuz tzen... “Joan behar dugu urrutira”! silatu zutela. Gizon santua zen, bizargina. Ez zuen inoiz ikasi zuen, pixkanaka-pixkanaka saiatuz. Bizargin lana ezer egin, egunkariren batean zutaberen bat idatzi, besterik ikasten ere herritik kanpo ibili zen eta berehala hartu zuen ez." lanerako Damian Jauregialzo txistulari eta bizarginak. Segundoren anaia bera ere tanbolinjole trebea izan bide Ioan zen. Arantzamendi Aho bete haginekin geratu ginen. Txori-erreka izeneko idazle bat. Ezingo zuen izengoiti ederragorik aukeratu, Mugartegi eta iradokitzailerik. Idazlea eta gerra garaian fusilatua, Ondarroako Euskaltzaleen Bazkuna elkarteko kide ONDARROA, 2002. Lauaxetaren modura, Lorcaren modura, halabehar gaiztoa- zen eta ezaguna zen egunero-egunero lauburuaren ikurra ren mende. Ezin nuen burutik aldendu izen hura eta aldiro- eramaten zuelako paparrean jarrita. Bake epailea ere izan aldiro jaiotzen zitzaidan burura. Gizon hari buruz gehiago zen errepublika garaian, gerra sortu zen arte. Bada haren jakin nahi nuen, paperetan arakatu eta ezagutu zuen jende- bizitzan gerora markatuko zuen gertaera bat. Garai hartan arekin hitz egin. elizako atarian mahaitxo bat jartzen zen elizarako dirua bil- 1992ko uztailaren 17an. El Correo de Andalucía tzeko. Paper batean idazten ziren dirua ematen zutenen izenak. Norbait hiltzen zenean, esate baterako. Zenbaiten Eta halaxe, Bizkaiko Foru Aldundiaren liburutegian ustez Txori-errekak bazuen baztertuenganako kezkarik. (3) El Correo de Andalucia, 17 de Julio de 1992, 57. or. Euzkadi egunkariaren 1933ko aleak begiratzen ari nintzela Behin, haserre, mahaia elizako ataritik hartu eta eraman

98 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 99 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

egin zuen —dirudienez hildakoaren etxeko atarira—, egoe- —Eta gauzak txarto ba datoz? ra latz horretan dirua elizarentzat baino hildakoaren etxe- —Niretzat gerra Bilbon amaituko da. koentzat premiazkoagoa zela aldarri eginez. Zalaparta handia sortu zuen gertakari horrek herrian eta zenbaiten iritziz ez bide zion gehiegi lagundu Bilbo faxistek hartu zutenean. Ez zuten geroztik gehiago elkar ikusi. Kartzela garai- Begitan hartu zuten gizona. ko testigantza Josu Urrestik berak damaigu. Eta baita Jose Etxebarriak ere. Jose Etxebarria, Maria Agedanekoak, sagardotegi baten ardura zuen Kale Handian. Ertzainetako 1935 eta 1936 urteetan ugari dira haren kronikak sargentoa izan zen gero. Haren esanetan kartzela batetik Euzkadi egunkarian. Gehien-gehienak gertakari hurbilei besterako lekualdatzeak ziren okerrenak. Presoen lekualda- buruzkoak dira, halako tokira egindako mendi irteera, hala- tzea arratsaldean bazen benetan heltzen zinen beste kartze- ko politikariak beste halako hori esan duela. Izan ere, poli- la batera. Okerrenak gaueko lekualdatzeak izaten ziren. tikari buruzko kezka areagotuz doa urte horietan. Horren Zaindariak ziegara gauez etorriz gero eginda zeuden zure- adierazgarri esaldi bat. 1935eko abenduaren 19an lehenbi- ak. Goizaldeko lauetan izaten ziren halako bisitak. ziko orrialdean argitaratu zioten zutabea. "Egija mingarrija Izulaborria zabaltzen zen presoen artean. Ordu horietan zie- da" jarri zion izenburua. Kronika bukatzeko esaldi hauxe gatik ateratzen zen presoak ez zuen hurrengo goiza ikusiko. erabili zuen: "Axia ereiten dabenak ekatxa bilduko dau". Halaxe egokitu zitzaion Txori-erreka idazleari ere. Derion hil zuten 1937ko uztailean, Madalen bezperan. Kalean bertan hil zuten, testigantza batzuen arabera. Laster iritsiko zen ekaitza, iritsiko zenez. Gerra hasi zen 1936ko uztailan. 1937ko martxoaren 2an, zutabe ederra atera zuen Segundok Egunan, euskara hutsez argitaratu zen Egun horretan bertan bidali zion anaia tanbolinjolea- lehen egunkarian. Egoerarik latzenak barrura begiratzeko ri azken gutuna. Urteetan idatzi zituen kronika guztiak ez gogoa eman izan balio bezala, ustez bizitzako gauzarik txi- bezala, gaztelaniaz eman behar izan zuen azkenengo karta. kienei jarri zien arreta eta ume denboretako gertakari bat Ikaragarriak dira hitzok: azaltzen digu, zoragarri: Escribo estas cuatro últimas letras. Quisiera verte, pero no tengo tiempo y apodérate con todas mis cosas. Bein auxe jazo jatan. Mutikua nintzalarik amamak Agur y recuerdos a todos los buenos amigos. Jesucristo opil txiki bi emon eustazan, bata, zapal-zapala ta bestia, pasó más con menos culpa y les perdono a todos. biribil-biribila. Opilak, atsegiñez eta gogoz jan nebazan, Segundo de Bedialauneta eta jan nebazanean amamak itaune auxe egin eustan: "zein nayago dozu, biribila ala zapala?" Eta nik, beste baten be ekarri egistiedan olaxe erantzun neutsan: "biak amona, Gerra bukatu zen azkenik. Asko eta asko ez ziren biak izan dira gozo-gozoak". Eta orduan, amamak, bere itzuli. Josu Urresti, adibidez, San Juan egun batean itzuli artian bañe nik entzuteko eran auxe esan eban: "Bai ba, zen herrira eta bidetik ikusi zuen jendea bazetorrela eskutik bijak izan dira urun bateko opilak eta". helduta mendian behera, Txori-errekaren kronika hartan bezala. Urte asko igaro ziren Txori-errekaren gorpua Ondarrura itzuli orduko. 1979ko abuztuaren 4an omenaldia Berehala jausiko zen Bilbo. Hiria faxistak mende egin zioten Ondarroako hilerrian. haren hezurrak hartu baino bospasei egun lehenago Augustin Amerikanoa esaten zioten haren panteoian sartu zituzten. Zubikarairekin egin zuen topo Segundok Bilbon bertan. Omenaldi hartan idatzi bat irakurri zuen Augustin Augustinek idatzi du hitz gutxiko pertsona zela Txori-erre- Zubikaraik Txori-errekari gorazarre eginez. Berrogeita lau ka eta egun hartan izaniko elkarrizketa honetan jartzen du urte lehenago Segundok berak Arteta idazle hasiberria horren adibide: Euzkadin goraipatu zuen moduan. SEGUNDO BEDIALAUNETA —Kaixo Segundo. Kirmen —Kaixo. Uribe Urbieta —Egun garratzak igaro behar doguzala-ta nago.

“TXORI ERREKA” —Jaungoikuak nahi dabena. Bihotzez eskertu nahi dut Txori-errekari buruzkoak —Ez dakit Bilbo zaindu ahal izango dogun. Eta argitzen hainbat eta hainbat lagunengandik jaso dudan (Ondarroa, 1895 • Derio, 1937) gero, zer? laguntza. Ordain ezineko zorra dut zuokin guztiokin. —Ni Bilbotik inora be ez.

IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA

Ondarroa 2002 101 ONDARROA: EUSKAL KULTURAREN KABIA

EUSKAL ALFABETATZEAREN LEHEN URRATSAK ONDARROAN, 1936KO GERRA OSTEAN: JOSE MARI ETXABURU

KAMIÑAZPIImanol Oruemazaga Baseta

"Giro gozoa, beroa eta hunkigarria bizi izan zan atzo Hondarribiko Udaletxeak Jose Mari Etxaburu "Kamiñazpi"ri eskainitako omenaldian. Ondarroan jaioriko eta aspaldidanik Hondarribian bizi den 88 urteko euskalzale sutsu honek bere senide eta lagunez inguraturik bizi izan zuen ekitaldia. Behin eta berriro goraipatu izan zen bere figura. Hainbat pertsona bere bizitzaz eta lanaz mintzatu ziren...". Hitz honekin emon eban Donostiako "Diario Vasco" egunkariak Joxemari Etxabururi 2001eko azaroaren 30ean Hondarribian egin jakon omenaldiaren barri (1).

NDARROA urtekariak pozez jasoten dau orrialde honeetan omenaldi horren barri. Eta bere Oatxikimendurik beroena adierazoten dautso Jose Mari Etxabururi, ondarrutar peto- peto, euskal idazle eta, danen gainetik, euskaltzale finari. ONDARROA urtekari honetan be, hainbat urtetan irakurri izan ditugu bere idazlanak. ESKERRIK ASKO, Joxemari! Baita gure ZORIONIK BEROE- NAK be! “MEREZITAKO OMENALDIA. Herriak euskararen alde egin duen lana eskertu zion Kamiñazpiri” esaldiaz labur- biltzen eban kazetariak omenaldia.

Izan be, ondo merezita eukan ome- Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia. Goian naldia gure Joxemarik Hondarrribian... eta omenezko agurra Udaletxearen sarreran. Behean, Kamiñazpi bost seme-alabekin: Jose Mari, Ondarroan be, euskerearen alde eginiko Sabin, Kamiñazpi bera, Garbiñe, Iñaki eta Karmen. lanagaitik. Bidezkoa zan, beraz, Ondarroako herriak be parte zuzena hartzea omenaldi haretan. Eta Ondarroak ez eban hutsik egin. K

Han ikus eitekezan Joxemari A O K

Etxaburuk Ondarroan dituen hainbat seni- A D N

de eta lagun. Han ziran, besteak beste, O M Ondarroako alkatea bera eta beste zinego- E K A tzi bi, herriaren izenean udal oroigarria I L I

Joxemariri berari emotera, eta, bide batez, M Jose Mari Etxaburu Etxaburu A F Z

Joxemarik Ondarroan eginiko lana gorai- I Ñ I G I U

(Ondarroa, 1913-9-23) R U

(1) Diario Vasco egunkaria, 2001- B A

XII-01, Hondarribiako kronika. X T E

Ondarroa 2002 103 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA K A O K A

patzera. Herriko musikari birek be D N euron saxofoi soinuaz, Ondarroako O EUSKAL ALFABETATZE M E

Musika Bandako urteak eta kalejirak K MUGIMENDUAREN A I L

gogoratu eragin eutsoezan omenduari... I AITZINDARI. M A Izan be, Ondarroako herriak F Joxemari Etxaburu euskal idazlearen lan Z I

Ñ honeek guztiak txalogarri eta eskergarri izan zelan ahaztu zeinkean Joxemari I G I arren Ondarroako herriarentzat, bere lanik

Etxaburu “Kamiñazpi”, herriko seme U R

U bikainena, duda barik, euskal alfabetatzearen

peto-petoa, eta euskaltzale sutsua? B A

X lehen urratsak Ondarroan emotea izan da. T E 1936ko gerra ostean, hain zuzen, Ondarroa, 1970 inguruan. Kamiñazpin, bere etxeko balkoian. frankismoak euskereari ezarri eutson erre- JOSE MARI ETXABURU presio basatiaren garai ilun hareetan, bera “KAMIÑAZPI”, izan zan euskereari arnasa emoten saiatu zan ONDARRUTARRA Ondarroan, Kamiñazpi auzoan bizi zanean, ezizen horrekin ondarrutar sutsu eta neka ezina. Berba baten JAIOTZAZ izenpetzen zituan ba bere idazlanak. esateko, euskal alfabetatzeak Ondarroan izan daben aitzin- ETA BIHOTZEZ. dari ausarta eta kementsua. “Kamiñazpi” izengoitiak berak Joxemari Ondarroan jaio zan 1913ko irailaren 23an. 1960ko hamarkadaren hasiera zan. argi eta garbi adierazten deusku Joxe Eta Ondarroan bertan eskaini zituan bere fruturik oparoe- nak. Harik eta bere bizilekua Kamiñazpitik Hondarribira Mari Etxaburuk Ondarroako herriagaz Oraindik ez egoan Ikastolarik Ondarroan. Izan be, aldatu eban arte 1966ko urtarrilaren 3an. Izan be, Joxemari daukan lotura estua. 1967. urtera arte itxaron behar ondarrutarrok lehen ikastola Etxaburuk, bere bizitza luzean, Ondarroari eskaini izan ikusteko. Lehen ikastola hau -gaurko Zubi Zahar ikastola- Gaur egun herritar askorentzat deutsoz bere etenik gabeko ardura eta lan eskerga. ren hazia- Antsosolon (garai haretan Berriatuko lurraldean) K

A ezaguna ez izan arren, adinean aurrera

O Hor dagoz, besteak beste, berak idatzitako liburuak. ireki behar izan zan, Ondarroan bertan ikastola irekiteko K goazen ondarrutarrok ondo gogoan A

D lanean ebiltzan herritarrei ate guztiak itxi eutseezan-ta agin- N daukagu garai bateko Joxemari Zelan aipatu barik itxi bere “Ondarroa’ko kontuak”? O

M tariek, herrikoek zein elizakoek.

E “Belero”. Liburu honetan bilduta itxi deuskuz berak Ondarroan bizi K A

I izandako bizipen eta oroitzapen pertsonalak. Ondarroako Oraindik sortzeko egoazan AEK eta alfabetatzeko L

I “Belero” ezizen hau bere fami-

M herriaren XX. gizaldiko historia osotzeko jakingarriz bete- beste herri mogimenduak be. Bizi-bizirik eta indartsu, oste- A

F liatik datortso. Bere aita Ezekielek,

Z riko liburua. Gaur egun be eskura daikezu Auspoa ra, frankismoa eta honen erpe zapaltzaileak. I mariñela izan arren, arrantzara urten Ñ I

G Liburutegia deritson bilduman, 226. alea, hain zuzen be. I ezin ebanean, atunetara joaten ziran U R

U “txalopa handiendako” eta Bilbotik 1936ko gerran bizi izan zituanak be bilduta laga “KAMIÑAZPI”, BERE ETXEAN “MAISU” B

A merkataritza lanetan ibilten ziran X deuskuz “Lau Urteko Neure Ibillerak” liburuan. Hau be Frankismoak euskal kulturaren kontra ezarritako giro T E “balandrendako” belak egin ohi zituan. Auspoa liburutegia bilduman argitaratua. oldarkor haretan, Euskaltzaindiak berak, Euskal Sariketea (2) Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia. “Kamiñazpi” ezizena, ostera, Idazle nekaezina izanik, garai bateko euskal aldizka- iragarri eban 1960ko maiatzerako . berak bere buruari ipini eutson. rietara be sarri bialtzen ebazan bere idazlanak. “Neure Idazlan Bilduma” liburuan batuta dagoz 1960 eta 1970eko hamarkadetan idatzi zituan hainbat artikulu. Agur, Anaitasuna, Goiz Argi, Karmel, Zeruko Argia,... garai hareetako euskal aldizkarietara igorri zituan artikuluak, hain zuzen. Gainera, herriko altxorra hurrengo belau-

naldiei gordetzeaz be biziki arduratu izan da A O

geure Joxemari. Eta hor dago bere “Ondarruko K A D

bertso ta abestiak” bilduma. Txomin Agirre N O M

liburutegian daukazu. Berton, garai baten E K A

Ondarroan, eta Ondarroako arrain-kontserbate- I L I

gietan batez be, hainbeste bidar abesten ziran M A F

bertso eta kantak aurkituko dituzu. Z I Ñ I G I U R U B A X

(2) Euskaltzaindia, “EUSKARA” T aldizkaria, 1959, IV. Tomoa, E “Barriak eta gai laburrak” atalean, Ondarroa, 1953-54an. Etxaburu Igiñiz familia. Jose Mari eta Juanita bost seme-alabekin: 243-244. or. Karmen, Garbiñe, Jose Mari, Iñaki eta Sabin. Ondarroa’ko kontuak eta Nere idazlan bilduma, Kamiñazpik idatzitako liburuak.

104 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 105 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Joxemarik berak idatzitako lerro honetan argi eta bera epaile ziralarik. garbi nabaritzen jaku gure “Kamiñazpi”ren izaera nekaezin Azterketara hogei ume aurkeztu ziran. Neska ta eta gogatsua. mutil. Danak ondarrutarrak. Bakotxak bere idatzia egin eta Azterketa inguruan, halandabe, a zelako ezustekoa! gero, beste proba batzuk be bete behar izan zituen: otoitzen Astegun batean egin ziran azterketak Bilbon, eta bera lane- bat euskaraz esan, euskal kantaren bat abestu, euskal dotri- an ebilen kontserba lantegian arazorik ez sortzearren (“Iru ñaz galderei erantzun eta epai mahikoekin gai honetaz edo urtean beste lanetan ibillita, orduantxe asita nengoan besteaz berba egin, besteak beste. neure betiko lanean, arrain lantegian”-diosku Joxemarik Azterketa haretan parte hartu eben Koldo Etxaburu berak), ezin bere alaba biei Bilbora lagundu. A zelakoa eta Joseba Andoni Etxebarria lehengusuek orain be ondo Joxemariren atsekabea! gogoan daukiez orduko gora-beherak. Zelan gogoratu be! Baina Joxemari bera ez zan berehala makurtzen edo “...gero kanta egin behar gendun. Nik kanta neban: etsitzen diran horreetakoa, ezbeharren aurrean jaiki eta “Aldapeko sagarraren adarraren puntan, puntaren pun- jarki egiten diranetakoa baino. tan....” -abesten dau Koldo Etxaburuk. Lehen saria erabazi Bagilaren 15ean, hain zuzen be, arrain lantegietako eban beronek. “latero” eritxen langileek euren jaia ospatzen eben. “Nik, ostera, -jarraitzen dau Joseba Andonik-, nik A

O Lantegira joan beharrik ez, beraz. Joxemarik berak be,

K kanta nebana izan zan: “Oi neska txiki, begi urdin, nun A

D “lateroa” zanez, jai eukan. Zergaitik ez egun honetan

N atrapazu arrain hori?. Sasiolako arraunketan, arratsalde- O Bilbora joan eta Euskaltzaindian bertan agertu bere bi ala- M

E ko ordu bixetan”. bekin? K A I

T Gero galdetu eusten ea ze deporte gustaten jatan. S

E Pentsa eta egin. Berehala jakinarazi eutson bere L U asmoa Alfontso Irigoieni eta honek onartu. - “Ni, domeka arratsaldetan juaten naz Aurrera A E

T ikustera Zaldupera, eta goizetan pelota partiduk ikustera R Eta esandako moduan, bagilaren 15ean, langintzako A

U frontoire” -erantzun neutsen. T

I lagunen mezea eta bazkaria laga, eta Bilbora joan zan bere L E

J bi alabek Euskaltzaindian egingo eben azterketara lagun- - “Zeintzuk pelotari?” -galdetu eusten. N

A tzeko. - “Txermola”, “Makatza”, “Arteondo”... Ondarroa, 1955-60 bitartean. Udal Musika Banda Elixopean. (Jose Mari Etxaburu, biribil zuriaren barruan). Azterketa egin eben Joxemariren bi alabak. Sarituak - “Zeuri zein gustaten jatsu geien?” -galdetu eusten be izan ziran. Pozik eta harro, beraz, gure “Kamiñazpi” barriro eta nik: “Niri, Arteondo, zaharrena”. Eta danak bere etxean egindako “maisu” lanaz. halandabe, bere hasa- (5) Sariketea, benetan apala. “Esamina bat euskeraz egiten dana, eta biak antxobeari burua kentzera joaten ziran, barrez gelditu ziran” . ñik erabagiko da” inoan Euskaltzaindiak berak. ni orduantxe sartu nintzan Orlando'neko arrain lantegian. rre aldia jasan behar izan eban sariak banatzeko egunean. Esaminarako gaiak, arruntak: Kristiñau dotriñeaz itaunei Ume sarituen ordez, gurasoek jaso zituen sariak... eta txa- Horregaitik, ez euken asti andirik ikasteko; asko ale- erantzun, bertso sorta bat abestu, ipuin bat idatzi, bakoitza loak. Eta hau ez jakon bape atsegindu gure Joxemariri! Nabari danez, azterketa xumea, apala. halandabe, gindu bearra euken. Ta an ibilten ziran, lanera joan aurre- bizi zan herriaz zerbait idatzi... udaletxera hurreratu ziran umeentzat, egizko azterketea, ko eta lanetik etorrita geroko orduetan, geratu barik au ta umeen kirioak kilikatzeko ainakoa. Aldi berean, zorionez, Sariketearen helburua bera be, oso apala eta muga- bestea ikasten. euskarazko irakaskintzak Ondarroan ipini eban hasierako tua. Ume euskaldunek -10 eta 13 urte bitartekoek- euskeraz LEHEN EUSKAL GAU ESKOLEA Azterketan Kristiñau Ikasbidea be sartuta euken. oinarria. irakurten eta idazten ikastea besterik ez zan bultzatzen sari- ONDARROAN keta haren bitartez. Eta, gainera, Bizkaiko umeei bakarrik Gure alabak, biak, erriko beste ume guztiak lez, erde- Hurrengo urtean, 1961. urtean, hain zuzen be, Ondarroako sariketeak, egia esan, ez eban oihartzun emoten jaken sariketara aurkezteko aukera. razko dotriñeagaz egin eben Jaunartze Nagusia eta ez Artibai eskualdera zabaldu zan Bilboko esperientzia bera. handirik lortu orduko komunikabideetan. Hau ez da bape ekien euskerazkorik. Otoitzak egiten bai, amak irakatsita. Markinan eta Ondarroan be eratu ziran antzeko euskal harritzekoa, euskara eta euskararen irakaskintza erdi isilpe- Geure Joxemarik, -bere gaztarotik euskal munduan Ta lanera joateko esnatzen nituan eta oian bertan oraindik etsaminak, Euskaltzaindia bera eta Udalak alkartuta. an egoazan-eta urte hareetan. “Oraingoz apal ekin bear”, murgildua-, laster baten jaso eban Euskaltzaindiak eginiko jantzi barik egoazala, eskuetara dotriñea emoten neutsen “Euskal-sariketak Markiñako eta Ondarroako neska-muti- aitortzen eban A. Irigoienek berak 1960ko abuztuaren zor- deialdiaren barri. Eta adin horretako bere alaba biak presta- eta arroxinga-arroxinga, an ibilten ziran ezin buruz ikasi- llentzat” iragarri eban Euskaltzaindiak berak “Euskara” tzian idatzitako gutun batean. tzeari ekin eutson buru-belarri. (4) ta. bere aldizkarian . Halandabe, Migel Angel Astiz, Bilboko La Gaceta “1960'garren urtean, umeen euskera sariketa eraldu Gero, egun guztian antxobeari burua kentze lan Ondarroako lehen euskal sariketea: del Norteko kazetari nafarra etorri zan Ondarroara eta egun eban Bilbo'n Irigoien'dar Alfontso'k Euskaltzaindia'ren ize- neketsua ta zikiña egin bear eben umeentzat, geiegi be ba- bira sariketearen barri emon eban egunkarian, argazki eta nean” - diosku Joxemarik berak. Ondarroako sariketarako azterketea 1961eko aben- zan a. Baiña orduko neure euskereaganako zaletasuna esan guzti. Kazetari honek, nafarra izan arren, ez ekian euskara- duaren 10ean egin zan Ondarroako udaletxean. Hamen, Sariketa aretara bialtzeko lako ume bi ba-nituan, ezin alakoa zan eta orrenbestean alegintzen nintzan. rik, baina hara berak zer sentidu eban esamina hareek batzar aretoko mahai handian, ondarrutar umeek egin amairu ta amabi urteko alabak. Ta eurak gertuten asi nin- entzutean: Asko ikasi eben; danean puntarengoen artean ibilli- zituen euren azterketa lanak Alfontso Irigoien euskaltzai- tzan. ko ziran ustea neukan” (3). na, Aita Villasante euskal idazle ezaguna, A. Zubikarai eus- “Era una delicia ver a aquellos chicos y aquellas Antxoba aldia zan, Ondarroa'n antxoba sasoia esa- kal antzerki egilea, eta Pedro Arakama herriko parrokoa niñas rezar y cantar y charlar con el tribunal en un vas-

(3) Jose Maria Etxaburu, “Neuk Euskerearen Alde Egindako Alegiñak” idazmakinaz idatzia, 14-16. or. Idatzi honetatik jasoko (4) Euskaltzaindia, “EUSKARA” aldizkaria, 1961, VI. Tomoa, “Barriak eta gai laburrak” atalean, 354-355. or. dodaz neure idazlanean hainbeste bidar agertzen diran Jose Mari Etxabururen gomutak. Azken batean, Kamiñazpi bera dogu idazlan honen protagonista. (5) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).

106 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 107 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

1962.urtarrila. Aranzazu aldizkaria, 24. eta 25. orrialdeak.

cuence puro y popular a la vez, y leer tzen hasi zan gure “Kamiñazpi”. Zelan correctamente trozos de la obra del prestatu be! ondarrés Agirre “Kresala”, libres ya del “Udaletxe gaiñeko Goiko Eskolea analfabetismo del vascuence, que los esaten geuntsan tokian, Rosario tenía reducidos a no poder escribir en él, “Gatzarre” neskazarrak eukan eskolea, ni a leer las publicaciones que se hacen eskola-ume txikienari irakasteko. Lotsa en el viejo idioma (6). andikoa zan, eskolea garbi-garbi eukiten Aita Villasantek be sariketa horre- eban, txukun jasota. Espaiña zalea zan. tzaz idatzi eban Arantzazu aldizkarian. Ez dakit, baiña euskereak kezka gitxi Ondarroako umeek idatzitako bost ipuin emongo eutsala esango neuke. be argitaratu zituan bertan. Ondarrutarra zan, mariñel sendikoa. Eskola aretako beste giltz bat, aren albo- Testu honen alboan eta hurrengo an, musika bandearen entsaio tokian orrian dituzue, Arantzazu aldizkariak egoten zan. Ta gure bandako zuzendaria- Ondarroako sariketeari eskaini eutsazan ri eskatzea naikoa neban eskolako giltza- bi orrialdeak, oso-osorik. Interesgarri ren jabe egiteko. Ta orixe egitea erabaki deritzat jakitea zelan idazten eben neban. Ondarroako umeek orain dala 40 urte. (7) Beraz umeai gaztiga (abisa) neu- Sariketeak Ondarroan lortu eban tsen, noiz asiko giñan eskolan esaten. arrakastearen ostean, lore ugari jaso eban Eguna ta ordua eldu ziranean, ba-nijoan Ondarroako udalak berak. eskolara ta arrituta geratu nintzan kon- Ikus, besteak beste, La Gaceta del tsejuko (gaurko udaletxe zarraz ari da Norte egunkariak eskainitako goraldia: Joxemari bera) malladietan nire zain egoan ume pilloa ikusita. Eskillarak “Registramos ya, con la natural betean egoan ume jendea, neska ta mutil. satisfacción, cómo Ondárroa -su Bear zan lako baimen barik eta lapurre- Ayuntamiento- ha sido la primera locali- tara lez nijoan eskolara, ezin neikean dad de Vizcaya en la que se emprende ainbeste ume artu; ta danak indarka una acción directa y viva en pro de la eskolan sartu nai eben arren, batzuk conservación del vascuence, de su mejo- barrura ta besteak kanpora, aukeratu ramiento y de remediar el triste hecho de eban 1954. urtean, eta 1963. urtean laga behar izan eban “Sariketa a ikusita (Bilbon egindakoaz ari da), nituan adiskide nituan gurasoen ogei ume inguru. que los niños sean analfabetos en su lengua materna, ya alkatetza. Duela urtebete pasatxo hil zanean, Karlista Ondarroa'n alako bat egin eitekeela bururatu jatan. Eta (8) que, generalmente, no saben ni leerla ni escribirla” . Alderdiko kideen artean agertu izan da. 1950-60ko hamar- gure erriko alkateari bultz egin eiola esaten idatzi neutsan Ez dakit Rosario maistreak (ez zan maistrea) gu an genbiltzanik jakin ete eban. Gu, eskolea alik-eta garbien Euskaltzaindiak berak be gogotik eskertu eutson kadetan be bai, antza. Baina beste garai batzuk ziran hare- Irigoien'eri. ek. Eta Juan Manuel Agirre, Ondarroako alkatea, frankis- lagaten alegintzen giñan; azterrenik be arkitu ez eian ardu- egindako lana Ondarroako udalari. Apar bitsetan, beraz, Banekian Ondarroa'ko alkateak eta Irigoien'ek artu- (11) moaren zerbitzari fina izan zala ezin ezelan be ukatu. ratzen giñan”. . agintariak; alkatea bera, batez be. Baikor eta hartutako emon apurra ba-eukela. Zubikarai'tar Augustin'en antzerki bideari jarraitzeko asmotan, alkateak berak agertzen deus- bat emotera, Bilbora joan giñan baten, alkarregaz bazkal- kunez Eukaltzaindiako buruari 1962-IV-11an egindako du genduan Ondarroa'ko alkate Agirre'tar Juan, Irigoien Honelaxe hasi eban Ondarroan lehenengo euskal gutunean: Joxemari Etxaburu isilpean hariak eta ondarroatar pillo batek; eta naikoa berba eta eztabai- eskolea gure “Kamiñazpi”k. Lapurretan lez. Iluntzetan, “Me es muy grato contestar a su atta. de fecha 24 del lotzen: da egin be. Ta antxe alkar ezagutu eben alkateak eta umeek eurek eskolako orduak bete, eta “Kamiñazpi”k ppdo., y agradecerle la felicitación que en nombre de la Irigoien'ek. Orregaitik idatzi neutsan oneri, nik baiño erre- berak Orlandoneko arrain kontserba lantegiko beharrak Baina, bazan norbait, ezelako zarata barik, lan isile- (10) zago lortu eikeela ba-nekian-da” . Academia de la Lengua Vasca ha tenido a bien enviarme. an, Euskaltzaindia eta Ondarroako udala elkarlanean ipin- amaitu eta gero (arrain lantegiko “lateroa” izan da Jose Mari Etxaburu bera bizitza guztian, Bartolomeo Scolanean Esperamos continuar la enseñanza de nuestra len- tea lortu ebana. Jose Mari Etxaburu genduan gizon hau. Joxemarik izendatzen daben Irigoien jauna euskal- lehenik, eta Salvatore Orlandonean gero), “eskola maisu” gua vernácula a todos los niños ondarreses, y sucesiva- Euskereak garai haretan bizi eban egoera larriaz erabat kez- tzaina zan garai haretan, eta oso ezaguna be Bizkaian barre- bihurtzen zan gure gizona. mente ir realizando exámenes periódicos que inciten su katuta. Hil zorian ikusten eban euskerea salbatzeko lanean na, Bertsolari Txapelketak antolatzen egin eban lanagaitik, interés y amor por este idioma” (9). jarduteko beti prest egoan gizona! gehien bat. Joxemarik berak gordeten ditu Irigoien eta bion Honetaz datu aipagarri bat eskaini deuste artean izaniko hartuemonen hainbat gutun. Ondarroako lehen euskal eskola haretako ikasle izan ziran Alkate hau Juan Manuel Agirre Madariaga izan zan. Atzetik lanean ibili zan Joxemarik berak honela Joseba Andoni Etxebarria eta Koldo Etxaburu ondarruta- Bizkaiko Gobernari Zibilak Ondarroako alkate izendatu gogoratzen deuskuz orduko gora-beherak: rrek: JOXEMARI BERA“ESKOLA MAISU”! “Bera iluntzetan biharretik etorten zanean eskolara, Eta abagune haretaz baliatuz, herriko umeak presta- -badakizu, orduan ez euan ba dutxarik-eta fabriketan-, (6) “La Gaceta del Norte” Bilboko egunkaria, 1961-XII-12, 8. or. (7) “Arantzazu” aldizkaria, 1962, urtarrila, 24-25. or. (8) “La Gaceta del Norte”, ibidem. 10) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 16. or. (9) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988). (11) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 19-20. or.

108 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 109 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

salazoi usainaz ederto beteten ebazan eskola nazionalak. usted escribir? Sabe usted llamar por teléfono? Pues, ya Salazoi usainez bete-bete eginda lagaten eban eskola egu- está. Ud. es el alcalde de este pueblo”. Eta ezelako txistik nero-egunero. esan barik onartu eban Ondarroako alkatetzea. Onartu behar, ze erremedio! Eta ez hori bakarrik. Bera lateroa zanez, ba, orduan kontserbetarako barrilak erabilten ziran arrain fabriketan. Beraz, gure “Kamiñazpi”ren lehen eskola harek be Eta burdiñazko tirak eukiten ebezan honeek... Joxemariren frankista agintarien “zentzura” gainditu ebala esan daikegu. eskuak eta atzamarrak egoten ziran uger-uger eginda. Pilla Neurri baten behintzat. bat bider garbituko ebazan bere eskuak. Baina uger ha ez 1961-XII-10ean egin zan sariketeari eskaini deutso- zan kentzen errez...” (12). dan atal hau amaitzeko, Joxemarik berak gogoratzen daben A

Joxemarik egin eban lana, gainera, dana zan musu- beste zeozer be aitatu nahi neuke. Joxemariren izaera O K A

truk. Euskal Herriaganako, eta euskereaganako maitasunak nabarmentzen deusku-ta. D N O

eraginda. Ezelako irabazi barik bere patrikararako. M Lehenago be aipatu dodan M. A. Astiz kazetariak E K

Behin baten, umeei euskerea irakasteko toki baten Josemari Etxabururen lan isila be txalotzen eban bere ida- A G A bila ebilela, maisu bati berba egin eutson tokirik lagako ete tzian: Z A M

eutsan bere eskolan. E “Se debe una felicitación al señor Echaburu que ha U R O

- “Ortik irabazirik al daukazu”- galdetu eutsan mai- preparado a la casi totalidad de los niños presentados a L O

suak. este concurso, en una tarea dura y constante y realizada N A M con el mejor estilo docente y con el mayor entusiasmo en I - “Irabazia? Ezer be ez; ezta danik txikiena be”. poco tiempo y que es muestra de lo que se puede hacer Bidaniako Tontorrean, 1960 inguruan. Txangoan joanda Elizako Koroa, txistulari eta musikariak - “Orduan, laga eiozu kontuari”. cuando se quiere de verdad” (14). Erantzun honekin, esku hutsik bialdu eban gure Baina kazetariaren berba honeek poza eta arrangura Joxemari. sortu eutsoezan gure Joxemariri. Kazetariak esandakoa doinu apainak eskaini zituan. Eta “Antiguako Ama Ume Sariak banatzeko ordua iritsi zanean, a zelako nahas- zuzentzera behartuta aurkitu zan behintzat. Hona bere ber- Abeslariek” be euren euskal kanta goxoak. tea sortu zan bertan! Esandako moduan, kontzejuan bertan, udal bulegoen bak: gainean egoan Joxemarik euskerako eskolea emoten eban Herritar asko aretoan. Han egoazan mahaiburuan, Joxemarik berak argituko deuskuz orduko gorabehe- Rosario maistrearen gelatxoa. Eta egun baten ezusteko bisi- “Berak esabanetik, “y con el mayor entusiasmo” da sariak emoteko prest, Ondarroako alkatea bera (Bizkaiko rak: Diputazinoko diputatua garai haretan) eta Bizkaiko ta be izan eban bere eskola orduan, berak gogoratzen deus- bakarrik ondo esanda. Besteak, “con el mejor estilo docen- “Sariketearako umeen izenak emotera udaletxera Diputazinoko diputatu ziran beste zenbait alkate. Baita kunez: te” ta, eskertzen dautsat, baiña olakorik ez zan egon ezer joan nintzanean, euskerazkorik euskeraz ez eustezan artu ta be” (15). epaimahaikoak izan ziran A. Villasante eta A. Irigoien be. “Baten, alkatea udaletxetik igo ta gure alboko tokian erderaturik emon bear izan nituan. Eta, zelan ez, ume sarituak, euren etxekoen alboan, zerbait ikusten-edo ibilli zan eta berba batzuk egin zituan. Apala gure gizona. Ondo be ondo konturatzen zan Gero, sariak emoterakoan, erderazko izen areikaz ipurterre, jarlekuan hara eta hona mugitzen, sariak jasoteko Ta urrengo egunean, beste egiteko barik etorri zan, zer egi- noraino iristen ziran bere mugak eta gabeziak. Baina, neu- deitzen asi ziran eta umeak oitu bako izen modu areik ez ordua noiz iritsiko zain... ten genduan ikustera. rri berean, zehatza eta egi zalea be bai. zituen ezagutzen ta zein urreratu ez ekiela ibilli ziran, eta Arek ba-ekian ni politikan zer nintzan, alkate ipini “Sariketara joan ziran ume geienak neuk gertatuta- Ez jaken laburra egingo, ez, A. Villasantek irakurri nik batentzat ipiñitako saria, besteak artzen eban. Eta nas- (18) baiño len nigaz politika eztabaida andia izan eban-da. Ta koak zirala esan eban. Geienak ez, danak ziran neuk gerta- eban hitzaldi luzea bezain mamitsua, euskerearentzat be tea ezin konpondurik ibilli nintzan” . munduko beste hizkuntzek daukezan eskubide eta maila umeak idazten egozan orriak bateri kendu ta besteari kendu tutakoak; beste iñok irakatsita umerik ara ez zan agertu” Zer gertau ete zan Joxemari Etxabururen barruan (13) (16) bardinak exijituz. ta irakurri zituan. Ez egoan an idatzi ezin zeintekeanik” . aitortzen dau Joxemarik berak . berak euskerazko izenaz ezagutzen eta deitzen zituen Garai haretan, izan be, politika usaina eukan guztia - Harrotasun pittin bat nabaritzen jakola azken esaldi Une baten, gogor aldarrikatu eban: “Eta gauza bat umeen izenak gazteleraz emotera behartu ebenean? Zelako (17) euskerea bera be bai- susmagarri gertetan jaken herrietako honi?. Agian, bai. Baina, ulergarri be bai. Gehiago oraindik, bego argi. Euskerea ezta politikea” . Hori be esan egin amorrua ez ete eban sentidu bere erraietan? Beharbada ez agintariei. Eta arriskutsua herritarrei. Orduko alkateak Ondarroako sariketea Joxemarik berak zirikatuta egin zala behar! Halakoxea zan, izan be, euskerearen inguruan fran- zan gehiei harrituko, ze, azken baten, Ondarroako udaleko eurak be zer ziran, bada, Gobernari Zibilaren begi eta bela- jakin eta gero. kismoak sortutako giroa. eta beste erakunde publikoetako langile guztiek 36ko gerra ostean eskuratu zituen lanpostu hareek; Francoren armada rri luzeak besterik? Han egoan baita gure Joxemari Etxaburu be. garailean boluntario ibili eta gero, ganera. Honetaz gogoan daukat pasadizo esanguratsu bat. SARI BANAKETA GAZI-GEZEA. Pozarren, eta aldi berean kirioak menderatu ezinean. Garbiñe bere alaba zaharrak, nagusien mailako lehen saria Herrian bertan be, ganera, latzak izan ziran, izan be, Ondarroako alkate izateko proposatu eutsoen batek bere Handik aldi batera, 1962ko urtarrilaren 28an, jaialdi irabazi eban ba, eta Koldo Etxaburuk, Luis “Atxillo” lehen- urte hareek 36ko gerra galdu ebenentzat. ezina Bizkaiko Gobernari Zibilari adierazoten jarduten bat antolatu zan Ondarroako “Bide Onera” aretoan ume gusuaren semeak, gazteagoen mailakoa. Biok sariketean eban ekin eta ekin. Hainbeste saiatu eta gero, azkenean, sarituei sariak banatzeko. Jaialdi borobila antolatu be. Ondarroa herri euskalduna eta, neurri handi baten, egindako idazkiak irakurri behar izan zituen danen aurre- Gobernari Zibilak zera galdetu eutson gure gizonari: “Sabe Besteak beste, Ondarroako Eresbatzeak euskal usainezko abertzalea izanik, herritar askok eukan euskereazko izena. an. Sevillako ule-apaintzailearen ipuina ei zan Garbiñe 36ko gerra aurretik ipinia, jakina. Ze, Frankok bere agintea Etxaburuk idatzi eta irakurri ebana, hain zuzen be. lortu ostean, zeharo debekatu eban euskerazko izenak ipin- (12) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an). (13) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 20. or. (14) “La Gaceta del Norte”, ibidem. (17) Hitzaldi osoa eta jaialdi honen beste zenbait jakingarri irakur daikezuz Euskaltzaindiaren “EUSKARA” aldizkarian, 1961 (15) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 21. or. (VI. tomoa), 367-372. or. (16) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 21. or. (18) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or

110 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 111 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

tea. Baina hortik aurrera ezelako pausorik emon barik. Ze erre- artean bazkaltzeko” (19). Baina, beti izan eban bere alboan herritar bat euske- medio! Frankismoak Euskal Herriari ezarritako zama astu- rearen alde behar egitera bultzatzen ebana, eta dirua emon- Francok euskerearen kontra hartutako jarrera hau Aurreko adierazpen honeek, Joxemariren izaera na bezain latza sufritzen ari ziran-eta. da laguntzen eutsona. Garai haretako “mezenas” hau Isidor dala-ta, gerra aurrekoek be nahiko zeregin eukiten eben apala eta isila nabarmentzen badeuskuez be, lenengo aldiz Etxebarria Markuerkiaga izan zan. “Ixidor Amerikanu”, euren euskereazko izenari eutsi ezinik. Izan be, herriko 2) 1957. urtean, halandabe, egoerea aldatzen has- irakurri nituanean, nire barrenaren muin muineraino sartu Ondarroan. eskoletan zein mojen ikastetxean maisu-maistra guztiek ten da, poliki-poliki bada be. Lehen euskereazko izenak jatazala aitortu behar dot. Ondarroako Ume Abeslariak erdal itzulpenaz deitzen eutseen euskereazko izena eukien agertzen dira, baina beti bigarren mailan. Gaztelerazkoaren zuzentzen nituan garaiak gogora ekarriaz ganera, niretzat Bere herriko eta Euskal Herri osoko Kulturearen eta, ikasleei. Adibidez, “Lorea” guztiak “Flora” bihurtzen ziran atzetik eta parentesi artean, ganera. ezezagunak ziran hainbat gertaera jakin eragin eustezan batez be, Euskerearen maitale sutsua. Euskerea indartzeko maisu-maistren eta mojen ahotan! Joxemariren oroitzapen horreek. Eta saminez bete nire beti prest, beti eskuzabal. bihotza. Euskerazko izenen gaian be, beraz, irabazlearen Ez naz hamen aztertzen hasiko itsasoko zein lehorre- Datuak eurak be nahiko esanguratsuak dira, hurren- legea ezarri eban frankismoak. Eta gerra amaituta 25 urte Izan be, orduan jakin nebazan Joxemari berari eta ko bere irabazbideetan izan eban jokabidea. Dana dala, go laukiak adierazoten deuskunez: geroago be, euren umeei euskerazko izena ipintea gura honen etxekoei hain ilusio handia egin leuskien koparen 1960ko hamarkadan gertau zan Euskal Kulturearen berbiz- eben gurasoek senperrenak egin behar izaten zituen. Urtea Euskal izenak Erdal Izenak Oharra (*). gorabeherak. Horren barririk eduki baneu, kopa ha ez zan kunde giroaren barruan, zenbat euskal mogimendu eta zen- ume abeslarien eskuetara iritsiko, ez horixe! bat ikastoletara ez ete ziran iritsi “Ixidor Amerikanua”ren Honetaz, hain zuzen, jakingarri zehatzak eskuratu 1957 6 171 17 itzala eta laguntza ekonomikoa! guran, garai haretako Elizako zein Bake Epaitegiko libu- Gehiago oraindik, Joxemariren oroitzapen horreek 1958 18 139 ruetara jo dot. Zinez eskertzen deutset datu honeek eskura- Ume Abeslarien garaiko zenbait paper zahar aztertzera “Ixidor Amerikanua” bera inon agertzearen aldekoa tzeko aukera emon deusten Santa Maria elizako parroko 1959 27 136 eroan nabe. Eta hara non agertu jatan Ondarroako Ume izan ez arren, behingoz agerian gera dadila berak Joxemari jaunari eta Bake Epaitegiko arduradun jaunari. 1960 36 133 Abeslariek 2.650 pezeta jaso zituela sari banaketearen egu- Etxabururi, eta Euskereari orokorrean, emon eutseen lagun- nean, “recibidas de la Junta de Cultura y Arte del tza eskerga. Zorrotz jokatzen eben bake epaitegiko arduradunek. 1961 56 120 5 Ayuntamiento, por la actuación en el reparto de premios Euskerazko izenik ipinterik ez egoan inondik inora be. (20) Neure idazlanaren atal honi luzeegia deritxozu, (*) del Concurso de Vascuence” . Gaztelerazko izenak euskerara aldatuak. beharbada, irakurle. Baina hainbeste xehetasun eskaini Bake epaitegiko datuen arabera, hain zuzen, 1265 Iturria: Ondarroako Santa Maria parrokia, Bateoa hartu dabenen 19. Ondarroako Udalaren eskuzabaltasun hau nola baditut, asmo zehatz eta zuzen bategaz egin dot. Hau da, ume jaio ziran Ondarroan 1952-1961eko hamarkadan. Liburua (1957-I-01 / 1963-X-18). eskondu Joxemari beraren hurrengo gomuta honeekin? garai hareek ezagutu ez zenduezanok, ohartu zaitezen zela- Honeetatik guztietatik BOST BAKARRIK agertzen dira ko giroan sortu eban Ondarroan bere gau eskolea Joxemari euskerazko edo duda-mudazko izenarekin. Nerea izena “Sariketea Udalak ipinita egoanez, sariak be berak Etxaburuk berak 1961. urte haretan. hiru bidar; lehenengokoa, 1956ko bagilaren 20an. Aitor Nabari danez, bada, euskerazko izena bera bilakatu ipini zituen, baiña ezerezak. Dirurik ez, eta gaiñontzekoa be izena, bi bidar; 1959ko martxoaren 15ean, lehenengoa. zan urte hareetan borroka politikoaren atal garrantzitsuene- ia ezer ez. Lenengoari gauza andi moduan, Parker idazlu- Eta Euskerea eta Euskal Kulturea orokorrean be zela- tariko bat, gaurko belaunaldiari ulertezina egiten bajaku be. mea emon eutsen. (..). Besteai, ez naz gomutaten, baiña ko baldintzetan hasi ziran berbiztuten 1960ko hamarkadan. Zergaitik dinodan euskerazko izen bi honeek duda- Giro nahasia eta korapilotsua, beraz, 1961. urtean bizi eta gauza utsa” (21). mudazko izenak zirala? Ba, Aitor eta Nerea izenak euske- jasan ebana Joxemari Etxaburuk bere alfabetatze lana razkotzat hartzen zituen umeen gurasoek; gaztelerazkotzat, aurrera eroateko. Ume sarituekin hain zekenak eta beste batzuekin ostera, herri epaitegiko arduradunek. hain eskuzabalak! Horrelakorik! EUSKEREAREN IRAKASKUNTZEARI Joxemarirentzat, beraz, egun handia izan zan, izan ATEAK IREKITEN Gaur egun hain ezagunak eta ugariak diren beste eus- be, berak irakatsitako umeei sariak banatu eutseezan eguna. Euskerearen alde lanean barik bere “karrera” egiten ONDARROAKO ESKOLETAN kerazko izenen aztarrenik be ez, ostera! ez ete ebilen Juan Manuel Agirre Ondarroako alkatea bera? Pozgarria be izan behar eban. Baina... Ez ei dago larrosarik Badirudi 1961. urteko euskal sariketa harek pozez Elizan be, bazan euskerazko izenak ipinteari ezetza arantza barik. Eta sari banaketea bera be Joxemariren biho- Zorionez bazan Ondarroan Joxemari bera lakoxe gainezka laga ebazala Ondarroako agintariak. Eta aurrera emoten eutsan abaderik. Beste batzuek, ostera, ez eben iza- tza zauritu eban arantza mingarria bihurtu zan. euskalzale zintzo eta adoretsurik. Udalaren eskutik ez begira be pauso sendoak emoteko prest egoazala. ten ezelako eragozpenik. Eta honeen atzetik ibilten ziran Emon dagiogun berbea Joxemariri berari, bere sami- bazan be, sariketan parte hartu eben ume guztiek, danak, ume jaio berrien etxekoak. jaso eben euren eskupekoa, sarituak ez izan arren. Zer besterik adierazoten deusku Juan Manuel Agirre, na berak adierazo daigun. Izan be, zeinek berak baino hobe- Ondarroako alkateak berak, 1962ko irailaren 25ean A. Ondarroako Parrokiako Bateo Liburuak eurak azter- to agertuko deusku bere eta bere etxekoen mina? “An artu ebena, neuk agindutako eta emondako Irigoieni igorri eutsan gutunak? tuz, datu esanguratsuak agertzen jakuz: (neuretik ez) eun laurleko ta liburutxu bana bakotxai izan “Markiña'ko alkateak (ala Udalak) kopa txiki bat (22) ipiñi eban lenengoarentzat. Beraz, nire alabearentzat zan, ziran” , gomutaten deusku Joxemarik. “Sr. D. Alfonso Irigoyen 1) 1936ko gerra ostean, euskereazko izen BAT Academia de la Lengua Vasca BERA BE ez da agertzen 1957. urtera arte. baiña gure alkateak Don Imanol'en ume kantari taldeagaz Une honetan, Joxemariren azken esaldi horretan BILBAO. egian lana eskertu nairik, talde areri emon eutsan. agertzen diren bi berba nabarmendu eta argitu nahi neukez. Familia euskaldun peto-petoen seme-alabak ikusi Abeslaririk txikiena jagi zan kopea artzera. Orduan ez zan Izan be, argi eta garbi adierazoten deuskue berak emonda- daikeguz gaztelerazko izenekin bataitzen. Gerra garaian izaten orain beste koparik eta gurean atsekabea emon eban ko eskupeko hareek ez zituala bere poltsikotik atara, beste Estimado amigo: espetxea, atzerria... edo deportazioa jasan behar izan eben alkatearen jokabide arek. norbaitek emondakoak zirala baino. herritarrek eurek be irentsi beharrean aurkitzen ziran euren Como el año pasado, este año también intentamos seme-alabei gaztelerazko izenak ipintea bataioa hartzerako- Jaia amaitu zanean, Vega'nean izan eben bazkaria Izan be, Joxemari bera latero bat besterik ez zan ogi- organizar y realizar un nuevo concurso-examen infantil de an. Gehiago oraindik, 1936-1956 hogei urte hareetan sarri- eta epai-maikoak izan ziran Villasate ta besteak, alkatea ta bidez. Eta irabazten eban soldata murritzarekin nahikoa vascuence, pero con una modalidad: se van a dar las cla- tan agertzen dira umearen bi gurasoak euren euskerazko Don Imanol eta ez dakit besteren bat-edo joan ziran berta- buruhauste eukan bere emaztea eta bost seme-alabak aurre- ses en el Grupo Escolar “Celedonio Arriola”, de tal forma, izenekin, eta bataioa hartu daben umea bera gaztelerazkoa- ra. Urrengo alkar ikusi genduanean, bazkari artean neu be ra ataraten. que las clases no estén limitadas a cierto número de alum- rekin! izan bear nintzala ta berak maian bertan alan esan ebala, esan eustan Don Imanol'ek. Egoera honek sortzen zituan bai zeresana eta marma- (19) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or. rra hainbat herritarren artean, baina beti oso inguru muga- Izan be, sariketea a neuk zirikatu ta ume guztiak neuk tuan. Etxekoen artean eta, beharbada, lagunarteko giroan. gertutu ta egin zan. Baiña kategori gitxikoa nintzan ni aren (20) Ondarroako “Antiguako Ama” Ume Abeslariak, dirukontuak, 1962. urtea. (21) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or.

112 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 113 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

nos como el año pasado, sino que participen de éllas todos “Urrengo urtean be nai neban umeai euskerea edo los niños y niñas que asisten a las Escuelas Nacionales. euskereazko zer-edo-zer irakasten jardun, eta, al ba'zan, toki ziurragoan edo nasaiago egon neikenean. Aspalditik Para ello, nos hacen falta el número necesario de nenbillen auzi onezaz laterriko eskolen zuzendaria zan A O

ejemplares de la Gramática Oficial que esa Academia crea K

Santos Reiriz jaunari berba egin naian. España zale gogo- A conveniente para su estudio, cargando todos los gastos del D N

rra zan, División Azul'en be ibillitakoa. O

material contra reembolso. M E

Egun baten, nire andrea beragana joateko egoan, K A Al mismo tiempo te agradeceré me des instrucciones I R

eskola areitan ebillen gure seme Iñaki'gaitik berba egitera. R

a seguir en cuanto a la tendencia puritana (o de laborato- A B

Orduan, beragaz berba egin nai nebala, zuzendariari esa- E

rio), y la tradicional. X T

teko esan neutsan andreari. Ta baietz erantzun eustan, nai E I

De todo esto interesa que me des la opinión de la nebanean joateko. Eta joan nintzan. Ondo artu ninduan. N O D

Academia sobre estas ideas que te expongo, ya que de lo Bera be euskereaz zeozer egin naian ei ebillen aspalditik, N A

que tú digas y con las directrices a seguir haremos la cam- baiña ez ebala arkitu orretarako laguntasunik. Euskaltzale A B E paña de enseñanza del vascuence en esta comarca, la cual lez ezagutzen zan bateri berba egin eutsala auzi orrezaz” S O posiblemente influya en todo Vizcaya” (23). (25). J Ondarroa, 1963-64 ikasturtean. Eskola Nazionaletan (gaur Zeledonio Ikastetxe Publikoa dena) Euskal Alfabetatzearen lehen Gau Eskola, 19:00etatik Euskerearen alde, euskal umeak alfabetatzearen alde Gure “Kamiñazpi” abertzale sutsua izan arren, ondo 20:00etara. Ezkerretik eskumara atzean (mutil kuadrila): Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi, Xabier Azpiri Markuerkiaga, Dioni Larrinaga, Koldo behar egiteko, kementsu eta adoretsu agertzen jaku be ondo konpondu zan, antza, Celedonio Arriola eskoleta- Etxaburu Arantzamendi, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Jose Mari Etxaburu Etxaburu; (atzeko neska kuadrila) Anabel Zubikarai Olea, Miren Markuerkiaga Ondarroako alkatea. Asmoak be handiak. Baina, zer gertau ko zuzendari horrekin. Baten zein bestearen asmoak eta Badiola, Garbiñe Etxaburu Igiñiz, Enkarna Zarraga Txakartegi, Amagoia Etxaburu Arrasate eta Karmen Etxaburu Igiñiz. Aurrean jarrita ezkerretik esku- ete zan alkateak agertzen deuskuzan asmo eder horreekin? interesak guztiz ezbardinak izan arren, “D. Jose maisu” mara: Itziar SanMartin Aizpurua, Joseba San Martin Aizpurua, Begoña Badiola, Esther Arizti Basterretxea, Izarra Bedialauneta, Mari Tere Zelaia, Maribi frankistaren eta “Kamiñazpi” abertzalearen arteko elkarbe- 1962ko irailaren 28an Euskaltzaindiak egin eban Garalde Txakartegi, Maribi Larrinaga, Mari Jose Etxaburu, Begoña Etxaburu, Izaskun Zarraga Txakartegi, Joseba Peli Markuerkiaga, Jose Mari San harrak ateak ireki eutsozan euskereari. Nun eta noiz, gane- batzarrean, egia esan, Ondarroako alkateak igorritako gutu- Martin Aizpurua, Maria Luisa (Bar Patxiko lobea), Ion Iñaki Azpiri Markuerkiaga eta ???. ra! Francoren garaiko “eskola nazionaletan”, hain zuzen. naren barri emon zan, batzar honetako agiriak agertzen deuskunez: “Negu bitan ibili nintzan, -dinosku Joxemari berak, “Beren alderdikoak ezer txarrik ez eien susmau-edo, Gazteleraz, jakina. Eurek be euskerearik ez ekien ba. Eta euskerea irakasten gaztetxoei, neska ta mutillai, eskola “Irigoyen jaunak berari Ondarroa-ko alkateak euskereazko ikasketa areik berak eratuta ta zuzenduak euskerea ikasteko gogo handirik be ez. Assasek berak, nafa- nazionaletako areto baten, neure lanetik urten eta gero, zuzendu deutsan karta bat irakurri dau. Ondarroa-ko esko- ziran itxurea egin nai izan eban, beharbada, ta astean rra izan arren, -edo izateagaitik, beharbada- ez zituan bape zazpiretatik zortzirak arte” (26). letan euskal klaseak ipiñi gura dituez eta ze gramatika eta maixu bat txandaka bialtzen asi zan; eukeraz berba batik begiko euskerea eta euskal kulturea. liburu erabiltea komeni da jakin gura leuke. P. Zamarripan Negu bi honeek 1962-63ko eta 1963-64ko ikasturte- be ez ekien maixuak, geuri begira egoteko. Baiña aste bi be Maisu erdaldunek ume euskaldunei irakasten! Hauxe gramatikea, eta Kresala, Ipuin barreka, Zirikadak, Patxiko etakoak izan ziran. Lan honen lekuko isila eta hunkigarria ez zituan egin. Astean iru egunean izaten zan eskolea. be beste historio latz bat dogu. Frankismoak ezarrritako txerren eta Euskalerritik zerura aipatu dira, momentu are- dogu alboko argazkia. Lenengo astean, maixu bat etorri zan. Errena zan; ta zapalkuntzaren beste ezaugarri mingots bat! tan gogora etorri direan liburuak” (24). Hona hamen gure Joxemari, eskola maisu bihurtuta! au esaten dot, bere izenik ez dakidalako. Zer egiten ete eben maisu erdaldun hareek euskal Hor aitatzen diran liburu horreek ailegatu ete ziran Neska-mutilak bere inguruan, garai haretako pupitre bikoi- Lasai egon zan, nai ta ezer ez ulertu. Ta geu be bai alfabetatze eskola baten? Joxemarik berak be behin baino Ondarroara? tzetan eserita! Eta gelako arbela bera be euskerazko esaldiz beragaz. Alkarregaz berba be egin genduan. gehiagotan, antza, galdera berdina egin eutsan bere burua- beteta! Argazkian agertzen diran ume horreetako batzuek 1962-1963 ikasturtean, egia esan, euskereari ateak ri. Eta erantzuna aurkitzen be saiatu zan... gaur egun be pozez eta esker onez gogoratzen dabe Ta sartu giñan bigarren astean eta ez genkian zein ireki jakozan gutunean alkateak izendatzen zituan Herriko “Joxemari Belero'n eskolea”. maixu egongo zan; eta umeak zarataka ta alkar atrapauten “Nik uste dot, zuzendariak diru apur bat emon eta Eskoletan. Baina ez Ondarroako alkateak agertzen deusku- sartu ziran eskolan. Ni atzetik niñoian. Ta alan sartu zira- zurituta asi zirala maixuak gure eskolara etorten. Baiña zan mailan eta indarragaz. Ezta gutxiagorik be! “Zintzoa eta zuzena zan Joxemari bera. Gogotsu (28) nean, Asas maixua , gugana lenengo aldiz joanda egoa- ezin eikeen zeregin ori artu maixuak, zuzendariak emon saiatzen zan guri euskerea irakasten. Pronto demasa Ikusi dogunez, lehen gau eskolearen esperientzia na, didarka asi jaken eta ikaratu egin zituan umeak; neu be zeinkioen diru apurragaitik. Eta gaiñera, Assas napartar eukan. Karakter handikoa zan bera. Beno, egun guztian gazi-gozo bilakatu jakon geure “Kamiñazpi”-ri. Baina etsi- bildurtuta buru makur sartu nintzan. Nire “Buenas tar- arentzat erokeria be izango zan euskereari laguntzea, eurak arrain fabrikan beharra egin eta gero gugaz egoteko, jenio (30) penari ez eutsan hoben emon. Zelan etsita gerau litzakean, des”eri, erantzun be ez eutsan egin. Ta niri arpegirik ez euskerearen alde lan egitea” . pixka bat euki behar zan. Baiña pasau be segidan pasetan bada, berak euskerearengana sentiduten zituan maitasun eta emotearren, bere maixu-maian bear dan lez aurrera begira jakon. Hari inork ez eutsan adarrik joko! Eskoletan, bai, Nabari danez, “Kamiñazpi”k berak, bere ustea baino atxikimenduaz? egon barik, albokera egon zan eskolako denpora guztian. maisu batzuei, baiña hari adarrik jo? Ezta, ezta... ez dala leun-leun aurreratu arren, argi eta garbi aditzera Egin genduan ordu osoan, berba batik ez geuntsan egin Gehiago oraindik, gure Joxemari ez egoan bape kon- Errespetua sartzen eban Joxemarik” (27). emoten deusku lerro horreetan zuzendariak maisuei esku- alkarreri. forme ordura arte egindako lanagaz. Zeozer gehiago eta pekoa emon eutseela. Eskupeko banatze hau, Bigarren urtean, halandabe, gauza barria asmau eban hobea nahi eban euskerearentzat. Hara zer dinoskun berak: Maixu a ez zan etorri geiago; ta beste iñor maixurik “Kamiñazpi”ren ustea besterik ez ete da? Edo zeozer gehia- Santos Reiriz eskolako zuzendariak. (29) be ez” . go be ez ete ekian? Joxemarik izendatu deuskuzan maisu biok, eskolako “Kamiñazpi”k berak, hain zuzen, diruaren gai hone- (22) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or. orduetan, herriko umeei eskolea irakasten eutseen. gaz lotutako bi gertaera gogoratzen deuskuz. Bietan zuze- (23) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988). (24) “Euskaltzaindiaren Bilera Agiriak” (1949-1964), Sendoa, 1982, 152. or. (28) Joxemarik aipatzen ditun maisu bi honeek eskola bereko maisuak ziran. Lehena, errena, Jose Castañeda Blazquez. Jose Maria (25) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or. de Assas y Uriarte (honela agertzen da garai haretako eskola agirietan), bestea. (26) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or. (29) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26-27. or. (27) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an). (30) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or.

114 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 115 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

zuzen parte hartu eban berak. Lenengo Itziarren gelditu giñan; urrengo Loiola'n. Bietako eliz eta ikustekuak ikusi ta azkenengo onetan asko- “Etxebarria'tar Ixidor'ek jakin ebanean, neuk esan- ren dirua ederto eralgi be bai oroigarri eta uskeriak eros- da, laterriko eskoletako zuzendariagaz artu-emonetan asi ten. Gero Errezil, Tolosa ta Donostian'n ziar Ondarrabi'ra. nintzala, dirua emon eustan maixuarentzat, olan errezago Emen geroana bazkaldu, atseden aldi bat artu ta lortuko genduala-ta euskereari berak atea zabaltzea esko- Donosti'ra Acuarium ikusi ta Igeldo'ra jolastera. Ta emen letan” (31). bata ikusten ta bestian jolasten diru guztiak eralgi gendu- Hau da lehenengoa. Joxemari Etxaburu bera Santos zanian, etxeruntz urten genduan zortzirak inguruan ta Reiriz zuzendariarekin hartuemonetan ipini izan zanekoa. amaiketan elgu giñan Ondarru'ra. Beste hau, ostera, Iñaki Deuna kaleko eskoletan Bai arunzkuan ta bai onuntzkuan ba-zan alaitasuna Joxemarik berak egiten eban “maisu-lanaz” lotuta dago. autobusean; bateko txistua ta besteko abestiak, ixildu be ez giñan egin. Txoferraren belarriak atseden ederra artuko “Au be esan bear dot, polita da-ta. Eskoletako maixu eben errira eldu giñanean! zuzendariak urte aretan, neuri be, bein, diru apur bat emon eustan: iru-lau ogerleko. Jakiña, ez neutsan artu nai izan, Berba baten esateko iñoiz be aztuko ez jakun eskur- neuk berai emondako dirutik. Baiña bere naira makurtzea siñoa egin genduan” (33). obe neban ta artu egin neutsan. Edozelan be nire andreak, Ibilaldi-txango hau aitatzerakoan, han izan ziran danik gitxiena be pozik artuko eban, bear be izango eban- ikasle ohiek be berrets egin deustez Joxemariren oroitzapen da. Emon neutsan diruen jaubea zan Ixidor'eri komedia guztiak. Hondarribian jan eben “zapata kajan etxetik ero- politaren barri” (32). andako ogitartekoa” gogoratu jake berehala. Iñaki Deuna kaleko eskoletan euskerazko eskola Pozarren eta harro herrira itzuli ziran “Joxemari berezi harek jardun eban lehen urtean, 1962-63 ikasturtean, Beleron” eskolako umeak. Baeukien, euki be, zertaz poztu ikasturteari amaiera emoteko-edo (garai hareetan eskola eta harrotu. guztietan ohikoak ziran honelako eskursiñoiak ikasturtea amaitzerakoan), Joxemariren euskal eskolako neska-muti- Euron euskal eskolea, iluntzeko orduetako eskola lek be Hondarribiara egin eben euren eskursiñoia, Joxemari xumea izan arren, ez zan, ez, azaren barrenengo orria. Ezta K A

O bera buru ebela. gitxiagorik be! Eta, ganera, euron patrikeratik ezer ordain- K

A du barik egin eben eskursiñoia, herritar euskaltzale batzuen D

N Ibilaldi honen zenbait xehetasun Joxemarik berak

O diru laguntzari esker. M emoten deuskuz: E K

A Hondarribia aipatu dodanez, jakingarri deritxat, I

L “(..) Santixa egunian eskursiño eder bat egin gen- L

I Joxemari Etxaburuk berak aspalditik euki izan dabela har-

M duan Ondarrabi'ra neguan euskal ikastolan ibilten garan A

F tuemon estua gaur egun bizi dan Hondarribia herriagaz,

Z umeak. Gure etxekuak danok izan giñan, aita ta ama ta I

Ñ hondarribiarra izan zan-eta Juanita Igiñiz bere emaztea I

G Sabintxu be bai. Danetara, 28 lagun. I zana. U R U B A X T

E (31) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or. (32) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or. 1963ko uztailaren 25a. 1962-63 ikasturte amaieran, euskal gau-eskolakoak eskursiñoira joan ziren. (33) Idazki hau Joxemari Etxaburu berak 1963-1964 ikasturtean bere gaueko eskolarako prestatu zituan orri xumeen artean agertzen da, 49-50. orrialdeetan.

116 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 117 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Lore Jokoak. Boga-Boga aldizkaria, 1964ko abendua-1965ko urtarrila, 4. or.).

ziran “Bide Onera” aretoan. Aretoa bera jendez bete-bete. Aurrean herri eta erbesteko agintariak. Tartean Euskaltzaindiako ordezkariak be. Jose Artetxe jaunak, Lore Jokoen zaindariak, bere berbaldi-

K txoa esan ostean, sarituen izenak A

O aldarrikatu zituan idazkariak. K A D N

O Olerki atalean, “Behar zai- M

E tut laga” olerkia irabazle atara K

A zan, eta honen egileak, Antonio G A Z Bilbao Monasteriok, eskuratu A M

E eban Bizkaiko Foru Aldundiak ipi- U

R (34)

O nitako 10.000 pezetako saria . L O

N Antzerki atalean, Salvador A M I Garmendiak, “Historia triste bat” Ondarroan, 1964ko ekainaren 14an. Txomin Agirre idazlearen jaiotzako antzezlanagaz irabazi eban 100. urteurrena. Plaza Musika, frontoia eta korreta jendez gainezka, Kresala Alkarteak ipinitako euskal dantza alardea ikusten. Beherengo argazkian, antolatzaile eta 10.000 pezetako saria. laguntzaileak mahunezko erropekin Eta horrela gaineruzko beste zortzi sarituen izenak. A. Zubikarairena hiru aldiz izendatu TXOMIN AGIRRE EUSKAL IDAZLEA eban idazkariak, hiru sari irabazi JAIO ZANEKO EHUNGARREN URTEA ebazan-eta. Jose Santos Reiriz, OSPATZEN. herri eskoletako zuzendaria bera Hurrengo ikasturtean, hau da, 1963-1964 ikasturte- be bi aldiz. an, Ondarroako herria bera, eta euskalzaleak batez be, barren barrenetik ukitu zituan egun gogoangarria iritsi A. Zubikarai eta Jose Santos zan. 1964ko maiatzaren 4a, hain zuzen. Txomin Agirre Reiriz, biok, Txomin Agirreren abadea, euskaltzale fina eta “Kresala” eta “Garoa” eus- omenez egitaraua antolatu eban kal elebarrien idazle entzutetsua, besteak beste, herri batzordeko partaideak. Ondarroan jaio zaneko ehungarren urtea. Lore-Joko hareek gogora Egitarau zabala herritarrentzat. ekarterakoan, zelan aitatu ez Lore- Joko hareetako apaingarri eta Jose Santos Reiriz, herri eskoletako zuzendariak be, Gertaera hau ahalik eta ospe handienaz gogoratze- xarma bilakatu ziran erregiña eta honen zerbitzariak? ez eban atzean gelditu nahi, kontixu, eta 1963-1964 ikas- ko, egitarau zabala prestatu eban horretarako Antolatzaileek herrian banan-banan aukeratutako zazpi turtearen hasieran bere eskolako gurasoei igorri eutseen Ondarroako Udalak sortutako batzorde bereziak. neskatila lirain eta ponposa, goitik behera zuriz jantzita... gutun bat. Batzorde honen ardurapean, hain zuzen, hainbat ekintza Nabari danez, ekintzaz eta ospakizunez betetako egi- burutu zan 1964. urte osoan zehar. “La Escuela para el pueblo: el pueblo para la taraua. Beti be, euskerea aintzat hartu eta goratzeko asmo- Escuela”, bere maisu lanetan betidanik Ondarroan izan Benetan, arrakastatsua gertau zan bagilaren 7tik tan antolatu eta burututakoa. eban jomuga aitatu ostean, honela inoan: 14ra ospatutako kultur astea. Euskal giroko ekintzaz Txomin Agirren omenez Ondarroan bete zan egitarau betetako egitaraua. Euskal Kulturearen erakus-leiho “Así me enfrento ahora con uno de sus más destaca- mardula eta herritarrengan izan eban eragina islatzen deus- aparta. Zeozer nabarmentzekotan, Euskaltzaindiak dos acontecimientos: el próximo año de 1964 es el I kuz, besteak beste, garai haretan Ondarroako parrokiak Ondarroan bertan egin eban batzar berezia, Meza Centenario del nacimiento de D. Domingo Aguirre, el argitaratzen eban Boga-Boga “Boletin de las Nagusia Bilboko Gotzaiak emona (meza honetan ondarrés que en la región vasca franco-española más enal- Organizaciones Parroquiales” eritxon aldizkariak. Hainbat Parrokiako koruak estreinau eban 2002.urte honetan hil teció la joya inmemorial del idioma vasco. aipamen azaltzen dira bertan, 1963-1965. urteetan. dan Bitor Ureña Bandako zuzendariak Txomin Agirreren Nuestro Grupo escolar no dispone de medios mate- ziran “Lore Jokoak” be. Hamabi atal edo arlo ezbardineta- omenez konposatu eban meza barria), Bilboko Olaeta riales, ya que no cuenta con ayuda alguna, pero nos sobra rako sariak iragarri ziran. 44 lan agertu ziran sariketeara. balletaren eta Donostiako Goizalde dantza taldearen emo- el entusiasmo cuando de enaltecer a Ondárroa se trata y Halandabe, parte hartzaileen kopurua oso ezbardina izan Eskoletako umeak be euren omenaldia naldiak, Txomin Agirre beraren “Kresala” elebarrian oina- por ello me propongo durante el curso actual de 1963-1964 zan arlo baten edo bestean. Esaterako, Olerki sariketara 16 eskaintzen: rritutako “Kresaletan” musikadun antzezlana Ondarroako celebrar este próximo Centenario con una empresa cultu- Kresala elkarteak eskainia... behar aurkeztu ziran. Antzerkirako, ostera, bi besterik ez. Goi mailakoak izan ziran baita abendurako iragarri Abenduaren 20an, eguerdian, “Lore Jokoak” jokatu (34) Saritutako olerki hau osorik irakur daikezu “¡Boga-boga..!” Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizkarian, Diciembre 1964-Enero 1965, 7. or.

118 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 119 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA A O K A D N O M E K A I K R A R O A K B E A X D T N E O I M N E O K D A N I R A R A A B B E E S X O T J E I N O

Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan, Gazte Antzerki taldea. Ezkerretik eskumara eta behetik gora: Miren Etxebarria, D N

Miren Lore Etxebarria Etxaburu, Pilare Markuerkiaga Badiola (hiru neskatxu hauek ez ziren antzerki taldekoak; egun horretan sariak irabazi zituzten), A A B

Begoña Bengoetxea, Jose Mari Zubikarai Olea eta Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi; ???, Maria Jesus Gandiaga, Jose Antonio Arkotxa Atxukale, E S O eta Jone Markuerkiaga Badiola; Kepa Urkiza Bilbao, Jose Santos Reiriz maixua, Juan Gallastegi Osa Akilla, Joseba Garcia Ibazeta, Jose Ibazeta Cousillas, J Iñaki Etxaburu Igiñiz, Cousillas, Itziar San Martin Aizpurua, Koldo Etxaburu Arantzamendi, Enkarna Zarraga Txakartegi eta Dioni Larrinaga. (Atzean lau Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan. Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskenatoki buru agertzen dira ez dugunak lortu ezagutzea) Saritu biak, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Lorea Etxebarria Etxaburu lehengusu- aurrean. Iñaki Etxaburu Igiñiz irabazlea, Jose Aranbarri "Amadea" alkatea lehengusinak, sariketean irabazitako kopak eskuetan daukezela. eta Luis Egaña udal langileagaz. ral, conforme al magnífico ejemplo que nos dió ese gran Zer esango ete eban Txomin Agirrek berak zuzenda- vascófilo ondarrés, Don Domingo Agirre. ri falangista bat eskolan euskerea eta euskal kulturea bul- zan zerutik jausitako maná izan, ikasturtean zehar eskole- garren urtea zan, eta an egin zan sariketearako gertuten tzatzen ikusi baleu? Ondarroako Herri Eskolako “D. Jose (37) Mi plan es el siguiente: tan, batez be euskal gau eskolan, umeekin egindako beha- ibilli giñan” . maisua”ren euskerearenganako zaletasuna ez ete zan rraren emoitzea baino. 1º. Con todos los alumnos que dominen la escritura Txomin Agirreren mirari bat? Bere proposamenak, ostera, “Jai arek eratu zituen batzordekoa nintzan neu be, ta y lectura, realizar sistemáticos ejercicios de lectura, escri- zelako erantzuna jaso ete eban ikasleen gurasoengandik? “Ikasturte honetan, astelehenetik ostiralera, egunero umeen sariketearen arduradun neu izan nintzan. Epailleak tura y redacción en vascuence, tres días a la semana y batzen ginan umeak gau eskolan. Iluntzeko orduetan, orain neuk aukeratu nituan: Zubikarai'tar Augustin eta Azpiri'tar Kasua da, eskola maisuak amesten eban umeen jaial- durante la última media hora de su permanencia en el be. Hiru egunetan, euskerea lantzeko “Kamiñazpi”rekin. Jose Mari eta azkanean uts emon eban beste bat. Amaika di berezia ospatu egin zala 1964ko maiatzaren 4an. Txomin Grupo escolar. Beste bietan, antzerkia ikasteko “Atxukale”kin. urte izateko eukazen neure seme Iñaki'k irabazi eban lehen Agirre jaio zan egun honetan, hain zuzen, herriko umeak saria nagusietan, eta Etxebarria'tar Loreak lobeak, txikia- Utzi bearko” eukan izena Atxukale”kin gertau gen- 2º. Ensayo de canciones clásicas vascas para vitali- izan ziran protagonista. goetan” (38). zar en la juventud ondarresa el cancionero regional. duan antzezbeharrak. “Atxukale”k berak aukeratu eban. Ume guztiak, parrokian mezea entzun eta gero, Kale Eta izan zituan bere tirabirak, gipuzkeraz idatzita egoala- Sariak izendatzeko orduan, halandabe, eritzi ezbardi- 3º. Preparación de un festival infantil vasco, a cele- Handiko sarreran, Txomin Agirre beraren omenez ipinitako ko. Hiru ordu laurden pasatxo irauten eban antzerkiak. Nik nak agertu ziran antolatzaileen artean. brar en la localidad el próximo año de 1964. oroitarriaren aurrean alkartu ziran euren omenaldia eskain- neuk argazkilari papera egin neban. Eta txalo ugari jaso tzeko. Besteak beste, bertan abestu eben J. Belaustegi orga- “Jai batzordean barru-barruan ebillen Santos Reiriz (...) cuento con la colaboración meritoria y asesora genduan “Bide Onera” zineman egin genduanean. nisteak egindako “Gogoan zaitugu” ereserkia. galiziar eskola zuzendaria zan sariak ipiñi zituana. Dirurik de D. Jose María Echaburu y D. Gregorio Ituarte y unica- Geroago, eskola nazionaletako jolastokian be emon ez eban nai saritzat emotea, dirua, umeei txarto irakasteko mente solicito de cuantos padres estén de acuerdo con mi Gero, ikuskizun paregabea eskaini eben umeek eurek genduan beste behin. Txomin Agirren omenez egin zan aste izaten zala-ta. Nik ostera nai neban. Eta umeak azterketa propósito la conveniente autorización para que sus hijos, “Bide Onera” antzokian. Kultur ekintzaz betetako jaialdia: kulturalean, uste dot” (36). egiten ziarduen une berean, kalera urten neban, ea nunbai- reuniendo las condiciones precisas, intervengan en este Dantzak, antzerkia, ... Goiko argazkian agertzen jakuz, hain tetik diru apurren baten jaube egiten ete nintzan. Bereala Eta, jakina, hor aurkitzen dogu barriro be Joxemari empeño escolar de celebrar con una labor cultural vascon- zuzen, “Bide Onera”ko jaialdian antzerlana eskaini eben C. Azpiri'tar Joakin ikusi neban; esan neutsan jazoten jakuna Etxaburu bera beharrean. Udalak sortutako batzorde bere- gada el I Centenario del preclaro ondarrés, D. Domingo Arriola ikastetxeko eskola-umeak. Honen erdian, bi pertso- ta iru milla laurleko emon eustazan eta eskolara biurtu eta (35) zian be buru-belarri sartuta ibili zan. Joxemarik berak hone- Aguirre” . na nagusi: bata, Jose Antonio Arkotxa “Atxukale”, euskal- ta maixuaren eskuetan itxi nituan. Ala be, ez zan dirurik tzale fina eta euskal idazlea. Antzezlari aparta izanik, berau la gogoratzen deuskuz orduko beharrak: Eskoletako zuzendariaren idazki honi argi eta garbi emon saritan. aritu zan antzezlana umeei erakusten. Bestea, nabaritzen jako ume mailan be zeozer berezia antolatzeko “Bigarren urtean Domingo Agirre jaio zaneko eun- “Atxukale”ren alboan, lehenago be hainbat bidar aitatu Meriendea egin zan bertan eskolan. Euskerea sarike- berak eukan borondatea. Handik gutxira, hain zuzen, Jose izan dogun Jose Santos Reiriz, eskoletako zuzendaria bera. Santos Reiriz bera aurkituko dogu Udalak sortu eban batzorde bereziko partaide lez beharrean. Herritarrak hunkituta laga ebazan jaialdi bikain ha ez (36) Joseba Andoni Etxebarriaren oroitzapenak. Ikus Koldo Etxaburuk eta Joseba Andoni Etxebarriak, biok, neroni egindako adierazpenak (02-X-22an). (37) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or. 35) “¡Boga boga..! Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizkaria, Diciembre 1963, 10. or. (38) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 23. or.

120 Ondarroa 2002 121 Ondarr oa 2002 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

tara joan eta antzerkia emon eben umeak batu ziran eta geu “Zeozer egiten genduan, baiña gauza on gitxi atara- José Santos Reiriz” (43). iru nagusi: eskola zuzendaria, Atxukale ta neu” (39). ten genduan: itxurea geiago zan egiten genduana baiño. Ta ESKOLEA EUSKALDUNTZEKO LANEAN, Jose Santos Reiriz eskoletako zuzendariak 1966-67. geiago nai neban. Ikastola Nazionaletako legezko orduetan BESTE MAILA BAT GORAGO. ikasturterako agertzen deuskuzan asmoak aurrera eroan ete euskerea sartzea zan neure naia. Ta lortu be egingo neban TXOMIN AGIRREREN Azken hiru urte hareetan egindako lanagaz ez egoan zituan? Joxemariri iragarten eutsan plangintza zehatza erriz aldatu bearra izan ez ba'neu. Irakurri, berak eskole- OMENALDIAREN OSTEAN ZER? bape pozik gure “Kamiñazpi”. Ordura arte lortutako emai- burutu ete zan? tzei murritzak eritxen, antza. Euskerea tarteko izanik, aha- tako zuzendariak bialdu eustan eskutitza neure herritik alde Txomin Agirreren urteurrenak, egitan, euskerearen egin ta seigarren illabetera” (42). eta euskal kulturearen susperraldia ekarri eban Ondarroara. lik eta onenaren bila beti. Benetan nekaezina gure Joxemari. Joxemarik berak Hondarribiara alde egin eban bere JOXEMARI ETXABURU BERA... Euskal ekintzaz blai joan zan 1964. urtea. EUSKAL GRAMATIKA EGILE. Eta beste pausu bat emon eban 1964-1965. ikasturte- familiarekin 1966. urteko lehen egunetan. Baina, Txomin Agirreren omenez egindako ospaki- Euskerazko maisu lanetan ikusi dogu jada gure an. zunak amaitu eta gero zer? Baina ezin ezelan be apurtu Joxemari bera “Kamiñazpi”. Baina euskerea irakasteko, materialea sortu Ondarroarekin lotzen eben txikote lodiak. Hondarribian Txomin Agirre idazlearen eun urteurrenak, egia esan, “Gabeko euskereazko eskoleagaz gauza on gitxi ata- behar zan nahitaez. raten genduan; geiago nai neban. Egunez nai neban ipini. bizi arren, Ondarroan eukan ipinita bere pentsamentua. euskal kultura arloan emaitz onuragarri eta iraunkorrak be Izan be, garai haretan hutsaren hurrengo mailan Eta “permanencia” izena emoten jakon orduan, nai eben Ondarroako umeak, euskaldunak gehiengo handi batean, itxi eutsozan Ondarroari. egoan euskal irakaskuntzarako materialaren sorkuntza. Nun guztientzat ipintzea lortu neban. Dña. Blanca Leibar'en ahalik eta gehien alfabetatzea zan, izan be, bere ardurarik ete egoazan 1962-1963. ikasturterako Ondarroako alkateak Batzuk aitatzekotan, urte horretan eratu zan eskolan ipiñi eban euskereazko eskolea zuzendariak. handiena. Eta eskola ordu barruan umeei euskerea irakaste- “Kresala” kultur alkartea (ordura arte “Grupos Artísticos ko eskaria zuzendu eutson jada ezaguna jakun eskoletako eskatu eta Euskaltzaindiaren batzarrean aitatu ziran libu- de Ondarroa” izenagaz lanean ari zan herritar multzoa). Maistrea ondarrutarra zan, baiña arek ez eban ira- zuzendariari berari. ruak? Baina honetan be eredugarri dogu gure gizona. kasten; egon bakarrik. Bein be euskereazko orri bat ez Euskal kulturearen habi eta eragile sutsua gaur egun be. “Euskerazko eskolia emoten hasi nintzanian, ez neu- ebala irakurri zamea jokatuko neuke. Irakasteko, mutil eta Harrigarri begitantzen balitxatzu be, irakurle, Jose kan ezelako libururik eta gaiñera ez neban nai dirurik “Lore-Jokoak” zirala-eta, A. Zubikaraik idatzitako neska gazte bi bialdu nituan: Goiko Torre'ko Jose Luis eta Santos Reiriz eskoletako zuzendariak berak 1966ko bagila- gasta eragin umeai liburutan eta neuk egiten nituan zeoze- “Mariñelak” euskal antzerkia musikatzeko Ondarroako Patxi taxistearen alabea. ren 11n erantzun eutson Joxemariri, beronen proposamen- Udalak ipinitako 10.000 pezetako saria inork ez eban jaso. eskaria abegi onez hartzen ebala esaten. lako batzuk. Lekaimetan be sartu nintzan. (“Gurutzeko Alabak” Jose Mari Altuna azpeitiar musikariak aurkeztu ebanak ez Santos Reiriz'ek makiñan kopiau eustanaz gaiñera delako mojak Ondarroan eukien ikastetxeaz ari da). (...). “Estimado Jose Mª: ei eukan, epai mahaikoen eritziz, saria irabazteko adina beste bi be egin nituan. Beti lengoa baino obea egin naian. Ona, neska bi bialtzen nituan irakasle lez, amasei urteko baliorik. Esku hutsik gelditu zan Azpeitiko musikari trebea. Recibí su carta y comprendo todo su afán que por mi Azkanengo egin nebana, orfeoiko iru neskatillen artean neure alaba Karmentxu ta Bedialauneta'tar Mari Antigua. halandabe, Kresala alkarteak bere errepertorioan sartu, eta parte es correspondido plenamente y desde ahora le comu- makinaz kopiau eusten, Koldobika Ituarte'ren alaba zarre- Emen be, beste eskolan lez, astean birritan-edo izaten zan, Euskal Herrian zehar hainbat antzokitan antzeztu eta abes- nico que voy a plantear un plan para el próximo curso con nak-eta” (44). tu eban hurrengo urteetan, ikusleen txalo artean. egun bakotxean ordubete. Emen urte bi egin genduzan eta los alumnos y alumnas de la Escuela, a base de media hora “Permanencia” denporan egiten genduan eskoletan, urte los lunes, miércoles y viernes, por la tarde, de 4 a 4'30 y Oraindik gordeten dira 1962-1963 ikasturterako Euskerearen irakaskuntzeari dagokionez, ostera... bat uste dot. dividiendo los alumnos y alumnas en los que saben leer y prestau zituan bere “euskal gramatika” bitxiaren hainbat orri. “Ez dakit zelan deitu eurai, ez euzkeraz, ez erderaz”, Joxemari bera erabat kezkatuta agertzen zan euskere- Euskerea irakasleai, nire alaba eta besteai, neuk en los que no saben y cada uno en su aren onerako ezelako emaitz edo ondoriorik lagako ete ordaintzen neutsen. Illean zortzi-amar ordu egiten zituen clase y durante el horario normal tendrá eben ospakizun hareek. Izan be, ospakizun hareek amaituta eta lenengo urtean illeko bosteun eta bigarren urtean sei- la clase del maestro, como una parte más gero, euskereari laguntzeko zeozer eratuta lagatea zan reun laurleko emoten neutsezan. Ez zan gauza andia, baiña de la formación integral y como medio berak uste eta nahi ebana. Baina... mutilla kenduta, beste iru neskak ez eben geiago galtzen” adecuado para mejor desarrollar tanto (41). la inteligencia como la de conseguir que “Lentxuago esan dodan lez, Domingo Agirre'ren jaio el real valor del idioma nativo se revalo- zaneko eungarren urtea zan. Baten, udaletxean batu giñan Urrats barria. “Permanencias” eritxon ordua -egune- rice, cultive y no se pierda. bere eunurtegarreneko jaiak egiteko ipiñita egoan batzor- an ordubete, eta eskolako derrigorrezko orduak amaitu eta dea. Orduan egiteko ziran gauza guztiak, euskerea aintzat gero- eskolako irakasle bakotxak bere gelan emoten eutse- (...). artu eta gorateko ziran. Ta orduantxe zan aukerarik onena en gura eben ikasle guztiei. Ordu hori, borondatezkoa Le repito que voy a esbozar el ta Don Imanol'ek eta biok esan genduan, areik jaiak amai- zanez, ikasleek ordaintzen eben. Halandabe, hainbat ume plan y deseo implantarlo el próximo tutakoan be euskereari laguntzeko zeozer eratuta laga bear gelditzen ziran eskolan, “permanencias” delako ordu horre- curso. Casi me alegro de que sea así, zala. Bestelan, ez eukela zentzunik orduan, eungarren urtea tan. pues de esta forma tendrá más mérito mi betetzen zalako, euskereazko ainbat gauza egitea ta gero servicio, pero hay que tener en cuenta ezer be ez egitea, bere etorkizuna ain txarra ikusita. Euskerearen irakaskuntzea “permanencias” ordu horretan sartzea aurrepauso garrantzitsua izan zan que no sólo depende de mí -intervienen Baiña ango batzuntzat, jaiak amaitutakoan ez zan Joxemariren asmoetarako. Beronen ekineari esker, euskere- los demás maestros- y no puedo exigir en (40) ezer be egin bear euskerearen alde. Ezta pentsatu ere!” . ak be iluntze-gaueko ilunpetatik jauzi egin eta argitara los demás la entrega y sacrificio que estoy dispuesto a enfrentar. Eta egin be ez zan ezer egin. Akabo gure Joxemariren urten eban. Herriko eskoletan, ganera. Halandabe, ezin ametsak euskerearen aldeko beharrak beste maila batera asetu gure Kamiñazpi Cuando tenga el plan hecho, ya se jasoteko. Eta Joxemarik berak be betiko bide maldartsuari lo mandaré y usted podrá sugerir algún ekin behar izan eutson. JOXEMARIK JADETSI detalle que lo haga más eficaz. EZIN IZAN EBAN AMETSA.

(39) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 23. or. (42) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 30-31. or. (40) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 29. or. (43) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 31-32. or. (41) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 29-30. or. (44) Jose Maria Etxaburu berak 1998-X-5ean idatzitako gutun batetik hartutako pasartea

122 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 123 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Ondarroa, 1963an. Apunteak. 94 orrialde Ondarroa, 1964an. Apuntes de Gramática Vasca, 40 orrialde. J.M. Etxaburu Etxaburu. J.M. Etxaburu Etxaburu Orri batzuk. (azala eta kontrazala)

tseen egun baten jada ezagunak jatsuzan eus- rik ez eban ezagutu eskoletan. Irakurteko liburuak be gaz- kal gau eskolako ikasle ohi biei, eta eskuetan telerazkoak. hartzeaz batera, biak aho batez, biok alkarri Halandabe, berak dinoskunez, ume-umetatik ohituta begira, barrez: egoan euskeraz irakurten. Kristau dotriñea euskeraz ikasi “Orri honeek, Joxemariren usaina be eban ba. Eta etxean eukezan liburu garauak be -eleiz libu- badaukie. Eskolara sartzen zanean, berak ruak-, euskerazkoak ziran. Geroago, hamalau urte eukaza- fabrikatik ekarten eban usaina, usain berbe- la, “Argia” asterokoa bere eskuetara iritsi jakon, eta astero ra. Orduko usaina, izan be, ez da sekula irakurten eban oso osorik. ahaztuten, eh! Horrela, etxeko liburu garauak eta “Argia” astekaria Orri honeek ondo be ondo ezagutzen irakurriz, bere burua alfabetatzera iritsi zan gero euskal gra- doguz. Honelako orriak emoten euskuzan ba matika egile izango zan “Kamiñazpi” idazlea! bakotxari eskolara joaten ginanean, zatika, egun batean orri bi, bestean hiru... Honelako orriak Joxemariren eskolan ibili JOXEMARI ETXABURU ginan ume guztiok euki genduzan. “KAMIÑAZPI”REN TESTAMENTUA. Liburu bat be erabilten genduan. Irakurketarako. “Xabiertxo” izan zan 1965. urteko udabarria. Igandea. Eguerdian hainbat Joxemari “Belero”n eskolan erabili gen- ondarrutar euskaltzale alkartu zan Bide Onera antzokian. duan liburu bakarra. Euskerearen alde Ondarroan beharrean ziharduen herritar batzuen eraginez -tartean gure Joxemari bera be, zelan ez! (...) euskerea tartean egonda- Zarautztik etorritako umeek eus- Orduko beste oroimen bat, ba... kal jaialdi polita eskaini eutsen Ondarroako herriari. Joxemarik esaten eban erderazko berba asko Baina egun honetako euskal jaialdia, ez zan izan erabilten genduala. Baiña berak beti esaten garai haretan egiten ziran beste hainbat euskal jaialdien euskun, Ondarroan txartoen esaten zan ber- modukoa. Euskal kontzientzia esnatzeaz edo indartzeaz bea zala “guazengatxin”. “Zer da “guazen- gain, beste helburu bat, zehatzagoa, dantzatzen ari zan gatxin” hori? Esan! Esan! Zer da “guazen- antolatzaileen buru-muinean. gatxin”?”, esaten euskun, bero-bero eginda. Eskolan ahalegin handia ipinten eban guk Ezkutuko helburu hau jaialdian alkartu ziranei jakin txarto esandakoak zuzentzen” (45). eragin eutsen aurkezle beharretan jarduten egoan Juanito Arantzamendik. Danen aurrean irakurri eban idaztiak hone- 1963-1964. ikasturtean, Txomin la inoan: Agirreren ehungarren urtea zala-eta, jauzi garrantzitsu bat emon eban. Hasiera bateko “Egun on jaun eta andreak! orrixka hareen ordez, “Apuntes de Euskal jai atsegingarri bat zueri eskeñi naian ale- Gramática Vasca” txostena prestau eban. gindu gara. Baiña egia: jai au erria emen batzeko aitzaki Txosten xumea hau be, C. Arriola eskoletan bat baiño ez da izan, eusko ikastolatzaz berba egiteko. bertan, multikopistan argitaratua 1964ko urtarrilaren 20an. Baina, edozelan be, txoste- Euskerea, gure euskalduntasunaren oiñarria noiz na! 40 orrialdeko txostena! ilgo arkitzen da, geienbat geu euskaldunokgaitik. Orain 30 aitortzen dau Joxemarik gutun berean. edo 40 urte euskerea besterik entzuten ez zan errietan, gaur Honelako 94 orri prestau zituan ikasturtean zehar. 30 1963-64 ikasturtean C. Arriola ikastetxean egindako erderea nagusitu da; ta zarrak iltean, eurakin batera amai- ikasgaiz osatutako orri moltsoa. Bertan, euskal gramatikea- lanaren frutu mamitsua dogu Jose Mari Etxaburuk berak eta tuko da erri orreitan. Euskal Erria Euskal Erri danetik, ren deklinabide eta aditzaren hastapenak azaldu, eta euske- Jose Santos Reiriz zuzendariak, alkar lanean, -batak idatzi, millaka urtetan erabili dogun berbeta maitia. Urrunera raz idazteko ariketak eskainiz ganera, beste zenbait jakin- eta besteak multikopistan argitaratu-, egin eben Euskal joan barik arkitu geinkez euskerea azkenetan dagoan erri garri be agertzen zituan “Kamiñazpi'k”: hiztegia aberastu, Gramatikea. asko. gutunak zelan idatzi, eta, batez be, Ondarroan esaten ziran A zelako ikuskizuna alkarregaz beharrean ikustea Baiña euskaldun biotzekoak, au ezin leiteke! Ezin “erderakadak” edo gaizki esandakoak zuzendu... Joxemari Etxaburu, abertzale peto-petoa, eta Jose Santos geinkio euskereari ilten laga, geure zanetan euskaldun odol Europa'n, eta danen sendabidea, ikastolak izan dira. Euskal Gramatikearen nolabaiteko hastapena! Reiriz, falangista sutsua! Bestalde, a zelako garaitzea eta tantarik ba-daukagu. Euskereari bizitza indartsua biurtzen Ikastola barik, makalik arkitu dan iñungo berbetarik ez da Joxemari Etxabururen gogo biziaren eta lanzaletasunaren poza Joxemari berarentzat be! Joxemarik berak be, hain alegindu biar gara, ori lortzea geure eskuan dago geien- sendotu. Gure euskerea indartzeko bide ziurrena orixe da. oroigarri eta lekuko! zuzen, euskerearen zapalkuntzea jasan behar izan eban ume bat-eta. umetatik. Au olan dala ikusita, euskaldun on asko dira Euskal Erria'n Joxemarik berak egindako orri moltsoa erakutsi neu- Orretarako, modu askotara jokatu biar dogu, era alegin guztiakaz euskal ikastolak ipinten diarduenak”. Bere umetako eskola garaian, gaztelera hutsa beste- askotara lan egin geinke. Baiña lenengoak, ikastolak dira. Orain euskerea arkitzen da lez, ia illean arkitutako berbeta Hilzorian ikusten daben Euskerea salbatzeko bat baiño geiago biztu ta indartu dira geure egunetan Ikastolen beharra eta premia larria azpimarratu ostean, (45) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).

124 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 125 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA: EUSKAL KULTURAREN KABIA

ordura arte Ondarroan euskerearen alde egindako beharra- asmatu eta martxan ipini nahi eben jardunbidea be jakin ren balantzea be eskaini eben. Bide batez ondarrutarren eragin eben jaialdian bertan: ardurarik eza be salatzen. “Neskatillak asiko dira aterik-ate ikastolen alde zeo- “Geuk be euskerearen alde zeozer egin naian, aal zer emon nai dabeenen izenak artzen. Ez entzun-gor egin TXATXAMATXALINATXUKirmen Uribe Urbieta doguntxoa egin dogu arazo onetan. Lau urte dira umeai euskerearen eskabideai! Guk gaur gure denpora onetan ez euskereaz irakurten eta idazten irakasten asi giñala. Baiña ba-dogu gaizkatzen edo salbatzen euskerea, ez da geiago lotsatu egin biar esaten be. Ez dogu ezer egin. Erriak ez zer egiñik; biarko gizonak ilda arkituko dabe ta ildakorik ez ditu aintzat artu euskereazko eskoleak. Beti eta era guztie- da biztuten. tara euskerearen alde jokatzen dabeen iru-lau sendi edo Egin bear dana, oraintxe egin bear da ba. familia bakarrik arduratu izan dira euren umeak ikastola orretara bialtzen; gaiñontzeko erri guztiari ez dautso ardu- Ondarrutar maiteak, lagundu euskereari, eutsi eus- rarik izan euren semeak ikastola orretara juan edo ez juan. kereari!” (46) Umeak, nai dabeenak sartu eta aspertzen diranian, urten. Honela amaitu zan Juanito Arantzamendik, antola- oesia emozioa da gauza guztien gainetik. Horixe 3. Tirikitena, Alantxe izan dira emengo kontuak. Beti eurai ondo ezin tzaileen izenean, “Bide Onera” antzokian irakurri eban agi- ematen zuen aditzera Giovanni Pascoli idazle italia- baltzamorena, eginda ibilli ta alan be azkenerako iru-lau ume besterik ez ria. Kasua da, agiria idatzi ebana, Joxemari Etxaburu rrak 1902an argitaratu zuen liburuak. Liburuaren dira gelditzen. Nun dago Ondarroa'ko euskaltzaletasuna? ontza bat txokolate “Kamiñazpi” bera genduala. Horregaitik, hain zuzen, agiri Pizenburua Mutikoa zen, eta den-denok barru barruan dau- goizian onena. Umeai euskal izenak ipiñi ta erromerietara joan eta hau “Joxemari Etxaburu “Kamiñazpi”ren testamentutzat” kagun ume horri buruz egiten zuen Pascolik berba bertan. saltoka ibilteagaz dana eginda dagoanik ez daigun uste hartu dot. Pascoliren ustez ume bat bizi da gu guztion barruan, eta gu izan. Orreik ondo dagoz baiña euskeltzalea izatea ori baiño zahartuz bagoaz ere barruko ume hori ez da ioniz hazten, Agiri horretan, hain zuzen, ezin hobeto isladatzen eta geiago da. Euskerearen kezkea euki ta bere alde beti ale- ume izaten jarraitzen du bizi garen artean. nabarmentzen dira, neure uste apalean, Joxemarik berak gintzea da euskeltzalea izatea; umeak euskak ikastoletara Ikuskizuna egin eta Mikel Urdangarinek diskoa kale- euskerearengana senti eta bizi zituan -eta gaur be senti eta Umearen begiek gauza beriak ikusten dituzte aldioro, bialdu, euskereazko izparrangiak erosi ta abar”. ratu zuenean, bizitzak gutxitan eskaintzen digun ezusteko bizi ditun- maitasuna eta ardura batetik, eta berak harritu egiten dira eguneroko gauzarik txikienarekin eta atsegina izan nuen. Behin, Mariñela tabernan geundela, Benetan ezkorra azken lau urteetan Ondarroan eus- Ondarroan euskerearen alde egindako beharra eta honen barru-barrutik senti dezakete egun berean, minutu gutxien bertako Pedro Urresti hurreratu eta esan zidan kerearen alde egin den beharraren balorapena! balantze gazi-geza bestetik. tartean, munduko pertsonarik zoriontsuenak direla, eta Txatxamatxalinatxu irratian entzun zuela eta harri-harri gero, munduko bakartienak. Pascoliren iritziz poesiarik ez eginda geratu zela, berak haurtzaroan entzuniko kanta hura Ostean, Ondarroan ez dagoala euskerazko ikastola- Halandabe, beste herritar askoren ardurarik ezaren litzateke izango gu guztion barruan bizi den ume horrega- ren premiñarik uste ebenei erantzuten ahalegindu ziran olatu artean etsi eta amore emon barik, ideia eta egitasmo Mikel Urdangarinen ahotik entzutean. Irratiko aldaera tik ez balitz, poesia barruko ume horri hitz egiten uztea baina ezberdina zen. Berak beste era batera ikasi zion aita- antolatzaileak euren agirian. Beste hainbat arrazoien artean, barriei bidea irekiten agertzen jaku bere mezuan. baita, harridura sentitzea oraindik ere bizitzaren aurrean, Euskerearen aldeko lanean, aitzindari barriro be! ginarrebari eta bertso gehiago ezagutzen zituen gainera. “Euskerea ba-dakigula esaten dogu eta liburu edo oraindik ere emozioa. Horregatik, haurtzaroan bizitakoak Pozez hartu nuen berria, hainbat denbora bila eta bila ibili izparrangi bar artzen dogunean, geienok berba asko ezin Ondarroan IKASTOLEA sortzerik ez eban Josemari beste indar bat izaten du gure oroimenean. ondoren kasualitatez suertatu baizitzaidan. Pedrok aitagi- ulertuta ibilten gara. Ta zenbat dira euren eskutitz edo kar- berak jadetsi. Halandabe, etorri izan dira bere atzetik berak Txatxamatxalinatxu kantaren berri haurtzaroan izan narrebari entzuna zion Txatxamatxalinatxu, Agustin Urresti tak euskereaz egiten dituenak, edo egiten dakienak? Ori da jasotako ikurra eskuetan hartu eta bere ideia eta egitasmoa nuen lehenbizi, Anparo Etxaburu amonak kantatzen zuen Otero esaten zioten hari. Oterok kuadrilan kantatzen omen euskereaz jakitea?” gauzatu eta aurrera atara dituenik. Zaldubide kalean. Eta mundu zahar bat jaiotzen zitzaidan zuen eta berak Patxi Lekatxo lagunarengatik ikasi zuen, Egoera tamalgarri honi amaierea emoteko “Kamiñazpi”k euskerea berbiztuteko hazia erein burura dagoeneko garai hartan, artean haurra nintzelarik. itxura. Gauza ezaguna da joan den mendearen bigarren IKASTOLAren beharra sendo eta itxaropentsu aldarrika- eban Ondarroan garai gogorretan. Orain, guri, ondarruta- Gero, urteak beranduago, Bar Puerto ikuskizuna prestatzen erdialdean Ondarroan kantatzeko zegoen ohitura handia. tzen jarraitzen eban agiriak: rroi, jagoku ereindako hazi horretatik uzta ona lortzea. Hau ari ginela, galdezka ibili ginen han-hemenka Jende aldrak ibiltzen ziren kantari, txikiteo garaian gehie- da, Ondarroa, benetan herri euskaldun alfabetatua izatea. Txatxamatxalinatxu kantaren berri inork izango ote zuen nak. Horren testigantza eman du behin baino gehiagotan, “Bai! Ondarroa'n be euskal ikastolen premiñan galdetuz. Ezta arrastorik ere. Ondorioz, Anparoren aldaera besteak beste, Azpillaga beretsolariak. Nonbait gaur egun Hauxe izango da, Ondarroak, bere herriak, Joxemari gagoz. Ta aurten sekula baiño gogo andiagaz asi gara erabiltzea erabaki genuen, jarraian datorren hauxe hain galdua dago kantatzeko ohitura hori. Etxaburu “Kamiñazpi”ri eskaini deikeogun omenaldirik arazo au alik-eta ondoen eroateko. Monjak eta erriko esko- zuzen: leak lengo urteetan lez tokia emongo dauskue. Beste asmo ederrena eta hunkigarriena. Ez da ala, Joxemari? bat be ba-daukagu. IKASTOLETAN SARTZEKO TOKIRIK Pedro Urrestiri jasoriko aldaerak honelaxe dio: EZ DA GELDITU DIRAN UME TXIKIENTZAT, LAU 1. URTETIK SEI URTEAÑOKOENTZAT, ESKOLEA IPIÑI Imanol Txatxamatxalinatxu NAI DOGU, ZEOZER ORDAINDUTA, EUSKEREAZ ETA Oruemazaga 1. jaio zan urtian, Txatxamatxalinatxu ERDERAZ EGINGO DABEENA, GOIZ ETA ARRATSAL- Baseta DEZ. herria eta kofradia ezkondu zan urtian, ONDARROAN, 2002KO URRIAN. hasarratu ziran. Ikusten dozuen lez, ez gagoz geldi. Erriak laguntzen herria eta kofradia ba'dausku, gauza andiak egiteko asmoa daukagu. Erriaren hasarratu ziran. laguntasuna auxe izan leiteke: umeak euskal ikastoletara 2. Txikia izan arren joan daitezan alegindu eta diruz zeozer lagundu”. izan leike abila. 2. Herritarren dirulaguntzea jasoteko antolatzaileek Biba Elantxobeko Herriak ein eixeban tanbolintxerua! portuan juntia, (46) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 33-36. or.

126 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 127 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

Kanttoipe (Grabatua, 1926. BIKANDI

tanbolina kendu rekin errima. Batean tirikitauki onomatopeia ageri da eta ta tanborra ekartzia. bestean tirikitena, morena eta onena hitzekin bat egiten. Batean altza morena kantatzen da, kopletan maiz erabiltzen den formula, eta bestean, erabat bitxia den hitza: 3. Baltzamoren. Nonbait ezaguna zen Ondarroan Tanborrak urten eiban Baltxamorena esaten zioten emakumea eta hargatik ageriko guztizko faltsua; da seguruena. Gainera, beltz koloreak eta ondotik datorren barriz ekarri dabe txokolate ontzak lotura poetiko ederra egiten dute, oharka- bean izanik ere. atabalerua. Bigarren aldaeran soilik ageri diren bertsoengatik zerbait gehiago jakin ahal da. Nonbait tanbolinjolearen 4. ordez atabaleroa ekarri zuten, baina hau ez zen aurrekoa Txikia izan arren bezain ona atera. Azkenik, bueltan ekarri behar izan zuten izan lei zendua. tanbolintxerua. Ezin da jakin ezkondu zena tanbolintxerua Biba Elantxobeko zen eta horregatik aldatu behar izan zuten. Ezin da jakin herria eta kofradiaren arteko haserre horrek 1909an jazo tanbolintxerua! zen Santa klara eta San Pedro kofradien arteko banaketa eman nahi duen aditzera. Ezin da jakin, oraingoz, 5. Txatxamatxalinatxu bera nor zen. Txatxa horrek neskame A

Tirkitauki, esan nahi duela ematen du, eta Matxalen izenari loturik O K A

datorrela. Baina ez dago jakiterik emakume izena den bene- D

altza morena, N tan ala tanbolintxeruaren goitizena. O M

ontza bat txokolate E K

Ahozkotasunaren legea da aldaera guztiak direla U goizian onena. R U

onak, aldaera guztiak benetakoak direlako. Ahoz aho igaro- B A X

tzen diren kantu zaharrez ari garela ezin da egile jakin bati T E

6. Hamarretarako, I

buruz hitz egin, kantuak egiten joaten dira etengabe, ahorik X T A

gorputzarentzako, aho moldatzen. Herria da soilik egilea. Hala diote behintzat P

txuleta bat erreta ahozkotasuna aztertzen duten adituek. Ezin da esan hau . o c

zuzen dago eta hura oker. Ez dago onik eta txarrik. Ahozko r gauzarik onena. a B

literaturan horrelako balorazioak lekuz kanpo daude. Ez a s a

naiz ni aldaerak baztertzearen zale, garai batean egiten zen C

moduan, edo kanta berreraikitzearen zale. Artifiziala baita, d Bitxia da pertsona bakoitzaren oroimenak nola joka- e

tzen duen ikustea. Hasierako bertsoan arreta jarriz gero ez baita benetakoa. Benetakoak bi aldaerak horiexek dira e z t u konturatuko gara, batean Txatxamatxalinatxu jaio zan soilik, edo besteren bat, agertuko balitz noizbait. r u k e

urtian agertzen bada ere, —halako patu txarraren zentzu bat l a K

emanez— bestean ezkondu zan urtian esaten dela. Batean . n Kirmen Uribe Urbieta a

txikia izan arren izan leike abila badago ere, bestean izan lei u r u

zendua. Bigarren horrek gorde egiten du tanbolintxerua- g n i

2 2 9 1

, a o r r a d

128 Ondarroa 2002 n O ONDARROA: EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARRU MAITE ZUEN MUSIKARIAREN OMENEZ VICTOR UREÑA, ONDARROAKO BANDAKO ZUZENDARI (1960-1974) Anjel Ituarte Aulestia

2002ko urriaren 8an, hil zitzaigun Victor Ureña Revuelta jaunari eskaini nahi diogu, musikaren txoko hau, 14 urtean Ondarroako Bandaren zuzendaria izan eta herriko musika kultura aberastu zuelako.

ictor Ureña, edo Ondarroan Don Bitor izenagaz ezagu- nagoa, 1927ko martxoaren V22an jaio zen Burgosen. Txikitatik ikasi zuen musika, pianoa eta tron- peta. Instrumentu bi hauek bikain menderatu zituen.

1960an, 33 urte zituela, Ondarroako Juan Agirre alkateak, bandako zuzendari izendatu zuen, 52 urtetan zuzendari izan zen Juan Izeta ordezkatzeko. Victorrek jotzen zuen orkesta utzi eta bere emazte Elena Eskarizekin Ondarroara etorri zen bandaren kargu hartzeko. Ez zeukan banda-zuzendari titulorik, baina bai praktika eta konposatzeko esku ona. Ikasketak Ondarrun buru- A O

tu eta berehala atera zuen agiria. K A D

Urte hoietan, Guztiok Ondarru N O M

Ondarroako ereserkia, konposatu E K

zuen, baita Meza bat eta A I T S

Bermiorako ereserkia ere. E L U A E T R A

Nahiz eta kanpotarra izan, U T I

oso ondo egokitu zen Ondarroara. L E J

Lagunak egin zituen gure herrian N Victor Ureña Revuelta eta hiru seme-alaba be izan zituen: A Maria Antigua, Pilarín eta Ignacio. Ondarroan, 1960an. Victor Ureña eta Juan Bautista Izeta zuzendariak. 52 urte Ondarroako Bandako (Burgos, 1927 • Telde, 2002) zuzendaria izan ostean, Izetak Ureñaren eskuetan utzi zuen Bandaren zuzendaritza.

ONDARROA, 1964AN. BIDE ONERA ZINEMAN, IZETARI EGINDAKO OMENALDIAN. ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIA

Ondarroa 2002 131 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

1960AN EGINDAKOA A O K A D N O M E K A I T S E L U A E T R A U T I L E J N A Ondarroa, 1963ko maiatzaren 18an, Banda Musika Plazaruntz.Estreinako aldiz, Aurrera Futbol taldea 3. mailara igo zen. Musikariak Aurrerako pajaritakin doaz. Atzean, “Cine Alameda”ko argiak piztuta. A O K A D N O M E K A I T S E L U A E T R A U T I L E J N A Ondarroa, 1964an. Juan Bautista Izeta zuzendari ohiari omenaldia Bide Onera Antzokian. Argazkian, Juan Agirre alkatea, Juan Izeta eta Victor Ureña. A O K A D N O M E K A I B I L I M A S O L R A K 1965ean.Ezkerretik eskumara: Karlos Amilibia, Juanita Igiñiz, Jose Mari Etxaburu “Kamiñazpi”, Victor Ureña eta Elena Eskariz.

Ondarroa 2002133 ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA A O K A D N O M E A O K K A I A B I D L N I O M M A E S K O E L T R R A A U K T I S I

U Telde, 1974an. Victor Ureña Revuelta bertako Bandako Zuzendari. L

Ondarroan, 1966ko maiatzaren 1974ko martxoaren 13an Banda desagertu egin zen. Ureñak, 6an. “Zirt-Zart” Orkesta Guzur Kanarietako Telde herriko bandako zuzendari plaza atera eta bertara abia- Etxeko 2. pisuan entsaiatzen tu zen familia osoarekin. Ez zuen Ondarru ahaztu eta ahal zuenean etor- (Hitzaldi eta proiekzio gela zen tzen zen Ondarroa aldera lagunekin iraganeko kontuak gogoratzera. orduan). Ezkerretik eskumara, atzean: Karlos Amilibia, Luis Ituarte, Bere ikasle izan zen batek, Victor Ureña, Karmel Lertxundi Anjel Ituarte Aulestia. “Porru” eta Jose Mari “Brontxe”. Aurrean, Manolo Uranga, Emilio Quintela eta Jabier Arrizabalaga “Lesmes”. Eskuman, Orkestaren logotipoa (txaketa patrikaran josita eroaten zuten)

Garai txarrak ziren Udal Bandarentzat. Udalak, banda ekonomikoki mantendu ezin zuenez pribatu

bihurtu zuen Kultur Etxearen menpean, musikariek A O K

udal langile lez zituzten eskubideak galduz. A D N A O Ekonomikoki urte latzak izan ziren Victorrentzat. O K M E A

Bandako zuzendaria izateaz gain, solfeoa, kantua eta D K N A I O

musika tresnak irakasten zizkien herriko umeei eta B M I E L I

Kultur Etxeko arduradun bezala lan egin beharra izan K M A O O I A K A

zuen. Bertako gorengoko pisuetan bizi zen familiagaz. S A M O D L A N R R O Ipar Ameriketatik haize berriak zetozen: alde A A M I K E batetik, musika arinaren sarrerak, bandako pasodoble- R A K A I M

B ak eta balsak baztertu zituen, eta bestetik, musika Las Palmas de Gran Canaria, 1974ko ekainean. Victor Ureña eta S I L U I berri hau jotzeko elektrizitateagaz baliatutako orkesta S M

Elena Eskariz hiru seme-alabekin, Ondarroan jaioak hirurak: Maria E J A

S txikiak kaleratu ziren: banda, modatik kanpo gelditu Antigua (Mirentxu), Pilarín eta Ignacio. O

L Telde, 1983an. Don Bitor, Teldeko bere banda zuzentzen San Gregorio jaietan.

R zen. Egoera honetan Ureñak Ondarroan hain ezaguna A

K izan zen Zirt Zart orkesta sortu zuen.

134 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 135 ARTXIBOAK

ARAKAONDARROA, 2001EKOTZENURTARRILA. NEKANE AKARREGI. ARTXIBOAK ARAKATZEN ARTXIBOAK ARAKATZEN INGELESAK, PATTARRA ETA ARRIARAN GERRILARIA,

1809anGotzon Iparragirre Burgoa

Hurrengo testuak Napoleonen garaian kokatzen dira. Jose. Ia –Napoleonen anaia- zen Espainiako errege, eta Goyaren margoa, “Guerrilleros. Fabricación de balas” izenekoa euskal lurraldeetan administrazio napoleondarra eratu gabe zegoen oraindik. Europako lurralde zabaletan Jose I. edo Pepe Botella, Bonaparteren anaia Bonaparterren gudarosteak ziren garaile, baina itsasoan ingelesak ziren nagusi, are gehiago lau urte lehenago –1805ean- frantziar eta espainiarren armada Trafalgarren deuseztatu ondoren. resultas dela entrada de dichos Ingleses, haber desfondado 3. TESTUA. 1809-3-19 estos las Barricas que tenian ensus embarcaciones en la Martxoaren 16 eta 17 gertakizunei buruzko informa- Renteria, y tener noticia su merced de que de las Barricas zioa diputaziora igorrita zuela azaldu ostean: “Tambien su desfondadas algunas personas de este Pueblo y aun fuera ndarroa, itsas aldeko herria izanik, bi suren artean para cañonear y bonbardear a este Pueblo teniendo la otra Mrd. hizo presente en este acto como la noche y sus onze de el llebaban Aguardientes, dio orden al Ministro Alguacil oras del dia diez y sei dio queja Juan Pradera de cómo se gelditu zen, eta ondorengo bost testuetan –udal bil- por sotabento ha echado quatro Lanchas armadas con para que retubiese quanto se intrudijese en este pueblo, kuren akten zatien transkribapenak dira- Europa direccion a este Puerto como efectivamente han entrado y introducia en este Pueblo muchisimo aguardiente de las como efectivamente retubo de algunas personas, y se Pipas desfondas (6) en la renteria de este Puerto por los mailanO bizi zen gatazkak, Ondarroako udalerrian utzi zituen desembarcado en este punto desde donde se han dirigido a hallan ensu poder. Que para tomar la conducente provi- Ingleses, y de cómo su Mrd. tomo inmediatamente la con- aztarna bitxi batzuk irakurtzeko parada edukiko dugu. Santa Clara, y sin hacer por oy en este punto daño alguno dencia sobre esta particular ha pasado su merced acompa- Sasoi hartako ortografia errespetatu dut, eta ulergaitzak sino el que hicieron anoche que fue el de quemar (o rom- ducente providencia de poner la guardia, y retubo el ñado de mi el escribano a la villa de Motrico como pueblo Alguacil barias partidas por lo que su Mrd. acompañado izan daitezen zenbait hitzen edo erreferentzien azalpenak per) el palo primero de las banderas lleban todas estas, y (5) mas cercano aunde Literato , a informar el modo que debe de mi essno(7) . Paso ala villa de Motrico a consultar sobre emango ditut aipuetan. Bukaeran irakurketa kritiko bat las drizas, los efectos dela Iglesia y del talayero, han vaja- proceder en el asumpto, y estando en dicha villa tubo pro- egingo dugu. do a este pueblo, se han apoderado de la otra Embarcacion el caso, y en vista del dictamen verbal que dio elebando pio a luego que llego a ella, volviese a este Pueblo, por auto de oficio. Y en vista de esta exposicion acordo el con- el cachamarin frances le han sacado y llevado de este quanto havian llegado y entrado en el dos Lanchas y esto Puerto, han derribado todas las casetas de los fortines qui- cejo que por lo que pueda resultar se reciba informacion y 1. TESTUA. 1809-2-28 verbalmente. Luego de este recado salio su merced auna reciba que sea esta no se praticque mas diligencia sino tando quanto havia en ellos, y acosa de las quatro y media conmigo de dicha villa para este Pueblo, y antes de llegar “El Sr. Alcalde hizo presente a este congreso el muebe dicho Pradera”. salieron de este puerto, teniendo en consideracion que a él, y al paraje de Aransolo dos hombres cuia lengua no lanze(1) ocurrido la noche de ayer como todos lo concu- dichas Lanchas han entrado con bandera parlamentaria, y conprendia su merced entrego un pliego que sin su inteli- rrentes no ignoran, y al mismo tiempo como a cosa de las en vista de esta, y de que no habia fuerza para resistirles gencia remiti original a la Diputacion. Que al mismo tiem- dos de esta mañana se paso un oficio a los Sres. Diputados han causado los efectos referidos en su consecuencia acor- po a insinuado un intrepete que si no se les da la carne de este noble señorio comunicando como a las tres poco 4. TESTUA. 1809-4-3 do el concejo que para hacer las debidas representaciones aceite y demas que pedian, serian pasados a cuchillo todos mas o menos de la tarde de aier por señas que hizo el vigia “En los corredores de la villa de Ondarroa, siendo a la superioridad sobre lo ocurrido, y para que se tomen los habitantes de este pueblo, y despues saqueada y que- de este Puerto, y por haberlas visto ellos mismos, esto es las tres de la tarde de oy dia tres de Abril de mil ochocien- las devidas providencias para la defensa de este Puerto en mada este Pueblo, y como no havia poder para resistir a los capitanes y tripulaciones de los cachamarines a dos tos y nueba, con motivo de haber trahido una propia(8) lo subcesivo se comisiono al Sr. Alcalde”. ellos, y no se viese alguna o algunas desgraciadas en este fragatas Inglesas entre Lequeitio y este Puerto se arribaron desde la Puebla de Ea, una carta con sobreescrito para el pueblo, que anteriormente, sin culpa alguna, esta muy bien a dentro de la barra pero no al fondeadero por falta de Sr. Alcalde de este Puerto, y haber entregado esta Gabriela escarmentada, se ha determinado dar algun refresco por su Agua(2) ; y sin embargo delas providencias serias que su 2. TESTUA. 1809-3-17 Josefa de Lecua, criada de servicio de D. Jose Antonio dinero, como ha sido unas quatro arrobas de azeite, cin- Mcd.(3) el Sr. Alcalde tomo de poner las correspondientes “ En la Sala Consistorial y de aiuntamientos de esta Bengoechea, Alcalde y Juez ordinario de esta misma villa, quenta y dos libras de belas de sebo, y cinco reses Bacunas guardias, y aun mas gente que la necesaria para ellas, por villa de Ondarroa, siendo las nuebe oras dela noche de oy diciendo que su Amo habia salido esta mañana en virtud de menores, todo lo qual ordeno que se diese parte el ayunta- falta de armas, que estas por orden dela superioridad se dia diez y siete de Marzo de mil ochocientos y nuebe, por aviso que tuvo a la villa de Marquina, y aunque paso con miento, al Señorio, con aditamento de que para llebar estos llebaron, como a cosa de las doce en punto de anoche aco- medio de aviso que dio su (Alcalde?) con el Ministro dicha carta ala casa del Sr. D. Jose Lorenzo de Eguiguren efectos se han apoderado a fuerza de una Lancha y su tri- metieron como en numero de diez a onze lanchas Inglesas Alguacil, ala nochecer de este dia por ser asunto urgente se tercer alcalde y a las casas de D Pablo de Zavala y D. Jose pulacion, y han conducido en ella los efectos. Y con tanto a dichos cachamaranes y por mas resistencia que se les juntaron ensu aiuntamiento general. Y assi estando junto y Antonio de Ostolaza Regidores a fin de entregar la enun- se disolvio este aiuntamiento de que el escribano doy fe. hizo en quanto se podia u modo que caieron tres prisione- congregados por fe de mi el escribano su merced el Sr. ciada carta la contestaron se hallaban ausentes desus ros de este Puerto, superando la fuerza se apoderaron de Alcalde hizo presente a este aiuntamiento, como de resultas PD: en este tiempo que son las nueve oras de esta casas, y para habrirla, por ser asumpto que según dijo la las Baterias tiraron estas al Mar, y los condugeron los tres de haber entrado la tarde de ayer los Ingleses quatro noche ha presentado el pago la Lancha que ha ido con los propia interesante a la villa (...) se juntaron D. Ramon de cachamarines de dentro de la Barra. Que en punto de la Lanchas a este Puerto, dio parte del resultado ala efectos en doscientas setenta y ocho libras de oja y rape, Unzeta Diputado del Comun, Juan Bautista Sustaeta una y media de esta tarde han observado los mas de este Diputacion de este Noble Señorio con propio sin demora los quales determino esta villa quedasen a disposicion de Sindico Procurador General, D. Antonio Aranzamendi Pueblo como haviendose puesto la una fragata en facha (4) alguna, y antes de las diez oras dela noche de ayer. Que de este Señorio siempre que a esta villa se le entregase con su Sindico Personero del Comun, D. Santiago Abaroa, S. valor a ella”. Antonio de Garramiola, D. Gabriel de Urresti, D. Andres

1. Lanze: Gertakizuna 5. Aunde Literato: A donde Literato. Literato, agian abokatua edo legegizona da. 2. Hemen ere azaltzen dira Artibai ibaiaren nabigagarritasunaren arazoak. Argazkia? 6. Pipas desfondas: Lehorreratutako upelak direla uste dut. 3. Mrd.: Merced. 7. Escribano 4. En facha: Aurrean 8. Mezularia

138 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 139 ARTXIBOAK ARAKATZEN

Trafalgarreko batalla. “Nelsonen heriotza” margoa

de Anchustegui y D. Domingo Idoeta vecinos de voz y voto. Y assi a presencia de my el escribano de aiuntamientos de la misma villa, haviendose presentado la citada carta que su sobreescrito decia, Al Sr. Alcalde del Puerto de Ondarroa, me ordenaron la habriese y leyese su contenido, y havierta la carta, era escrita este dia en Ea con firma de Jose Ignacio de Ibarraran, en la que decia, que por orden del comandante de la fragata Arechmugse les pusiese a los quatro Españoles que estaban en prision que entraron de arriba el dia de ayer en este Puerto obligados del temporal, que iban a conducir el cachamarin con el que entraron a Plencia en libertad con su cachamarin, que delo contra- rio se veria esta noche echo un Bolcan esta villa, por una fragata, y quando esta no bastase por otras nuebe o diez, y en su vista determinaron el que inmediatamente se pusiese en camino con dicha carta el mencionado D. Antonio de Ondarroako talaiariak -”vigia” esaten da idatzian-, fragata Garramiola para la villa de Lequeitio para informandole a ingelesak Lekeitio aldera zeudela ikusirik, bertarantz ziho- un Literato de todo lo acaedido el dia de ayer, oy o lo que azen katxamarin frantziarrei seinaleen bidez abisatzen saia- 1813an, Ingelesek Donostia erre zuten. contiene la carta responda a ella, como tambien un oficio tu zela, eta hauek Ondarroako portuan babestu nahian, a los señores de la diputacion , y del resultado de Ea de itsas-ontzi ingelesak erakarri zituztela. Hauek frantziar 3. testua Praderaren kexua nabaritzera dator. Pradera riak aurkitzeak, napoleondarren kontrola ez zela oso era- parte aunque sea con propio. Que esta noche se pongan las katxamarinez jabetzeaz gain, Ondarroako babesak zuntsitu pattarraren horniketaren errematatzailea genuen. Izan ere, ginkorra adierazten digu. Edonola ere, agintari frantziarren conducentes guardias en los Puntos que le pareciese con- zituzten, eta baita talaiaren tresnak ere, katxamarin fran- gaien salmentaren monopolioa subastatu egiten zen sasoi aurrean, udal karguak ziren gerrilariei emandako laguntza- dujente asi en los puntos de Mar, como de tierra el sindico, tziarrei abisatzeagatik zigor gisa edo. Ondarroan ez zegoe- hartan. Kasu honetan, pattarraren horniketaren eskubidea ren azken arduradunak, eta hauek sarri, estu eta larri ibil- por lo que puede ocurrir esta noche. Que dicho sindico nez armarik, ezin ingelesen erasoarengandik defenditu, eta Praderaren eskuetan zegoen, eta Errenderian libreki leho- tzen ziren batzuen eta besteen eskakizun eta mehatxuen remita propios en busca de los señores alcaldes y demas ordundik aurrera are gutxiago, kainoirik gabe gelditu ziren rreratu zen “pattarra” kaltegarria zen bere interesentzat. artean. Ibarraranen lau laguntzaileen atxiloketarekin, capitulares, a fin de que bengan a sus casas, para tomar las eta –”... fuerza se apoderaron de las Baterias tiraron estas Alkateak zaindariak jarri zituen hori ekiditzeko, eta biztan- Ondarroako alkatea frantziar agintarien kolaboratzailea medidas que sean conducentes en las actuales circunstan- al Mar”. Biharamonean azaldu ziren berriz ingelesak, “... le batzuei pattarra kendu ere bai, baina nire ustez alguazil bihurtzen zen, eta Arriaranek 1794ko sutea gogoratuz, “y cias tan criticas del dia” con bandera parlamentaria”, eta Santa Klarara bisita mis- bakar batek nekez ekidingo zuen pattarraren estraperloa. assi por no haber en ese Pueblo otra fogata” alkatea meha- teriotsu bat egin ondoren –talaiaria mehatxatzeko, agian-, Esanguratsua da, udalak gaia estaltzeko egin zuen ahalegi- txatu zuen, “... hara Vmd. el fabor de delibrar a los quatro herrira bajatu ziren berriz, beste zenbait zuntsiketa burutu 5. TESTUA. 1809-4-10 na, diputaziotik erantzuna jaso ondoren, gaia artxibatzea españoles”. “Españoles” hitza erabiltzeak, frantziarren eta hirugarren katxamarinarekin alde egiteko. “... siendo notorios los achaques del primero y ter- erabaki baitzuen, “no se praticque mas diligencia sino aurka zebiltzan gerrilariak zirela nabarmendu nahi du, nire cero Alcalde e imposibilidad en que se hallan de poder 18 egun beranduago ingelesen presentziak beste muebe dicho Pradera”. Ez dakigu ordurako jakitun izango ustez. Espainiarrek ez diote alperrikan deitu izan “Guerra exercer sus empleos se tenga por primero en du clase el ñabardura bat hartzen du, pattar upelak ekarri eta zen, baina guk aurkituriko dokumentu baten arabera inge- de la Independencia”. Errenderian saltzen baitzuten, eta “algunas personas de lesak Ondarroara ekarritako pattarra Bilbokomerkatari bati segundo D. Jose Antonio Bengoechea sin embargo desu Bost testu hauek multzo bakar batean biltzea erabaki este Pueblo y aun fuera de el llebaban Aguardientes (...) lapurtutakoa baitzen(9) . Beraz, lehenengotik saltzekotan, abanzada edad (...) por su segundo a D. Juan Bautista dut, guztien artean, napoleondarren agintaldiaren hasiera como efectivamente retubo de algunas personas, y se merke salduko zutela pentsatzen dut, eta hortik horrenbeste Sustaeta y por tercero a D. Santiago de Abaroa” nolakoa izan zen erakusten baitigute. Lehen une hauetan hallan ensu poder”. Testu honetatik ondorioztatu dezake- erosle agertzea Errenderira. Bestalde, eskakizun historikoa behintzat, Ondarroa nahikoa isolatua zegoela nabaritzen da, “En seguida hizo presente su Mrd. el Sr. Alcalde gunez, fragata ingelesen presentziak ingelesen nagusigoa da Ondarroako arrantzaleena, txakoli ekoizleen monopo- eta nolabait, aliatuen –bai ingelesen, bai gerrilarien- gor- como el Sr. Cavallero correxidor habiendole llamado al ezarri zuen inguru hauetan, inolako erresistentziarik aurki- lioa apurtu eta herrian ardoa eta pattarra libreki sartu eta deguneetariko bat bihurtu zela. Egoera honen aurrean, maiordomo de mareantes de este Puerto le encargo tubiese tu gabe pattarra Errenderiraino garraiatzeko modutan zebil- saldu ahal izateko(10) . Bengoetxea alkateak koiunturaren arabera jokatu behar cuidado de todas las Lanchas de este Puerto a fin que el tzan eta. Ondarroako udalaren buruan bere 2. alkatea aurki- 4. eta 5. testuetan, 15 egun beranduago, desagertu izan zuen, eta ingelesen indarraren aurrean kolaboratzea prófugo Jose Ignacio Ibarraran y sus socios no pudiesen tzen dugu –Jose Antonio Bengoetxea-, eta esanguratsua da, egiten zaizkigu ingelesei edo pattarrari buruzko aipamenak, erabaki bazuen, ez zuen zalantzarik eduki Arriaranen gerri- hacer con alguna delas Lanchas, y ensu consequencia Mutrikura joan izana “como pueblo mas cercano aunde eta elementu berri bat agertu, “el prófugo Jose Ignacio lariak atxilotzeko orduan. haviendo dado parte dicho Maiordomo en la cofradia dio Literato”. Mutrikun zeudela, mezulari batek ingelesak Ibarraran”, Udalak Ondarroan babestu behar izan ziren lau aviso a este congreso que la cofradia pondria su guardia en berriz Ondarroan zeudela abisatu, eta bueltan zetozela, marinel askatzen ez bazituen, herria erreko zuela mehatxa- la casa Lonja todas las noches, que lebantarian las ustez ingelesak izan behar ziren bi haiekin topo egin tuz. Ibarraran hau napoleondarren aurkako gerrilari talde Gotzon Lanchas arriba del Puente, y siempre y cuando que no fue- –beraien zain egongo ziren ziur aski-, eta “intrepete” baten baten buruzagia genuela esango nuke, eta ingelesekin sen al Mar, retirarian los remos los dueños de las Lanchas bidez jaso zuten mehatxua. Ingeles haiek, indarrez ibili bai, Iparragirre Burgoa harremanean aritzen zela Bizkaiko kostaldean. Ingelesen asus propias casas a fin de que no se hagan dueños de baina nolabait herritarren konfidantza irabazi nahi zuten, presentzia honen aurrean, Napoleonen soldaduak ellos.” haiengandik jasotako olio, kandela eta haragiaren truke, Ondarroara hurbildu ez izana arraroa bada, Ean ere gerrila- diruaz gain, tabakoa –”oja”- eta rapea eman zutelarik. IRAKURKETA KRITIKOA Aipagarria da alkateak inplizituki 16 urte lehenago gertatu- 1809ko otsailaren 28tik apirilaren 10era bitarteko riko sutea aipatzea, ingelesei lagundu izana justifikatzeko gertakizunak azaltzen dituzte testu hauek, guztiak ere “... como no havia poder para resistir a ellos, y no se viese 9. Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategian aurkitutako agiri batek, pattarraren jatorriari buruzko argibideak ematen dizkigu: "Diligencias promovidas por Francisco Javier de Goicoechea, comerciante y vecino de Bilbao, para que se nombren peritos que tasen la Ondarroan gertatuak. 1. testuan azaltzen denez, badirudi alguna o algunas desgraciadas en este pueblo, que anteriormente, sin culpa alguna, esta muy bien escarmentada”. avería de un cargamento de aguardiente remitido desde Bayona en el cachemarin "Santa Clara", su capitán Mariano Echebarría, que fue asaltada por los ingleses en Ondárroa", BFAA, Corregimiento, 2183/027. 10. RUBIO PEREZ, L.: Ondárroa. Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 28 or.

140 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 141 HERRIKO ARTXIBOAK

OSOTZENOndarroa, 1950 inguruan. Arlanpa. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN LIBERAL BATEN BERTSOAK ANTIGUAKO KANPAIAKGotzon Iparragirre Burgoa

Orain dela urte batzuk, Vicente Garmendiaren "La bat egin eta betetera joaten ziranak, kanpaiak joteko eta ideologia carlista 1868-1876. Los orígenes del nacionalis- eukiten eben, iñoren era ezelako eragozpen barik". mo vasco" liburua irakurtzen ari nintzela, orrialdea pasatu eta hara non agertu zitzaidan Ondarroako azpian erreprodu- zitu dugun grabatua, II. Karlistaldiaren garaikoa, eta azpian Haur ba, Garmendiaren liburuan aurkitutako graba- "Llegada de un convoy de carlistas heridos a Ondárroa". tuaren deskribapen ezin hobea, eta kasu honetan, elkar Ikusten duzuenez, Ondarroa izan daiteke. Baina, irudiaren egiaztatzen diren bi dokumentu, bata grafikoa, bestea ida- eskubira dagoen eraikina, zer ote da? –galdetu nion neure tzia. Eta grabatuak irudikatzen duena Ondarroa dela egiaz- buruari. Bi kanpai horiekin hain behean, ez zeukan tatzean, eta grabatuaren autore ezezagunak sinesgarritasu- Antiguako baseliza izan zitekeenaren itxurarik. Santa nez marraztu zuela, zaurituen konboiarena ere egia izan Klarako baseliza ere ezin zen izan, bidearen ezker aldera zela pentsatu behar dugu. Aita Apalategik elkarrizketatu geldituko zelako. Erantzuna idatzita zegoen, "Ondarroa zituen bolondres karlista batek -Tomas Lizarraldek- zioe- 1986" urtekarian. Antiguako elizari buruz eginiko artiku- nez, zauritu ondoren Mutrikura eraman zuten: "Erdi senda- luan zera zioen: "Eliz inguruko aterpea aurreratxoago egiña turik, udaran, Motrikora itxas bañoak artzera eraman da, baiña kanpai torre eta Amabirgiñaren irudiarentzako giñuzten. Berrogeiren bat izango giñan, mutil ta opiziale" . egonlekua etziran ezagutzen gaurko erara 1931 urtera arte. Agian Ondarroak ere horrelako papera bete zuen Bizkaia Aurrerago ezin zeinkean kanpai torrea torre zanik bez esan. aldean, gerra frontetik nahiko urrun egoteagatik. Apalategi Eleiz alboan, orma nagusiaren lepoan, kanpai bi gordeteko aitaren bilduman Eibarko liberal batek Ondarroako karlis- aterpea deitzea egokiago litzake. Eleizpe ingurutik iru lau ten aurka asmatu zituen bertsoak aurkitu nituen, eta hemen malla igo eta edozeiñen aukeran egozan kanpaiak. Ala, duzue, doinu eta guzti, solfeoa dakizuenontzat. fedearen berotasunez eta bultzadaz, edozelako "promesa"

144 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 145 HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN “PLAIKO ZUBIXE”

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA TERE IZETAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA TERE IZETAK EMONDAKOA Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA TERE IZETAK EMONDAKOA

146 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 147 HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN

Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA Ondarroa, 1956. “Y eligió el infierno” fimaren grabazioa. Atzekaldean, Plaiko Zubixe.

148 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 149 HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN 1927ko PRENTSA Zubiaren inaugurazioaren inguruan

150 Ondarroa 2002 151 HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN 2002-V-1, PLAIKO ZUBIXE 75. URTEURRENA A E X T E O G N E B E R O L Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Kresala Kultur Elkarteko Dantzariak I G E R R A K A E N A K E N I

Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Zubia jantzita. G E R R A K A E N A K E N Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Jose Mª Aranbarri Botx eta Jon Arrizabalaga bertsolariak A E X T I E G O E G R N R E A B K E A R E O N L A K E

Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Herriko txistulariak. N Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Loren Arkotxa alkatea.

152 Ondarroa 2002 153 HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN I G E R R A K A E N A K E N Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Plaiko Zubia zabalik.

ZUBIA ZABALIK

2002ko maiatzaren 1ean, 75. urteurreneko ekitaldiaren amaierarako Plaiko Zubia zabaldu nahi izan genduan. Baina ez zan posible izan, giltzaren albo batek laban egiten ebalako. Hurrengo astean zabaltzeko konpromisoa hartu genduan eta baita lortu be! Ordu erdian taldeko kidea Gotzon Iparragirre eta Joseba Lete laguntzaile, zubian egon ziran berbea beteten. Jakina, behin zubia zabaldu ezkero, ez dagoelako bertatik mugiduterik zubia barriro itxi arte. I G E R R A K

Ondarroako A E N A

Historia Zaleak K E N Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Gotzon Iparragirre Burgoa eta Joseba Lete Akarregi.

154 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 155 1327-2002 ONDARROAKO HIRIBILDUAREN 675. URTEURRENA

ONDARROA:

Ondarroa,675. XX. mende hasiera. Likona UR Dorretxea.TEURRENA PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA ONDARROA: 675.URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA BIZKAIA ANTES DE LA FUNDACIÓN DE LA VILLA DE ONDARROA Iñaki García Camino

DOCTOR EN HISTORIA MEDIEVAL. ARQUEÓLOGO DE LA DIPUTACIÓN FORAL DE BIZKAIA.

Cuando en 1327 doña María Díaz de Haro, como Señora de Bizkaia, fundó la villa de Ondarroa –esto es un nuevo núcleo urbano dotado de una serie de privilegios económicos, sociales y fiscales otorgados mediante carta puebla- no lo hizo en tierras "de nadie", organizadas según pautas culturales y formas de vida próxi- Fig.1. Espada hallada en la necrópolis de Finaga, Basauri (siglo VI). mas a la prehistoria, como a menudo se sostiene. Y es que el nacimiento de una ciudad requería la existencia de un territorio previo capaz de asegurar la producción y de abastecer de materiales primas y productos agrí- colas a los mercados urbanos, pues "sin vender e comprar non se puede mantener ninguna villa", según se mente con la imagen precedente. Estos son interpretados como el señala en algunas cartas pueblas. De hecho, Ondarroa, al igual que las otras villas vizcainas, se insertó en reflejo de un hábitat denso, formado por un conjunto de aldeas y un territorio organizado según pautas de comportamiento feudal en el que las relaciones personales de cohe- agrupaciones humanas distribuidas por las laderas de las montañas, sión social eran dominantes desde hacia más de doscientos años. presididas por una iglesia de titularidad particular dotada de su correspondiente necrópolis, y relacionadas con el proceso de crecimiento económico que por las mismas fechas afectó al Occidente europeo. De este momento conocemos varias necrópolis e iglesias a formación de ese territorio no puede entenderse a) Entre los siglos VI y VIII, resulta difícil vislum- ya que fueron los elementos que dominaban en el paisaje vizcaino desvinculado de otro más amplio denominado brar una sociedad prehistórica sumida en un lento proceso de hace mil años, puesto que tanto los señores como los campesi- Bizkaia que ya aparece mencionado en la Crónica evolutivo, como se ha pretendido. Se observa, por el con- nos estaban interesados en construir iglesias no sólo por que la deL Alfonso III, monarca asturiano de comienzos del siglo trario, una sociedad organizada en torno a ciertas aristocra- influencia de la cultura cristiana era ya completa, sino también por- X. Una Bizkaia que no poseía los límites actuales ya que en cias locales que supieron aprovechar la situación que el que eran los instrumentos que garantizaban el control de la produc- aquel tiempo debió de abarcar el espacio comprendido territorio ocupaba, a caballo entre los reinos visigodo y ción, al permitir la concentración de los excedentes a través del Fig.2. Ventana de la ermita de Santa Lucia de Gerrika, entre los ríos Nervión y Deba por el Oeste y Este respecti- franco, para acceder a mayores cotas de poder, según se cobro del diezmo. Munitbar (siglo X) vamente y el mar y el Ibaizabal por el norte y Sur. De su observa en los ricos ajuares de algunas sepulturas "privile- organización y estructura social nada dice la Crónica ni nin- giadas", como las detectadas en la necrópolis de Finaga Las iglesias eran sencillas obras de dimensiones reducidas, gún otro texto hasta mediados el siglo XI, por lo que para (Basauri), que denotan influjos culturales llegados del otro construidas con piedra y madera, y carentes de elementos arquitec- conocer su evolución histórica entre los siglos VI y XIII, lado de los Pirineos. Así, en el mejor lugar del cementerio, tónicos o funcionales decorados, aunque existen algunas excepcio- uno de los periodos más oscuros de la historia de Europa junto a los muros de un antiguo templo, se encontraron dos nes, como el sillar decorado con un motivo astral de radios rectos Occidental, hemos de recurrir a la arqueología. individuos enterrados en sendas fosas funerarias cubiertas desarrollados a partir de un centro constituido por una cruz inscrita de losas: la nº 3 llevaba, junto al esqueleto, dos puntas de en círculo, procedente de la vieja iglesia de Santa María de La localización de estelas, sepulcros, restos arquitec- lanza, situadas a la altura del cráneo, 1 francisca o hacha de Zenarruza, o las pequeñas ventanas que iluminaban las naves de las tónicos dispersos por el territorio –apenas utilizados hasta combate a los pies, 1 anillo de bronce decorado con moti- de Santa Lucía de Gerrika (Munitibar) o San Pedro de Arta ahora como documentos históricos-, y la excavación de vos astrales y un fragmento de cerámica; y la n º 7, poseía (Markina-Xemein). Estos ejemplares, tallados en bloques monolíti- algunos yacimientos al objeto de obtener referentes crono- un vaso de vidrio sobre la pelvis, una hebilla de cinturón y cos de arenisca, presentan estrechas luces rematadas en óculos cala- lógicos seguros nos han permitido definir las formas de una gran espada colgada de la cintura (Fig. 1), similares dos y fueron construidos en un periodo no muy largo de tiempo que ocupación del espacio, estrechamente relacionadas con la tipológicamente a los recuperados en contextos francos . abarca entre mediados del siglo X y mediados de siguiente (Fig.2). estructura social y las necesidades económicas de la pobla- Más compleja y, algo más tardía debe ser la ventana de San Andrés ción. Y es que la aparición de una iglesia, de una necrópo- Los personajes enterrados de esta forma eran los de Astigarribia (Deba), estrecha saetera rematada en arco casi cerra- lis o de un castillo en el paisaje (o su desaparición) es sín- representantes de los grupos aristocráticos arraigados en el do pero constituida por varias piezas aparejadas en cantería. toma de realidades más complejas relacionadas con el cre- territorio que, fortalecidos por la situación que éste ocupa- cimiento económico, con la implantación de determinadas ba en la frontera de las nacientes monarquías franca y visi- Las necrópolis que se extendían alrededor de las iglesias pre- estructuras de poder o con la presión que sobre el territorio goda, ejercerían el control de la población del entorno dedi- sentaban, por lo general, sepulturas que podían estar excavadas en ejercieron las comunidades en él asentadas. cada a la ganadería extensiva, desde tres áreas estratégica- tierra o ser cajas de piedra donde eran depositados los difuntos mente situadas: Finaga/Arrigorriaga al Oeste de Bizkaia, colocados en posición de decúbito supino, mirando hacia el Este y, En definitiva, a través del análisis arqueológico de Mesterika/Meñakabarrena en el centro y Argiñeta en el a diferencia de los del periodo anterior, sin ningún tipo de ajuar los elementos (iglesias, casas, molinos, unidades producti- Este. (Fig.3). Pero, junto a estas características comunes existían también vas) que conformaban los asentamientos se han captado las prácticas diferentes en los distintos ámbitos geográficos de Bizkaia, transformaciones de la red del poblamiento, lo que ha per- b) Desde finales del siglo VIII, pero sobre todo en los como en el de las laderas del monte Oiz, donde se registra un tipo mitido identificar tres fases en la formación de los territo- siglos IX y X, la tendencia se invierte. Un número conside- de cubierta sepulcral original, consistente en una losa de arenisca rios que, avanzada la Edad Media, servirán de asiento a las rable de lugares ocupados, dispersos por todo el territorio, toscamente tallada y horada en su extremo Oeste mediante un ori- Fig.3. sepultura de la necrópolis de Momoitio, Garai villas o núcleos urbanos, como el de Ondarroa . relativamente próximos los unos a los otros, contrasta viva- (siglos IX – X)

158 Ondarroa 2002 Ondarr oa 2002 159 ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

ficio (Fig.4). Sobre ellas se realizaron hogueras rituales, testimonio explotación de la costa no suscitaba el interés de los pobla- XII- a costa de los diezmos y rentas que hasta entonces de la operatividad de costumbres precristianas, lo mismo que las dores del área . De hecho, en el entorno de Ondarroa, si recogían los antiguos establecimientos de Iturreta, Arta o cuentas de collar, dientes de animales o sílex, colocados junto a los exceptuamos los emplazamientos antes mencionados de Gerrika, cuyas necrópolis ahora se abandonan. difuntos a modo de amuletos. Zenarruza, Bolibar, Arta o Gerrika, vinculados al entorno Desde esta perspectiva, los "monasterios" que sobre- del Oiz, sólo conocemos uno en la margen izquierda del Por tanto, los restos arqueológicos de este período muestran vivieron la reestructuración del siglo XII, fueron los autén- Deba, actualmente en Gipuzkoa: el de Astigarribia (fig.5). variedades comarcales que, junto a los escasos testimonios escritos, ticos mecanismos de feudalización social, al garantizar de Y es que en la alta edad media, los montes lejos de dividir permiten identificar dos ámbitos históricos. Por un lado, las montañas forma eficaz la captación de las rentas. de Bizkaia nuclear y el entorno de Gernika, donde la propiedad (al a la población, como en la actualidad, la cohesionaban, de igual que las iglesias) debió continuar, como en el período anterior, lo que es también muestra la extensión del dialecto vizcaí- En consecuencia, en el siglo XII encontramos con- concentrada en pocas manos; y, por otro, las laderas del Oiz que fue- no en dicha comarca de Gipuzkoa. formadas las bases del poblamiento actual: ron el escenario de la colonización y roturación de nuevos espacios, Quizás en este contexto de crecimiento demográfico 1. Unas aldeas organizadas en torno a viejas iglesias hasta ese momento apenas utilizados, en los que los propios campe- deba situarse la fundación de algunas iglesias del entorno y necrópolis, convertidas en ermitas, que a partir de enton- sinos construyeron sus iglesias y necrópolis, testimonio del creci- de Ondarroa que, cuando aparecen en la documentación, ces se denominarán barriadas (Gerrika, Arta, etc). miento demográfico y económico que experimentó el territorio. Pero, parecen ser propiedad de los Señores de Bizkaia. además, a diferencia de las laderas del Oiz o de la margen izquierda 2. Unos núcleos de mayor entidad, articulados en de la ría de Gernika, en las zonas costeras del oriente vizcaíno apenas A modo de hipótesis que deberá ser corroborada torno a importantes "monasterios" citados en los textos de Fig. 4. Cubierta sepulcral de las necrópolis del Oiz, se han registrado asentamientos. Parece que, hacia el año 1000, la mediante la arqueología citaremos tres templos: la época (San Andrés de Astigarribia o Santa María de Momoitio, Garai (siglos IX – X) Zenarruza), que se convertirán más adelante en las cabezas - En primer lugar, la primitiva iglesia de Ondarroa, de las anteiglesias. identificada con Nuestra Señora de la Antigua, otorgada en 1327 por Doña María Díaz de Haro a la recién creada villa Pero el proceso no debió de ser simultaneo en toda de Ondarroa . Bizkaia. Así es probable que el control territorial de esos "monasterios" mayores no fuera tan relevante en la comar- - En segundo, la ermita de San Juan de Gorozika, ca del Lea-Artibai como en el Duranguesado o en la mar- lugar este que también fue concedido "con sus terminos, é gen izquierda de la ría de Gernika, dado que las tierras no con sus vienes con sus entradas, é con sus salidas" a la villa muy pobladas de aquella pertenecerían mayoritariamente a por doña María, lo que demuestra que formaba parte del la familia del Señor Bizkaia. patrimonio familiar de la Señora. De hecho cuando se funda Ondarroa, la carta puebla - Y finalmente, la antigua iglesia de Berriatua, iden- no especifica que lo haga en los términos de esos "monas- tificada por varios autores con la actual ermita de San terios", como se dice en la de Bilbao, asentado en término Antolín Mereludi, donde según la tradición se conservan del monasterio de Begoña; en la de Plentzia en el de Gorliz, enterramientos antiguos, y cuyo patronato fue trasladado a o en la de Gernika en el de Lumo. Tampoco al establecer los los Arancibia, poderosa familia de la zona, en 1498 median- límites del territorio otorgado a la villa se mencionan te una bula concedida por el papa Alejandro VI . "monasterios" limítrofes, sino accidentes y topónimos de Como decimos, en torno a estas iglesias particulares carácter geográfico. Y finalmente, para fundar el nuevo debió de existir una población campesina dependiente de núcleo la Señora no se vio en la necesidad de recurrir a pac- los señores, que fueron los auténticos beneficiarios del tar con otros señores, como se expresa en las concesiones excedente productivo de las aldeas del entorno, dedicadas a de Bilbao y Plentzia mediante la fórmula con "plazer de los la explotación del bosque, a la ganadería y a la agricultura, vizcainos", evitando así que estos perdieran sus derechos según refleja su posición de media ladera. sobre los monasterios o iglesias de su propiedad. c) En la segunda mitad del siglo XI, las distintas De forma que cuando doña María, aprovechando las áreas del territorio que hemos comentado, tendieron a equi- prerrogativas de su cargo, fundó Ondarroa para beneficiar- pararse socialmente, ya que también en el Oiz fue surgien- se de las nuevas perspectivas de enriquecimiento que se do una nobleza de nuevo cuño que progresivamente asumió abrían a través del comercio y de la industria, no encontró el patronato de las iglesias y, en consecuencia, acabó por gran resistencia ya que, por un lado, debía de controlar las apropiarse del trabajo realizado por las comunidades, iglesias existentes y, por otro, lo hizo en terrenos yermos aumentando su riqueza y poder. El mecanismo utilizado que pertenecían a su familia, salvo algunos que fueron para ello fue la concentración de las rentas que recogían las adquiridos mediante la permuta que realizaron con los pequeñas iglesias, en unas pocas, bien en aquellas de las Arancibia, poderosa familia de la comarca que a cambio de que la nobleza era propietaria o bien en otras fundadas por ceder algunas tierras de escaso valor recibieron varios cam- los señores al efecto. Al asumir unos pocos templos funcio- pesinos de la Señora; y que más adelante, cuando los Haro nes económicas y parroquiales, las antiguas aldeas –resul- se extinguieron y el señorío de Bizkaia recayó en la corona tantes del crecimiento del año 1000- acabaron 200 años castellana, cobró especial protagonismo en la zona. más tarde convertidas en barriadas y sus iglesias en ermitas dependientes de otras principales denominadas "monasterios". Así se observa en Zenarruza que se enriqueció –como Iñaki Garcia Camino se desprende de la reconstrucción de su iglesia en el siglo Fig. 5. Distribución de los lugares poblados en la Edad Media, conocidos por la arqueología y los textos.

160 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 161 ONDARROA: 675.URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

EL SEL DE BURGOJabier Castro J.C. Etxebeste

Artikulo hau Deba aldizkarian argitaratua izan zen, 1997ko udan 37.zenbakian, 16-27orrialdeetan.

“Corría el año 1983 cuando, en una excursión montañera por el valle de Leitzaran, uno de nosotros (J.Castro) localizó una extraña piedra/mojón que, por la inscripción grabada en ella se reconoció como un Austarria o piedra cenizal (1). El casual hallazgo de la piedra centrical del sel de Urdaleku, en la jurisdicción de Elduaien nos animó a interesarnos por el significado de esas piedras que, como hitos en el monte, nos hablaban de una historia desconocida sobre el pastoreo de épocas recientes.

esde el Neolítico, la cultura pastoril ha dejado en nuestros montes cantidad de monumentos funera- rios en zonas de pastos de altura que, dependiendo deD la época y tipo los podemos agrupar en dólmenes y en cromlechs. El citado valle de Leitzaran supone el límite geográfico teórico sobre las zonas pastoriles con restos de cromlechs (Edad de Hierro) y esto ha generado un enigma aún hoy sin resolver. Algunos autores (Barandiaran, Caro Baroja) han coincido en evidenciar que existe gran coincidencia entre las areas de monumentos megalíticos y las zonas donde hay seles. Otros, han querido ver en los seles el eslabón perdi- do o la línea sucesoria de los megalitos prehistóricos o incluso una posible función simbólica y/o astronómica (2). Sabemos de cierto que los seles estan relacionados con la cultura pastoril y existe numerosa bibliografía al respecto, que iremos citando someramente a lo largo de este artículo.

BARANDIARAN Y EL SEL DE BURGO Volvemos al interesante artículo etnográfico de J.M. Burgo, 1997. Kortarrixe. de Barandiaran, citado en la anterior revista DEBA nº 33 (Udaberria 96), sobre los barrios de Sasiola, Astigarribia, Olatz, Mixoa y Galdona (3). Por proximidad a estos barrios, dimos realizar una visita a la zona y comprobar la existen- pero en terrenos de Berriatua, cita Barandiarán al caserio cia del mojón citado por J.M. de Barandiaran en el año Burgo “ Aún quedan recuerdos de antiguos seles. Así, del 1928. caserío Burgo se dice que es kortia (=sel)...esta piedra, que todavía puede verse en las inmediaciones del caserío Burgo SITUACION es de forma de prima alargado...” La situación geográfica del caserío es inmejorable, a Picados por la curiosidad, con la sensación de que caballo entre las dos provincias, sobre una colina herbosa, por la situación geográfica del caserío, justo en la muga a 184 mts sobre el nivel del mar, en forma de atalaya, a la entre Gipuzkoa y Bizkaia, sería un lugar excepcional, deci- solana dominando Ondarroa y la playa de Saturraran. El

(1) LINAZASORO, I., 1984, El Diario Vasco, 14 de marzo, pág 13. La noticia fue publicada un año después de su hallazgo. Además del mojón central, se encontró otro del extremo. (2) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, “Saroeak Urnietan-Seles en Urnieta”, Kultururnieta, Urnieta,123 págs. Este autor por vez primera ha realizado excavaciones arqueologicas en algunos seles de Urnieta y los ha datado por medio del método del Carbono 14. (3) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, “Anuario de Eusko Folklore”, Tomo VIII, Vitoria, Ed. Social Católica, pág. 21.

162 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 163 ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

acceso al caserío se hace desde la carretera de Ondarroa a dos provincias citadas (6). Mutriku, por la pista de cemento que, siguiendo el actual Según la documentación consultada, el apellido Via Crucis que va hacia la ermita de Santa Krutz, en fuerte Burgo aparece citado el año 1550 en el primer libro de naci- pendiente accede al caserío Akilla y después llega hasta dos de la parroquia de Ondarroa y es citado el caserío como Burgo donde finaliza la pista para coches. (7) Burgoa en 1775 . . a o r r a

Su asentamiento debió estar a unos 150 m. al Noreste d HISTORIA DE BURGO n O

del actual caserío y durante la guerra de la Convención a t

Después de la incorporación, año 1200, de Araba y e

(1794) fue quemado por las tropas francesas a finales de a i

Gipuzkoa al dominio castellano, el rey debe dejar claro la agosto, al igual que la cercana ermita de Santikurutz. d n línea fronteriza entre el Señor de Bizkaia y las tierras gui- e m

a l

puzcoanas. La primera delimitación del espacio territorial l i

EL SEL k

mutrikuarra está datada en el año 1256. Recordaremos que A

, n

la villa Mutriku fue fundada por el rey Alfonso VIII el año Antes de comenzar la descripción del sel que reco- a e z 1209. nocimos en Burgo y que es objeto de este trabajo, vamos a t A

tratar de introducir al lector en la figura y signicado del sel. n e

En esta época medieval, la zona donde hoy se asien- z t r Podemos definir un sel como “terreno acotado para a ta el caserío Burgo perteneció a Mutriku antes de ser villa h (8) (4) k

arbolado y pasto” ,también como “terreno de pasto y ses- a . En la confirmación de los fueros, año 1256, por el rey i r r

castellano Alfonso X a Mutriku, la línea divisoria del tér- teadero del ganado de propiedad mayoritariamente priva- u e

(5) (9) n

mino municipal iría por el actual río Artibai . da aunque no exclusiva” . n e i o g Otros autores lo definen como “pradería en que se i

En un Carta Real de Enrique IV, año 1461, se con- r I

(10) x

cretan los límites de Mutriku con el Señorio de Bizkaia, por recoje el ganado para dormir” , “monte en círculo per- i l e F

la zona que se ha mantenido hasta nuestros días y que ya no fecto, que solo tiene un mojón en el centro al que llaman

(11) . Piedra Cenizar” . 7 se ha vuelto a cambiar. Esta zona coincide con la actual 9 9 1

delimitación de términos entre Mutriku y Berriatua y de las ,

La palabra sel también significa una medida de a i r r e s a b

o g r

(4) BARRENA OSORO, E., 1989, “La formación histórica de Guipuzcoa”, San Sebastian, Mundaiz, pág. 141. A finales del siglo u

XII, en un documento apócrifo del año 1027, sobre la demarcación de los términos de la Diócesis de Pamplona de Sancho el Mayor, B queda limitado el espacio geográfico guipuzcoano citando “y desde Deva (río) hasta Goroçica”. También en la pág. 152, nota 39, Elena Barrena dá una cita inédita, tomada de J. GONZALEZ GONZALEZ, REFERIDAALAÑO 1205, ÉPOCA DEL REYAlfonso VIII, sobre la donación de unos términos a la Orden de Santiago de Mutriku “Illam domun meam de Gorocicz,..., cum suas busta- rizes, cum terminis, aquis, fontibus, montibus,..., pascuis,...”. (5) MARTINEZ DIEZ, G. Et alii, 1991, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1200-1369)”, Zarautz, Ed. Itxaropenz, pág. 35. Se trata de la confirmación del 16 de mayo de 1256, de los fueros y privilegios otorgados aneriormente por los reyes Alfonso VIII (1209) y Fernando III (1237), “ e de Amallonagusia fasta Hondárroa...”. (6) ARRIETA, L., 1996, “MUTRIKU, Gure Historiara Hurbiltzen, Una Aproximación a Nuestra Historia” Ed. Itxaropena, pág. 49/51. De Santa Cruz hasta Aquellagayna... (7) ZUBIKARAI, A.; FDEZ.EGIGUREN, J., 1986, “Berriatua”, Bizkaiko Foru Aldundia, pág. 131. En los años 1704, 1745,1796 y 1828 aparecen como dueños del caserío Burgo la familia Iramategi. Colindantes a los terrenos del caserío existen los caseríos Idematei zarra e Idematei barrixe. (8) YANGUAS Y MIRANDA, J., 1964, “Diccionario de Antigüedades del Reino de Navarra”, (1840), Pamplona, Dip.Foral de Navarra. Tomo III, pág. 37. En la pág. 448 lo define como Bustaliza o tierra amojonada para pasto y también el paraje donde se cubila el ganado. (9) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, “Bizcaya en la Edad Media”, San Sebastian. Haranburu editor, Tomo II, pág. 63 a 67. Este autor se basa en los textos vizcainos de los siglos XIV Y XV, citando la forma, tamaños , tipos, dedicación económica y propieddes, entre otras cuestiones. (10) COROMINAS, J.; PASCUAL, J.A., 1987, “ Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico”, Madrid, Ed. Gredos. Tomo V, pág. 194. La voz sel es de origen probable prerromano, procedente de una tipo “sele”, que parece entrar en la formación de la palabra saroi/sarobe. (11) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973 “Máquinas hidraúlicas de molinos y govierno de los arboles y montes de Vizcaya”, (1736), San Sebastián, Sdad. Guipuzcoana de Edic. y Publicaciones, Libro III, cap. I, pag. 123. LARRAMENDI, M. 1984. “Diccionario trilingüe”, (1745). San Sebastian, Ed. Txertoa, Tomo II, pág. 280. Se cita “es un monte de árboles en círculo perfecto, con su mojón en el centro, sarobea, corta”. BARANDIARAN, J.M. de, 1972, “Diccionario Ilustrado de Mitologia Vasca y algunas de sus fuentes”, Bilbao, La Gran Enciclopedia Vasca, pág. 124. Ha sido costumbre en el País Vasco señalar a cada pastor o asociación de pastores una parcela de terreno que sir- Burgo baserria, 1997. Juan Carlos Etxebeste eta 2. Baztermugarria viera de refugio a su rebaño y de emplazamiento a su choza... Esta parcela es conocida con el nombre de sel, pero más populares Burgo baserria, 1997. 1. Baztermugarria son los nombres de saroi, sarobe, korta, gorta y cayolar.

164 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 165 ONDARROA: 675. URTEURRENA a i r r a g u m r e t z a B

. 5

. a ñ e b a t e u r . r a a i

superficie, una tierra amojonada y un paraje donde se cubi- villa “... los términos e los montes e los rrios e las fuentes e r B r

a e g

la el ganado. Los seles son un primer paso entre el noma- los pastos e los seles para sus ganados...”. En la concordia x u o J m

dismo y el sedentarismo, un asentamiento limitado por del año 1345, entre Deba y Marquina de Suso está citado el r a e t t e z

mojones antes del cerramiento necesario para la defensa de “ ssel de Leyçarrol”. a x i B l

e la agricultura frente a la ganadería. Muchos de los actuales . F 3

. . 7 caseríos son el resultado de la transformación de los seles MEDIDA DE LOS SELES 7 9 (12) 9 9 9 1 en aquellos establecimientos agrícolas . 1

Disponemos de numerosa documentación que trata , , a a i i r r r Varios autores han tratado ya este tema de los seles y de las medias de los seles y de su construcción. Así, en r e e s s a 1426 se dá como medida del radio 126 estados (246,08 m), a b supera el contenido de este artículo al citar la amplia biblio- b

(15) o para los seles invernizos . o g g r grafía existente sobre la importacia de lo que supuso en la r u u B Edad Media. Ya en el año 1389 encontramos la medida de un sel B (16) En euskera es korta, gorta, derivado de cohorte, del expresada en goravillas . Aunque este documento ofrece que tambien deriva cortijo. Tambien es saroe, saroi, sarobe, dudas en cuanto a su fecha, es importante citarlo en este xara, derivado a su vez de sare (red) y ohe (cama). Otro artículo por estar referido a los términos que el hospital de nombre en euskera es ola (Roncesvalles, año 1284) y tam- Santa María de Roncesvalles poseía en la zona de Itziar- bién soro, aunque este término también siginifica labrantío. Deba. La medida denominada goravilla parece derivar de korapilo, puesto que para medir se utilizaba una cuerda con (17)

En castellano es majada y redil y en portugués mal- .

nudos . a i r

hada derivados de mácula (tejido de malla). Algunas veces r a

(13) Según aparece en la Recopilación de Leyes y g aparece como cubil y cubilar , derivados de cubare, acos- u m

Ordenanzas de Guipuzcoa de 1583, el sel forma una cir- r

tarse. En gascón aparece como couilá, cujalaa, cuyolar. e t z

cunferencia de 72 goravillas de 7 estados, medidas o traza- a . (18) B a

La palabra sel, voz seguramente prerromana, proce- i

das con un cordel de 12 goravillas de radio . Según un r 1 r 1 a

dente de un tipo sele, aparece citado ya el año 853 en escritura fechada el año 1800 en Roncesvalles, el radio del g a u (14) t

(19) e m Asturias . En Santander, Asturias y Galicia aparece como

sel era de 168 toesas (328,10 m) . r i e t g z braña, de probable origen céltico ( citado en al año 780). e l a a

En 1736, Pedro Bernardo Villarreal de Berriz trata de B S

. i 8 En la carta puebla de la fundación de Monreal de r

las medidas y formas de construcción de los seles, citando a t M

Itziar (Sancho IV, 1294) se concede a los que pueblen la e

que el radio del sel invernizo era de 126 estados (246,08 m) s e u x s e o J J

. . 7 (12) ECENARRO OSORO, L.M., 1996, “Elgoibar, de las ferrerías a la Máquina-Herramienta”. San Sebastian, Kutxa, págs. 72 a 76. 7 9 9 9 9 1 Este autor cita 34 seles, en el apeamiento de tierras del año 1451, para los de invierno dá una medida de 60 varas (de dos brazas y 1

, , a a i

media la vara) de radio. Varios de los seles citados existen como topónimos de muchos caseríos en Elgoibar. Así el caserio Muniola i r r r r e (hoy deshabitado está citado como Momiola. Hemos recogido una leyenda sobre el sel de este caserio por la cual se decía que la pie- e s s a “crecía” a dra central de tal forma que, el padre de Santiago Agirregomezkorta “Muniola”, hacia principios de este siglo llegó a plan- b b

o tar varias piedras pequeñas paara que cuando creciesen sirvieran para arreglar el caserío. o g g r r u u B (13) Los primeros seles que se nombran en la documentación gipuzkoana, se nombran como cubilares, en la donación del rey de B Navarra García el Restaurador a la iglesia de Pamplona, año 1141. (14) CARO BAROJA, J., 1973 “Los Pueblos del Norte” San Sebastian Ed. Txertoa, pág. 177 y siguientes. Este autor cita una escritura de donación de los obispos Severiano y Ariulfo al monasterio de Santa Maria de Hermo, fechada en el año 853. “Et in territorio de Campo, braneas, pascua, quas vulgus dicit seles...” (15) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, Op. Cit. pág. 64. “Su forma es circular, con un centro, la llamada piedra Austarria

que, a cordel, se traza un círculo que se limita luego con los correspondientes mojones... los seles estivales resultan un círculo de radio . a i

exactamente igual a la mitad de los invernales... el radio de los invernales era de 126 estados, como consta ya en el documento de fun- r r a

dación en 1426 de la casería de Astarlo en el sel de su nombre...” g u m Se ha tomado la equivalencia a medidas de sistema métrico actual según: 1 estado/toesa/braza= 2,33 brazas= 3,5 codos= 7 pies= 84 r e . t a z i r

pulgadas= 1,953 metros. a r B a

g . u (16) MARTINEZ DIEZ, G., et alii, 1996, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1370-1397)”, 3 1 m

Astigarraga, Michelena Artes Gráficas, Doc. 501, Pág. 267 a 269. “E item el sel de Çavalliaga que es teniendo a la dicha pieça de r a e t t e z

Picote, qie es de doze goranilles segunt los sobredichos hombres iurados recabaron”. Cada goravilla tenía siete pies, por lo que dicha a

a B

medida era de 13,67 mts. ñ . e 6 b 1 a

t (17) LEKUONA, M., 1978, “Del Oyarzun Antiguo”, (1959), Tolosa, Librería Técnica de Difusión... Pág. 383, “Otrosy que los sellos e a t u e r

(seles) de los fiiosdalgo que los midan e moionen segund fuero de Guipúscua”. Año de 1328. En la pág. 393, este autor cita un pleito r

a n B del año 1514 entre el concejo de Oiartzun y los ferrones, citando cuatro seles de 12 goravillas y cada goravilla de siete brazas (sel e

i l o común o de invierno), con una piedra central llamada Austerriza. e j g i n r I A

(18) GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA, 1983, “Recopilación de Leyes y Ordenanzas de la M.N y M.L. provincia de Guipuzcoa” Ley x e i s l e 3ª, Tít. 20, (1583), Donostia. o J F

. . 7

(19) CARO BAROJA, J., 1973, Op. Cit. pág. 177 y siguientes. “El sel era un terreno acotado para arbolado y pasto, formando un 7 9 9 9 círculo perfecto con su mojón en el centro y 168 toesas de radio...” 9 1 1

, , a a i i r r r r e e s s a a b b

o o g g r 166 Ondarroa 2002 r 167 u u B B ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

(20). J.M. de Barandiaran dá como unidad de medida el ama- tipologia y parecen hechos según el mismo modelo, con lauoñ cuyo patrón dera una vara de catorce pies de largo, forma cilíndrica y ligeramente troncocónica o cuasi rectan- siendo el radio del sel invernizo 63 amalauoñ (246,08 m) gular en la cara superior plana. Todos tienen grabado sobre (21). También existen medidas de seles cuadrados o rectan- la cara superior una marca de “ T” indicando la dirección de gulares en Navarra (22). las dos piedras extremas adyacentes y la del mojón central. Los mojones 16 y del 1 al 6 delimitan aún hoy las propie- DESCRIPCIÓN DEL SEL DE BURGO dades del caserío frente a sus vecinos. Junto a estos mojones existe una valla de espino que han colocado sus veci- La recogida de datos en los trabajos de campo la nos, porque según nos comentó Joxe, “Yo no necesito deli- hemos realizado en tres jornadas, entre mayo de 1996 y mitar la propiedad puesto que para eso ya estan las piedras marzo de 1997. Partiendo del mojón extremo o baztermu- colocadas desde muy antiguo”. garri (23), situado más al norte, haremos el recorrido siguiendo el sentido figurado de las agujas del reloj (24). Todas las Detro del sel, entre los mojones 14 y 15 existe una medidas que hemos recopilado se encuentran en el Cuadro antigua fuente, casti tapada por la maleza, Iturralde. 1. La localización de la totalidad de los mojones fue bas- El mojón 12 no lo pudimos hallar. En esta zona lla- tante complicada, aunque gracias a la ayuda prestada por mada Errekalde, existen varios pilones y abrevaderos con Joxe Barruetabeña, actual propietariod el caserío Burgo, fuente de agua tipo ferruginosa. Según nos contó Joxe, por Burgo Baserria, 1997. pudimos localizarlos con total precisión en las tres sesiones los corrimientos de tierra en esta zona sombría y húmeda, de trabajo de campo. existió otra fuente y quizás bajo los restos de la pista de tie- En orden cronológico, la primera piedra que locali- rra pudiera estar el mojón que falta para completar el cierre zamos fue la central, a unos 40 mts. al norte del caserío, le del círculo del sel de Burgo. El mojón 6 se encuentra en la Mojón Altura Cara superior Situación / Observaciones denominan Kortarrixe y al sel Kortie. Es de forma cúbica, cota de los 100 mts. y el 10 en la de los 210 mts. Nº cms. cms. Unicamente desde los mojones 10 y 11 se divisa el caserío. de piedra caliza, tiene una altura de 50 cm. y la cara supe- 1 73 21 x 22 Justo al norte del mojón central, en la vaguada, junto a la valla de espino. En la cota de 120 m. rior es de 24 X 24 cm. teniendo marcada, sobre esta cara, Hemos tomado dos medidas para el cálculo del radio del un aspa de vértice a vértice, un círculo central y cuatro sel, la primera en el mojón 2 que ha dado 255 mts. La otra 2 55 20 x 20 A 60 m. al sur del caserío Akilla. Cota de 145 m., a 110 m. del nº 2. medida la tomamos desde el mojón 10, por dominarse bien radios salientes del círculo hacia el centro de cada cara, 3 58 22 x 22 A unos 20 m. bajo la pista, a 94 m. del nº 2. según el dibujo adjuntado. La orientación norte coincide la dirección de la piedra central, esta vez la medida fue de exactamente con una de las caras y pegante a esta piedra 250 mts. Por lo tanto podemos clasificar este sel como 4 50 18 x 26 Junto a la valla, muy tapado por los espinos. Sobre Saturraran. invernizo del tipo de los de 126 estados, coincidente con la centrical se encuentra, en la parte sur, una piedra arenisca a 5 96 28 x 34 Tumbado, junto a la pista que va a la cercana sociedad de Mastipe. modo de pequeño contrafuerte, de 6 cm. de alto, 8 de ancho medida citada de 63 amalauoñ. y 24 de largo. Joxe tiene idea de levantarlo algún día. Situado a 124 m. del nº 4. 6 95 22 x 26 Junto a la alambrada que separa el terreno de Joxe. Cercano al polígono Industrial de Mijoa. Unos metros al Noreste del kortarrixe existe una BURGO HOY zona que le llaman “Gisesteixe” por haber existido allí la Casi tumbado. En la cota 100 m. planta gisats (Retama Negra o de esobas) y a 50 m. al Este El caserío Burgo es muy conocido en Deba por su de la sociedad Artadi Alde existió un pozo de agua, tapado participación en las pruebas de bueyes. Actualmente dispo- 7 57 20 x 25 A unos 40 m. bajo la pista. hace pocos años por amenazar tifus. ne de tres pistas para el entrenamiento de las 7 parejas de 8 54 20 x 23 A unos 15 m. bajo la pista. bueyes que comparten con la sociedad “Artadi Alde”. Comenzamos a tomar fotos y medidas de todos los Posee gran cantidad de trofeos ganados en las Idi probak de 9 71 20 x 23 A 10 m. bajo la pista que sirve de probadero para el entrenamiento de los bueyes. En la cota de 175 m. mojones que fuimos localizando. Todos los mojones extre- las localidades de Euskalherria donde han participado. mos del sel son de piedra caliza bien trabajada, de la misma 10 54 22 x 23 Junto a un acebo. A 16 m. del crucero del calvario nº XI. Se divisa el caserío Burgo. Hacia principios de este siglo ya fue famoso Salbador En la cota de 210 m. 11 72 22 x 22 En medio del pinar. En la cota de 150 m. Se divisa Burgo. A 120 m. del nº 10. (20) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973, Op. Cit. pág. 12. “El sel invernizo tiene un semidiámetro, esto es, desde la Piedra Cenizal hasta qualquier parte de la circunferencia 126 estados o brazas, y el veraniego 84. Ay muy pocos que sepan medir como se debe 12 - - No lo encontramos. En la vaguada de Errekalde, justo en la curva cerrada de la pista estuvo situada la un sel...” El problema era el número pi. antigua fuente, hoy tapada por los derrumbes de la vaguada por mas de un metro de espesor. En este lugar debería estar situado el mojón, pero Joxe no se acuerda de él. Unos metros mas abajo está el lugar (21) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, Op. Cit. pág. 22, “es un palo largo de catorce pies (=amalauoñ).” del Errekalde actual. (22) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 104, cita seles de 400 x 400 m., según un plano de Artikutza de 1863. 13 65 21 x 24 A unos 20 m. al sur de los eucaliptos. En un pinar, a 10 m. bajo la pista. GRAN ENCICLOPEDIA DE NAVARRA, 1990, Tomo X, Pamplona, CAN. Pág. 303, voz “Sel”. Se cita que en Goizueta tenían forma rectangular de 243 x 156m. y también cuadrada de 195m. de lado. En los valles pirenaicos orientales de Navarra el equiva- 14 60 20 x 22 En un pinar viejo. Mucha zarza. En la zona está la cercana fuente (abandonada) de Iturrialde. lente del sel es mosquera. En la cota de 120 m. (23) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 23 Y 103. Los términos Artamugarri y Baztermugarri, para referirse a las piedras central y extremas, respectivamente, los documenta este autor en el año 1607. 15 53 20 x 22 A unos 10 m. bajo la pista. En un pinar joven. En la cota de 120 m. (24) FORTÚN, L.J., 1993, “Leire, un señorío monástico en Navarra (siglos IX-XIX)”, Pamplona, Gobierno de Navarra, Pág. 416, nota 189. Refiriéndose a un sel situado en el valle de Bezula, entre las mugas 238 y 241 de la frontera franco-española: “En la sen- 16 55 23 x 23 Junto a la valla de espino. A 30 m. hay un pequeño mojón reciente de cemento. A 112 m. del nº 1. tencia arbitral de 1487 se delimitó con precisión el cubilar partiendo desde su punto más septentrional y a la vez más bajo y trazando Sobre la cota de 140 m. un círculo en el sentido de las agujas del reloj”. Por conveniencia y utilizando este criterio hemos numerado, en el plano adjunto, las piedras extremas desde el número 1 al 16.

168 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 169 ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROAKO URIBILDUA:

LEGE-SORRERA ETAAndres FORUA Urrutia

Irakaspen ederrak ekarri ohi ditu historiak gizakumearentzat, gizaldietan zehar ondutako hainbat gertaeraren ondorioz. Apartera joan barik, hur-hurrekoak izan daitekez, sarri askotan, joanaren erakuslea eta etorkizuna- ren norabidea.

izkaiko eta Ondarroako historia, zer esanik ez, bide Maria Diaz Haroko izan dira Bizkaiko historian bertako beretik jatorku, eta lehen begi-kolpe batez behin- agintaririk gorenak. Lehena Ondarroaren lege-sortzailea. tzat, bitasun nabarmena azalarazoten deusku. Izan Hiru alditan euki eban andrazko horrek Bizkaiko agintari- Bbe, bitasun horretan doguz uriak eta elizateak. Uriak, tza. Hasierako txanda (1289-1295) horren ostean, Diego Bizkaiko jaun/andreak sortuak. Elizateak, aldiz, bertako Lopez Haroko bosgarrena etorri zan Bizkaiko agintaritzara, biztanleen borondatez eratuak. hain zuzen be, Bilboko uria (1300) sortu ebana. Mariaren hurrengo aldiaren (1310-1322) eta azkenaren (1326-1334) Azken horreek sortu eben, gerokoan, harako erkide- artean, Haroko Joan Diaz Begibakarrekoaren eskutik joan go sendoa, Lur Lau edo Infantzoien lur deitu izan dana. Lur zan Bizkaiko gobernua. laua edo landa, uriak ziralako harresiez inguraturiko espa- Abadiño, 1980. Ezkerretik eskumara: Joxe Barruetabeña “Burgo”, Pedro Mari, Joxe Bilbao “Gaztelu”, Kakatza, León de Markina eta Agustin rru bereiziak. Izena bera be, esanguratsu oso, eliz ateetara Azken urte-zortzikote horren barruan emon eban Unamunzaga. Idiprobak. Idi bikote honegaz 11 sari irabazi zituzten jarraian. batzen zalako bertakoen batzarra, guztiei jagokezan eraba- Bizkaiko andreak Ondarroako Forua. gi premiatsuenak hartzeko eta euren buruak gobernatzeko. Uriak, edozelan be, ezin Bizkaiko Jaunak bere boste- Bide horretatik etorri ziran harrezkeroko udalak eta kontze- an sortu, bizkaitarren baimen barik. Idatziz, behintzat, hala juak. jasota egoan Bizkaiko Foru Berrian, 1526. urtekoan, antzinako usadioa aintzat hartuta. Hona bertako lehen tituluko Barruetabeña “Burgo”, padre de Joxe, llegando a ser cam- guo calvario (realizado por el cantero Domingo Iriondo 1.ONDARROAKO LEGE-SORRERA: zortzigarren legea: peón del estado en 1952 (Markina). entre 1901 y 1902), pero el cura de Ondarroa le parecía AZALPEN OROKORRAK Otroxi dixeron: Que havian de Fuero, uso , y cos- demasiado la pendiente y lo hizo desviar al actual trazado Según nos contó Joxé, compró el caserío hace unos tumbre, que por cuanto todos los Montes, usas y exidos son juanto a la pista de cemento. Bitasun horren barruan, Ondarroa uribildua da 30 años y anteriormente su abuelo Francisco lo tenía en Bizkaiko Jaunak sortua eta lege-nortasun berezkoa. de los Hijos-dalgo, é Pueblos de Vizcaya, é Villa ninguna, alquiler y pagaba, a la iglesia de Berriatua, dos capones y Horretarako tresna Ondarroako Forua da, gero esango no se puede hacer, ni la puede mandar hacer el Señor,ni á algo de trigo al año. Después cambiaron este pago por 15 AGRADECIMIENTOS danez. Bego, oraingoz, aurrekoa. Sakondu dagiguzan, ala- la tal Villa dar término alguno, que no se haga en lo de los pesetas que también continuó pagando Salbador, el padre baino, Ondarroako uribildutasunean, hurrengo honeek fin- Fihos-Dalgo, é Pueblos. Por ende, que el Señor de Vizcaya, A la familia Barruetabeña / Eizagirre, y en particular de Joxe. En el caserío vive la familia, con su hijo Jose katzeko: no pueda mandar hacer Villa ninguna en Vizcaya, sino Angel y una de las dos hijas, además les suele ayudar el a Joxe y a Lurdes, su esposa, por la inestimable ayuda pres- estando en la Junta de Guernica, é consintiendo en ello cuñado, Joxe Bilbao “ Gaztelu”, que tiene poderes radiesté- tada en la realización de este trabajo, sin la cual no se habria Zer sortu. todos los Vizcaynos.(FUERO NUEVO: 9) podido acabar de la manera expuesta y cuyo resultado aquí sicos. Cercano al caserío existe un pozod e 80 mts. de pro- Ondarroako lege-nortasuna sortu zan Foruaren bitar- queda reflejado. A Felix Irigoien y a Jesús Mari Salegi, Baita, esan eben: Foruz, usarioz eta oituraz ebela, fundidad de donde obtienen unos 30 litros de agua por tez, eta horren 675. urteurrena da aurtengo ospatzearen “amigos y sufridores, por la paliza que se dieron en la mendi, usa eta erri-baso guztiak Bizkai¨ko Aitoneen seme- segundo. mamia. Hortxe dago Ondarroa, legez behinik behin, sortu ayuda de recopilación de los datos durante el trabajo de enak eta errienak diranez, Jaunak ezin daikela Uririk egin, zaneko gogorapena. Sortu… edo legezko uritasuna ekarri, En Burgo guardan la llave de la citada cercana ermi- campo.” ezta egiteko agindu bere, eta Uri honi ezin daikeola muga- ta de Santikurutz (25) y según nos contó Joxe, de pequeños idatzizko lekukotzek diñoelako aurretiaz be bazala rik ezarri Aitonen semeen eta errietakoen muga barruan iban andando, el día de la Magdalena, hasta Sarna Potzu y Ondarroa, nortasun juridikodun uria ez bazan be. izan ezik. Orregaitik Gernika¨ko Batzarrean eta Bizkaitar la ermita de la Magdalena, pasando junto a la ermita de Jabier Castro guztiak onartuz izan ezik, Bizkai´ko Jaunak ezin daikela Santikurutz, luego por Armitxa e Iturrino, tardando una Bizkaia´n Uririk egiteko agindu. (PUXANA: 38) hora en el viaje. La etxekoandre, Lurdes, nos cuenta que J.C. Etxebeste Noiz sortu Horren indarra, alabaino, ezbaikoa zan. Ondarroako subía desde Ondarroa hasta Burgo, directament por el anti- 1327. urtea da Foruaren data. Hilabetea iraila, eta Foruan agertu ez arren, Areatzako Foruan, hamaika urte eguna hogeita zortzia. Lizarra (Estella) izan zan forua emo- geroago, esapide nabarmena barruratzen da, hau da, uria teko herria. sortzen ebala Bizkaiko jaunak... con placer é voluntad de (25) Esta ermita está citada en 1625 por lope Martinez de Isasti, como jurisdicción de Mutriku compartida con la de Berriatua. todos los Vizcaínos... Lamuga de Bizkaia y Gipuzkoa la divide en la actualidad. En la época en que hemos realizado los trabajos de campo, años 96 y 97, estaban comenzando la restauración de la ermita y ha aparecido en la pared sur una interesante ventana y dos saeteras. Entre las Nork sortu imágenes que guarda la ermita hay una Santa Lucía y un crucifijo. También hay un barco como exvoto. Hace unos años quema- Maria Diaz Haroko andreak emon eban Ondarroako Zergatik sortu ron otra imagen, que pudiera haber sido la de San Antolín. Existe una leyenda recogida por J.M. de Barandiaran sobre los tuer- tos del caserío Doixtu de Mutriku. Antes celebraban una fiesta en la ermita el día 3 de Mayo, pero desde hace unos pocos años la Forua. Bera zan orduko agintaria Bizkaiko Jaurerrian. Bi Historiaren lainoak dira urien sorrera estaltzen dabe- han trasladado al día 1 por ser festivo. La festividad puede estar relacionada con la marcha del ganado hacia los pastos de verano.

170 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 171 ONDARROA: 675. URTEURRENA

nak. Zergatik sortu ziran zehatz-mehatz ez badakigu be, gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela giza-eriotzik ordain- horretarako bidea gero azalduko dan 1630. urteko argi dago arrazoiak era askotakoak izan daitekezala. Lege zibila du; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren ordez ezer eskatu- Hitzarmenean bazan be. Lege eukien berori elizateek eta Itsasaldeko urietan, alperreko ez, esaterako, arrantza eta ko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordaindu bost soldata uriko alde baserritarrek, hartu-emon pribatuetan batez be. merkataritza bultzatzeko asmoak edota herritarrak zeregin Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos, besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordaindu uri barruan horreetan finkatzeko gogoa. Izan be, Foruaren bidez esku- bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor, edo lurrean billatu leiken ildakoengandik. Baiña bizilagu- ratzen ebezan uritarrek hainbat mesede eta eskubide, urie- si non la jura que lo compro, é si algun poblador compra- nen batek beste gizonen bat edo beste bizilagunen bat ilgo 3. ONDARROAKO FORUAREN GEROA tan bertaratu eta bertakotzearen truk. Horrek, bistan da, re alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza-iltea ordaindu askoz erakargarriagoa egiten eban uritar barrien bizimodua. otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria, eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua etorri daitela Kezkati agertu ziran, itxura danez, ondarrutarrak é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon arte, edo ta euren foruaren etorkizunaz. Beren beregi esan eutsien aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta ez geiagoz, Maria Diaz Haroko lehenak honako hau, ziurtasun eta 2. ONDARROAKO FORUAREN berme osoa izan egien: EZAUGARRIAK ETA EDUKIAK que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver eta orreitatik erdiak izan daitezala doña Maria'ren arimaren dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas alde, eta giza-erailketa gaindituko ba leutse, baiben bi emon Norbaitek galdetuko baleu Ondarroako Forua zer Et yo doña Maria otorga a los pobladores de que le fue furtado. dagiazala doña Mariak agintzen dauanerako. dan, erantzuna tankera honetan emon beharko litzakio: Ondarroa estos fueros que son aqui escritos; é mando que forua da uribilduaren lege nagusia, zuzenbidez sortu barri Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo que nunca dan uri horri emoten jakon konstituzioa, gaurko berbetan okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin sea contra esto en ningun tiempo en ninguna manera; Administrazio legea esateko. Hantxe dagoz idatzita Ondarroako gobernurako egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere Eta nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emo- ezaugarriak, goibehe eta ipi-apa garrantzitsuenak. Bertara astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako Señor que mandare la villa non meta á otro por ten dautsedaz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot be, ondarrutarrek euki behar dabezan eskubide eta betebe- idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena gizon nai emakume izan, munduko nire oñordekoen artean harrak. Adibide batzuk jartzearren, hona hemen arlo nagu- daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko bate- de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el iñor ez daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu. siak: na, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guz- Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo. tia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere Forua aldarrikatu ondoren be, haren baieztatzeak Ondarroako mugak balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor aginta- sarri-sarri gertatu ziran. Batu be, lau baieztatze batu ahal ritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño. izan doguz, erregez errege ondarrutarren mesederako erre- iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é pikatzen diranak (GONZALEZ: 418-419): eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende zergakontura ordaindu. -Gaztelako errege Henrike hirugarrenak 1393. urteko a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é Zigor legea abenduaren hamabostean egina. dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren, Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga bere- é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la -Gaztelako errege Juan bigarrenak Valladoliden da, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos ninguna Auzitegietako legea 1412. urteko urtarrilaren hogeian ondu ebana. pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puer- cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de to de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos ter- Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é Señor que mandare la villa, si demandare juicio á -Errege Katolikoek Madrilen gauzatua, 1495. urteko minos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con que non faga ninguna bereda, é que sean francos para algun poblador, é si le dijere be conmigo a doña Maria martxoaren hamarrean. entradas é con salidas; é do a estos pobladores de aquel poblador non baya mas adelante, salvo fasta Vitoria, siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero -Madrilen bertan Felipe bigarrenak 1564. urteko Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é ó de Vrduña adelante; é ningun home que tobiere su casa de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é urtarrilaren hamabian egin ebana. viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin en ninguna mi fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si villa de Vizcaya; é ningun home que demandare juicio á Luzebailuze joan zan Ondarroako Foruaren historia. que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha algun poblador non de fiadores si non de Ondarroa. Laburrago, esan beharrik ez dago, haren murrizketa, hain sin ninguna ocasión. que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non Urian agintzen dauanak norbait auzitegira eraongo zuzen be, 1348. urtean gertatu zana, Alcalako Antolamenduaren bitartez. Harek ekarri ebana argi dago: Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el ba leu, edo ta doña Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores daitela gorago joan, Gasteiz'era izan ezik, edo ta Titulo XVIII, Ley Primera: ...é algunas Villas de Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra, si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro Orduñaraiño; eta urte betean bere etxea daukan iñok ez nuestro Sennorio lo han por fuero,...por los quales se pue- eta andik Aissaso'ra. Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn dagiala ezer ordaindu Bermeo'n ez eta Bizkai'ko beste urie- den librar algunos pleytos, pero porque muchas veces...los Legarre'ra. Andik Akilla'ra. Andik itxasoan sartzen dan Aitz homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo tan be; eta bizilagun bat auzira daroan iñok ez daiala ziñal- pleytos...non pueden librar por los fueros... mandamos que zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra. Eta fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos, daririk emon Ondarrukoak izan ezik. los dichos fueros sean guardados en aquellas cosas, que se é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arritza- Logroñoko Forua (1095) dogu Ondarroako legearen vsaron,... por las quales Leys en este nuestro libro manda- ra. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik Mantxoarri doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas mos que se libren primeramente todos los pleytos ceviles, é por quanto manda doña Maria. iturburua. Testu hori da, edozelan be, Bizkaiko urietan errekara, eta andik Sausetan portura, emen Lekeitio'gaz zabaldu zana. Hurrenkera luzea da haren lorratzetik etorri criminales, é los pleytos, é contiendas que se non pudieran banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak emoten dautse- Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estuntzarik ziran foru-testuena, besteak beste, itsasaldean, Bermeo librar por las Leys deste nuestro libro, é por los dichos fue- daz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta urteerakin. Eta egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez dagia- (1236), Bilbao (1300), Portugalete (1323), Lekeitio (1325) ros, mandamos que se libren por las Leys contenidas en los Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz esandako aitatu- la eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez dagia- edo Plentzia (1299), Ondarroakoaz kanpo. Libros de las siete Partidas,... tako inguru orreik barruko lur, eta maasti, ortu eta errota, la euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta guda zer- Handik aurrera, auziak konpontzeko lege-indarra ez eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki leiken bertan billa- Foru berbak, halandabe, badauka beste adiera bat garik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo egokitasu- egoan uriko foruetan bakarrik. Indarrean iraun eben hareek, tzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan, eta zuen seme- Bizkaiko kasuan. Bizkaiko Forua da, izatez, Bizkai osora- nekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta betirako aske ostera, bestelako hainbat arlotan (GARCIA-GALLO: 412). ak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen barik. izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez dagiela gerra ko (uriak kenduta) elizateek sorturiko berezko legea eta forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntzakorik. Eta one- zuzenbidea. Usadioak eta ohiturak eukazan horrek zimen- Gauzak horrela, urietako foruak Gaztelako legeriaren tan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten etxean sartu tarri eta erroak. Bi bider idatzi arren (1452 eta 1526. urtee- barruan ibili ziran historiaren zurrunbiloan. Mendez mende, tan), ez zan egundo be ezarri urietako alderdi kaletarrean,

172 Ondarroa 2002 ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

Gaztelako legeria horrek ekarri eban Espainia osorako lege- autortza zabala, euskal itzultzaileak ugari izaten dituan iltea ordaindu eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua tu, ori egiaztatu al ezkero, zin egin dagiala; eta gizonen multzoa eta, horregaz batera be, foruen galera. oztopoen laburkari:…alik eta zintzoen euskeratzen alegin- etorri daitela eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon bateri bere bizarretatik edo barrabilletatik eutsi edo ta buru- tzen naz eta nire zintzotasun alegin honetan akatsen bat arte, edo ta giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta ko uleetatik, bere eskua yarein dagiala eta ala egin ezik Horretara osotu zan Bizkaian, 1630. urtean, uriek eta igarten ba da, ainbat ariñen zuzendu begi jator dakianak. ez geiagoz, eta orreitatik erdiak izan daitezala doña zigortua (fortigada) izan daitela; eta bizilagun oneik beste elizateek moldatu eben antolakuntza juridikoaren birrinke- (13. or.). Maria'ren arimaren alde, eta giza-erailketa gaindituko ba iñor aurkituko ba lebe euren ortuan edo euren maastián ta. 1630-1876. urte bitartean dogu horren erakusaldia, zin- leutse, baiben bi emon dagiazala doña Mariak agintzen egunez kalte egiten, bost soldata ordaindu dagizala, erdiak zinezko bitasun juridikoaren seinale: dauanerako. jaubearentzat eta beste erdiak Uriko Jaunarentzat, eta zin - Jaurerriaren gobernuan uribilduek eta elizateek ONDARROAKO FORUA (GAZTELANIAZ) egitera ukatuko ba litz, onorea merezi dauan jaunarentzat; batera jokatu eben. 1630. urtean atondu zan hitzarmena ONDARROA URI IZATEKO MESEDEA eta gabean aurkituko ba lebe, amar soldata-erdika ordaindu oinarri euki eben Bizkaiko Batzar Nagusietan, bi gorputz IRASPENEKO (FUNDAZIÑOIKO) AGIRIA E ningun home que sacare peños de casa por fuerza dagiazala sustraien jaubeari eta beste amar erdikak lurreko horreek modu erkidean aurrera atarateko herrialdearen peche 60 sueldos medios en tierra, é rienda sus pechos al Printzeari, eta ukatuko ba litz, osorik sustraien jaunari. gobernua. Batzar Nagusietan bi talde ziran, aspaldiko dueño de la casa donde los prisó, é quien embargue ningun Ahaide Nagusien izen berekoak: ganboatarrak eta oinazta- Conoscida cosa sea a todos los homes que este pre- home en su Casa peche 60 Sueldos medios en tierra; é nin- rrak. Ondarroako uria ganboatarren alderdikoa izan gen- villejio vieren como yo doña Maria mujer que fui del gun home que sacare cuchillo pierda el puño, si non redi- Señor que mandare la villa non meta á otro por duan, eta XIX. gizaldiko batzarretan 83. jarlekua eukan. Infante don Juan, é Señora de Vizcaya fago merced a bos malo si podier firmar por fuero de la Villa; é si ferier a otro, Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena é si fecier sangre peche diez sueldos medios en tierra, é si de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el - Zuzenbide pribatuaren aldetik, uriek baeukien eta los pobladores de Ondarroa de estos fueros como aqui son non podier firmar haya su jura; é ningun home q. desnu- Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo: si badaukie, gaur egun be, euren zuzenbidea, Espainiakoaz escritos. Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga dare a otro desnuda carne peche medio homecillo medios el Señor obiere querella de algun home de la villa deman- batera datorrena kaleko alderdian. Gainerakoan, elizateek bereda, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos nin- en tierra é si prendare ningun home capa ó manto, ó otros dele fianza, é si non pudiere haver fianza metale en la car- daben berberari eutsi deutsie, hau da, forua bizi-bizirik guna cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de peños a tuerto peche cinco sueldos medios en tierra con su cel, é quando saliere de la carcel que de tres meajas; é si el dabe, hartu-emon pribatuetan (oinordetzak, alkar-podero- Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é calunias ansi como es fuero; é ningun home que feriere a Señor obiere querella de home de fuera, é non lo podiere soa, testamentuak, andra-gizonen ondasunak). Azken que non faga ninguna bereda, é que sean francos para ninguna muger Velada, é pudiere firmar con vna buena complir de derecho metale en la carcel, é quando saliere de horreen araubidea, Eusko Legebiltzarrak emona, 3/1992 siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero muger, ó con vn buen home, ó con dos homes derechos la carcel peche doce dineros é meaja de Carcelaje; é si legearen bidez. de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de peche 60 sueldos medios en tierra; é si non pudiere firmar obiere querella de home del vecino de la Villa, é le mostra- Egunotako uritasunak dakar, beraz, Ondarroarentzat, algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si que haya su jura; é si se levantare alguna muger por su re sello sobre el, ó sus testigos que non le paro ante fiado- esanahi zehatza, historiak emoten deutsana. Titulu berez- el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha lozania; é feriere a ningun home que fuere su mujer leal, é res peche cinco sueldos medios en tierra. koa dauka, eta zuzeneko ondorioa, zuzenbide publikoan pudiere firmar haya jura; é si tomare a ningun home por la que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor aginta- baino, zuzenbide pribatuaren eremuan. Egon be, bi lege barba ó por los Cojones, o por los cabellos que redima su pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el ritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben desberdin dagoz Ondarroan: Espainiakoa, uri barruan, eta mano, é si non la pudiere redimir que sea fortigada; é si termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak Foru zuzenbidea, uri barrutik kanpo, gainerako udal lurre- estos pobladores fallaren a ningun home en su huerto, ó en si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta tan. su viña que faga daño en día peche cinco sueldos, los poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn zergakontura ordaindu; Jaunak uriko iñoren salaketarik medios para el dueño cuia es la honor, e los medios al Horra behinolako Uri izate horren ekarria eta ondo- homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo artuko ba leu, baibena eskatu dagiola, eta ori egin al eziñe- Señor de la Villa, é si negare de la jura al Señor cuia es la rengoa. fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos, an kartzelan sartu dagiala eta kartzelatik urtetean iru zuri honor; é si de noche lo tomare peche diez sueldos medios a é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de edo marau erdi ordaindu dagiazala; eta uriko auzokideen aquel Señor cuia es aquella raiz, é los otros medios al doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas bat ba litz salakuntza egiten dauana eta orren ziurtapena Principe de la tierra, é si negare dé la jura al Señor cuia es por quanto manda doña Maria. erakutsi, edo ta lekukoena, bere erantzuleen aurrean agertu la raiz. 4. ONDARROAKO FORUAREN TESTUA Mesede agiri au ikusten daben gizon guztiak jakin ezagaitik, lurreko bost soldata erdika ordaindu dagizala. Gaztelaniaz idatzita dago Ondarroako 1327. urteko begie, nik, doña Maria, don Juan Infantearen andre izan Eta iñok etxetik indarrez arrikorik ("peños") atarako Forua. Erdi Aroko hizkeraren zailtasunak edonon agertuko nitzanak eta Bizkai'ko Andre, zueri Ondarroako bizi lagu- ba leu, lurrean 60 soldata ordaindu dagiazala, eta ostu zitun jakoz bertara hurreratzen danari. Eurok goituteko bidelagu- nei emen idatzita doazan foruen mesedea eskintzen dau- etxearen mesedean emon dagizala lansariak; eta iñok gizo- Estos pobladores de Ondarroa hayan suelta licencia na izango da testua gaztelaniaz eta euskeraz emotea. tsuedala. Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estun- nik bere etxean galeraso edo estutzen ba dau, 60 soldata- para comprar heredades por do las quisieren comprar, é Horregaz batera be, foruan bertan irakurri daitekezan izen tzarik egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez erdi ordaindu dagiazala lurrean. Eta labanik ataraten daben ningun home les demande mortura, nin Sayonia, nin bere- batzuen azalpena eskuratu nahi izan deutsagu aldiotako ira- dagiala eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez iñok ez dagiala galdu bere ukabillik, edo ta yarein dagiala da, mas que las hayan salvas, é francas, é si lo quisieren kurleari. dagiala euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta uriko forutzat egiaztatu al izan ezkero; eta iñor zaurituko ba vender que las vendan, é ningun poblador que tobiere su guda zergarik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo leu edo odola atara amar soldata-erdika ordaindu dagiazala heredad vn año é vn dia sin ninguna mala boz que la haya Gaztelaniazko testuari dagokionez, sarri-sarri erabil- egokitasunekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta beti- lurrean eta ziurtatu ezin ba dau, zin egin dagiala. Eta iñok suelta é franca, é quien la demandare despues peche 60 tzen dana izan dogu itsumutil, hau da, ITURRIZA (1741- rako aske izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez beste norbait billoiztuko ba leu, aragi-bizian itxi, erailketa sueldos al Principe de la tierra si fuere dentro del termino 1812) bizkaitar poligrafoak argitaratutakoa, jakinik, hori dagiela gerra forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntza- erdi lez lurrean ordaindu dagiala; eta iñork beste bateri kapa de la villa medios en tierra, é por do quier que pudieren bai, hutsak eta okerrak badituala horrek (AGIRRE: 8-10). korik. Eta onetan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten edo mantoia kenduko ba leuskio edo beste antzeko batzuk fallar en sus terminos tierras hiermas que non son labradas Eskuragarritasuna izan da erizpide nagusia horretara lerra- etxean sartu gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela giza- erdi eskutuan, bost soldata-erdi ordaindu dagizala lurrean, que las labren, é por do quier que fallaren hierbas de pacer tzeko. eriotzik ordaindu; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren bere irain eta guzti, usarixua dan lez. Eta gizonen batek que las pazcan, é que las sieguen para feno; por do quier Euskerazko testuarena, aldiz, AUGUSTIN ZUBI- ordez ezer eskatuko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordain- andra ezkondu bat zaurituko ba leu, eta ori ziurtatu andre on que fallaren agoas para regar piezas, ó viñas, ó molinos, ó KARAI idazle errimearen eskutik dator, ondarrutar horrek du bost soldata besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordain- edo gizon on baten bitartez, edo gizon biren bitartez, 60 sol- huertos, ó para lo que menester las hayan, é que las tomen; bere herriari eskaini eutsan liburutik hartua. Izan be, du uri barruan edo lurrean billatu leiken ildakoengandik. data-erdi ordaindu dagizala lurrean; eta egiaztatu ezingo ba é por do quier que fallaren arboles, é montes, é raices para Ondarroa/Kondaira 1900-arte (1993) idazlana da testuaren Baiña bizilagunen batek beste gizonen bat edo beste bizila- leu, zin egin dagiala. Eta andren bat bere arrokeriz (gordin- casas facer, ó para lo que menester obieren que lo tomen. keriz) jaikiko ba litz eta gizon zintzoen baten andrea zauri- batzailea. Hortxe dago euskal testua, eta hortxe be, haren gunen bat ilgo ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza- Eta Ondarroako bizilagun oneik baimen luzea euki

174 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 175 ONDARROA, ARRANTZA HERRIA ONDARROA, EUSKAL KULTURAREN KABIA

dagiela nun-nai soloak erosteko, eta iñok ez dagitsela ondo- Mantxoarri errekara, eta andik Sausetan portura, emen ez eta Bizkai'ko beste urietan be; eta bizilagun bat auzira mandato, ni á Cavalleros, ni á Escuderos poderosos que renik eskatu, ez eta borrerutzarik edo ta estuntzarik, beste- Lekeitio'gaz banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak daroan iñok ez daiala ziñaldaririk emon Ondarrukoak izan non moren, ó non fecieren en Ondarroa vecindad, é que ra baiño, au da, aske eta garbi lortu dagiezala; eta saldu nai emoten dautsedaz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta ezik. vengan á su llamado, é su juicio, é que fagan con estos izan ezkero saldu dagiezala; eta bizilagunen batek solo bat urteerakin. Eta Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz todos aquellos pechos, é facenderas, é vecindad que los de ba dauka urte bete eta egun baten iñoren esan txarrik barik esandako aitatutako inguru orreik barruko lur, eta maasti, Ondarroa ficieren, é non con otros ningunos. Señor que mandare la Villa, ó Merino, ó Sayon, si aske eta zabal euki dagiala eta gero iñok salatzen ba dau, ortu eta errota, eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki lei- Orrez gain Ondarroa'ko Eleiza emoten dautsat bere demandare alguna cosa al poblador salvese con su jura, é Lurraldeko jaunari 60 lurreko soldata erdika ordaindu ken bertan billatzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan, kanposantuagaz, eta amarrenetako irunako bi Eleizarenak, non mas; é el que demandare alguna cosa á algun pobla- dagiozala uriaren barruan gertatzen danetan; eta lur geldi eta zuen semeak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen Bermeo'n dauken lez; eta nigaz danarena eta baita nigaz dor particion por boz de padre ó de madre, ó de abolorio edo landu bakorik iñun aurkitzen ba dabe uriaren lurralde- barik. Eta doña Maria'ren ondasunetan iñok errotarik egiten jaubetzen dan agintariena be; eta esandako baserritarrak alcance, é non de calopña. Et yo doña Maria otorga a los an, landu dagiezala, eta abereen bazkarako bedarrik billa- ba dau, lenengo urteko io-aldia beretzat gorde dagiala eta emoten dautsadaz ondarrutarrak daukezan askatasun guztia pobladores de Ondarroa estos fueros que son aqui escritos; tzen daben tokietan bazkatu leikela, edo ta ebagi dagiezala urte orretan ez dagiala doña Maria'ri parterik emon; eta euki dagien eta zergak Ondarroan ordaindu dagiezan, eta é mando que ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo jakitzat; eta soloak, edo maastiak, edo errotak, edo ortuak, ortik aurrera erdiz bana eta agindutakuak be erdizbana sartu saldu nai daben eurena, ala nai izan ezkero saldu edo emon que nunca sea contra esto en ningun tiempo en ninguna edo beste ezetarako premiñazko diran urik billatu ezkero, dagizala; eta errota egiten dauan bizilagunak, bere kontura edo iñorengandu, edo beragaz eta bere osotasunean nai manera; é otro si yo doña Maria la sobredicha por facer erabili eta artu dagiezala; eta etxeak egiteko edo beste pre- sartu dagiala errotaria; eta bizilagunen batek bere soloan dabena egin dagien, eurena lez, baiña baldintza au kontuan vien, é merced a los mis pobladores de Ondarroa por miñetarako leikezan zuaitz, mendi edo sustrairik aurkitu egiten ba dau errota, aske eta traba barik euki dagiala eta eukita: ez dagiela saldu nai iñorengandu iñongo Ordena edo voluntad que he de los llevar adelante tengo por vien é ezkero, artu dagiezala. parterik emon ez doña Maria'ri eta lurreko Printzeari. Eta erlegiñoko gizonei, nire baimen barik, ez eta Ondarroan mando que hayan por vecinos de la villa los mis labrado- erritik kanpoko iñor ba letor eta bizilagun oneik auzitegura bizi ez edo auzokide ez diran Zaldun edo Aitonen seme res de Amallo, é demas doles á Gorocica con sus terminos, salatu, errian bertan erantzuna emoteko, eta ez daitela egon aberatsei, bere ordena edo auzipean egon barik, é con sus vienes con sus entradas, é con sus salidad, é Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa beste bitartekorik; eta sakramentura ba letor, bere Eleizara Ondarroa'ko auzokideen ordainbearrak eurekin batera demas doles lo que ha don Pedro Gonzalez de Aranzibia, é por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é bakarrik joan dedilla emotera edo artzera, eta kanpoko lotzen ez dabenei, eta bai beste iñogaz. dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende gizonen batek auzitegira deitu ezkero erriko bizilagun edo allende Vizcaya en la su fermandad en Ondarroa arededor a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é auzokideari, eta urian etxea edo soloak daukazan lekuko dende, por que yo he dado Labradores en cambio a dicho don Pedro Gonzalez por el dicho heredamiento, é que sepa- dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren, (testigo) bigaz eziñean, zin ori Uriko Eleizan egin dagiala. Et otro si por les facer mas vien, é merced mando que re a todos los herederos dende de pagarlos. é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la Prestamero, nin merino non haya sobre ellos poder por les pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puer- Urian agintzen dauanak, edo Merinuak, edo facer mal, nin por demandarles ninguna cosa si no yo, é el to de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos ter- Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos, Borreruak, auzokideari zerbait eskatzen ba dautsa, bere mi Preboste de la Villa; é otro si que ningund home que minos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor, ziñagaz askatu daitela, eta ez geiagorik; edo ta bizilagun matare a su vecino, é fuere alcanzado a la hora, ó despues entradas é con salidas; é do a estos pobladores de si non la jura que lo compro, é si algun poblador compra- bateri zerbait eskatzen ba dautsa aitaren esanez edo amare- quando quier que lo maten por ello salvo si lo matare por Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é re alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con naz, lei-bitxiarena emon dagiola eta ez iraiñik zabaldu. Eta derecho, ó por ocasion, é si algo vbiere el matador que sea viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria, nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emoten dautse- de los herederos del que matare, sacando ende el homeci- fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é daz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot gizon nai llo, salvo ende si matare a home segun home con quien que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura emakume izan, munduko nire oñordekoen artean iñor ez vbiere tregoa, ó matare a mala verdad, en qualquier de sin ninguna ocasion; é si algun poblador ficiere Molino en que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu. Eta era berean, estas maneras el que matare que todo lo que el vbiere sea el Egido de doña Maria, aquel que fizo el molino tome la dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas nik, doña Maria'k Ondarroa'ko bizilagunei on eta mesede del Señor; e toda Justicia forera que acaesciere en moledura el primer año, é en ese año non parta con doña que le fue furtado, Señor que mandare la villa, si deman- egitearren eta aurrera atarateko daukadan garrez, onirizten Ondarroa mando que le bala fiador de complir su facende- Maria é dende en adelante parta por medio, é meta las dare juicio á algun poblador, é si le dijere be conmigo a dot eta agindu be bai uriko auzokidetzat euki dagiezala ra ante sus Alcaldes; é las alzadas que ficieren delante los misiones por medio; é el poblador que feciere el molino doña Maria aquel poblador non baya mas adelante, salvo Amallo'ko nire baserritarrak, eta orrez gain Gorozika1 be Alcaldes de Ondarroa que las hayan para Bermeo, é dende meta el molinero por su mano; é si algun poblador ficiere fasta Vitoria, ó de Vrduña adelante; é ningun home que emoten dautset bere lurrekaz eta bere ondasunekaz, bere en adelante las alzadas para ante mi. el molino en su heredad que lo haya salvo, é franco, é non tobiere su casa vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin sarrera eta urteera ta guzti eta onez gain emoten dautset On eta mesede geiago egitearren agintzen dot baita de parte a doña Maria nin al Principe de la tierra; é si en ninguna mi villa de Vizcaya; é ningun home que deman- Aranzibia'ko Pedro Gonzalez'ek daukana, eta Bizkai lurre- Prestameru ez Merinok ez dagiela alik euki kalte egiteko, veniere home de fuera de la Villa, é demandare juicio a dare juicio á algun poblador non de fiadores si non de an Ondarroa'ko inguruagazko anaitasunean, ordez nik bera- ez eta ezer eskatzeko, neuk izan ezik edo ta Uriko nire estos pobladores respondale en su villa, ó en cabo de la Ondarroa. ri baserritarrak emon dautsedazalako etxalde onen ordez eta villa, é non haya otro medianero, é si veniere a sagramen- Alkateak. Bai eta gizonen batek bere auzokide bat erail eta Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta ordaindu bear daben oiñordekoak banandu. to non baya sino a su Iglesia por dar, ó por prender, é si ordura edo geroago arrapatu ezkero, edozeiñek il da be, okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin home de fuera demandare juicio al poblador ó al vecino de legez izan ezik, erailtzailleak ezer ba leuko, erailduaren egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere oñordekoentzat geratu daitela, izan ezik gudu-artea euki la Villa, e non pudiere firmar con dos testigos leales que Et mas les do la Iglesia de Ondarroa con su cimite- astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako dauan bat edo guzurretan ildakoa. Orrelakoetan erailtzaille- hayan sus casas en la Villa, ó sus heredades hayan su jura rio, é los dos tercios de la diezma que sean de la Iglesia idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba ak dauken guztia Jaunarena izan daitela. Eta foruak agin- en su Iglesia de la Villa. segun que lo han los de Bermeo, é loal que finque con daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko bate- tzen dauan Zuzentza guztia, bertako alkatearen aurrean egi- migo; é otro si la Prebostad que finque con migo; é los Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez na, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guz- teko izan daitela erantzule baten bitartez, eta Ondarruko Labradores sobre dichos doles en tal manera que sean Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik tia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere alkateen aurrean egindakoen gora joteak, Bermeo'rako izan franqueados con todas las franquezas que los de Ondarroa, Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra , balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala daitezala eta andik aurrerakoak niganako. eta andik Aissaso'ra . Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño. Urian agintzen é hi diezmen en el sobre dicho Lugar, é que hayan de poder Legarre'ra . Andik Akilla'ra . Andik itxasoan sartzen dan dauanak norbait auzitegira eraongo ba leu, edo ta doña vender lo suyo, si lo vender quisieren, ó darlo, ó enagenar- lo, ó de facer de ello; ó en ello todo lo que ellos quisieren Aitz zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra. Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez daitela gorago joan, Et yo la sobre dicha doña Maria, otorgo é mando ansi como de lo suio mismo, salvo que lo non puedan ven- Eta andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arri- Gasteiz'era izan ezik, edo ta Orduñaraiño; eta urte betean todo quanto se contiene en este previllegio, é mando é der, nin enagenar a home de Orden, nin de religion sin mi tzara. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik bere etxea daukan iñok ez dagiala ezer ordaindu Bermeo'n defiendo que ninguno non sea osado de ir, nin de pasar, nin

176 Ondarroa 2002 Ondarroa 2002 177 ONDARROA: 675. URTEURRENA ONDARROA: 675. URTEURRENA

de quebrantar ninguna cosa de las que se contienen en este euren alogeraren zati edota gehigarri moduan. rrena lapurketen aztarnak bilatzeko. Ondarrutarrak horreta- ziran, euren Foruaren bidez. Hori ordainduz gero, ezin previllejio, é qualquier que lo ficiere pecharme ya en coto Ayuda . Zerga zaharra, jaunari jagokozan eskubide- rako eskubidea eukien, euren Foruaren bidez. sayon dalako hori inoren etxeetan sartu, delituak aztertzeko mil maravedis de la moneda nueva, é al Concejo sobre ak kobratzeko eskubidea emoten ebana. Ondarrutarrak aitzakiagaz. dicho, ó a quien su boz tubiere todo el daño que por ende Peaje. Errepideak zaintzeko zerga, eurotan ibilten horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez. reciviese doblado, é mas a el, ó a lo que vbiese me tornaria ziranei eskatzeko modukoa. Auzietara joateko, aske ziran Pesquisa. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske por ellos; é por que esto sea firme, e non venga en duda Batalla. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske ondarrutarrak horren ordaintzetik, euren Foruaren bidez. ziran, euren Foruaren bidez. Bestela, hauxe ordaindu beharko leukie, merinoa edo sayona, inoren salaketa barik, eure- mandeles dar este previllegio sellado con mio sello de cera ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna Pechos. Izen orokorra, zergei dagokiena. colgado; fecho en Estella a 28 dias de Septiembre Hera de frogatzeko betebeharra diru bidez kentzen ebana. ei delitua leporatu nahi ez baeben. 1365 años - Et yo Joan Iniguez de Bolibar la fiz por man- Peños. Zerga edo isunaren izendazioa, norbaitek Bereda ( edota vereda) . Ondarrutarrak horretatik Velada (muger). Legezko emaztea. dado de doña Maria. beste bat behartzen baeban gauzak bahian emotera, zor aske ziran, euren Foruaren bidez. Gauza barriak eskuratu, baten bermerako. Ez dauka zerikusirik harri esanguragaz, Eta nik, lenago esandako doña Maria'k mesede-agiri eta horreen berme eta ziurtasuna izateko zerga. itxuraz hala badirudi be. onetan esaten dan guztia emon eta agintzen dot, eta agin- Andres Urrutia Calda. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske tzen dot baita eta aldeztuko iñor ez daitela ausartu onen Sayon. Justiziako agoazila edo borreroa. ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna aurka joaten, ez eta mesede onetan agintzen dan zerbait frogatzeko ur irakineko upelan sartu beharra diru bidez ken- Sayonia. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske alboratu edo zapaltzen; eta iñok egingo ba leu, diru barrie- tzen ebana tako milla marau ordaindu bearko daustaz, bai eta esandako Kontseilluari be edo ta eskubidea daukanari kaltea euki Calopña. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren dauan aiña bidartuta, edo geiago eta orren alde biurtuko Foruaren bidez. Zerga zan, delitu-egileei ezartzen jakena. nitzake. Eta au legeko izan daiten eta zalantzarik egon ez Geroko baten isunak deituko ziran eurok. dedin, argizariz lotutako nire zilluagaz zillatuta emotea Fierro. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske agintzen dot. Lizarra'n, 1.365 urteen aldiko Irailla'ren 28'an. ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna Eta doña Maria'ren aginduz, nik, Bolibar'eko Juan Iñigez'ek frogatzeko burdin irakineko sospaletan sartu beharra diru idatzi dot. bidez kentzen ebana. Fonsadera. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez. Gerrara (edo fonsadora) BIBLIOGRAFIA-OHARRAK 5. ONDARROAKO FORUAREN joan nahi ez dabenek ordaindu beharreko zerga. ITURRIZA Y ZABALA, J.R.: Historia General de HIZTEGIA: OSAGAIAK Fortigada. Zigortua. Vizcaya y Epítome de las Encartaciones. I eta II liburukiak. Ezertan hasi baino lehenago, azaldu behar da arlo AGIRRE GANDARIAS, S: Hacia la edición critíca Colección "Fuentes para la historia de Vizcaya". Librería honetara batuko doguzala guretzat ezezagunen diran hitzak Homecillo. Zigorra. Gizaseme batek beste bat hil- de la carta fundacional de Ondarroa: la Carta de Merced de Arturo, Bilbao, 1967. Argitalpen honetatik jaso dogu eta berbak. Eurok dira, gehienetan, garai hareetako erakun- tzen ebanean ordaindu beharreko zerga. Ondarrutarrak 1335, Ondarroa, 1988, 8-10. Ondarroako Foruaren testua. II. Liburukian dago, 247-251. horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez orrialdeetan. de juridikoei egokitu eta aspalditik indargabetuta dagoza- ASKOREN ARTEAN: Edad Media y señoríos: el nak. Maneria. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske Señorío de Vizcaya. Publicaciones de la Excma. Diputación LLORENTE, J.A. : Noticias Históricas de las Tres Ondarroako Forua, lehen esan legez, ondarrutarren- ziran, euren Foruaren bidez. Norbanakoa hilez gero ondo- Provincial de Vizcaya. Bilbo. 1972. Provincias Vascongadas. 8. liburukia. 2. zatia. Editorial tzako eskubide eta betebeherrak ekarzan. Eskubideen rengo barik, oinordetza jaunarentzat zan, hori ordaindu Amigos del Libro Vasco. Bilbao. 1988. ezik. ASKOREN ARTEAN: Las formas del poblamiento (orduko hitza erabiltzeko, "foru" berezien) banaketa bitari- en el Señorío de Vizcaya durante la Edad Media. MONREAL CIA, G.: Las Instituciones Públicas del koa zan: foru onak (aldekotasuna eta mesedea ekarrenak) Meaja de carcelaje. Presondegitik askatzeko zerga. Publicaciones de la Excma. Diputación Provincial de Señorío de Vizcaya (hasta el siglo XVIII). Publicaciones de eta okerrak (petxu eta zama sortzen zituenak). Azken horre- Meaja bera be diru txikia zan. Beraz, zerga ordaintzeko Vizcaya. Bilbo. 1978. la Excma. Diputación de Vizcaya, Bilbao, 1974. etatik aske izan nahi eben ondarrutarrek. Hori be, ageri-age- dirua da Foruaren esanahia. Ondarrutarrak horretatik aske rian, Ondarroako Foruan (LLORENTE: 288): …exime de ziran, euren Foruaren bidez. CEJADOR, J. : Vocabulario Medieval Castellano. MUÑOZ Y ROMERO, T: Colección de Fueros merinage, sayonía, fonsadera, anubda, mañería, vereda, Visor Libros. Madrid. 1990. Municipales y Cartas Pueblos (faksimila). Ediciones Atlas. . Gauza barriak erosi eta horreen eukitza batalla, fierro, calda, pesquisa, entrada de merino y sayón Mortura Madril. 1978. ziurtatzeko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, FUERO NUEVO DE VIZCAYA (Sarrera: Celaya ,novena, arenzadgo, mortura, otura y peage. euren Foruaren bidez. Ibarra, A.), Leopoldo Zugaza editor, Durango, 1976. Liburu PUXANA Y AGIRREGABIRIA, P. : Bizkai´ko Forua. Badira bertan, aurrekoaz batera be, halako hitz honetara batzen da Delmas editoreak egin eban Foru José de Estornes y Lasa argitarazlea. Bilbao. 1981. Bertatik . Merino eta sayon agintariei ostatua emo- batzuk, gure belarrietan durunda arrotza daukienak: pechos, Merinage Barriaren argitalpena, 1865. urtean. Aipamenak bertatik jaso dira Bizkaiko Foru Barriaren berbak, euskerazko tes- teko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren homecillo... egin dira. tuetan. Foruaren bidez. Horreek abiapuntu doguzala, azaldu dagiguzan, GARCÍA-GALLO, A.: El Origen y la evolución del URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroa eta Bizkaiko Justiziako agintaria, prozesuak bideratzen banan-banan, xehetasunak, testu batzuk bidegile doguzala Merino. Derecho. Manual de Historia del derecho español I. Forua, Ondarroa, 1983, 23-24. zituana. (CEJADOR, MUÑOZ, LLORENTE): Madrid. 1984. Hamargarren berrargitaraldia. URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroako sorlegeaz, Novena. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske GONZALEZ, T.: Colección de Cédulas, Cartas- Ondarroa, 1984, 10. ziran, euren Foruaren bidez. Betebehar batzuetatik askatze- Patentes, Provisiones, Reales Ordenes y otros documentos ZUBIKARAI, A. : Ondarroa /Kondaira/1900-arte. Aranzazgo (edota arenzadgo). Foru okerra. ko zerga. concernientes á las Provincias Vascongadas. Tomo I. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez. Bilbao. 1993. Argitalpen honetatik jaso dogu Ondarroako . Jatorrizko izena autura da, hau da, abereak Condado y Señorío de Vizcaya. Imprenta Real. Madrid. Giza hiltzaileengandik kobratzen eben justiziako alkateek, Otura Foruaren testua, euskeraz emona. 11-18.orrialdeetan dago. erosi, nork saldu dituan agertu barik. Hori zan biderik ziu- 1829.

178 Ondarroa 2002