De Poemp DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT HEEMKRING DAVIDSFONDS NUMMER 63  07-08-09/2009  P309458  AK 2560 NIJLEN1

Woord vooraf Schitterend Geslepen gaat op trot door de Kempen! Lieve Lezeres en beste Lezer, Het project Schitterend Geslepen nadert na drie jaar zijn Even duidelijk is dat bij de slijperij een bezoekerscentrum (gesubsidieerd) einde. Maar het zou nogal gek en onbe- hoort. Daarin kan de reizende tentoonstelling van Schit- grijpelijk zijn, mochten wij nu verder van dit project niets terend Geslepen een vaste plaats krijgen. Maar ook een meer horen. Het vindt alvast een doorstart in de schoot toeristisch loket hoort bij het plan. En natuurlijk zullen van Kempens Karakter. Maar de regio mag ook met er op de eerste plaats de bezoekers ontvangen worden recht en reden van de gemeentebesturen van Nijlen en voor een inleiding op het slijpersbedrijf. Ook voor dit verdere (diamant) initiatieven verwachten. bezoekerscentrum wordt momenteel, in opdracht van het Een stand van zaken, begin september 2009 ! gemeentebestuur, een subsidiedossier klaargestoomd.

Schitterend Geslepen Doorwerken!

Het project wordt afgerond met een reizende tentoonstel- Subsidiedossiers kennen nogal eens een (te) lange lance- ling, een boek en uiteraard een “eindrapport”. Aan de ringstijd. Drie jaar is een geen uitzondering. De Poemp tentoonstelling wordt momenteel volop gewerkt. Als pleit er dan ook voor met beide dossiers resoluut door te alles goed zit, wordt zij begin december in de patio van werken en ondertussen Slijperij Lieckens voor verdere het Nijlense gemeentehuis geopend. Een en ander zal aftakeling te behoeden. Geert Bourgeois, Minister van uiteraard via de media ruim bekend gemaakt worden. Bestuur en Toerisme, heeft ook monumenten en land- Beslist komen kijken! schappen onder zijn hoede gekregen. Wij vragen hem alvast steun voor het Project Slijperij Lieckens! Slijperij Lieckens Walter Caethoven.

Slijperij Lieckens werd in 2009 het 10.000ste monument in Vlaanderen. Voor elke bezoeker is het duidelijk dat dit pand gerestaureerd moet worden. Een en ander strookt met de inzichten van het gemeentebestuur, want Archi- tectenbureau Pluspunt stelt momenteel in zijn opdracht het restauratiedossier op. Gewapend met dit dossier kan het gemeentebestuur de jacht op een premie van de Vlaamse Gemeenschap openen. Mensen aan De Poemp

Lezers schrijven Jos Bastiaens, 03.481.81.90 Hypoliet Budts, 03.481.69.27 Octaaf Engels stuurt ons regelmatig een tip voor De Poemp. Zo bezorgde Walter Caethoven, 03.481.85.70 hij ons een bundel documentatie over de Kleine Nete. Hij vertelde ons verder Hendrik Claes, 03.481.82.58 dat hij alle Poempen met plezier aan het herlezen is. Goed zo, Octaaf. In dit Flor Dieltjens, 03.481.70.41 nummer kan je lezen hoe ze ingebonden kunnen worden! Herman Engels, 03.481.84.11 Jef Hermans, 03.411.02.78 Louisa Leysen, dochter van Witje Leysen, bezorgde ons de tekst van een Frans Lens, 03.480.04.81 schokkelrijmpje. Lees de commentaar van Jos Thys verder in dit blad. Be- Jos Thys, 03.411.21.98 dankt, Louisa. Pol Van Camp, 03.481.74.38 De familie Leo Heylen – Rita Van Tendeloo bezorgde De Poemp enkele Ludo Van Gestel, 03.481.85.47 lang gezochte foto’s van “het grotteke”. Wij zetten onze speurtocht naar meer gegevens over dit verdwenen domein op de “nief parochie” verder. Ondertussen bedankt, Leo en Rita. Over foto’s Fernand Van Beeumen schrijft ons dat zijn echtgenote Elvira Bertels (gebo- en illustraties ren te Nijlen in 1931) spijtig genoeg de laatste Poemp niet meer heeft kun- nen lezen. Zij overleed op 30 juni 2009 in Antwerpen. Onze deelneming, eschikt u over foto’s of Fernand. Billustraties die mogelijk in ons tijdschrift kunnen gebruikt worden, dan maken wij daarvan Wie graag een digitale kopie. Neem kent daartoe contact op met één van ze nog onze bestuursleden (zie telefoonlijst in dit kadertje). Binnen de kortste tijd bezorgen wij u het origineel ? terug. Tenzij u het aan De Poemp wil schenken. In elk geval bedankt voor de medewerking!

Op de foto poseren van links naar rechts: 1) Emiel Verhaegen (Viske); 2) ? Verhaegen (Quatorze); 3) René Kege- laers; 4) Albert Verhaegen (Slab); 5) ?; 6) Sus Goormans (van de Rikus); 7) Jos Govaerts (van de Rapes); 8) Jules Goormans (van de Rikus); 9) Désiré De Loncker; 10) Louis Nelis (van den brouwer); 11) ?; 12) Louis Vervoort (van de paus); 13) Gust Deze oude foto werd ons bezorgd door Maria Houben uit Kessel. Hij werd Nelis (van den brouwer); 14) Jef Faes genomen kort na de oprichting van de Nijlense turnkring in 1928. Fonne (van Bokske); 15) Victor Sluyts (Den Verrelst herkende ze voor ons bijna allemaal! Dank aan beiden. Bloed).

2  DE POEMP 63 De Kleine Nete en Sas 2...

Tijdens mijn fietstochtjes verdwaal ik geregeld op de (geasfalteerde) verplicht hun lading met bestemming “jaagpaden” (1) van de Kleine Nete, ergens tussen Lier en Grobbendonk. Antwerpen of op Lierse Meester Van Camp voelde zich ook tot die Netevallei aangetrokken. Zo schuiten over te laden. Eens te meer vertelde hij ooit over zijn bezoek aan Sas 2 – of wat daarvan overblijft. staat Lier zo negatief in onze geschie- Ik wou erover meer weten en begon een echte speurtocht. Hoe meer denis genoteerd. De kronkelende ik ontdekte, hoe meer ik besefte hoe weinig ik over de kronkelende Nete was immers belangrijk voor de Kleine Nete en zijn sluizen wist. Maar wat ik ontdekt heb, wil ik graag handel in onze contreien. Reeds in de met u, lezer, delen! middeleeuwen werd de rivier bevaren met kleine schuiten, zij het soms met grote moeilijkheden voor de schip- pers. Die moesten hun bootje trekken door deels overstroomde gebieden. Antwerpen betrok allerlei waren uit de Kempen, die per schip vervoerd moesten worden en zocht ook drink- baar water. Het zoute Scheldewater is daarvoor immers ongeschikt. Geen wonder dus dat Antwerpen zich via een “Herentalse Vaart” naar Mol ter Nete ofte Molderneet aan het Nijlense veer met de Kleine Nete wou verbin- den. Het project kende een aarzelend begin in Antwerpen, maar werd niet verder uitgevoerd omwille van de kostprijs en mede door het verzet van onze Lierse vrienden (we schrijven dan 1537). In 1552, 1704 en 1784 Het huisje van het verdwenen Sas 2, op enkele honderden meter van “den Broeker” te werden de plannen voor het kanaal Nijlen. Op de voorgrond zien we Fille Voorspoels, alias “den Buffel”. Op het eilandje tussen andermaal bovengehaald, maar zon- de vroegere Netekronkel en het rechtgetrokken deel van de rivier staan inmiddels andere der resultaat. Pas in de 19de eeuw bouwsels. Alleen de stenen brug en wat resten van een eerste sas blijven... werd de Kleine Nete gekanaliseerd en dus beter bevaarbaar.

De zilveren knoop van Lier Felix Timmermans beschreef beeld- Kanalisatie van de Kleine Nete De Kleine Nete ontstaat in het gebied rijk de samenvloeiing van Grote en In de middeleeuwen wou men Heren- tussen Arendonk, en Mol-Postel Kleine Nete te Lier als de plaats “waar tals met Antwerpen verbinden via een en stroomt door Retie, , de drie kronkelende Nethen een zilve- kanaal, eventueel deels via de Kleine , Olen, Herentals, , ren knoop leggen.” En Meester Nelis Nete. De hertog van Brabant gaf Vorselaar, Grobbendonk en Nijlen. vertelt in zijn “Nijlense herinnerin- Herentals hiervoor zijn toestemming Vanaf Lier vloeit ze samen met de gen” hoe de stad Lier in 1451 grote in 1462. Op verschillende tijdstippen Grote Nete en vormt zo de Nete, ook en dus kostelijke werken aan beide werden verschillende tracés overwo- wel eens Beneden Nete geheten. In Netes uitvoerde, onder meer aan de gen. Maar, zoals gezegd, tijdens voegt ze zich zoals de Dijle samenvoeging ervan. Op de Kleine het “ancien régime” is het nooit tot in de , die de aansluiting op de Nete versperden twee watermolens uitvoering gekomen. Zeeschelde verzekert. Tot in Grob- van de toenmalige abdij van Nazareth Komt dan de tijd van Napoleon. Hij bendonk zijn de getijden op de Kleine de vrije doorgang voor de scheep- wou om economische en strategi- Nete voelbaar. vaart. Vreemde schepen werden zo sche redenen de Schelde met de Rijn

DE POEMP 63  3 Wie kent ze? nog verbinden via een “Grand Canal du Nord”. Men begon effectief in het oosten te graven van Bocholt tot (1808). Toen Holland bij het keizerrijk werd ingelijfd, werden einde 1810 in opdracht van Napoleon de werken stilgelegd, zodat onze con- treien het voorlopig zonder Schelde – Rijnverbinding moesten stellen.

Toch was “le Grand Canal du Nord” naar ons gevoel het begin van een nieuw tijdperk voor de waterwegen in de Kempen. Reeds in de Oosten- rijkse tijd (1762) had men opdracht gegeven om de toestand van beide Neten te onderzoeken. Dat was zeker Kanalen van en Antwerpen met de Grote en de Kleine Nete. niet overbodig. Bruggen ontbraken op veel plaatsen, paarden werden met tijd, eer daar effectief wat aan gedaan in Nijlen niet meteen alles geregeld. karren dwars door de rivier gejaagd, werd. In 1835 lagen 500.000 kas- Meester Nelis vertelt in zijn geschrif- overstromingen deden zich elk jaar seien in Lier op transport te wachten ten dat de “Broechembaan” pas ge- voor. De Nete zocht zich aarzelend voor de bestrating van de weg Diest kasseid werd in 1876. Dan werd ook een weg door het landschap en maakte – Turnhout. Het transport zou best aan het Veer de eerste brug over de talrijke meanders (2). Een en ander over de Kleine Nete gebeuren. Het Nete gelegd... Rond 1883 kwam er wordt door oude kaarten bewezen, provinciebestuur van Antwerpen stel- op die plaats een veerpont om een bij onder meer door de Ferrariskaart van de voor deze rivier beter bevaarbaar de kanalisatie (4) van de Kleine Nete 1777. Volgens Meester Nelis waren te maken door het wegwerken van de verdwenen wad te vervangen.

De zes sassen Naast de sluis te Lier en de reeds bestaande sluis op het Molenwater te Herentals werden er bij de kanalisatie van de Kleine Nete sluizen gebouwd te Emblem, Nijlen, Viersel, Bouwel, Grobbendonk en Herentals. Zo leren ons de boeken. Over de nummering van die sassen bestaat wat betwisting. Werden ze stroomafwaarts of stroom- opwaarts genummerd? En waar was het sas van Viersel en Bouwel? Voor alle duidelijkheid : het verdwenen sas van Emblem is voor ons Sas 1, het eveneens verdwenen sas aan de Molbemden in Nijlen Sas 2, en het nog bestaande maar buiten dienst gestelde sas op de grens Grobben- De Ferrariskaart van 1777 toont een grillige, meanderende “Petite Nethe” en verschillende donk/Nijlen: Sas 3. Bij Sas 2 begon “Gués” of wadden. De aanduidingen “Kleine Nete” en “Molenvaartstraat” werden door de ons verhaal. redactie aangebracht. Molen op de Nete er negen doorwaadplaatsen (wadden) scherpste bochten en meanders en de Steeds volgens Meester Nelis stond van het Veer tot Grobbendonk. Dat bouw van zes sluizen (3) tussen Lier er in 1531 een watermolen op de waren wellicht de plaatsen langswaar en Herentals. De werken begonnen plaats van Sas 2. “Vandaar de Mo- de aanleunende weilanden regelmatig mei 1837 en eindigden (voorlopig) in lenstraat, welke van Kessel kwam onder water gezet werden. We moes- januari 1839. En de 500.000 kasseien en langs den Kramos en de huidige ten echter wachten tot de Belgische raakten in het noorden. Toch was Molenstraat naar den molen aan de

4  DE POEMP 63 vaart tussen Herentals en Antwerpen mogelijk, maar het bleef problema- tisch: slechts korte platbodems met maximaal 70 ton goederen konden door het 1,5 m diepe water (met bochten en getijden!) varen. Ook het 60 km lange traject Herentals – Ant- werpen via Kleine Nete, Nete, Rupel en Schelde was een bezwaar. In 1846 begon men dan ook een nieuwe kanaalsectie Herentals – Antwerpen te graven (het zogeheten Kempisch Sas 3 en sashuisje op de grens Nijlen - Grobbendonk anno 2009. kanaal). De afstand werd zo ingekort en de bruikbare scheepstonnenmaat Nethe liep. Mogelijk heeft hij ook verhoogd tot 450 ton. Bijna een den naam Mol-ter-Nethe gegeven eeuw later, in 1930, begon de aan- aan het veer, alhoewel die plaats en- leg van het Albertkanaal. Voor het kele honderden meter van den molen gedeelte Pulle – Antwerpen werd verwijderd was. In 1843 werden de het tracé van het Kempisch Kanaal dijken verhoogd en een sas gebouwd (ook wel Kempische Vaart geheten) op de plaats van de molen. Mis- gebruikt. Via een nieuw kanaal werd schien is hij dan afgebroken.” Voor De Kleine Nete en Sas 2 op een werk­ dat gedeelte verbonden met Herentals zover wij weten, heeft Meester Nelis tekening, waarschijnlijk begin 20ste eeuw. – West. Het niet langer gebruikte helaas de bron, die over de fameuze stuk van de Kempische Vaart werd molen spreekt, niet vermeld in zijn sas vernieuwd. Anderzijds vertelt in Grobbendonk en Herentals tijdens ook René Schoonvliet in “Vereeuwigd de oorlogsjaren gedempt. In 1946 Emblem” het volgende: “Aangezien werd het Albertkanaal in gebruik de Kleine Nete bij eb (laag water) genomen. Het verbindt Antwerpen onbevaarbaar was, besloot men in met Luik. De lengte bedraagt 129,5 het begin der 18de eeuw over te gaan km. Het is heden toegankelijk voor tot het plaatsen van 4 houten sluizen duwvaartkonvooien van liefst 9.000 op de vermelde rivier.” Toch blijft ton. er een vraagteken bij Sas 2 en de molen staan. Mocht de lezer via het Om de flessenhals van de Kleine geschreven of gesproken woord meer Nete en tevens Antwerpen te vermij- weten, geef dan a.u.b. een seintje! den werd voor schepen uit het zuiden Resten van een oud sas en het westen het Netekanaal aange- op het overgebleven eilandje van Sas 2? Het Albertkanaal legd. Het verbindt het Albertkanaal te en het Netekanaal Viersel met het bevaarbare deel van geschriften. Bovendien ligt even Tenslotte willen wij het nog even de Nete, stroomafwaarts van Lier bij noordelijk van Sas 2 een stuk “Oude hebben over het Albertkanaal en het . Het is 15,4 km lang, maakt Nete” of “Oude Nete Gracht” waar Netekanaal. De kanalisatie van de een wijde bocht om Lier en kruist er allicht ook een molen kan gedraaid Kleine Nete maakte immers scheep- de Kleine en Grote Nete. De aanleg hebben. Bij ons bezoek aan het “ei- van het eerste deel Viersel – Mol ter landje” van Sas 2 toonde de huidige Nete (Nijlen) dateert van 1936, maar bewoner Etienne Hollanders ons “een pas in in de jaren 50 van vorige eeuw oud sasje met eikenhouten bodem” werd het Netekanaal doorgetrokken (foto), waarvan de functie ons niet tot Duffel. De Kleine Nete werd duidelijk is. Is het een aanlegplaats aldus als vaarweg vervangen door geweest voor boten, een deel van een gestroomlijnd kanaal. Maar voor de oude watermolen, een stuk van onze wandelingen naar de “Slappe een oud sas? Wij kiezen voor die Uier” en fietstochten over het jaag- laatste mogelijkheid. Enerzijds werd pad zouden wij in geen geval onze volgens Meester Nelis in 1883 im- Netevallei willen missen! mers de diepgang van de vaarweg Van Sas 2 rest ons in 2009 alleszins een Walter Caethoven. vergroot, de dijken verhoogd en het stevige stenen brug...

DE POEMP 63  5

Geraadpleegde bronnen: Willy Van Tendeloo, eresecretaris ken werd jagen genoemd, vandaar “Een unicum: Herentals stad met vijf gemeente Nijlen; Frans Lens, de naam. Gewoonlijk gebeurde dit kanalen” door Michel Willocx in het bestuurslid De Poemp; Octaaf door de schipper of zijn vrouw, al- Historisch Jaarboek van Herentals Engels, medewerker De Poemp; leen of samen met hun kinderen. 2004; Nora De Peuter, gemeentebestuur Trekschuiten werden altijd gejaagd. “De Vaart, een drukke verkeersader Nijlen; Jef Colen, gemeentebestuur Voor het jagen kon ook een paard dwars door Herentals tijdens het Nijlen; Etienne Hollanders, met begeleider ingehuurd worden. interbellum” door Jules Müller in het huidig bewoner Sas 2; Jan Goris, jaarboek van de Geschiedkundige stadsarchief Herentals; Joris (2) Meander : Een meander is een Kring Herentals 2000; De Bock, NV Waterwegen en lus in de loop van een natuurlijke “De Geschiedenis van Nijlen door Zeekanaal; Patrick Verhaegen, waterloop.Dergelijke lussen ont- Meester Nelis” in Poemp 7; Zeeschelde – Duffel; Roeland staan bij rivieren of beken, doordat “Nijlense Herinneringen”, ongepu­ Librecht, Provinciebestuur in de buitenbocht, waar het water bliceerd manuscript van Meester Antwerpen, departement het snelst stroomt, grond wordt Nelis; Leefmilieu. weggespoeld, terwijl aan de andere Gemeentelijk archief Nijlen zijde grond wordt afgezet. “Vereeuwigd Emblem”, René Schoonvliet, 1981. (3) Sluis : “Salvator”, tijdschrift Davidsfonds, Een sluis is een bouwwerk in een Groencomité en Heemvrienden waterloop waarbij het peil aan Kessel, nr. 4, december 1972. weerszijden ongelijk is, met het doel water door te laten (in- of uitlaat- Geraadpleegde webstekken: sluis, spuisluis) of tegen te houden http://nl.wikipedia.org (voor (keersluis) of schepen door te laten Wikipedia, de vrije encyclopedie) (schutsluis). Een sluis kan worden http://www.provant.be/bestuur/ De peilmerktekens werden stevig uitgehou- uitgevoerd met één afsluiter (deur departementen/leefmilieu/dienst_ wen in het arduin van Sas 3. of schuif, eventueel schotbalken), en waterbeleid/ (onder meer voor de schutsluizen. Een schutsluis bestaat waterschappen) Nota’s uit een ruimte (sluiskolk) die aan www.wenz.be (Waterwegen en (1) Jaagpad : Een jaagpad of trek- beide zijden is afgesloten door be- Zeekanaal NV) pad is een pad langs een kanaal of weegbare waterkeringen. De oudst rivier dat vroeger werd gebruikt gekende schutsluis in Europa werd Met dank voor hun mede­ om schepen, gewoonlijk vrachtsche- gebouwd te Damme. werking aan Jef Boeckaerts, pen, als de wind niet gunstig was, gemeentebestuur Nijlen; vooruit te trekken. Dit voorttrek- (4) Kanaliseren : Kanaliseren is het rechttrekken van meanderende beken of rivieren. De waterloop krijgt zo het karakter van een kanaal. Het kanaliseren is bedoeld om het water sneller af te voeren, zodat de bovenstrooms gele- gen landerijen minder wateroverlast hebben. Ook werd gekanaliseerd ten behoeve van de scheepvaart. Sommige rivieren werden erdoor tientallen kilometers korter. Nu veel beken gekanaliseerd zijn, komt men erachter dat het water te snel, te onnatuurlijk wordt afgevoerd, wat verdroging veroorzaakt. Dit is weer ongunstig voor natuurgebieden. Om dit te herstellen laat men veel lopen Het “Maison des bains” ofte “Badhuis” (juist op grondgebied Kessel) herinnert ons opnieuw meanderen. vandaag nog aan het verdwenen Sas 1 ofte “Emmelen Sas”.

6  DE POEMP 63 Zoektocht naar de verdwenen molen aan Sas 2 in kaarten

- De kaart van Ph. Vandermaelen (1846 – 1854) toont ons Sas 2 als “Ecluse No 2” en tekent verder de Molenstraat en de Molenvaartstraat, zonder ze te benoemen. Interessant is ook de vermelding van een oude Netearm ten noorden van de huidige Nete in de omgeving van Sas 2 als “Veille Nethe”. - In de Atlas der Buurtwegen ofte “Atlas des Chemins Vicinaux de la Commune de Nylen” (1880?) wordt de Kleine Nete aangeduid als “He- renthalschevaert”, een titel die na de kanalisatie terecht mocht toegekend worden. Sas 2 en de nog bestaande sasbrug staan ook op dit interessante Detail van een kaart getekend door Marc Verreydt naar een schets van Meester Nelis. plan, dat verder in de omgeving nog een “Molenvaertjen” als “lieu dit” n straatnamen en namen van ge- dat blijft de vraag. Op een schets vermeldt. Ihuchten leeft duidelijk een stuk van Meester Nelis wordt de molen - De kaart van Jozef Vandenven bij (bijna) vergeten verleden! Tot die op Sas 2 getekend. Maar dat is dan de Geschiedenis van Kessel, Bevel, vaststelling kwamen wij eens te meer ook de enige rechtstreekse aandui- Nijlen, Emblehem en Gestel van J. B. bij het opzoeken van gegevens over ding die wij voorlopig op een oude Stockmans (1910) toont en benoemt Sas 2 en de molen. Om te begin- kaart hebben kunnen terugvinden. de Molenstraat. Op deze kaart loopt nen bewijzen de huidige straatnamen Een overzicht: de (niet benoemde) Molenvaartstraat “Molenstraat” en “Molenvaartstraat” - De Ferrariskaart (1777) op p.4 toont door tot aan de Nete in de omgeving dat er ooit in die omgeving een molen ons een kronkelige Nete, maar geeft van Sas 2. Ten noorden van Sas 2 moet gestaan hebben. Waar precies, geen verwijzing naar een molen. vinden wij op deze alleszins merk-

Kaart Ph. Vandermaelen

DE POEMP 63  7 waardige kaart het “Molen broek”. Dat er in Nijlen ooit op de Kleine Nete of een afleiding ervan een wa- termolen draaide, is duidelijk. Waar precies blijft de vraag. Frans Lens vond een aantal oude toponiemen terug die wijzen op een molen in de omgeving van Sas 2. In 1440 en 1444 schreef men “Moelenbroec”; in 1553 “bemts gel. onder Neylen int Molen- broeck”. In de 1744 en 1745 wordt

Boven: Detail Kaart Vandenven (1910); Links: Detail Atlas der Buurtwegen ((1880?).

de omgeving vermeld als “Meulen broeck”. In 1756 spreekt men van een “bempt over de Neet geh. het Molenbroeck”. Tenslotte spreekt men in 1421 van een Molenvoirt, in 1630 van een Meulenvoort (doorwaadbare plaats). Onze zoektocht is duidelijk nog niet ten einde!

Wij gedenken genegen... Rosette Rymenants, poempiste van het eerste uur. p 5 september 2009 is Rosette Rymenants van ons heengegaan. Heel Owat van onze lezers zullen zich herinneren hoe zij van in het begin bij de heemkring van het Davidsfonds was, hoe zij schitterende bijdragen schreef over de pastorie en de moord van Nijlen, over de Franse tijd, kortom : over de geschiedenis van een dorp waarvan zij echt hield. Wij bewaren ook een warme herinnering aan de kerstavonden van De Poemp, die zij mee vorm gaf. En zeker aan de vriendschap die Rosette als van- zelfsprekend aan haar omgeving gaf. Ook de mensen die haar kenden als bibliotheek-assistente zullen dat beeld wel bewaren. Rosette werd in 1956 geboren. Haar afscheid kwam te snel, ook voor wie elke dag zag hoe de aftakeling onverbiddelijk toesloeg. Want het ging al een hele tijd niet zo goed met Rosette. De dood van vader Jan in 2008 had haar fel aangegrepen. En nu blijven in het ouderlijke huis in de Spoorweglei alleen nog de broers Jan en Flor achter. Zij en zus Ria zullen Rosette echt missen. Ook De Poemp zal haar ondervoorzitster missen. Bedankt, lieve Rosette, voor de fijne vriendschap en samenwerking. Tot weerziens in het vaderhuis! Namens de mensen van De Poemp : Walter Caethoven.

8  DE POEMP 63 Leurders, Liedjeszangers en Schijvenschuurders (2)

Wie de geschiedenis van een dorp en het wel en wee van zijn bewoners omdat er steeds minder slijperijen wil opschrijven, komt al rap tot de vaststelling dat het merendeel van die overbleven en omdat de vooruitzich- geschiedenis niet te vinden is in boeken of in gemeentelijke archieven, ten weinig hoopgevend waren, be- maar wel in het geheugen van oudere dorpsgenoten. Zo is dan ook de sloot ook hij het vak op te geven. bijdrage ontstaan over “Leurders, Liedjeszangers en Schijvenschuurders” die verscheen in Poemp 61: een sfeerbeeld van het slijpersverleden. Als afsluiting van deze bijdrage Het opspeuren en vastleggen van dat verleden eindigt eigenlijk nooit toch nog enkele bedenkingen. Al de teksten over de diamantnijver- en is niet altijd volmaakt. heid verschenen in De Poemp be- wijzen overduidelijk hoe belangrijk olmaakt was ook de boven- mechanisch verstellen van diamant, het steentje gedurende meer dan 100 Vvermelde bijdrage niet, maar een enorme vooruitgang op gebied jaar voor ons dorp is geweest. Denk dankzij de reactie van enkele poemp­ van productie door het uitschakelen maar aan de honderden gezinnen, lezers (waarvoor dank) kunnen wij van de soldeerdop. De techniek van verscheidene generaties lang, die het lijstje van de schijvenschuurders het mechanisch verstellen berust in welvaart verworven hebben door de die de Nijlense slijperijen bezochten 2009 nog steeds op de uitvinding diamantnijverheid. Denk maar aan de vervolledigen. Onvergeeflijk zou het van Fons Roevens. Deze uitvinding meer dan 200 slijperijen die Nijlen zijn, mochten wij mensen vergeten was de aanleiding om in 1947 een rijk was en die voor een groot deel die mee de geschiedenis van het Nij- bedrijf te beginnen om diamantbe- het straatbeeld en zelfs de levenswijze lense steentje hebben bepaald. Tekort werkersmateriaal te vervaardigen. van de meeste Nijlenaars bepaalden. zouden wij doen aan de gebroeders Later werd het door zijn zonen Lu- Denk maar aan de meer dan 100 Sylveer en Fariel Verbeeck uit Vor- cien en Richard uitgebreid onder fabrieken en fabriekjes die gedurende selaar, door iedereen gekend als de de naam “Roevens N.V.” Vandaag de jaren 1950-1960-1970 in ons dorp mannen van de “koekoek” (Blijkbaar vervaardigt de firma nog steeds pre- gelijktijdig uitgebaat werden en bijna kent niemand de oorsprong van die cisiewerktuigen, in hoofdzaak voor voltallig bezet waren. Denk maar bijnaam). Vader Verbeeck oefende de buitenlandse diamantfirma’s, en zij aan de neringdoeners, winkeliers en stiel van schijvenschuurder al uit in’t is nu gevestigd op het industrieter- cafébazen die er wel mee voeren, aan begin van de 20ste eeuw, hij leerde rein in Herentals. Lucien begon als de tientallen leurders, liedjeszangers zijn zonen het vak en zo ontstond een 22-jarige, dat was in 1962, met het en schijvenschuurders die dankzij echt familiebedrijf. Later schuurde vervaardigen van schijvenschuurders- de diamantnijverheid hun boterham Sylveer de schijven en bezocht Fariel materiaal. Dat jaar begon hij ook een verdienden. de slijperijen. Gedurende jaren haalde loopbaan als schijvenschuurder. Ge- hij schijven op in Nijlen, maar ook durende bijna 40 jaar schuurde hij de Wij hopen dat het project “Schitte- in het grootste deel van de Kempen. schijven voor vele Nijlense slijpers. rend Geslepen” en de bescherming Fariel was ook een verwoed duiven- Om gezondheidsredenen moest hij de van Slijperij Lieckens ervoor zullen melker: hij nam met succes deel aan stiel opgeven toen hij 60 was. zorgen dat deze periode van welvaart de zwaarste fondvluchten. in onze dorpsherinnering voortleeft. Ook Leo Bouwen, oorspronkelijk De Poemp zal zich alvast daarvoor Een naam die onlosmakelijk ver- diamantslijper en later, omwille van inzetten. Hypoliet Budts. bonden is met niet alleen het Nij- het steeds slinkende werkaanbod, lense steentje, maar met de ganse chauffeur bij een ophaaldienst voor diamantnijverheid is deze van de huisvuil, zag in 1976 nog brood in familie Roevens. Vader Roevens, het beroep van schijvenschuurder. Hij Fonne van’t Boerke in de volksmond, nam het hele bedrijf na enkele weken startte na de oorlog 1940 - 45 met leertijd over van Fons Claes, die een kleine metaaldraaierij aan de schijvenschuurder was in Vorselaar, Hooidonkstraat in Nijlen. Hij mag toen die ermee stopte. Gedurende 6 zich de uitvinder noemen van het jaar oefende Leo de stiel uit, maar

DE POEMP 63  9 Onze boerderijen

In een tijdspanne van een halve eeuw is het landelijke karakter van versterkte plaatsen. Zonder twijfel lag onze dorpen grotendeels verdwenen. Echte hoeven zijn er in onze de tweede verzamelplaats binnen de dorpen nog bitter weinig te vinden. In Kessel, vroeger uitsluitend veilige omwalling van het Kasteel van een landbouwgemeente, leefden in 1947 nog 180 gezinnen van de Laken of het oude Kesselhof. De drie landbouw. Nu nog een paar. De tijd dat boerderijen met stallen en compagnies stonden immers onder schuren, met weiden en winland, zoals de ouderen onder ons zich nog het bevel van kapitein ‘heer’ Hoens heel goed herinneren, overheersten in het dorp is definitief voorbij. Ook of Hoons, die het kasteel bewoonde. het landschap waarin tijdens de zomermaanden korenvelden het uitzicht De derde verzamelplaats was ergens in een schranshoeve. van het dorp bepaalden en de beemden uitsluitend als hooiland gebruikt In woelige dagen werd boven in onze werden, is volledig veranderd. Bleef het open beemdlandschap aan de hoge en veilige kerktoren – aan de Grote Nete nog goed bewaard, dan veranderde het schier boomloze basis is die bijna twee meter breed dal van de Kleine Nete totaal tussen Lier en de kanaalbrug op de weg - de wacht opgetrokken. In geval Nijlen - Viersel. In een halve eeuw groeide hier de Netevallei uit tot een van gevaar werd alarm geblazen op bebost gebied met vijvers waardoor de geasfalteerde dijken als door een koehoorn. De leden van de een parkgebied slingeren en tot wandelen en fietsen uitnodigen. compagnies moesten zich dan haas- En in dat door boeren beheerste landschap stonden eeuwenlang ten naar hun verzamelplaatsen. Van huizen en boerderijen met muren van leem en daken van stro, die in een compagnie werden én de namen geval van gevaar niet de minste veiligheid konden garanderen. Na de én de bewapening, die uit roeren en tragische tijd van de godsdienstoorlogen (16de eeuw), kwam daar pyken of geweren en pieken bestond, stilaan verandering in en gingen de mensen meer en meer voor hun bewaard. eigen veiligheid zorgen. De schranshoeven Naast de bovenvermelde vluchtplaat- Vluchtplaatsen: sen boden ook nog andere schrans- hoeven, boerderijen die slechts be- De kerk, het kasteel en de schranshoeven reikbaar waren via een ophaalbrug over een diepe gracht, een betrek- ooral in de eerste helft van de noemd. Drie gewapende compagnies, kelijke veiligheid. Aan de binnen- V17de eeuw werden in Kessel en- waarin ook enkele weerbare vrouwen, kant, op de rand van de gracht werd kele belangrijke boerderijen omringd werden samengesteld, die in geval van doorgaans tegen mogelijke indringers met een brede gracht, in Kessel alarm moesten verzamelen in de kerk een bescherming aangebracht. Ze beuregrecht (borggracht) of vest ge- en in twee niet bij naam genoemde bestond uit naast elkaar geplaatste mutsaards hout waarin doornen ge- vlochten waren. In onzekere tijden werd aan de brug dag en nacht de wacht opgetrokken. Was er gevaar door voorbijtrekkende dievenbenden en plunderende soldaten, dan ver- bleven de mensen uit de buurt er zo goed en zo kwaad als het kon, zelfs dag en nacht in hutten. Ook hier bij ons. Vandaar de vaak grote open oppervlakte binnen de grachten zoals aan de Muizenhoeve. Om het leven binnen de schrans te ordenen, moes- ten de tijdelijke bewoners bepaalde

Foto : Ossenspan voor de Grote Gasthuis- hoeve in Kessel, ergens tussen 1914 - 1918.

10  DE POEMP 63 Den Bouwelsesteenweg sjotte tegen de Paddekoten!

Nijlenaar en voormalig burgemeester van Hemiksem Louis Van Tendeloo is bij de “oude garde” wellicht beter bekend als “Witjes van de Zjo”. Hij is een van onze briefschrijvers. Zo bezorgde hij ons foto’s van twee voetbalploegen die het even na de oorlog tegen mekaar opnamen in een sportieve kamp op de “nief parochie”. Flor Dieltjens weet er meer over!

Oprichting KAJ Tijdens de oorlogsjaren werd er op de nieuwe parochie een afdeling van de KAJ opgericht door Nand Rymenants, alias Nand van Jullekes, later be- grafenisondernemer. Waar nu de meisjesschool (de Zandloper) staat, legde de KAJ even later een voetbalveld aan. Uiteraard had de afdeling een klad Tiboersschrans was oorspronkelijk een sjotters. De kleedkamers waren in de kelder van de kerk. boerderij die in de 17de eeuw door Marcelis Eerste match Tiboers omgevormd werd tot een omwaterd De eerste match werd op het terrein van de KAJ gespeeld in 1947. Uitdagers landgoed (zie ook Poemp 43). Foto : begin waren de boeren. Ik weet dat nog goed, want ik speelde zelf mee. Arbiter 20ste eeuw. was Louis Van Tendeloo of “Witjes van de Zjo”, de latere burgemeester van Hemiksem. In een van de volgende matchen brak Isidoor Bosschaerts (ofte voorschriften naleven, vooral i.v.m. Doreke van Bert Schacht) zijn sleutelbeen. Hij kon niets trekken van de zie- het maken van vuur, het houden van kenkas. De leiding, onder meer Louis Van Tendeloo en Louis Roevens (“van de wacht, enz.. Charel van ‘t Boerke”), besloot daarom matchen te spelen en de opbrengst Van de bekende Kesselse schranshoe- aan Doreke te geven. Tijdens de wedstrijden ging men dan met een doosje ven blijft nog bitter weinig bewaard. of potteke rond. Later kwam alles toch in orde met de ziekenkas. Van de Hemelhoeve (Hemelweg), Foto’s de Smoutmolenhoeve (Smoutmolen- Wij publiceren hierbij de foto’s van twee ploegen die het tegen mekaar op- dreef) en de Dobbelhoeve (verleden namen om de steunkas van Doreke te spijzen: den Bouwelsesteenweg (ploeg jaar afgebroken, Salvatorbaan,) is 1) sjotte enthousiast tegen de Paddekoten (ploeg 2)! Flor Dieltjens. zelfs geen spoor meer in het land- schap te bekennen. Van de Vorsten- of Vorsterbroekschrans (hoek Grote Puttingbaan-Salvatorbaan) rest nog de verbouwde woning. Alleen het woonstalhuis van de Muizenhoeve (Nieuwe Bevelsesteenweg) heeft de 21ste eeuw gehaald. Er waren ook onbewoonde schransen, zoals ’t Schranske op de Bogaertsheide aan hoeve Ten dijke en de Papenmuts ergens in de buurt van het Goor en het Visseneinde. Van de vest rond de Muizenhoeve is aan de noordkant nog iets bewaard gebleven. Verder toont een gracht nog grotendeels de oorspronkelijke ligging ervan aan. Frans Lens. Ploeg 1, Bouwelsesteenweg. We herkenden, van links naar rechts: Staande : Sus van Nunen (den Dikke), Tist Verhaegen, Jozef Van Tendeloo (de Zjo), Karel Lees in ons volgend nummer een Vercammen, Jef Kerckhofs (Jef Van Oevel), Gust Goormans (den Tjoemp); bijdrage over de Muizenhoeve, een Zittende: Stanne De Haes, Emiel Goovaerts (Milleke Smieres), Jos Goovaerts (Klos Kadet), historische Kesselse schranshoeve. Frans Van Brandt (de Fao), Louis Bosschaerts (den Bosman).

DE POEMP 63  11 Ploeg 2 – Paddekoten Staande : Gust Verlinden (Rosse van Gaai), Rik Kerckhofs (Rik van de Schacht), Gom- maar Vercammen, Van Brandt, Fonne Knaepkens, Koste Van der Linden (Koste van Nand Van der Linden); Zittende : Marus Van Tendeloo (Marus van de Korte), Fonne Helleman, Aloïs De Meyer (Bon van Mie Zoute), Victor Van Thienen, Albert Van Tendeloo (Albert van ‘t Grotteke). Natuurlijk waren er nog andere spelers, maar die staan niet op deze foto’s. Onder anderen Anthonie de Zwarte, boer Ver- wimp, Fons Seroon. Deze laatste woonde aan de beek. Hij heeft nog gevoetbald in Herentals. Met dank aan Louis Van Tendeloo voor beide foto’s.

Twee boeken Poemp! eel lezers vroegen ons of we Pas 200 in 2440 Geel Vgeen systeem hadden om De Telefoon : 014.57.91.11 Poemp te bewaren (te klasseren of Maak gewoon een afspraak en neem in te binden) tegen een aanvaardbare je in te binden Poempen mee. Zo prijs. We hebben gezocht en gevon- kan je zelf je keuze maken. den. Voor een bedrag van 10 euro Wegbeschrijving : Vanaf Geel-Punt worden 30 nummers ingebonden en richting centrum tot aan het rondpunt de omslag met goud bedrukt. De aan de ring. Nog richting centrum. Goed nieuws kleur van die omslag kan je kiezen: Neem de eerste straat rechts, Sa- groen, blauw, rood, bruin of zwart. nodreef, en de eerste inrit links. voor onze lezers: Waar kan je terecht : Daar vind je de parking van de boek- Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis binderij. Veel plezier met je (nu al) Arbeidstherapie twee boeken Poemp!

Werkten mee aan dit nummer : Redactie : Jos Bastiaens, Hypoliet Budts, Walter Caethoven, Rik Claes, Hugo De Bot, Flor Dieltjens, Herman Engels, Frans Lens, Jos Thys, Pol Van Camp, Ludo Van Gestel Fotografie : Walter Caethoven Tekeningen : Dirk Lieckens, Marc Verreydt Grafische vormgeving en zetwerk : Walter Caethoven Eindredactie : Rik Claes Je kan onze “Poemp” ook op het internet vinden. We beschikken voortaan over een eigen, volwaardige webstek. Het adres is: www.depoemp.be . En natuurlijk hebben wij ook een e-postadres: [email protected] . We ontvangen even graag een gewoon briefje. Dat kan via volgend adres: De Poemp, Zandvekenvelden 12A te 2560 Nijlen. Wie beschikt er bijvoorbeeld nog over oude foto’s of illustraties? Schrijven maar!

© 2009 - Heemkring Davidsfonds Nijlen DE POEMP  DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT  Nieuwe abonnementen : Stort 7 Euro op HEEMKRING DAVIDSFONDS NIJLEN ZESTIENDE rekening 853-8126108-62 van DF Nijlen met REEKS  NR. 63  NAJAAR 2009  V. U. : WALTER vermelding van naam, adres en “abo Poemp”. CAETHOVEN - ZANDVEKENVELDEN 12A - 2560 NIJLEN