Türkiyenin Chamaecytisus Link Türleri Üzerinde Taksonomik Ve Kimyasal Araştirmalar
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T. C. ANADOLU ÜNiVERSiTESi SAGLIK BiLiMLERi ENSTiTÜSÜ TÜRKİYENİN CHAMAECYTISUS LINK TÜRLERİ ÜZERİNDE TAKSONOMİK VE KİMYASAL ARAŞTIRMALAR DOKTORA TEZi Ecz. Melekper H EPER/ ANADOLU ÜNiVERSiTESi ECZACILIK FAKÜLTESi .&ı:ı:adoll.ım ıD~~!W:i~ Eskişehir - 1988 Mes:kez Kti.tüpbwı.ı~ Anneciğimin Anısına Çalışmalarım süresince yakın ilgisi ve desteğiyle beni yönlendiren ve bitkilerin toplanmasında bUyük emeği olan tez yöneticim Yrd.Doç.Dr. Hulusi Malyer'e, Rahat, huzurlu bir çalışma ortamı ve imkanı sağlaya rak yardımlarını esirgemeyen Fakülte Dekanımız Prof.Dr. İhsan Sarıkardaşoğlu'na, Kimyasal araştırmalarıma değerli fikirleriyle yön veren ve Tıbbi Bitkiler Araştırma Merkezi'nin (TBAM) tüm olanaklarından faydalanmamı sağlayan Merkez Müdürü ve Ana Bilim Dalı Başkanımız Prof.Dr. Kemal Hüsnü Can Başer'e, Kimyasal araştırmalarım için gerekli standart spartein ve lupanini sağlayan Doç.Dr.H.Dutschewska ve Doç.Dr.Semra Kurucu'ya, Kimyasal araştırmalarım sırasında büyük yardımlarını gördüğüm Yrd.Doç.Dr.Neşe Kırımer'e, Taksonamik araştırmalarım süresince yakın ilgi ve yar dımları için Öğr.Gr.Dr. Semra Erken'e, Ayrıca çalışmalarımda emeği geçen mesai arkadaşlarıma, Bitkilerimin toplanmasından, tezimin yazılmasına kadar her an yanımda olan, bUyük desteğini gördüğüm eşim Doç.Dr. Fethi Heper'e Teşekklir ederim. İÇİNDEKİLER Sayfa TABLOLAR LİSTESİ ................................... i KI SALTMALAR ........................................ ii ŞEKİLLERE AİT KISALTMALAR .......................... iii Tezde adı geçen Alkaloitlerin İngilizce yazılışları iv I. GİRİŞ ........................................... ı II. GEREÇ VE YÖNTEM 9 II.ı. Botanik Bölüm . 9 I I. 2. Kimyasal Bölüm . ı 2 II.2.1. Kullanılan Teknikler . .. .. .. .. ı2 II.2.ı.ı. Kromotografi ı2 II.2.ı.2. Spektroskopi ı4 II.2.ı.3. Dansitometri ı5 II.2.1.4. Çözücüler . ı5 II.2.ı.5. Standartlar .......... .. ı5 III. BULGULAR . 16 A. TAKSONOMİK ARAŞTIRMALAR .................... ı6 a. Fabales (Leguminales) Takımı ............ ı6 b. Fabaceae (Leguminosae) Familyası ........ 17 c. Papilionoideae Alt Familyası ............ 20 d. Genisteae TribUsü . 22 Sayfa e. Chamaecytisus Link 23 f. Chamaecytisus Link TUrlerinin Ayırım Anahtarı . 28 1. Chamaecytisus hirsutus (L.) Link .... 31 2. Chamaecytisus eriocarpus Boiss .... .. 41 3. Chamaecytisus supinus (L.) Link ...... 47 3. Chamaecytisus drepanolobus Boiss .... 54 4. Chamaecytisus cassius Boiss ......... 60 S. Chamaecytisus austriacus (L.) Link .. 65 6. Chamaecytisus pygmaeus (Willd.) ..... 71 7. Chamaecytisus albus (Hacq.) .......... 81 g. Chamaecytisus Link TUrlerinin Anatomisi . 93 aa. Kök . 93 b b. Gövde . 9 6 cc. Yaprak . 99 B. KİMYASAL ARAŞTIRMALAR 107 a. Chamaecytisus Link TUrlerinin Ekstraksiyonu 107 b. Sparteinin İzolasyonu ve Tanınması ...... lll c. Spartein Miktar Tayini .................. lll IV. TARTIŞMA VE SONUÇ .............................. 116 ÖZET . • . • . • . • . 126 SUMMARY . • . • . • . • . 128 KAYNAKLAR •.........•.......•.•.................... · 130 i TABLOLAR LİSTESİ TABLOLAR Sayfa I. Chamaecytisus Link türlerinden izole edilen alkaloi tler . 5 II. Türkiye'de yetişen Chamaecytisus Link türlerinin yaprak alt ve üst yüzeylerinde mm 2 ye düşen tüy sayıları ..... ....... ..... 101 III. Alkaloit ekstraksiyonu şeması ............ 109 IV. Ekstraksiyon işlemlerinde kullanılan drog, çözücü, ekstre miktarları 110 V. İTK ile Chamaecytisus Link türlerinde Alkaloit, Spartein ve Lupanin tesbiti 112 VI. Kullanılan çözücü sistemlerinde Spartein ve Lupaninin hRf değerleri ..•............. 113 VII. Dansitometrik Spartein miktar tayininin sonuçları . 115 VIII. Chamaecytisus Link türlerinde Spartein miktarları . 125 ii KI SALTMALAR AEF Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu, Ankara ANK Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu, Ankara EGE Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu, İzmir ESSE Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu, Eskişehir HUB Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu, Ankara ISTE İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Herbaryumu, İstanbul ITK İnce Tabaka Kromatografisi uv Ultraviyole (mor ötesi) IR Infraruj (kızıl ötesi) iii ŞEKİLLERE AİT KISALTMALAR a Ala ad Alt dudak ae Alt epiderma dk Demet kını f Floem k Kutikula ka Kambiyum kar Karunkula kç Karina ks Ksilem ksk Ksilem sklerankiması ksp Ksilem parenkiması ni Nişasta ov Ovaryum ö Öz pe Periderma pk Primer korteks pks Primer ksilem pö Primer öz kolu pp Palizad parenkiması sf Sekonder floem sk Sklerankima sks Sekonder ksilem sö Sekonder öz kolu sp Sünger parenkiması st Stoma sta Stoma altı boşluğu stg Stigma sti Stilus t tırnak tk Tüy kaidesi tr Trake iv trk Trakeid üd Üst dudak üe Üst epiderma v Veksillum Tezde adı geçen Alkaloitlerin İngilizce yazılışları Lupanine (]J Sparteine (~) 17.oxysparteine (1) Chamaetin (~) Cytisine (_?_) Anagyrine (~) Lusitanine (l) I. GİRİŞ Bu araştırmada, Türkiye'nin Chamaecytisus Link tür• leri (8 tür) taksonamik olarak incelenmiş, ayrıca alka lait ekstraksiyonları yapılarak, spartein taşıyan türler• de, spartein miktar tayini. dansitometrik metodla yapıl mış, türler arasındaki ilişkiler ayrıntılı olarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Chamaecytisus Link cinsi, çoğu türlerde gerek habi tat, gerekse tüy örtüsünde gösterdiği varyasyondan dola yı taksonamik olarak tanımlanması güç bir cinstir. Ayrı ca çok yakın zamana kadar da cinsin Cytisus L. olarak ta nındığı ve pek çok ülke floralarında Cytisus L. altında verildiği görülmektedir. Bu nedenle, cinsin çoğu türle• rini Cytisus L. içerisinde gözlediğimizden, kısmen Cytisus L. cinsi ile olan ilgisini de belirtmek yerinde olacaktır. Cytisus L. cinsinin (Chamaecytisus Link dahil) Avru pa, Akdeniz ve Batı Asya'da yayılış gösteren yaklaşık 80 kadar türü olduğu belirtilmektedir. 23 tür Cytisus L. ve 35 tür Chamaecytisus Link ile türlerin en fazla yayı lışının görüldüğü yer Avrupa'dır. Gerek Cytisus L. gerek se.Chamaecytisus Link cinsinin ilk gelişim merkezinin de daha çok Batı Akdeniz olduğu ve buradan yayılış gösterdi• ği belirtilmektedir. Özellikle Chamaecytisus Link cinsi- 2 nin türleri batıda Kanarya Adalarından, doğuda Suriye'ye, güneyde Kuzey Afrika, kuzeyde ise Orta Avrupa'da Brüksel ve Doğu Avrupa'da Vologda'ya kadar uzanmış, Karadeniz ve Pontik Bölgesi üzerinden Urallar'a yayılmıştır. Balkan Yarımadasında birçok türünün geniş bir yayılış gösterme• sine karşılık, Doğu Akdeniz Bölgesinde sadece 2 endemik türü bulunmaktadır (6,22,24,26,28,33,62). Cytisus L. cinsinin, Türkiye'de yayılış gösteren tür• leri (Chamaecytisus Link dahil) üzerindeki ilk bilimsel kaynağa Boissier'in Flora Orientalis'inde (6) rastlamak tayız. Bunun yanında cins hakkındaki taksonamik bilgile~: ri, Türkiye, Suriye, Balkan, Rusya, Avrupa floralarında (17,22,26,33,62); revizyonik ve taksonamik düzenlemeleri ise W. Rothmaler (1944), A.H. Klaskova(1964), D.G. Frodin ve Krechetovich'in çalışmalarında gözlemekteyiz (43,24, 62,33). Chamaecytisus Link türleri ile yapılan sitolajik çalışmalar sonucunda türlerin kromozom sayısının genellik le 2rt=48 olduğu saptanmıştır. Kromozom sayımı yapılan türler içinde Türkiye'de yayılış gösteren C.albus'da 2n=48, C.supinus'da 2n=96 dır (21). Chamaecytisus Link cinsinin Türkiye'de 2 si endemik, 3 ü Akdeniz ve 4 ü Euro-Sibirian elementi olan 8 türü ya yılış göstermektedir (17). Endemik olan 2 tür Amanoslar'ın güney uzantısında bulunmakta olup, Doğu Akdeniz Bölgesi içerisinde yer almaktadır. 3 Çal~şmalarımız taksonamik olarak morfolojik ve ana tomik incelemelere dayanmakta olup türler arasındaki farklılıklar fotoğraf ve çizimlerle de vurgulanmış, kar şılaştırmalı olarak gösterilmeye çalışılmıştır. Kimyasal araştırmalarımızda·da Chamaecytisus Link türlerinin alkaloit ekstraksiyonları yapılarak, spartein taşıyanlarda spartein miktar tayini yapılmıştır. Kinolizidin alkaloitleri Leguminosae familyasının Papilionaceae alt familyasında yaygın olarak bulunur. Bir kinolizidin türevi olan spartein 2 kinolizidin halka sının kondensasyonu ile meydana gelmiş tetrasiklik yapı dadır, iki azotludur (51). Birçok ülkede antiaritmik ve oksitosik preparatların terkibine girmektedir. Bu durum bitki kimyası araştırıcılarını spartein kaynağı olarak kullanılabilecek bitki türlerini aramaya yöneltmiştir. Chamaecytisus Link tUrleri ile yapılan kimyasal ça• lışmalar 1977 yılında Bulgaristan'da başlamıştır. Sürdü• rülen çalışmalar Chamaecytisus Link türlerinin kemotakso nomik sınıflandırmasını yapabilmeyi ve spartein kaynağı olarak kullanılabilecek türleri tespit etmeyi amaçlamış tır. Yurdumuzda Chamaecytisus Link türlerinin alkalait leri ile ilgili ilk çalışmalar ise İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesinde yapılmıştır. C. eriocarpus , C. hirsutus, C. supinus türleri alkaloit ve flavonoitleri bakımından incelenmiştir. Bulgaristan ve Yurdumuzdaki çalışmallirda Chamaecytisus Link türlerinden izole edilen 4 alkaloitler TABLO 1 de verilmiştir. Bulgaristan'da yapılan çalışmalarda bitkilerin top rak üstü kıs~mlarından etanollü ekstre hazırlanmış, yo ğunlaştırıldıktan sonra eter ile ekstre edilerek, bazik olmayan bileşiklerden temizlenmiştir. Sulu kısım % 10 luk sodyum hidroksit ile pH 13-14'e bazikleştirilip klo roformla ekstre edilmiş, kloroformun yoğunlaştırılmasıyla elde edilen alkaloit ekstreleri incelenmiştir (10-14). Türkiye'de yapılan ilk araştırmalarda bitkilerin toprak üstü kısımları Soxhlet apareyinde metanol ile ekstre edilmiş, yoğunlaştırılan metanollü ekstre benzen ve etil asetatla ekstre edildikten sonra amonyum hidrok sit ile bazikleştirilip, eterle ekstre edilmiş; sulu kı~ sım% 10 luk sodyum hidroksit ile pH 13-14'e getirilerek kloroformla ekstre edildikten