JAARGANG 22 NUMMER 4 DECEMBER 2018

u n s k OONAFHANKELIJKNAFHANKELIJK VVAKBLADAKBLAD t VOVOOROR GEBRUIKERS VANVAN GEOKUNSTSTOFFENGEOKUNSTSTOFFEN

11 TH ICG CONFERENTIE: GEOKUNSTSTOFFEN IN SEOUL, ZUID-KOREA TOEPASSING VAN LICHTE OPHOOGMATERIALEN VOOR

DE RECONSTRUCTIE VAN HET61 VOORHUIS TE KAMERIK GEOKUNST DECEMBER 2018 GEOKUNST WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:

Sub-Sponsors De collectieve leden van de NGO zijn:

CDR International BV, Rijssen Intercodam Infra BV, Almere Cofra B.V., Amsterdam Juta Holland BV, Oldenmarkt Deltares, Delft Kiwa NV, Rijswijk Enviro Quality Control BV, Maarssen Kwast Consult, Houten Fugro NL Land B.V., Leidschendam Low & Bonar, Arnhem Genap BV, ‘s Heerenberg Movares Nederland BV, Low & Bonar NAUE GmbH & Co. KG Geopex Products (Europe) BV, Naue GmbH & Co. KG, Westervoortsedijk 73 Gewerbestr. 2 Gouderak Espelkamp-Fiestel 6827 AV Arnhem 32339 Espelkamp-Fiestel – Germany GeoTec Solutions BV, Den Dungen. Ooms Civiel BV, Avenhorn Tel. +31 (0) 85 744 1300 Tel. +49 5743 41-0 GID Milieutechniek, Velddriel Prosé Geotechniek BV, Fax +31 (0) 85 744 1310 Fax +49 5743 41-240 Huesker Synthetic BV, Den Dungen Leeuwarden [email protected] [email protected] InfraDelft BV, Delft Quality Services BV, Bennekom www.lowandbonar.com www.naue.com Robusta BV, Genemuiden S&P Clever Reinforcement Company Benelux, Aalsmeer Mede-ondersteuners T&F Handelsonderneming BV, Oosteind Ten Cate Geosynthetics BV, Nijverdal TenCate Geosynthetics Tensar International, Netherlands BV Enviro Quality Control B.V. Ooms Construction / Strukton Civiel ’s-Hertogenbosch Europalaan 206 Daalseweg 1-B Scharwoude 9 Terre Armee BV, Waddinxveen 7559 SC HENGELO 3611 AA Oud-Zuilen 1634 EA Scharwoude [email protected] Vulkan-Europe BV, Gouda www.tencategeo.eu Tel. +31 (0)30 244 1404 Tel. +31 (0)229 54 77 00 Witteveen + Bos, Deventer [email protected] [email protected] www.eqc.nu www.ooms.nl

Enkagrid ® voor stabilisering van funderingslagen en grondlichamen

Enkagrid kent een breed assortiment van stijve en flexibele geogrids tot zeer hoge treksterkte en staat voor efficiëntie en betrouwbaarheid voor elk project waar grondstabilisering een vereiste is.

Low & Bonar Westervoortsedijk 73 / 6827 AV Arnhem / T +31 85 744 1300 info @ enkasolutions.com / www.enkasolutions.com

62 GEOKUNST DECEMBER 2018 VAN DE REDACTIE

BESTE GEOKUNST LEZERS,

In een eerder voorwoord van GeoKunst meldden we al dat de activiteiten van SBRCURnet per 1 januari 2018 zijn gestopt en dat CROW een deel van de activiteiten heeft overgenomen. Inmiddels is duidelijk dat de CROW de portfolio Waterbouw, Geotechniek en Beton verder gaat ontwikkelen. Daarvoor is steun en inbreng van de gehele sector onontbeerlijk. Om aan die inbreng invulling te geven is de Programma Advies Raad Waterbouw+Geotechniek (PAR-W+G) opgericht waar de sector breed in vertegenwoordigd is. Ook de voorzitter van NGO heeft zitting in deze adviesraad en kan de gewenste ontwikkelingen op het gebied van geokunststoffen inbrengen. Belangrijke taak van de PAR-W+G is het bepalen van de noodzaak en de prioritering van publicaties, zowel de actualisering van bestaande als het opstellen van nieuwe. Mogelijk zal daar ook een nieuwe digitale omgeving voor ontwikkeld worden. Vanuit het NGO-bestuur zullen we eenmaal per jaar onder onze leden inventariseren welke publicaties op het gebied v an geokunststoffen aan actualisering toe zijn en welke nieuwe publicaties gewenst zijn.

De GeoKunst die voor u ligt bevat weer twee interessante artikelen: een verslag van de 11e Internationale Geokunststoffen Conferentie in Seoul en een projectbeschrijving van de reconstructie Voorhuis te Kamerik met toepassing van lichte ophoogmaterialen.

Om de vier jaar is er een internationale conferentie over geokunststoffen. De 11e in de reeks was in Seoul, Zuid-Korea, in september van dit jaar met ruim 1200 deelnemers. In het artikel van Suzanne van Eekelen, Adam Bezuijen en Max Nods worden de hoogtepunten van het congres belicht.

In het tweede artikel beschrijven Erik Kwast, Ed Pollemans en Ed Rodewijk de toepassing van lichte ophoogmaterialen voor de reconstructie van het Voorhuis te Kamerik. Het veelvuldig terugkerende onderhoud van wegen, openbare ruimte, riolering en kabels & leidingen is aanleiding geweest voor een nieuwe aanpak binnen de gemeente . Zowel bij nieuwbouw als bij reconstructie wordt in de voorfase een variantenstudie uitgevoerd, inclusief de bepaling van de levenscyclus- kosten, teneinde een onderbouwde keuze te maken voor het type ophoging. Voor de reconstructie van de straat Voorhuis te Kamerik leidde dit tot de keuze van een combinatie van de lichtgewicht ophoogmaterialen Bims en EPS voor de wegconstructie.

Veel leesplezier met deze GeoKunst,

Erik Kwast Eindredacteur GeoKunst

COLOFON

Geokunst wordt uitgegeven door de Eindredactie E. Kwast Een abonnement kan worden Nederlandse Geotextie l organisatie. Tekstredactie J. van Deen aangevraagd bij: Het is bedoeld voor beleidsmakers, Redactieraad A. Bezuijen Nederlandse Geotextielorganisatie (NGO) opdrachtgevers, ontwerpers, aan nemers P. van Duijnen [email protected] en uitvoerders van werken in de grond-, M. Dus˘kov www.ngo.nl weg- en waterbouw en de milieutechniek. S. van Eekelen Geokunst verschijnt vier maal per jaar P. ter Horst en wordt op aanvraag toegezonden. Productie Uitgeverij Educom

63 GEOKUNST DECEMBER 2018 prof. dr. ir. Adam Bezuijen dr. ir. Suzanne van Eekelen ir. Max Nods Universiteit Gent en Deltares Deltares Gesyso, GE Systems & Solutions bv

11 TH ICG CONFERENTIE: GEOKUNSTSTOFFEN IN SEOUL, ZUID-KOREA

m de vier jaar is er de internationale confe- verzorgde daarbij een presentatie met praktijk- een bentonietmat met gewoon bentoniet. De Orentie over geokunststoffen. De 11e in de voorbeelden en tips & tricks. De cursus was goed versterkte klei presteert dus beter. Na de vierde reeks was in Seoul, Zuid-Korea, in september van volgeboekt: 87 deelnemers uit 32 landen. cyclus was de doorlatendheid voor de niet dit jaar. Ruim 1200 deelnemers kwamen naar het behandelde bentoniet orde 10-8 m/s en voor met immense COEX-gebouw in Seoul, waar je einde- Daarnaast gaf Adam Bezuijen twee presentaties: polymeer versterkte bentoniet lager dan 10-9 m/s. loos kan (ver)dwalen. Voor ons is Seoul ver weg, eentje over vallende stenen op geotextiel, binnen- dus waren er dit keer wat minder Europeanen, en kort volgt daarover een artikel in de Geokunst. Key notes meer Aziaten. Net als altijd presenteerden Een tweede over nat-en-droog cycli bij een Na de eerste dag met short courses, volgden de verschillende Aziatische landen mooi onderzoek: bentonietmat (GCL, Geosynthetic Clay Liner). tweede dag alle key notes op een rij. Dat was heel grote proefopstellingen en geavanceerde bereke- Adam liet een vergelijking zien tussen de prestaties overzichtelijk. Voor de key notes waren vooral ningstechnieken. van een normale bentonietmat en één die is oude bekenden gevraagd. Veel mensen kenden gemaakt van met polymeer verbeterde bentoniet. hen, en vaak ook hun verhaal al wel. Toch waren Het Nederlandse Chapter van de International De klei is daarbij met een polymeer versterkt er ook wat nieuwe geluiden. Zo ging de Franse Geosynthetics Society heeft zich goed gepro- volgens het zogenaamde HYPER Clay-procedé. Nathalie Touze-Foltz in haar Giroud-lezing in op fileerd. Op de eerste dag gaf Suzanne van Eekelen De bentonietmat met deze versterkte klei blijkt de millennium doelen van de VN, waarbij ze vooral een hele dag cursus over het ontwerpen van tijdens vijf nat- en droog-cycli met zeewater, inging op de vraag: ‘Welk onderzoek aan geo- paalmatrassen. Lars Vollmert van NAUE Duitsland een orde lagere doorlatendheid te hebben dan kunststoffen levert winst voor deze doelen?’ Touze-Foltz analyseerde recente lezingen en papers over geokunststoffen om te zien waar geokunststoffen kunnen bijdragen aan voldoende Figuur 1 – water en voedsel van goede kwaliteit voor Suzanne in actie iedereen, het beschermen van het milieu, het (foto: Lars Vollmert) mitigeren van de gevolgen van natuurrampen en economische oplossingen. In de wandelgangen heeft Adam nog wat met haar nagepraat over de vraag in hoeverre geosynthetica zelf een onderdeel van het milieuprobleem kunnen worden, met de verhalen over plastic-soep in het achterhoofd. Volgens Touze-Foltz zou dat kunnen, maar kon ze daar nog niets over melden omdat er nog nauwelijks onderzoek naar is gedaan. Misschien is er over 4 jaar meer over te zeggen bij het volgende congres.

Figuur 2 – Dit gaat mis: een dijk bekleed met beton. Het beton ’drijft’ weg bij een tsunami (Bron: Kuwano et al., 2018).

64 GEOKUNST DECEMBER 2018 SAMENVATTING De 11e Internationale Geokunstoffen Conferentie in Seoul had 1200 deel- wel een aanmoediging om de proceedings eens door te bladeren. Helaas nemers, 600 presentaties, honderden posters en een beurs met meer dan 100 niet open source beschikbaar maar u weet vast iemand te vinden die ze heeft. bedrijven. Zo’n groot congres is onmogelijk samen te vatten in één Geokunst Een aantal papers wordt gepubliceerd in speciale uitgaven van de tijdschriften artikel en als je aan deelnemers vraagt wat zij vermeldenswaardig vinden, Geotextiles and Geomembranes, Geosynthetics International, en Soil & zal dat verschillende antwoorden opleveren. Hieronder de subjectieve keuze Foundation. van de auteurs wat zij interessant vonden. Het is dus niet echt een verslag, maar

Vanuit Japan kwamen twee grote verhalen. Prof. Jiro Kuwano van de Saitama Universiteit begon met een overzicht van de rampen die Japan hebben getroffen de afgelopen jaren. Je krijgt tranen in je ogen van zoveel aardbevingen, tsunami’s en andere overstromingen en dijkdoorbraken door extreme regenval (tot 1,8 meter regen in een paar dagen tijd!). ’Tsunami’ is niet voor niets een Japans woord dat in iedere andere taal is overgenomen. Bijna altijd zijn er veel doden te betreuren bij deze rampen. Alleen al bij de tsunami van 2011 kwamen rond de 20.000 mensen om.

Japan heeft enorm geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling om de gevolgen van deze rampen te bestrijden. Maar hoe maak je 30.000 km zeekust tsunami-bestendig? Japan onderzoekt en leert veel van de veelvuldige rampen en de bijbehorende schadegevallen of juist de constructies die heel blijven. Zo ondervonden ze dat een zeedijk die is bekleed met beton niet heel blijft bij een tsunami, en al helemaal niet in combinatie met een zware aardbeving (figuur 2). Een alternatieve constructie waarbij geokunststof de betonplaten op een flexible manier vasthoudt (figuur 3) werkt wel goed. Zelfs bij een zware aardbeving en/of een tsunami blijft deze constructie intact.

Nog een les: de voet van een gewapende wand moet minimaal 1,5 meter onder maaiveld liggen, en alle aansluitingen van de gewapende wand moeten goed dicht zijn gemaakt. Anders worden dit de plekken waar erosie leidt tot ontgronding, wat alsnog snel kan leiden tot een dijkdoorbraak. Figuur 3 – Dit gaat wel goed: de betonnen platen worden verankerd met geokunststof (Bron: Kuwano et al., 2018). Helpt zo’n erosiebestendige dijk? Zeker wel: de energie van de tsunami wordt gereduceerd. Maar het is niet genoeg. Achter de zeedijk van gewapende grond volgt idealiter nog een weg of in Japan een steilwand voor het spoor alleen zouden worden. Volgens Tatsuoka voldoet de een spoorbaan op een hoge, tsunami-bestendige worden gebouwd met gewapende grond. constructie heel goed bij overspanningen tot 60 m aardebaan. Ook deze grondlichamen worden Betonnen L-muren bezwijken bij een aardbeving, en hij denkt dat ook 100 m haalbaar is. overspoeld bij een tsunami, dat kan ook moeilijk waar met geokunststof gewapende grond heel anders met een 15 meter hoge vloedgolf. Maar blijft. Nu heeft Tatsuoka ook een integraal- Prof. Kerry Rowe van Queens University in Canada ze moeten wel heel blijven en de energie van de brug ontwikkeld. Daarbij wordt het brugdek gaf een mooi overzicht over het onderzoek dat is tsunami zo goed mogelijk breken. In het ideale geïntegreerd met steilwanden van gewapende uitgevoerd aan bentonietmatten (Geosynthetic plaatje volgt dan nog een stuk landbouwgrond, grond met daaraan verankerd een meedragende Clay Liner, GCL). Een interessant aspect was hoe om de energie van de tsunami verder te breken. betonwand over de volle hoogte. Deze constructie hij de vochtuitwisseling tussen de GCL en de Maar Japan is te dicht bevolkt om overal dat ideale is aardbevings- en tsunami-bestendig. Daarmee ondergrond uitwerkte. Een GCL moet vochtig plaatje waar te kunnen maken. gebouwd zullen de bruggen en viaducten niet worden om een afdichtende werking te hebben. Prof. Fumio Tatsuoka uit Tokyo verzorgde de meer massaal wegspoelen bij een tsunami, wat Omdat bentoniet heel hygroscopisch (water- tweede Japanse key note. Tatsuoka heeft heel veel tot nu toe wel gebeurde. De constructie is niet aantrekkend) is, wordt over het algemeen aan- ervaring in het aardbevings- en tsunami-bestendig toepasbaar voor heel grote overspanningen, genomen dat vocht uit het onderliggende zand bouwen van spoorwegen. Al een poosje mag omdat dan de thermische spanningen te hoog naar de bentoniet wordt getrokken. Hierbij zijn

65 GEOKUNST DECEMBER 2018 Figuur 4 – Deformatie van de geotube na de eerste en tweede keer vullen met baggerslib. (Chew et al., 2018)

echter volgens Rowe twee kanttekeningen te onderzoeksteam op deze extra capaciteit gestort naar wegenbouwtoepassingen, en benadrukte de maken: en zich verdiept in de interactie op micro- en voordelen van geokunststoffen aan de hand van - Wanneer de ondergrond uit grof zand bestaat is macroschaal van geogrids en grond. Modellen voor zes concrete toepassingen. Zornberg besprak de de capillaire werking gering. Als de freatische lijn beide schalen worden voorgesteld. Ziegler sprak belangrijkste voordelen van de geokunststof- dan onder de GCL ligt wordt het vochtgehalte de hoop uit dat hun onderzoek zal leiden tot beter oplossingen, en legde daarbij nadruk op de duur- in het grove zand zo laag dat het bentoniet heel begrip van de interactie tussen geogrid en grond, zaamheidsvoordelen (sustainability). Zornberg weinig vocht op zal nemen en dus niet goed zal en uiteindelijk tot verbeterde efficiëntie van vond dat er nog enorm veel te winnen is omdat werken als afdichting. bestaande rekenmodellen. Meer onderzoek is er wereldwijd nog maar relatief weinig geokunst- - Als het water in het zand veel ionen bevat, zal de daarvoor nodig. stoffen in de wegenbouw worden ingezet. doorlatendheid juist toenemen als dit water door de bentoniet wordt opgezogen, omdat de Dixon ging nader in op de grote uitdagingen Prof. Eun Chul Shin van de Incheon National eigenschappen van de bentoniet door de ionen waar de wereld zich snel op moet focussen: de University in Korea ging in een speciale voordracht worden aangetast. verandering van het klimaat en het tekort aan in op de Koreaanse ervaringen met geokunststof- grondstoffen, en op de bijdrage die geokunststof- fen. Korea blijkt al decennia een grootverbruiker De key notes uit Europa werden verzorgd door fen aan de oplossing kunnen leveren. De vraag is te zijn, bijna 100 miljoen m2 per jaar. Meer dan prof. Martin Ziegler van de Universiteit van Aken daarbij hoe de bijdrage van geokunststoffen kan 40% zijn non-wovens en weefsels, maar ook (Duitsland) en prof. Neil Dixon van de Lough- worden gekwantificeerd. Bekend zijn inmiddels geogrids en andere geokunststoffen worden veel borough Universiteit (Verenigd Koninkrijk). de methodes voor het vaststellen van de CO2-voet- gebruikt. Dit is mede gevolg van het feit dat Ziegler ging in op wapeningsfunctie van geokunst- afdruk (foot print) van infra-projecten. Hierbij Zuid-Korea voor meer dan 70% uit bergen bestaat, stoffen. Hij wees op de vele jaren ervaring (al wordt naar alle fasen gekeken, van grondstof- en aan drie zijden omringd wordt door zee. Dat 50 jaar!) in de toepassing van vliezen (non-wovens) winning via logistiek en productie naar de bouw- betekent dat minder goede gronden door grond- en weefsels in funderingslagen van wegen, en fasen en hergebruik na de gebruiksduur. Dixon verbeteringstechnieken bruikbaar gemaakt moe- de toepassing in eerste instantie in kleinere ging een stap verder. Vele uitgevoerde constructies ten worden, en dat er veel aan landaanwinning steile taluds en keerwanden gewapend met hebben een ontwerplevensduur van 100 of 120 wordt gedaan. Geokunststoffen zijn daarbij nood- geokunststoffen. Door de ontwikkeling van jaar. Dixon vroeg zich af wat de gevolgen van de zakelijk, denk aan gewapende grond, verticale hogesterkte-weefsels en geogrids is de toepassing klimaatverandering over de resterende levensduur drains, wapening van aardebanen op slappe grond ervan de laatste jaren enorm toegenomen. Ziegler kunnen zijn, nu de uitgangspunten mogelijk anders en kustverdediging. Zuid-Korea heeft ook een memoreerde de belangrijkste voordelen van ge- zijn. Denk aan de rijzende zeespiegel, de kans sterk ontwikkelde eigen geokunststoffen-indus- okunststoffen als wapening: minder kosten, min- op overstromingen, stormen en dergelijke. Dixon trie, die prominent vertegenwoordigd was op der moeite bij de bouw, minder energievraag, en stelde dat de klimaatverandering al in de uitgangs- de beurs. minder gebruik van primaire grondstoffen. Daar- punten voor het ontwerp van infrastructurele naast gedragen gewapende-grondconstructies werken meegenomen zou moeten worden. Hier Technische sessies zich zeer ductiel, ze hebben meer capaciteit ligt nog een serieuze uitdaging, en Dixon nodigde Ook tijdens de technische sessies vielen ons om (ongelijkmatige) zettingen op te nemen dan ontwerpers uit om geokunststof-specialisten op een aantal interessante ontwikkelingen op. starre constructies. Vaak blijkt in de praktijk dat een pro-actieve manier te betrekken. Traditioneel worden geotubes voor toepassingen gewapende-grondconstructies veel ‘reserve’- in de kustwaterbouw gevuld met zand. Omdat in capaciteit (meer sterkte en minder vervorming) Prof. Jorge Zornberg van de Universiteit van Austin Singapore zand schaars is wordt daar geëxperi- hebben, meer dan op grond van het ontwerp (Texas) verzorgde de key note als afvaardiging van menteerd met geotextiele tubes die gevuld zijn verwacht mag worden. Ziegler heeft zich met zijn Noord- en Zuid-Amerika. Hij keek voornamelijk met baggerslib met een watergehalte van 140 tot

66 GEOKUNST DECEMBER 2018 165% en een dichtheid van 12,5 tot 13,5 kN/m3 met daarin 5% cement (gewichtsprocent gebaseerd op het droge-stof gehalte). Vullen met baggerslib geeft een zeer weinig vormvaste tube. Door de toevoeging van 5% cement wordt dit op den duur beter. In eerste instantie heeft de cement echter nog niet veel invloed en is de tube dus nog steeds niet echt vormvast. Bij de experimenten bleek dit doordat de tube ging rollen (figuur 4). Het is dus wel zaak om de tube degelijk te verankeren.

Er waren nog verschillende andere toepassingen van geotextiele tubes en zandzakken. Bij één sessie was de voorzitter, een man met decennia ervaring op dit gebied, van mening dat er duidelijk vooruitgang wordt geboekt. Adam was minder onder de indruk en sprak hier de voorzitter na afloop van de sessie op aan. Met de microfoon uit schetste deze een minder rooskleurig beeld. Inderdaad, aan teenconstructies wordt bij veel constructies nog te weinig aandacht besteed. Ern- stiger was volgens hem dat dit soort constructies nog te vaak ‘ad hoc’ constructies zijn: in een delta ontstaat ergens te veel erosie, er worden wat zand- zakken of een tube neergelegd, met als gevolg dat de erosie zich verplaatst. Er is volgens hem geen overall-visie op erosie-beperking in een hele delta. Figuur 5 – Meetpunten (rode stippen) en extrapolatie naar levensduur in de praktijk. (Martin & Zanzinger, Op het gebied van verouderingsonderzoek presen- 2018). Bij het zwarte bolletje is de levensduur 280 jaar. teerde het Duitse SKZ – German Plastic Center een studie over de autoclaafproef en een vergelijking met de oventest. Deze experimenten worden en het overzicht dat werd geboden over de natural disaster prevention and mitigation – gebruikt om de gevoeligheid van kunststoffen nieuwste ontwikkelingen in de geokunststoffen- Japan’s challenge. Keynote Lecture 3. voor oxidatie vast te stellen. Bij een oventest wereld, was het zeker de moeite waard. De auteurs - Martin A. & Zanzinger H. Comparative study: wordt alleen de temperatuur verhoogd. Een hopen dat deze impressie een aanmoediging is om Oven tests and high-pressure autoclave tests hogere temperatuur leidt tot een snellere de proceedings eens door te bladeren. Helaas zijn (HPAT) on one commercially available PE-HD veroudering. Bij de autoclaafproef is het mogelijk deze niet open source beschikbaar maar een aantal material. S30-04. om ook de zuurstofdruk te verhogen en agressieve papers wordt gepubliceerd in speciale uitgaven - Rowe, R.K., 2018. Geosynthetic clay liners: vloeistoffen toe te voegen. Een hogere zuurstof- van de tijdschriften Geotextiles and Geomem- Perceptions and misconceptions. Keynote 1. druk levert een snellere veroudering. De resultaten branes, Geosynthetics International, en Soil & Shin, E.C., Lee, I.H., Kim, D.B., Practical applicati- kunnen worden omgerekend tot wat te verwach- Foundation. ons of various geosynthetics in Korea. Welcome ten is bij kamertemperatuur en normale zuurstof- lecture. spanning met behulp van de uit de chemie bekende Bronnen - Tatsuoka, Fumio, 2018. Geosynthetic-reinforced Arrhenius-relatie voor reactiesnelheden. Alle bronnen komen uit de Proceedings of the 11th soil technology in railway applications - from walls International Conference on Geosynthetics (Proc. to bridges. Prestigious Lecture. Met de autoclaafproeven bepaalden de onder- 11ICG, Korea, september 2018). Touze-Folz, Nathalie, 2018. Healing the world: zoekers de temperatuur- en zuurstofconcentratie- -Bezuijen, A., Izadi, E., Damage of geotextile due A geosynthics solution. Giroud lecture. afhankelijkheid van de tijd tot falen (de ver- to impact of stones, S18-02. - Van Eekelen, S.J.M., Vollmert, L. The design oudering). In figuur 5 is de relatie weergegeven - Chew S.H., Yim H.M.A., Koh J.W., Eng Z.X., guideline basal reinforced piled embankments; tussen de logaritme van de concentratie, de Chua K.E., Tan S.E.D. Performance of pilot test of The Dutch CUR226:2016 and the German inverse van de temperatuur 1/T (T in K) en de geotextile tube filled with lightly cemented clay, EBGEO:2010; A comparison of design models and logaritme van de verouderingstijd (in seconden). S24-01. safety approaches. S34-03 Verder bleek dat de veroudering in een autoclaaf - De Camillis, m., Di Emidio, G., Bezuijen, A., - Ziegler , M., 2018. Reinforcement with geo- met een monster in water met een pH van 10 veel Verastegui-Flores, R.D. Impact of wet-dry cycles synthetics – how they work in soil, Keynote 2. sneller gaat dan in een oventest, waarbij het on the swelling ability and hydraulic conductivity - Zornberg, J.G., Roodi, G.H., Sankaranarayanan, monster aan lucht is blootgesteld. De tests zijn dus of a polymer modified bentonite. S04-04. S., Hernandez-Uribe, L.A. Geosynthetics in niet 1-op-1 vergelijkbaar. - Dixon, N., Postill, H., Fowmes, G., Global challen- roadways: Impact in sustainable development. ges, geosynthetic solutions, counting carbon and Keynote 4. b Het was voor ons uit Europa deze keer een verre climate change impacts, Keynote 5. reis, de vorige Internationale Geokunststoffen - Kuwano, J., Mohri, Y., Kikuchi, Y., Nihei, Y., Conferentie was in Berlijn. Door de vele contacten Koseki, J., Watanabe, K., 2018. Geosynthetics for

67 GEOKUNST DECEMBER 2018 Ing. E. Kwast E. Pollemans Ing. E. Rodewijk Kwast Consult Gemeente Woerden Ingenieursbureau Rodewijk

TOEPASSING VAN LICHTE OPHOOGMATERIALEN VOOR DE RECONSTRUCTIE VAN HET VOORHUIS TE KAMERIK

et dorp Kamerik is gelegen in de gemeente wordt omdat bemaling nodig is. bij reconstructie wordt in de voorfase met behulp HWoerden in het veenweidegebied van het - Het optreden van zettingsverschillen in dwars- en van een variantenstudie een onderbouwde Groene Hart. Kenmerkend voor de bodem in langsrichting van de weg leidt tot onvlakheid, wat technische keuze gemaakt voor het soort ophoog- het veenweidegebied is het dikke pakket sterk het rijcomfort vermindert en de waterafvoer kan materiaal, mede op basis van de levenscyclus- samendrukbare veenlagen, in combinatie met belemmeren. kosten. In de variantenstudie worden lichtgewicht een hoge grondwaterstand. De bebouwing en - De zetting van de riolering kan leiden tot het materialen als Bims (vulkanisch gesteente), kunstwerken in deze omgeving worden op palen breken van de huisaansluitingen; zettings- EPS (geëxpandeerd polystyreen) en Argex gefundeerd. De wegen, riolering en kabels en verschillen in de riolering kunnen leiden tot (geëxpandeerde kleikorrels) maar soms ook leidingen (K&L) worden normaliter niet onderheid verminderde prestaties van de riolering en tot alternatieven als een zettingsvrije betonplaat, en zullen onderhevig zijn aan zettingen ten gevolge lekkage van het riool waardoor de kans op Schuimglas (gerecycled glas), grondvervanging van de aangebrachte belasting door ophogingen funderingspaalproblemen toeneemt. (veen vervangen door klei of zand) of Massa- en de autonome bodemdaling die optreedt in - het optreden van zettingsverschillen ter plaatse stabilisatie (veen mengen met cement) vergeleken. het gehele gebied. Op basis van historische van overgangen naar onderheide kunstwerken gegevens bedraagt de autonome bodemdaling in leidt tot verminderd rijcomfort, plasvorming en Door het berekenen van de levenscycluskosten in dit stedelijk gebied circa 10 mm per jaar scheurvorming in de wegverharding. LocationCalC (softwaretool van Sweco) kunnen - Het optreden van zettingsverschillen tussen de verschillende levensduurverlengende technieken De zettingen van de wegen, riolering, K&L en weg en op palen gefundeerde bebouwing veroor- met elkaar vergeleken worden. Hierdoor ontstaat openbare ruimte leiden tot ongewenste gevolgen, zaakt beperkingen in het gebruik en leidt tot een er inzicht in de economische effectiviteit van waarvan de belangrijkste zijn: rommelig straat- en tuinbeeld (zie figuur 1). verschillende technieken inclusief onderhouds- - De drooglegging van de weg is onvoldoende, scenarioís (Kwast et. al., 2018). Binnen de waardoor het draagvermogen afneemt, spoorvor- Nieuwe aanpak gemeente Woerden gemeente Woerden wordt regelmatig gekozen ming optreedt en vorstschade kan optreden. De gemeente Woerden heeft de afgelopen jaren voor een bredere afweging op basis van een Multi - de drooglegging van de openbare ruimte is onvol- de aanpak van aanleg en beheer van infrastructuur Criteria Analyse, waarbij de levenscycluskosten doende, waardoor de vegetatie onvoldoende kan op slappe bodem gewijzigd. Het veelvuldig dan één criterium vormt naast bijvoorbeeld de groeien en de begaanbaarheid afneemt. terugkerende onderhoud voor de wegen, open- MKI-score (Milieu Kosten Indicator) uit DuBoCalc -De drooglegging van K&L is onvoldoende, waar- bare ruimte, riolering en K&L was aanleiding voor of de uitvoerbaarheid van de maatregel. Aan de door onderhoud aan K&L lastiger uitvoerbaar deze andere aanpak. Zowel bij nieuwbouw als verschillende criteria worden dan wegingsfactoren

Figuur 2 – Locatie Voorhuis te Kamerik (gemeente Woerden).

Figuur 1 – Verzakt trottoir naast op een palen gefundeerde woning.

Figuur 3 – Bestaande situatie Voorhuis.

68 GEOKUNST DECEMBER 2018 SAMENVATTING

De gemeente Woerden heeft de afgelopen jaren de aanpak van aanleg en inclusief bepaling van de levenscycluskosten, teneinde een onderbouwde beheer van infrastructuur op slappe bodem gewijzigd. Het veelvuldig terug- keuze te maken voor het type ophoging. Voor de reconstructie van de straat kerende onderhoud van wegen, openbare ruimte, riolering en kabels & Voorhuis te Kamerik leidde dit tot de keuze van een combinatie van Bims en leidingen is aanleiding geweest voor de nieuwe aanpak. Zowel bij nieuwbouw EPS voor de wegconstructie. als bij reconstructie wordt in de voorfase een variantenstudie uitgevoerd

Figuur 4 – Inrichting bovengrond reconstructie Voorhuis.

toegekend op basis van lokale omstandigheden en de ambities. De ambitie kan verder worden geanalyseerd met het ambitieweb uit de aanpak Duurzaam GWW. In dit artikel wordt niet verder ingegaan op de levenscycluskosten en de Multi Criteria Analyse.

Na de keuze van het type lichte ophoogmateriaal in de voorfase wordt de voorkeursoplossing nader uitgewerkt in een Definitief Ontwerp en vervolgens gespecificeerd in een RAW-bestek. Tijdens de uitvoering is een technisch toezicht- houder vanuit de gemeente regelmatig op het werk aanwezig om de werkzaamheden te con- Figuur 5 – Representatieve boring ter Figuur 6 – Representatieve boring troleren en af te stemmen met de aannemer bij plaatse van de rijbaan. ter plaatse van het trottoir. afwijkingen. Een traditionele werkwijze die voor de gemeente Woerden nog steeds prima functioneert. gerealiseerd. De bebouwing is grotendeels -1,25 tot -1,5 m. De gemiddelde grondwaterstand gefundeerd op houten palen met betonnen bedraagt NAP -2,2 m, zodat de minimale droog- De gemeente Woerden is opdrachtgever voor de oplangers. Sinds de aanleg is een zetting van 0,4 legging in de nieuwe situatie gelijk is aan 0,7 m. voorbereiding en uitvoering van de werkzaam- tot 0,6 m opgetreden zodat reconstructie nood- Het huidige maaiveld is op circa NAP -1,8 m heden. Het geotechnisch advies en de geotechni- zakelijk is. De bestaande situatie is weergegeven gelegen, zodat de gemiddelde netto ophoging sche uitvoeringsbegeleiding zijn verricht door in figuur 3. Voor de wijk is reconstructie voor- gelijk is aan circa 0,5 m. Kwast Consult te Houten. Ingenieursbureau zien van de wegen, K&L-strook, riolering HWA Rodewijk te Lisse verzorgt de planuitwerking, het (hemelwaterafvoer) en DWA (afvalwaterafvoer), De rijbaan, de parkeervakken en het voetpad zullen opstellen van het bestek en het technisch toezicht. en openbaar groen (zie figuur 4). worden voorzien van een zettingsarme funderings- De aannemer Van Leeuwen GWW uit wijze tot aan de erfgrens. Onder de parkeervakken realiseert het project. Geotechnisch advies lichtgewicht funderingswijze en het voetpad zijn bestaande K&L gelegen welke De restzettingseis voor dit project bedraagt (voorlopig) niet worden verlegd. De bestaande Ontwerp lichtgewicht maximaal 0,05 m na 10 jaar en 0,10 m na 30 jaar, K&L zijn gelegen op een diepte van 0,2 tot 0,8 m funderingswijze in Kamerik exclusief autonome bodemdaling. De restzettings- minus maaiveld. Een voor de toekomst geplande eis is bepaald aan de hand van de vastgestelde K&L-strook wordt opgehoogd met Granulight Projectbeschrijving onderhoudsniveaus openbare ruimte van de (een lichtgewicht restproduct uit verbrandings- De gemeente Woerden is voornemens om de straat gemeente Woerden. Voor de bouwtijd is 3 maan- installaties, vroegere benaming E-bodemas of Voorhuis te Kamerik te reconstrueren (zie figuur 2). den beschikbaar. ketelzand) in verband met voorwaarden van de De bebouwing en infrastructuur zijn rond 1970 De bovenkant van de bestrating is voorzien op NAP kabel- en leidingbeheerders. De particuliere voor-

69 GEOKUNST DECEMBER 2018 tuinen en bermen worden enigszins opgehoogd zame oplossing gewenst, met gunstige levens- - Opdrijven in de bouw- en gebruiksfase. met vrijkomende veengrond en nieuwe teelaarde, cycluskosten. In de variantenstudie zijn vier varian- - Bezwijken (permanente belasting in combinatie maar niet voorzien van een zettingsarme funde- ten afgewogen, die in principe geschikt zijn voor met kortdurende verkeersbelasting) voor de ring. De riolering wordt in het midden van de toepassing in een bebouwde omgeving: ophoging bouwfase en gebruiksfase (incidentele en regu- rijbaan aangelegd met de onderzijde op circa 1,5 m met Bims, met Argex, met EPS of met Schuimglas. liere belasting). (hemelwater) en circa 2,5 m (vuilwater) onder - Kruipvervorming (langdurige permanente belas- het toekomstig maaiveld. De sleuven rondom de Op basis van de bodemopbouw, de grondwater- ting) voor de reguliere gebruiksfase. riolering worden opgevuld met Bims, een licht- stand, de bestaande en nieuwe wegconstructie - Cyclische verkeersbelasting (langdurige verkeers- gewicht vulkanisch aanvulmateriaal (zie figuur 8). (aanlegniveau circa 0,5 m hoger dan bestaande belasting) voor de reguliere gebruiksfase. wegniveau) is met de verschillende lichtgewicht De bestaande verhardings- en bodemopbouw is ophoogmaterialen een evenwichtsconstructie Voor de EPS-ophoging is een detailontwerp voor geschematiseerd op basis van in het verleden globaal gedimensioneerd voor de rijbaan, de een evenwichtsconstructie uitgewerkt waarmee verrichte sonderingen en recent uitgevoerde hand- parkeervakken en het voetpad. Op basis van de voldaan wordt aan de gestelde restzettingseisen boringen (zie figuur 5 en 6). De bestaande wegcon- resultaten van de variantenstudie heeft de en is beoordeeld of de grondaanvulling (tuinen en structie van de rijbaan bestaat uit een verhar- gemeente gekozen voor toepassing van een EPS- groenstrook) aan weerszijde van de EPS-construc- dingslaag (asfalt) en slakkenfundering met een constructie voor de rijweg, de parkeervakken tie niet leidt tot te grote zettingsverschillen. dikte van 0,6 m tot soms 1,0 m. Het trottoir bestaat en het trottoir. De toekomstige K&L-strook wordt Op het EPS wordt een laag Bims aangebracht als uit tegels op een zandlaag van circa 0,5 m. Opge- opgehoogd met Granulight en rondom de riolering spreidingslaag in plaats van zand om het gewicht merkt wordt dat er wel erg veel variatie is in vindt aanvulling met Bims plaats. van de constructie te beperken. Zodoende kan de bodemopbouw in de toplagen (tot 1,5 m onder De dimensionering van de EPS-constructie is uit- benodigde ontgravingsdiepte en de omgevings- maaiveld) sterk varieert. Onder de wegconstructie gevoerd volgens NEN 9997-1 en CROW-publicatie beÏnvloeding ten gevolge van de bemaling en het trottoir wordt een circa 6,0 m dikke veen- 325 voor de mechanismen: worden geminimaliseerd. De dimensies van de laag aangetroffen tot aan de pleistocene zandlaag. - Zettingen en zettingsverschillen in de bouw- en evenwichtsconstructie ter plaatse van de rijbaan Voor de wegconstructie is een zettingsarme duur- gebruiksfase. en parkeervakken zijn in tabel 1 gepresenteerd. Hierbij is uitgegaan van de standaardopbouw voor elementenverharding in de gemeente Woerden. In figuur 7 is een dwarsprofiel van de EPS-constructie met Bims-aanvulling weergegeven.

De opdrijfveiligheid in de bouw- en gebruiksfase is voldoende, indien een minimale constructie- opbouw van 0,60 m boven het EPS is aangebracht. Tijdens de ontgraving en de aanleg van het EPS is een tijdelijke bemaling nodig, met een grond- waterstandsverlaging van 0,5 m ter plaatse van het wegcunet. Voor de aanleg van de riolering, met rondom aanvulling met Bims, is een grondwater- standsverlaging van circa 2,0 m nodig is. Omdat deze grondwaterstandsverlaging maximaal 1 week Figuur 7 – Dwarsprofiel met EPS-constructie en Bims-aanvulling. aanhoudt is deze naar verwachting niet kritisch voor de bestaande bebouwing die gefundeerd is op houten palen met betonnen oplangers. Wel is de verlaging van de grondwaterstand gemonitord met peilbuizen om de werkelijke verlagingen nabij de bebouwing waar te nemen en eventueel tijdens uitvoering te kunnen bijsturen.

Voor de toetsing van de materiaalspanningen bij het ontwerp van de EPS-constructie zijn drie

Ophoogmateriaal Dikte [m] Bestrating en straatzand 0,13 Menggranulaat 0,30 Yali Bims o.g. 0,27 EPS 150 0,30

Tabel 1: Opbouw wegconstructie rijbaan/ parkeervakken met EPS-ophoging. Figuur 8 – Aanleg riolering met kunststof putten en aanvullen met Bims.

70 GEOKUNST DECEMBER 2018 Figuur 9 – Aanleg LPDE-folie (rondom het EPS) en EPS-platen (EPS-type 150).

Figuur 10 – Ggefaseerde aanleg van de wegconstructie.

statische belastingsituaties beschouwd: is een overgangsconstructie uitgewerkt, met traps- Voordat de definitieve verhardingsconstructie, - Bouwfase: bouwverkeer op het menggranulaat, gewijs afbouwen van het EPS. bestaande uit een laag straatzand van 0,05 m maximale representatieve aslast 100 kN (10 ton). en klinkerverharding, wordt aangebracht, is een - Gebruiksfase regulier: wegconstructie als perma- Uitvoering periode van 3 maanden voorzien om tijdens de nente belasting, regulier wegverkeer met een De uitvoering is gestart in mei 2018. Aangevangen bouwfase reeds enige verdichting (inklinken) en maximale representatieve aslast van 100 kN (10 is met het graven van de rioolsleuven, de aanleg zetting te laten optreden. ton). van de riolering met kunststof putten en het aan- - Gebruiksfase incidenteel: wegconstructie als vullen met Bims onder de wegconstructie (zie fi- De controle van het volumegewicht (verdicht, permanente belasting, incidentele extreme ver- guur 8). Onder in de sleuf en het wegcunet wordt vochtig gewicht) en de verdichtingsgraad van de keersbelasting (overbelading) met een maximale een horizontale drain aangebracht om met een Bimslaag is uitgevoerd conform de Standaard representatieve aslast van 200 kN (20 ton). open bemaling de ontgraving droog te houden. RAW-bepalingen 2015. De gerealiseerde verdich- De aslast wordt vertaald naar een wiellast met een Door de droge zomer kon het onttrekkingsdebiet tingsgraad in-situ van 96 tot 102% voldeed contactoppervlak. Vervolgens kan de spanning aan beperkt blijven en heeft de bemaling slechts een ruim aan de gestelde minimale eis van 90%. Het de bovenzijde van het EPS worden berekend beperkt effect gehad op de grondwaterstand in de vastgestelde vochtig verdichte volumegewicht van op basis van spanningsspreiding in de weg- omgeving. Aanvullende maatregelen (infiltratie 10,4 tot 11,5 kN/m3 in het werk lag enigszins constructie. nabij de woningen) zijn niet nodig gebleken. hoger dan de gestelde eis van circa 9,0 kN/m3 (circa 20% afwijking). De gevolgen van deze Zoals gebruikelijk voor wegconstructies is veilig- De geoptimaliseerde EPS-dikte bedraagt slechts afwijking zijn onderzocht met een gevoeligheids- heidsklasse RC1 aangehouden. De belastingfactor 0,30 m. De EPS-platen met een dikte van 0,15 m berekening voor de zettingen, waaruit bleek dat voor permanente belasting (eigengewicht weg- worden kruislings gelegd, zodat de voegen van de ook nu wordt voldaan aan de gestelde restzet- constructie) bedraagt 1,20 en voor de variabele twee lagen niet boven elkaar liggen (zie figuur 9). tingseisen. verkeersbelasting 1,35. Bij toepassing van Om onderling verschuiven van de losse platen te EPS-type 150 wordt voldaan aan de eisen voor voorkomen, zijn kunststof kramplaten toegepast. De werkzaamheden zijn redelijk voorspoedig de materiaalsterkte op bezwijken (korte duur), Voor de aanleg van de EPS-platen is een legplan verlopen en de oplevering van het werk is in januari kruipvervorming (lange duur) en cyclische uitgewerkt. 2019 voorzien. Met de nieuwe inrichting krijgt verkeersbelasting in de bouwfase en gebruiksfase de omgeving van het Voorhuis weer een goede (twee belastinggevallen). De werkzaamheden worden gefaseerd verricht uitstraling en is naar verwachting voor de komende om de bereikbaarheid van de woningen zoveel 40 jaar geen groot onderhoud benodigd. Onder het EPS is een zandlaag van 0,10 m nodig mogelijk te behouden. De volgorde van de werkzaam- voor het uitvlakken van de ondergrond en drainage heden (zie figuur 10) voor de wegconstructie is: Bronnen van het wegcunet. Op verzoek van de gemeente - uitvlakken van de ondergrond met 0,10 m zand; - Kwast, E., Van Woerden, A., Visser, W., Vos, K., wordt het EPS rondom voorzien van een vloei- - aanbrengen van de LPDE-folie; Keuze type ophoogmateriaal op basis van LCC- stofdicht folie (LDPE-folie van 0,5 mm) ter - aanleg van de EPS-platen in twee lagen; berekeningen, CROW Infradagen, juni 2018 bescherming tegen chemische aantasting, vegeta- - terugslaan van de folie met overlap van 0,5 m; - NEN 9997-1+C2, Geotechnisch ontwerp van tieschade en graafschade; gewoonlijk wordt - aanbrengen Bimslaag en verdichten met licht constructies - Deel 1: Algemene regels (Eurocode alleen de boven- en zijkant afgedekt met een materieel; 7), juni 2016/november 2017. vloeistofdicht folie. Voor de aansluiting van de - aanbrengen en verdichten van de wegfundering - CROW-publicatie 325, Lichte ophoogmaterialen nieuwe wegconstructie op de bestaande wegen (menggranulaat). in de wegenbouw, d.d. mei 2013. b

71 GEOKUNST DECEMBER 2018 Kwaliteit met zekerheizekerheid OOMS-VOEG

ToepassingTTooepassingo van de GeaccrGeaccrediteerdediteerd sinds 2005 door de Raad voor AccrAccreditatieeditatie Ooms-voeg bij bruggen, als type A onafhankelijke inspectie-instelling op basis van de viaducten en tunnels heeft voordelenvoordelen voor NEN-ISO/IEC 17020,7020, RvAA rregistratieegistratie I188 voor het uitvoeruitvoerenen beheerder,beheerder, gebruiker en van inspecties bij: omwonende. De eerste voeg is toegepast in ‡‡Aanleg van onder- en bovenafdichtingen van stortplaatsen 2003 op de A50 en de ‡‡Aanleg van een werk waarin IBC-bouwstof worwordtdt toegepast techniek heeft zich be-be- voor protocolprotocol AS6901 wezen op tal van andereandere ‡‡TTijdensijdens de gebrgebruiksfaseuiksfase van een IBC-werk voor prprotocolotocol plaatsen in Nederland. AS6902 ‡‡/HYHQVGXXURQGHU]RHNRSNXQVWVWRͿ/HYHQVGXXURQGHU]RHNRS NXQVWVWRͿ ROLHHQODVYHUELQGLQJHQROLH HQ ODVYHUELQGLQJHQ • Reductie van geluid en trillintrillin-- gen geeft comfort en minder omgevingshinder • Geen spoorvorming maakt het wegdek veilig • Hoge kostenefkosteneffectiviteitfectiviteit doordoordatdat onderhoud niet nodig is

Inspectie in het werkTTe Testenesten op het werk Beproeven in het laboratorium Meer informatie: +31+31302441404 30 244 1404 www.eqc.nlwww.eqc.nl wwwwww.ooms.nl/specialismen.ooms.nl/specialismen wwwwww.struktonciviel.nl.struktonciviel.nl

72 GEOTECHNIEK DECEMBER 2018 73 GEOTECHNIEK DECEMBER 2018