Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu ______Türk dilləri şöbəsi______

Monoqrafiya türk dilləri şöbəsinin 40 illik yubileyinə həsr olunur.

QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN LEKSİKASI

- й ж -

Bakı - 2012 3 cildlik “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi məsələləri” monoqrafiyası Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. TÜRKÜN MÜQƏDDƏS TARİXİNƏ İŞIQ SALMAQ ELMİN SABAHININ ƏSL Elmi redaktor: Məhəbbət Mirzəxan qızı MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru TƏMİNATÇILARI - XXI ƏSR GƏNCLİYİNİN MƏNƏVİ BORCUDUR Rəyçilər: Kamilə Abdulla qızı VƏLİYEVA «ИСТОРИЯ ЕСТЬ ОРУДИЕ ОХРАНЫ ИСТИНЫ ОТ filologiya elmləri doktoru НАСЕДАЮЩЕГО СОЧИНИТЕЛЬСТВА» Мурад АДЖИ. Европа, тюрки. Великая степь. Roza Hüseyn qızı EYVAZOVA filologiya elmləri doktoru əqiqətin keşikçisi olan qoca Tarix yalnız saxtalaş- Məsul şəxslər Aynel Ənvər qızı MƏŞƏDİYEVA dınlmadıqda, təhrif olunmadıqda, saf qəlbin və pak filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, vicdanın işığında yazıldıqda, danılmaz elmi dəlil doktorant H və faktlara söykəndikdə,ən qədim etibarlı mənbələrdən, əvəz­ siz qaynaqlardan, qiymətli salnamə və daş kitabələrdən, zən­ Günel Əmirxan qızı MİRZƏYEVA gin əlyazmaları xəzinəsindən bəhrələndikdə əsl Tarix hesab kiçik elmi işçi, doktorant oluna bilər. Bu mənada türk xalqlarının mövcudluq tarixinin, onla­ “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri” . III cild. rın təşəkkül, inkişaf və formalaşma yolunun dönə-dönə xü­ - Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. Bakı, “Nurlan”- 2012, 468 səh. susi tədqiqatların obyektinə çevrilməsi zəruri və labüddür. Bu monoqrafiyada qıpçaq qrupu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və Təəssüf ki, uzun illər boyu TÜRKün tarixini əslən türk­ terminoloji leksikası öyrənilir, TÜRKün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- lər deyil, adətən qeyri-türklər araşdırıb-yazmışlar. Bu proses­ mastik faktlar (toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aşkarlanır, TÜRKün də milli maraqların yaratdığı dolaşıqlıqlar, məqsədyönlü si­ maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlandıran məişət leksikası araşdırılır, bu yasi hiyləgərliklərin nəticəsi olan anlaşılmazlıqlar, olanları dillərin zənginləşməsinə xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izləni­ danıb, olmayanları qabartmaqla tarixin səhnəsində hegemon­ lir. Kitab 40 illik yubileyini keçirən türk dilləri şöbəsinin əməkdaşlarının qıpçaq luq qazanmaq uğrunda aparılan mübarizələr türklərin tarixin­ qrupu türk dillərinin zəngin materiallarına söykənən, bu dillərin leksikası- nm müxtəlif sahələrinə həsr olunan araşdırmalarının toplusudur. də istər-istəməz öz dərin izini qoymuş, “ağ ləkələri’in meyda­ Əsərdən türkoloqlar, dilçi-magistr və aspirantlar, eləcə də filoloq-tə­ na çıxmasına və zaman-zaman saxta tarixlərin yazılmasına, ləbələr faydalana bilərlər. nəticədə Türkün taleyinin qırılmasına, zamanın təlatümləri­ nin Yer üzünə pərən-pərən saldığı türk ellərinin «yadlaşma»- 460200Q000 Qriflinəşr sma, hətta türk övladlarının bəzən biri-birini tammamasma H - 098 - 2012 ©Türk dilləri şöbəsi, 2012 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 3 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının АМЕЛ İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 gətirib çıxarmışdır. Bununla da, unutdurulmağa çalışılan şə­ lanması ilə nəticələnmişdir. Təsadüfi deyildir ki, türk dillə­ rəfli bir Tarixin faciəli tarixinin bu gün də ibrət götürmədiyi­ rinin istər tarixi, istər coğrafi, istərsə də linqvistik prinsiplərlə miz acı dərsləri ilə artıq üz-üzə qalmışıq. Bu başıbəlalı «ta­ aparılmış təsnifatlarında (bölgülərində) bir natamamlıq, bir rix» dilçi-türkoloqların da elmi araşdırmalarının düzgün isti­ naqislik hökm sürür. qamət almasına mane olmuş, türk xalqlarının, eləcə də türk Əlbəttə, türk xalqlarının tarixinə kölgə salan bu xoşa­ dillərinin keçdiyi keşməkeşli yolu zülmətə bürümüşdür. Təd­ gəlməz durum artıq davam edə bilməz. Şərəf və ləyaqət ün­ qiqatçıları çaşbaş salan bu zülmət isə əsl tarixi həqiqətin aş­ vanımız olan Ulu Əcdadımızı ehtiramla yad edib Türkün mü­ karlanmasına imkan verməmişdir. qəddəs Tarixinə işıq salmaq elmin sabahının əsl təminatçıları Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türkün möhtəşəm Tarixi­ - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur. Bu, həm də bu gün nin «öyrənilməsi» rus imperiyasının hiyləgər siyasətinin mü­ türk xalqlarının müstəqil dövlətlərə sahib olduğu bir dövrdə hüm tərkib hissəsini təşkil etmişdir. Bu, əslində Rusiyanın öz tarixi vəzifədir. maraqlarına xidmət edən (cavab verən) böyük bir siyasət ol­ Şübhəsiz, türkologiyanın qoca Şərqdə ən nüfuzlu mər­ muşdur. Rus dövləti ən ağıllı, müdrik ziyalılarını bu siyasəti kəzi olan Bakıda, 85 il bundan əvvəl I Türkoloji Qurultayın həyata keçirmək məqsədi ilə zaman-zaman səfərbər edə bil­ keçirildiyi bu şəhərdə, sovet dövründə türkoloji ənənələri ilə miş, onların zəkasının gücü və qələminin qüdrətindən Türkün öncül mövqe qazanmış paytaxtımızda müstəqil Azərbaycanın möhtəşəm tarixinə kölgə salmaqda, Türkün tarixdəki mövqe­ şarı-şöhrətli Türkün Şərəfli Tarixini dünyaya bəyan edə bi­ yini və rolunu kiçildərək danmaqda məqsədəuyğun istifadə ləcək istedadlı və həm də cəsarətli türkoloq-tarixçiləri, türko­ etmişdir. loq-dilçiləri, türkoloq-ədəbiyyatşünasları, türkoloq-filosof­ Şübhəsiz, vicdan və ləyaqətləri ilə elmə xidmət edən, ları, türkoloq-sənətşünasları, bir sözlə, geniş profilli əsl tür­ təqib olunmalarına baxmayaraq, Tarixi Həqiqəti demək əz­ koloq alimlər ordusu meydana gələcək. mində olan cəsarətli türkoloq alimlər də az olmamışdır. La­ Məhz bu, ağsaçlı Tarixin həqiqətin keşikçisinə dönəcə­ kin «pantürkizm, «panislamizm» damğalan, zindanlar, sür­ yi möhtəşəm Məqam olacaqdır. Sözsüz ki, bu tarixi Məqamı günlər, işdən qovulmalar, vəzifələrini itirmə qorxusu öz işini yaşamağa «böyük bir keçmişi olan və yaşı bilinməyən» görürdü. Son nəticədə “avam, naşı siyasət üzündən saysız- Azərbaycanımızın mənəvi haqqı vardır. Çünki «heç bir yerdə hesabsız maraqlı işlər o zamanlar elmdən kənarda qalmış­ türk adət-ənənələri Azərbaycanda olduğu qədər güclü de­ dır”1. yildir. Azərbaycan nəhəng mədəni və iqtisadi imkanları olan Bütün bunlar əsrlərin dərinliyində itib-qalmış və açıl­ nadir ölkədir. Əcdadların Avropada unudulan mədəniyyəti masına imkan verilməyən Tarixi Həqiqətin sirr olaraq sax­ burada qorunub saxlanmışdır.”1

1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 13 1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 16 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 5 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 4 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının

______əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur______AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Türkün sirli Tarixinə linqvistik baxış və araşdırmalarla da nüfuz etmək, yol açmaq mümkündür. Ona görə də gənc ləri xüsusi maraq doğurur. Bu monoqrafiyalarda qıpçaq qru­ dilçi-türkoloqları səfərbər etməklə türkoloji tədqiqatların in­ pu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və terminoloji leksi- tensiv şəkildə aparılması, məsələlərə yeni baxış bucağından kası öyrənilir, Türkün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- yanaşılması artıq zəruriyyətə çevrilmişdir. mastik faktlar {toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aş­ Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə, Əbdüləzəl karlanır, türkün maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlan­ Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Abdulla Vəliyev, Əlövsət Ab­ dıran məişət leksikası araşdırılır, bu dillərin zənginləşməsinə dullayev, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Afad Qurbanov, xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izlənilir, milli Aydın Məmmədov həmçinin bu gün də Azərbaycan elminə ruhun daşıyıcısı olan frazeologiyası bütün əlvanlığı, çalarları fədakarcasına xidmət göstərən Ağamusa Axundov, Tofiq ilə tədqiq olunur. Hacıyev, Kamal Abdulla, Vahid Zahidoğlu, Mehman Musa­ Tədqiqatda əsas məqsəd qıpçaq qrupu türk dillərinin yev kimi dilçilərimizin türk dillərinin öyrənilməsi ilə bağlı leksika və frazeologiyasımn tarixi-müqayisəli fonda araşdı­ tədqiqatları da həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Bu tədqiqatlarda rılması, oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin aşkarlanması olsa da, ənənəviliklə yanaşı yeniliyin də özünü göstərməsi və bu za­ bu zaman qıpçaq qrupu türk dillərinin oğuz qrupu türk dilləri, xüsusilə Azərbaycan dili ilə bağlı maraqlı dil faktlarının mü­ man cəsarəti ilik, tarixə sədaqət və ehtiram nümayiş etdiril­ məsi danılmaz faktdır. qayisəyə cəlb olunması lazım bilinmişdir. Çünki yalnız bu aspektdə aparılan araşdırmalar tarixi-müqayisəli leksikologi- Əlbəttə, dilin bütün səviyyələrində tədqiqatların aparıl­ ya sahəsində yeni söz deməyə, TÜRKün inkişaf tarixinə ması vacibdir. Lakin leksik qatın araşdırılması türk dillərinin müəyyən mənada aydınlıq gətirməyə imkan verə bilər. mənşəyinin, təşəkkül, inkişaf və formalaşma tarixinin öyrə­ Tədqiqata başlamazdan öncə ilk növbədə türk dillərinin nilməsi, onların qohumluq əlaqələrinin (bu əlaqələrin hətta təsnifatı zamanı qıpçaq qrupu türk dillərinin tutduğu yer, görünmədiyi, sezilmədiyi məqamda belə) aşkarlanması, eləcə eləcə də bu qrupa daxil olan dillərin müəyyənləşdirilməsinə də türk dillərinin qohum olmayan dillərə münasibətinin ay­ dınlaşdırılması üçün də olduqca gərəkli və əhəmiyyətlidir. səy göstərilmişdir. Türk dillərinin qıpçaq qrupuna hansı dillərin aid olun­ Bu baxımdan oğuz və karluq qrupu türk dillərinin leksika və ması məsələsi uzun müddət həllini tapmamışdır. Belə ki, qıp­ frazeologiyasımn tədqiqindən sonra qıpçaq qrupu türk dillə­ çaq qrupu türk dillərinin sayı ilə bağlı müxtəliffikirlilik hökm rinin leksika və frazeologiyasımn öyrənilməsi təbiidir. sürdüyündən tam dəqiqləşmələr mövcud deyildir, say müxtə­ Bu mənada AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu lifliyi bu günə kimi davam edir. Bu say iki (noqay və qazax türk dilləri şöbəsinin gənc əməkdaşlarının yazıb elmi-icti­ dilləri), beş (qırğız, qazax, qaraqalpaq, başqırd və tatar dil­ maiyyətə təqdim etdikləri «Qıpçaq qrupu türk dillərinin lek- ləri), on-on iki (qırğız, qazax, qaraqalpaq, başqırd, tatar, al- sikası» və «Qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyası» əsər­ tay, balkar, qaraçay, qaraim, qumık, eləcə də krım tatarları və

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 6 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 7 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının AMEA L Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 özbək dilinin qıpçaq dialektləri), on üç-on beş (yuxarıdakıla­ qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasma həsr olunmuş tədqi­ ra barabin, abm, çulım və qara tatarlar əlavə edilməklə) ol­ qatda məhz 10 dilin - tatar, qazax, qırğız, başqırd, qaraqal­ muşdur. paq, qumık, qaraçay-balkar, noqay, qaraim və Krım tatarla­ Qıpçaq qrupu türk dilləri dilçilikdə, o cümlədən türko­ rının dillərinin materiallarından istifadə olunması məqsə­ logiyada müxtəlif adlarla təqdim olunmuşdur. Belə ki, dəuyğun sayılmışdır. B.A.Serebrennikovun qıpçaq, K.H.Menqes və G.Dörferin şi­ İnanıram ki, aktuallığı və əhəmiyyəti ilə diqqət çəkən mal-qərb, A.M.Ryasənenin türkmən-qıpçaq, A.N.Samoylovi- hər iki əsər - «Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası» və çin taw və taylu qrupu və ya qıpçaq-türkmən, V.V.Radlov və böyük elmi işçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qə­ Q.Ramstedtin qərb qrupu kimi öyrəndikləri qıpçaq dilləri tibə Mahmudovamn 2009-cu ildə nəşr edilmiş «Qıpçaq qru­ N.A.Baskakovun bölgüsünə görə, həm qərbi hun, həm də pu türk dillərinin frazeologiyası»* əsərləri Azərbaycan dilçi­ şərqi hun budaqlarında mövcuddur: liyində ilk uğurlu addım kimi dəyərləndiriləcəkdir. 1) Qərbi hun budağında qıpçaq qrupu türk dilləri bunlardır: 3 cildlik “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikolo- qaraim, qumuq, qaraçay-balkar, krım tatarları, tatar, giyası məsələləri”nin III cildi “Leksikologiyanm nəzəri prob­ başqırd, noqay, qaraqalpaq, qazax dilləri və özbək lemləri” və “Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası” hissələ­ dilinin qıpçaq dialektləri. rindən ibarətdir. 2) Şərqi hun budağında isə qıpçaq qrupu türk dilləri bun­ Birinci hissəyə f.e.d.M.M.Mirzəliyevanın “Sözyaradıcı- lardır: qırğız və altay dilləri lığı prosesinə dair nəzəri qeydlər” və aparıcı elmi işçi, filo­ Qıpçaq qrupu türk dilləri ilə bağlı Q.M.Qaripovun mü­ logiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent M.B.Əsgərovun “Söz və lahizələri də xüsusi maraq doğurur. Müqayisəli türkologiya formaların yaranma və mənimsənilmə mexanizminin lin- sahəsindəki elmi müşahidələri ona türk dil ailəsini bulqar, qvopsixoloji modeli” adlı araşdırmaları daxil edilmişdir. qıpçaq, oğuz və karluk qruplarına ayırmağa əsas vermişdir. İkinci hissəyə daxil olan bəhsləri türk dilləri şöbəsinin Müəllif qıpçaq qrupu türk dillərini iki yarımqrupa ayırır: əməkdaşları - aparıcı elmi işçi, filologiya üzrə fəlsəfə dokto­ L Qafqaz-Dağıstan yarımqrupu - qaraçay-balkar, qumık, ru, dosent Baba Məhərrəmli (“Qıpçaq qrupu türk dillərinin noqay, qaraim dilləri və krım tatarlarının dili; kök morfemlərində fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmə­ 2. Ural-Volqaboyu yarımqrupu - başqırd və tatar dilləri, lər ”), böyük elmi işçilər - filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, do­ eləcə də özbək dilinin qıpçaq dialektləri'. sent Şəkər Orucova (“Qıpçaq qrupu türk dillərində etno­ Sinxron səciyyə daşıyan bu bölgü müəyyən nöqsan və nimlər”), filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elçin Məm- çatışmazlığına baxmayaraq qəbulediləndir. Bu baxımdm da

'r. M. Гари поп. Кипчакские языки Урало-Поволжья. Опыт синхронической ' Qətibə Mahmudova.Türk dillərinin frazeologiyası.Bakı, “Nurlan”, и диахронической характеристики. Москва, 1979. 2009, c.250 ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 8 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 9 АМЕЛ İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 ______əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur______mədov (“Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlərin linqvis- sən tanınmış türkoloq-dilçilərimizə əvvəlcədən minnətdarlı­ tik təhlili”), filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elnarə ğımı bildirirəm. Əliyeva-Ələkbərova (“Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt Ünvanımız: Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri, leksikası”), filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Təranə Şü­ Hüseyn Cavid prospektijl, Akademiya şəhərciyi (Əsas kürova (“Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər”), bina), V qat, AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Türk filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qətibə Mahmudova dilləri şöbəsi (538-ci otaq) (“Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla söz yaradıcı­ lığı”), elmi işçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ruslan Ab­ dullayev (“Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik kon­ Məhəbbət MİRZƏLİYEVA versiya ”), eləcə də şöbənin yetirməsi, filologiya üzrə fəlsəfə filologiya elmləri doktoru, doktoru - hal-hazırda Moldova Respublikasında çalışan mil- türk dilləri şöbəsinin müdiri liyyətcə qaqauz Güllü Qərənfil (“Qıpçaq qrupu türk dilləri­ nin antroponimiyasının ümumi mənzərəsi ”) yazmışlar. 3 cildlik «Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologi- yası məsələləri» kitabının nəşrinə öz xeyir-duası ilə yaşıl işıq yandırmış unudulmaz direktorumuz akademik Ağamusa Axundova, eləcə də digər cildlər kimi son III cildin də nəşrin­ də maddi və mənəvi dəstək göstərdiklərinə görə türk dilləri şöbəsinin bütün əməkdaşlarına, xüsusən kitabın çapa hazır­ lanması prosesində fəal və təmənnasız çalışmış böyük elmi işçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aynel Ənvər qızı Məşədievaya və kiçik elmi işçi, doktorant Günel Əmirxan qızı Mirzəyevaya, eləcə də «Nurlan» nəşriyyatının direktoru filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədliyə tə­ şəkkür edirəm. Monoqrafiya ilə bağlı fikir və mülahizələrini bizə çatdı­ ran, irad və tövsiyələrini bizdən əsirgəməyən, dəyərli məs­ ləhət və təklifləri ilə kitabın müəllifləri - sabahlarına məsu­ liyyət daşıdığımız gənc tədqiqatçıları türkologiya sahəsində daha uğurlu addımlara sövq edən hər bir oxucumuza, xüsu­

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 11 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 10 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesim dair nəzəri qeydlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Məhəbbət MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru Sözyaradıcılığı prosesi dilin bütün qatlarında, bütün səviyyələrində gedən ______fasiləsiz prosesdir.______SÖZYARADICILIĞI PROSESİNƏ DAİR NƏZƏRİ QEYDLƏR Məgər dildə səs, vurğu, intonasiya dəyişikliyi nəticəsin­ də meydana gələn sözlər, fonetik qatda cərəyan edən sözya- özyaradıcılığı prosesi dilçilikdə ənənəvi olaraq radıcıhğı prosesinin nəticəsi deyilmi?!! leksika bölməsində yada salındığı və öyrənildiyin­ Düzəltmə, mürəkkəb və qoşa sözlərin yaranması isə, S dən onun qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikologi- sözsüz ki, bu prosesin morfoloji qatda baş verməsi ilə əlaqə­ yası məsələlərindən biri kimi təqdim olunması təbii sayılma­ dardır. lıdır. Halbuki, biz bu fikrin tam əksi olaraq sözyaradıcılığını Sintaktik layda da sözyaradıcılığı prosesini izləmək dilçiliyin bir şöbəsi kimi deyil, bütün şöbələri əhatə edən fa­ mümkündür və maraqlıdır. Belə ki, sintaktik əlaqələrin mü­ siləsiz bir proses kimi qəbul edir, tədqiqatımızı məhz bu isti­ hüm rol oynadığı söz birləşmələrinin, hətta bəzən cümlələrin qamətdə aparmağı məqsədəuyğun sayırıq. Buna görə də bu­ vahid məfhum ifadə etməklə mürəkkəb sözə çevrilməsi də rada sözyaradıçılığı prosesinin mahiyyəti ilə bağlı düşüncələ­ sözyaradıcılığı prosesinin təzahürüdür. rimizi əks etdirən nəzəri qeydləri təqdim etməklə kifayətlən­ Frazeoloji vahidlər də dilin frazeoloji qatında gedən mək istərdik. sözyaradıcılığı prosesinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməli­ Dilçilikdə sözyaradıcılığımn qrammatika, daha dəqiq dir. desək, morfologiyanın, eləcə də leksikologiyanın tərkibində Dilin leksik qatında bu prosesin baş verməsi ilə dilə ye­ öyrənilməsi bir çox dilçilərə məxsusdur. Təsadüfi deyildir ki, ni sözlərin daxil olması, yad dillərdən yeni termin və sözlərin onlar sözyaradıcılığını «leksik-morfoloji kateqoriya» kimi dilə yol açması, ümumi sözlərin xüsusiləşməsi, təkmənalılıq- təqdim edirlər1. Bu gün də davam edən belə mövqe əslində dan çoxmənalılığa və ya əksinə, eləcə də sinonimliyə və məntiqsiz və yanlış hesab olunmalıdır. omonimliyə keçidlərin meydana gəlməsi müşahidə olunur. Sözyaradıcılığı - çoxəsrlik dilçilik elminin tərkib hissə­ Sözyaradıcılığımn ümumi dilçilikdə bu və ya digər dil si olub, tarixi səciyyə daşıyır. Müəyyən zaman kəsiyində baş yarusuna aid edilməsi hər şeydən əvvəl, bu prosesin iki qütb­ verən (və ya gedən) bu proses sinxron mahiyyət kəsb edir. lə bağlı olmasından irəli gəlir. Belə ki, sözyaradıcılığmda Bizcə, həm məzmun, həm də forma dəyişikliyi baş verir. Elə buna görə də dilçilər adətən bu prosesi morfologiyaya (forma baxı­ mından) və leksikologiyaya (məzmun baxımından) aid edir­ 1 Мусаев Г.Г. К вопросу о словообразовании И Исследование по грамматике и лексике тюркских языковхб.ст.Ташкент: Наука, 1965. lər.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 12 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 13 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli toksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcıhğı prosesim dair nəzəri qeydlər rada onların hər birindən ayrılıqda bəhs etmək və ya onlara Halbuki yuxanda da qeyd etdiyimiz kimi, arasıkəsilməz münasibətimizi bildirmək, irəli sürülən bu və ya digər fikir bir proses kimi sözyaradıcıhğı dilin bütün qatlannda möv­ və mülahizənin elmi təhlilini vermək fikrində deyilik. Çünki cuddur. E.S.Kubryakova haqlı olaraq yazır:“...sözyaradıcılı- buna, şübhəsiz ki, ehtiyac da yoxdur. Sadəcə sözyaradıcıhğı ğı nə qədər ki, leksikologiya və ya morfologiya kimi digər prosesini izləməklə, əldə etdiyimiz maraqlı elmi qənaətləri sahələrin tərkibində təqdim olunacaq, onun xüsusi bir bölmə təqdim etmək istəmişik. kimi özünəməxsusluğu da sonadək dərk olunmayacaq»1. Görkəmli Azərbaycan dilçisi professor S.Cəfərov yazır: Burada razılaşmadığımız əsas məqam sözyaradıcılığı- «Hər hansı bir türk dilinə aid sözyaradıcıhğı prosesinin öyrə­ nın dilçiliyin bir bölməsi kimi təqdim edilməsidir. Təsadüfi nilməsi onun inkişaf tarixinin düzgün istiqamətini aydın et­ deyildir ki, Amerika dilçiliyində belə yanaşma yoxdur. Belə mək, başqa türk dilləri ilə olan tarixi bağlılığını müəyyən­ ki, “Linqvistik səviyyələrin ierarxik pillələrində fonetika, fo- ləşdirmək, türk dillərinin müqayisəli lüğətini, bu və ya digər nologiya, morfonologiya, morfologiya, sintaksis və semanti- türk dilinin izahlı və etimoloji lüğətlərini yaratmaq üçün əsas ka yer tutduğu halda, sözyaradıcıhğı ümumiyyətlə yoxdur”2. ola bilər»1. Bu baxımdan qıpçaq və oğuz qrupu türk dillərinin Halbuki sözyaradıcıhğı yalnız prosesdir. Buna görə də onu də sözyaradıcılığmm tarixi-müqayisəli tədqiqi zərurətdən irə­ dilçiliyin şöbəsi adlandırmaq düzgün deyildir. li gəlir və olduqca aktualdır. Yekun kimi demək istərdik ki, sözyaradıcıhğı tarix bo­ Dilçilikdə sözyaradıcıhğı prosesinin 3 yolundan daha yu dilin bütün qatlanm tam əhatə edən prosesdir və bu proses çox bəhs olunmuş və onların əsas xüsusiyyətləri göstərilmiş­ dilin varlığım təmin edir, onun durmadan zənginləşməsinə dir. Belə ki, dilçilərin fikrincə, bu proses aşağıda qeyd olunan xidmət göstərir. E.Kubryakova yazır: «...dəyişikliklərin yük­ 3 istiqamətdə getmişdir: sək sürəti sistemin bütövlükdə nisbi stabilliklə səciyyələnmə- • Sözlərin leksik yolla əmələgəlmə prosesi sinə, onun sərhədlərinin hər bir məqamda şərti olaraq müəy- • Sözlərin morfoloji yolla əmələgəlmə prosesi yənləşdirilməsinə gətirib çıxarır. Bu şərtiliyin ölçüsü nədir? Sözyaradıcılığmm sərhədlərini necə müəyyənləşdirməli? Bu • Sözlərin sintaktik yolla əmələgəlmə prosesi. məsələləri həll etmək donuq və mütəhərrik vəziyyətdə, sin- Biz isə bu tədqiqatımızda sözyaradıcıhğı prosesini yeni xron və diaxron planda dil hadisələrinin mahiyyəti ilə bağlı baxış bucağından işıqlandırmaq niyyətindəyik. Belə ki, dilin silsilə sualları cavablandırmaq deməkdir”3 tarixi boyunca onun bütün qatlarına dərindən nüfuz edən bu Sözyaradıcıhğı ümumi dilçilikdə olduğu kimi, türko­ prosesi yalnız yeni sözlərin əmələ gəlməsini təmin edən bir logiyada da dəfələrlə tədqiqat obyekti olmuşdur. Əlbəttə, bu­ proses kimi öyrənmək, zənnimizcə, özünü doğrultmur. Dildə istər sözyaratma, istərsə də sözdəyişdirmə(və ya forma aü- ! Е.С.Кубряхова.Что такое словообразование?Изд.«Наука»,Москва, 1965, е . П 1 S.Cəfərov.Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, 1960, s.3 Yenə orada, s.7 ‘Yenə orada, s. 15 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 15 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 14 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesinə dair nəzəri qeydlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, 111 cild, Bakı, 2012 zəltmə) bu prosesin tərkib hissəsi kimi qəbul edilməlidir. Elə yollarını izləməyə, həm onların tarixi-müqayisəli leksikologi- buna görə də sözyaradıcılığı prosesinin əhatə dairəsinə, yasmın yaradılmasına, həm də ədəbi dillərin inrkişaf istiqa­ zənnimizcə, bunlar daxildir: mətlərinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. 1) Sözyaratma (fonetik, morfoloji, sintäktik, leksik, Dil faktlarının deskriptiv tarixi-müqayisəli və etimoloji semantik yollarla) təhlili türk dillərinin tarixi leksikologiyasının bir sıra prob­ 2) Sözdəyişdirmə və ya formadüzəltmə. lemlərinin həllində əhəmiyyətli rola malikdir. Türk dillərinin sözyaradıcılığımn müqayisəli tədqiqi Sözyaradıcılığı prosesində sözyaratma müqayisəyə cəlb olunan qıpçaq və oğuz qrupu dillərinin yal­ Maraq doğuran cəhətdir ki, sözyaradıcılığı fonetik də­ nız qrammatik və ya leksik baxımdan oxşar və fərqli cəhətlə­ yişmələr və hadisələrlə, qrammatik (adverbiallaşma, sub- rinin aşkar edilməsi üçün deyil, həm də həmin dillərin tarixi stantivləşmə, adyektivləşmə, verballaşma və s. kimi) və lek­ inkişaf yolunun işıqlandırılması, onların əcdad dilin qramma­ sik (sinonimləşmə, omonimləşmə və s.) proseslərlə, eləcə də tik quruluşunun, leksik qatının bərpa edilməsi üçün də böyük dialektizm, arxaizm və neologizmlər, o cümlədən ictimai- əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür tədqiqatlar dialekt faktları ilə siyasi həyatdakı dəyişikliklərin nəticəsi kimi meydana çıxan zənginləşdikdə isə daha dəyərli və sanballı, daha əhəmiyyətli ) alınmalarla müşayiət olunur. olur. Bu araşdırmalar, aparılan tarixi-etimoloji təhlillər Azər­ Fonetik vol. Məlum olduğu kimi, dilin fonetik qatında baycan dilinin, o cümlədən türk dillərinin qədim leksik la­ mövcud olan səslərin dəyişməsi ilə sözlər forma və məzmun, yının açılmasına imkan verir, son nəticədə isə türk dillərinin yəni həm leksik, həm də semantik dəyişikliyə uğrayır. Bu tarixi leksikologiyası sahəsində yeni-yeni tədqiqatlar üçün özünü türk dillərinin, eləcə də qıpçaq qrupu türk dillərinin zəmin yaradır. Hər hansı türk dilinin dialekt və şivələrində bugünkü durumunda, həm də keçmişində göstərir. qorunub saxlanan qədim türk sözlərinin və ya elementlərin Söz bütövün - yəni dilin lüğət tərkibinin bir hissəsi ol­ əksəriyyəti müəyyən semantik dəyişmələrə uğrayaraq digər duğundan sözün inkişafı həm də daha ümuminin, tamm inki­ türk dillərində də qalmış və qalmaqdadır. Bu dialekt mate­ şafı deməkdir. R.Budaqovun göstərdiyi kimi, «...hər hansı rialı da dildə sözyaradıcılığı prosesinin izlənilməsi, onun ta­ bir sözün semantika tarixində sözyaradıcılığı baxımından rixi inkişaf yoluna işıq salınması üçün danılmaz əhəmiyyət onunla bağlı olan digər sözlərin semantik tarixi təkrarlanır. kəsb edir. Buna görə də ayrı-ayrı sözlərin tədqiqi digər sözlərə də işıq Dilin inkişafı yalnız cəmiyyətin daxilində maddi həya­ salır və semantik dəyişmələrin tiplərini müəyyənləşdirməyə tın dəyişməsi əsasında baş vermir. Xalqlar arasındakı iqtisa­ kömək edir»1. Türk dillərinin yazılı abidələri, bu dillər ara- di, siyasi və ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafı da dildə müəy­ yən izlər salır. Bu isə özünü dilin zənginləşməsinə xidmət 'P.А.Будагов.Что такое развитие и совершенствование языка. Мо­ edən alınmalarda daha qabarıq təzahür etdirir. Bu leksik сква, 1977, с.89 vahidlərin tədqiqi türk dillərinin həm lüğət tərkibinin inkişaf Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 17 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 16 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesinə dair nəzəri qeydlər Tiirk dillərinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 sındakı oxşarlıq, eləcə də dialekt çoxluğu bir daha göstərir ki, Bu hadisəyə türk dillərinin həm tarixi keçmişində, həm zaman ötdükcə dillər dəyişikliyə məruz qalır. də çağdaş vəziyyətində rast gəlinir. Məsələn: Fonetik qatda gedən sözyaratma prosesi maraqlı xüsu­ a) sözdə ilk səsin düşümü və ya səs artımı yolu ilə: siyyətlərə malikdir. Bunları belə qruplaşdırmaq olar: ürk - hürk; ulduz - yıldız; il - yıl - cıl; ud(maq) I Bir he call sözlərdə sözün ya əvvəlində, ya da sonunda -yud(m aq); vur - ur və s. bir samitin dəyişməsi ilə əmələ gələn yeni sözlər. b) söz ortasında səslərin dəyişməsi ilə yolu ilə: ayaq Məsələn:Azərbaycan dilindəki nümunələrə diqqət yeti­ - adak - azak və s. rək: Ton- don - son - fon - qon - yon; a t- ad- aç- ac - as ç) söz ortasında səs artımı ilə: it - işt və s. - aş - az - al - an - ar - ay; baş - bas - bar - bat - bal - c) söz sonunda səsin dəyişməsi yolu ilə: at - ad və s. bax; tər - dər - nər - sər — zər - şər - hər - gər - çər; yol - Semantik vol. Sözün leksik mənasımn dəyişmələrə uğ­ kol - qol - sol - bol - dol - rol; bel — tel - sel; nal - çal — qal raması dildə semantik dəyişmələr kimi qəbul edilir və bu da - bal - dal - xal - val - hal - sal - şal; poz - boz - qoz - yoz əslində sözyaradıcılığı prosesinin bir istiqamətidir. Bunun - toz; biz - diz - siz - miz; buz - duz və s. nəticəsində yeni leksik vahidlər meydana gəlir. Məsələn, L.Blumfild dil dəyişmələrinin tiplərindən biri kimi fo­ müasir türk dillərində bu gün işlənən elə sözlər vardır ki, qə­ netik dəyişməni də göstərərək yazır: “Fonetik dəyişmələr dim türk dilində bildirdiyi mənada deyil, yeni mənada çıxış yalnız fonemlərə aid olur və dil vahidlərinin yalnız fonetik edir. Maraqlısı budur ki, həmin leksik vahidin qədim məna­ görkəmində dəyişiklik etməklə onları başqalaşdım”1. sına bəzən bu və ya digər müasir türk dilində də rast gəlinir. Dil vahidlərinin fonetik dəyişmələr nəticəsində yeniləş­ L.Blumfild haqlı olaraq göstərir ki, «Bu və ya digər dil məsi müxtəlif yollarla gedir. Buraya sözlərdə sait və samit­ vahidinin vaxtı ilə başqa bir mənada çıxış etməsini daha qə­ lərin müxtəlif mövqelərdə əvəzlənməsi, sözlərdə səsdüşümü dim yazılı abidələrdə işlənən söz birləşmələri və mətnlərdən və səsartımı, assimlyasiya və dissimlyasiya hadisələrinin baş aydm görmək olar»1. verməsi və s.-ni aid etmək olar. L.Blumfild göstərir ki, “bir Sözun semantik dəyişmələrinin ümumi dilçilikdə, eləcə çox səs dəyişmələri hər hansı dil formasının səslənməsini ya­ də türkologiyada və Azərbaycan dilçiliyində əksər dilçilər radan artikulyasiyanm sadələşməsi istiqamətində getmişdir. adətən aşağıdakı təsnifatını aparmışlar: Samitlər qrupu müntəzəm olaraq belə sadələşir” . Müəllif • məna daralması yolu ilə semantik dəyişmələr. fikrini bir qədər də davam etdirərək yazır: “Son samitlər bir­ • məna genişlənməsi yolu ilə semantik dəyişmələr. ləşməsinin sadələşməsi çox geniş yayılmış hadisədir”1 23. • metafora yolu ilə semantik dəyişmələr. • metonimiya yolu ilə semantik dəyişmələr. 1 Л.Блумфилд.Язык.Москва, 1968, c.427 2 Yenə orada, s.404 1 Л.Блумфилд. Язык.Москва, 1968, c.465 3Yenə orada, s. 405 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 19 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 18 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcıltğı prosesim dair nəzəri qeydlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 • sinekdoxa yolu ilə semantik dəyişmələr. Hər bir söz tarixi reallaqlarm, tarixi hadisələrin şahidi, • Hiperbola(daha güclü mənadan zəif mənaya keçid) yolu zamanın hər cür «şıltaqlıqlarına» mərdliklə sinə gərən və bə­ ilə semantik dəyişmələr. zən də istər forma (fonetik cild), istərsə də məzmun(seman- • litota (daha zəif mənadan güclü mənaya keçid) yolu ilə tik) baxımından müəyyən dəyişikliklərə uğrayan əvəzsiz tari­ semantik dəyişmələr. xi abidədir. • mənanın mənfiləşməsi yolu ilə. Elm göstərir ki, bütöv bir dövrün məhsulu olan dil Bu təsnifat əsasında türk dilləri üzrə əldə edilən mate­ ümumxalq xarakteri daşıyır. Məhz buna görə də bir iqtisadi riallar sözün məna dəyişikliklərini, onlann tarixi inkişaf yo­ quruluşdan digərinə keçid dildə elə bir köklü dəyişikliklər lunu izləməyə imkan yaradır. L.Blumfild yazır: “Biz əgər nə yarada bilmir. Bu mərhələ dilin yalnız inkişafı prosesində tə­ vaxtsa A mənasında işlənmiş, sonralar isə В mənasında çıxış kan rolunu oynayır. etmiş forma ilə rastlaşırıqsa, bu, heç şübhəsiz, ən azı iki hərə­ S.İ.Ojeqov yazır: “Həqiqətən, ictimai həyat ictimai dö­ kətin nəticəsidir: həmin formanın işlənmə sahəsi A tipli şə­ nəmlər və sosial dəyişikliklər dövrünün inqilabi çağlannda raitdən daha əhatəli A-В şəraitinə qədər genişlənir, sonra isə daima gərgin və sürətli inkişafla səciyyələnir. Xalqın həya­ - bu forma həmin şəraitlərdə işləkliyini itirərək qismən köh­ tında əsrlərlə sürən bu mərhələlər dilin tarixində özünəməx­ nəlmə sayəsində köhnə A tipinə yaxınlaşan şəraitlərdə isti­ sus dönüş nöqtəsi yaradır. İctimai həyatın intensiv inkişafı fadədən qalır, nəhayət, yalnız В tipli vəziyyətlərdə işlənməyə dövründə dilin fəaliyyəti daha da genişlənir1. başlayır. Adi hallarda birinci proses В vəziyyətlərində dili Son 20 ildə müstəqillik əldə etmiş türk dövlətlərinin tədricən tərk edən bir-biri ilə rəqabət aparan hər hansı forma­ rəsmi ana dillərinin (türk xalqlarının dövlət statusu qazanmış nın köhnəlməsi və ya məhdudlaşmasını göstərir. İkinci pro­ ana dillərinin) əsrlərin dərinliyinə uzanan şərəfli tarixi bunu ses isə A tipli şəraitlərdə rəqabət aparan hər hansı formanın bir daha sübut edir. müdaxiləsinə yol açıır.”1 «Dil insan ağlının qüdrətli silahıdır, insan həyatının bö­ İctimai hadisə olan dil tarixi kateqoriyadır. Məhz bu ba­ yük neməti və tükənməz xəzinəsidir. İnsan təbiəti və həyatın xımdan dilin mənsub olduğu xalqın tarixinin daşıyıcısı oldu­ mənasını, mübarizə və yaşayışının qayəsini ən bariz və aydın ğunu iddia etmək, xalqın elm, mədəniyyət və mənəviyyatının şəkildə dil vasitəsilə ifadə etmişdir. Mərhum xalq yazıçımız inkişaf yolunu özündə əks etdirdiyini söyləmək heç də əsas­ akademik M. İbrahimovun bu fikri həmin missiyanı həyata sız deyildir. İctimai həyatın müxtəlif sahələrini bütün çalarla- keçirən hər bir dil, o cümlədən üzərində tədqiqat apardığımız rı, əlvanlığı, rəngarəngliyi, tam spektri ilə özündə təcəssüm qıpçaq qrupu türk dillərinə şamil edilə bilər. 12 etdirən dil xalqın həyatını, onun tarixini, ictimai-iqtisadi, si­ yasi və mədəni əlaqələrini yaşadan əbədi varlığa çevrilir. 1 С.И.Ожегов. Лексикология. Лексикография. Культураречи. M., 1974, С.20 1 Л.Блумфилд. Язык. M., 1965, c.471 2 M.İbrahimov. Azərbaycan dili. Bakı, 1957, s.5______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 20 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 21 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradtalığı prosesinə dair nəzəri qeydlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Dilin inkişafı yalnız cəmiyyətin daxilində maddi həya­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəti leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 tın dəyişməsi əsasmda baş vermir. Xalqlar arasındakı iqtisa­ fəkkürünün məhsuludur. Sözlər hər hansı nitq fəaliyyətinin di, siyasi və ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafı da dildə müəy­ ilkin elementləridir. Dilin lüğət tərkibini təşkil edən sözlər yən izlər salır. Bu isə özünü dilin zənginləşməsinə xidmət edən alınmalarda daha qabarıq təzahür etdirir. heç də eyni xarakterdə olmur, Onlardan bəziləri çox, bəziləri isə az işlənir. Çox işlənən sözlər dilin aktiv, yəni əsas lüğət Dilin lüğət tərkibi onun maddi bazasıdır. Belə ki, “lek­ fondunu, az işlənən sözlər onun passiv fondunu - dilin əsas sik vahid kimi söz maddi səs örtüyünə malikdir. Bu, sözün lüğət tərkibini təşkil edir. Dilin əsas lüğət fondu olduqca mü­ həm əmələ gəlməsi və yaşamasının zərunı şərtidir, həm də hafizəkar təbiətə malikdir. onun formalaşma və inkişafının izlərini daha dəqiq qoruyub Bütün müasir dillərdə sözlərdən istifadə olunması on­ saxlayır. Bununla yanaşı, söz - məna daşıyıcısı kimi öz növ­ ların cümlələrdə dəyişməsi zəruriyyətini doğurur. Bunsuz hər bəsində gerçəkliyin ümumiləşdirilmiş inikası olan fikrin hansı söz konkret məzmundan uzaq, boş, mücərrəd bir şey predmeti haqqında təsəvvürün ifadəçisi funksiyasım yerinə yetirir.” '. olar. Deməli, hər bir dilin leksik və qrammatik quruluşu ara­ İnsanlar ictimai əmək prosesində əşyaların mühüm əla­ sında qırılmaz bağlılıq vardır. Məhz bu əlaqənin xarakteri mətlərini öyrənir, bu əşyaları bir-birindən fərqləndirir, onla­ forma və məzmun kimi götürülən leksikaya və qrammatikaya rın haqqında məfhumlar yaradır. Deməli, məfhumlar obyek­ münasibətdə meydana çıxır. Dilin zəruri tərəfini qrammatik tiv gerçəkliyin, dünyanın qavramlması, dərk edilməsinin ən quruluş təşkil edir. Qrammatik quruluş əsasmda sözlər müx­ mühüm formasıdır. təlif sintaktik əlaqələrdə (yanaşma, idarə, uzlaşma) olub bir­ Əşya və hadisələrin ən əsas, fərqləndirici əlamətlərini ləşir, müəyyən intonasiyaya malik olur və yalnız cümlədə özündə əks etdirən məfhumlar dildə sözlər vasitəsilə ifadə ünsiyyət vasitəsi kimi «həyat qazanır». olunur. Sözlər əşya və hadisələrlə münasibətdə meydana çı­ Qrammatika bir forma kimi, məzmuna, yəni leksikaya xır. Buna görə də onun aid olduğu əşya və hadisələr arasında nisbətən çox gec inkişaf edir. Leksika mütəhərrik olduğu fikri əlaqə olur ki, bu da sözün bütün cəmiyyət üzvlərinin qə­ üçün qrammatika bəzən ondan geridə qalır. Belə vəziyyət bir bul etdiyi leksik mənası sayılır. vaxt müəyyən zaman kəsiyində çoxlu yeni sözlərin məzmu­ Hər bir söz xalqın və onun dilinin müəyyən inkişaf nunun zənginləşməsi ilə köhnə qrammatik formaların arasın­ dövründə yaranır. Buna görə də söz xalqın təfəkkür tərzi, da ziddiyyətin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu isə dilin gələ­ onun inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. Söz insanın yaradıcı tə- cək inkişafı üçün də mühüm mənbədir. Leksik yol Leksik yolla sözyaratma prosesi dilin inki­ 1 В.ИДинциус.Проблемы сравнительно-исторического изучения şafına, formalaşması və təkmilləşməsinə xüsusi təkan verir, лексики алтайских языков. - В сб. «Исследования в области этимо­ onun cəmiyyətin ən müxtəlif sahələrinə nüfuz etməsinə əlve­ логии алтайских языков».Ленинград, Изд. «Наука»,с.4 rişli şərait yaradır. Bu prosesi izləyərkən dilin lüğət tərkibi- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 22 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 23 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesinə dair nəzəri qeydlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cM1 Bakı1 20l2_ nin zənginləşməsinə xidmət edən terminoloji leksika, dialekt leksikası, neologizmlər, çoxmənalı sözlər, omonim, sinonim hətta bu tarixi mərhələlərdə daha da möhkəmlənmiş və on­ ların lüğət tərkibi yeni leksik vahidlərlə - söz, termin və ifa­ və antonimlər, eləcə də müəyyən zəruriyyətin nəticəsi kimi dələrlə zənginləşmişdir. Bu sırada terminlər xüsusi yer tutur. meydana gələn alınmalar öz rəngarəngliyi ilə diqqəti çəkir. Qıpçaq qrupu türk dillərinin terminoloji aləmi də bu baxım­ Dilin lüğət tərkibinin inkişafı tarixində baş verən dəyi­ dan maraqlı və əhəmiyyətlidir. Dildə mövcud olan terminlər şikliklər ictimai-siyasi, elmi, mədəni və mənəvi proseslərin həyatın bütün sahələrini əks etdirir və cəmiyyətdə gedən bü­ nəticəsində meydana çıxır. Türk dillərinin leksikasmın da son 20 ildə müstəqil türk dövlətlərinin yaranması ilə səciyyə­ tün proseslər terminlərdə ehtiva olunur. Terminlər mənşə etibarı ilə türk kökənli və alınma xa­ lənən xüsusiyyətləri böyük maraq doğurur. Müstəqillik döv­ rakterli ola bilər. “Leksikanın inkişafı onun ayrı-ayrı prob­ rünün ilk illəri türk dillərinin inkişafında yeni bir mərhələdir. lemlərinin, hər şeydən əvvəl isə terminologiyanın nəzəri Bu mərhələdə ictimai-iqtisadi həyatla, elmi, siyasi və mədəni ümumiləşdirilmələrinin və praktiki işləmələrin aparılmasını durumla bağlı proseslərin bu və digər türk dilinə təsiri danıl­ tələb edirdi”1. Əlbəttə, türk dillərində terminlərin yaranması, mazdır. İstər şifahi, istərsə də yazılı dildə həm bədii, həm el­ bu dillərin terminoloji sisteminin formalaşması, əsasən dil- mi, həm də rəsmi-işgüzar üslubda ciddi dəyişikliklər baş ver­ daxili mənbələrə söykənir. Yəni həmin dillərin terminlərinin mişdir. Bu dəyişikliklər isə, sözsüz ki, özünü ilk növbədə di­ böyük əksəriyyəti ümumtürk mənşəlidir. E.Berdimuratov ya­ lin leksik qatında göstərir. Bu isə olduqca təbiidir. zır: “Qaraqalpaq dilinin lüğət tərkibi qaraqalpaq xalqının Türk dillərində baş verən və son nəticədə bütövlükdə çoxəsrlik tarixi boyu təşəkkül tapmışdır. Bu dövr ərzində qa­ dilin zənginləşməsinə, onun təkmilləşməsinə xidmət göstərən raqalpaq dili çoxlu leksik elementlərlə zənginləşmişdir ki, dəyişiklikləri belə qruplaşdıra bilərik: bunların da içərisində terminlər mühüm yer tutur”1 2. Əlbəttə, • Türk dillərinin fonetik, morfoloji, leksik normalarına mü­ bunu bütün türk dillərinə şamil etmək olar. Qıpçaq qrupu vafiq yeni sözlər yaranır. türk dillərinin terminologiyası ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni • Dilin passiv fondunda qalmış söz və ya terminlər (xüsusilə və elmi həyatı bütövlükdə əhatə edən və rəngarəngliyi ilə se­ arxaik və dialekt sözləri) yeni mənada dilə daxil olur. çilən bir dünyadır. • Beynəlxalq aləmə inteqrasiya ilə əlaqədar iqtisadiyyat, mə­ Arxaizm və neolosizmlər. Məlum olduğu kimi, dilin ya­ dəniyyət, elm və siyasətlə bağlı əcnəbi söz və terminlərin ranma tarixi xalqın əmək fəaliyyəti ilə, onun siyasi, iqtisadi, müstəqil türk dillərinə, o cümlədən qıpçaq qrupu türk dillə­ sosial-mədəni durumu, elmi səviyyəsi, intellekti ilə bağlıdır. rinə güclü axını baş verir. Dildə olan sözlərin yaranmasının, inkişafının və dəyişməsi- Terminlər. Müxtəlif ictimai-siyasi, tarixi hadisələrin burulğanında ən güclü təsirlərə məruz qalmalarına baxmaya­ 1 Бердимурагов E.О терминологии каракалпакского языка. - в кн. raq türk dilləri bu mübarizədə nəinki özünü qoruya bilmiş, «Тюркская лексикология и лексикография. Москва, 1971, с.208 2 Yenə orada.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 24 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 25 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesina dair nazari qeydlar Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 nin bir sıra özəl xüsusiyyətləri vardır. Dil istisnasız olaraq in­ Morfoloii yol. Sözyaradıcılığı prosesində morfoloji sanın hər cür fəaliyyətinin inikasıdır. Buna görə də dilin lüğət üsul da mühüm rol oynayır. Belə ki, sözün quruluşunda baş tərkibinin daima inkişafda olması, müxtəlif dəyişikliklərə verən dəyişikliklər əslində yeni dil vahidinin meydana çıx­ məruz qalması təbii və son dərəcədə labüddür. Belə ki, cə­ ması ilə nəticələnir. Bu sözyaratmada iştirak edən şəkilçi miyyətin inkişafi nəticəsində dildə müxtəlif yollarla yeni söz­ morfemlərin dilçilikdə bir neçə təsnifat bölgüsü mövcuddur. lər (neologizmlər) əmələ gəlir, bir sıra söz və ifadələr arxaik­ Belə ki, ümumi dilçilikdə, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində ləşərək dili tərk edir, bir sıra dil vahidləri leksik və semantik şəkilçilər bəzən 2 (sözdüzəldici və sözdəyişdirici), bəzən 3 dəyişikliklərə uğrayaraq tanınmaz şəkil və mənada dildə özü­ (sözdüzəldici, sözdəyişdirici və formadüzəldici), bəzən də 4 nə yer tutur. Sanki dərin dərya və ümmanlarda olduğu kimi, (leksik, leksik-qrammatik, qrammatik-leksik və qrammatik) dildə də «daxili təmizlənmə» prosesi gedir, dil cilalanır və yerə bölünür. Bizcə, 4-cü bölgü özünü daha çox doğruldur. təkmilləşir. Belə ki, türk dillərinin materiallarına görə, tam leksik şəkilçi, Dilin daim inkişafda olması danılmaz həqiqətdir. Lakin yəni yeni söz yaradan bir şəkilçi bəzən həm də qrammatik bu proses heç də hər zaman eyni templi, bərabərsürətli ol­ mahiyyət daşıyır. Və ya tam qrammatik şəkilçi bəzən də lek­ mur. Çox vaxt isə cəmiyyətin siyasi, iqtisadi, mədəni və elmi sik səciyyə daşıyaraq yeni söz yaradır. həyatında baş verən dəyişikliklərlə bağlı olan bu proses ol­ Bu isə əslində şəkilçilərin tarixi-etimoloji təbiətinə işıq duqca yavaş gedir. Müxtəlif tarixi səbəblər, eləcə də ictimai- salmaqla yanaşı, həm də türk dillərində sözyaradıcılığı prose­ iqtisadi quruluşların biri-birini əvəz etməsi nəticəsində dildə sini bütün çalarları, əlvanlığı və əsrarəngizliyi ilə ortaya qo­ bəzi söz və ifadələr sıradan çıxır, işlənmir, arxaikləşir. Əlbət­ yur. Buraya söz səviyyəli frazeoloji vahidləri də daxil et­ tə, arxaikləşmə prosesi heç də birdən-birə baş vermir. O, təd­ məliyik. rici xarakter daşıyır. Arxaik sözlər həyatın müxtəlif sahələ­ Sintaktik yol. Bu yolla sözyaratmanm bariz nümunələri rinə aid ola bilər. Bu cür sözlərin və ya terminlərin dilin lüğət kimi qısaca olaraq mürəkkəb sözləri, birləşmə səviyyəli fra­ tərkibindən çıxması onların ifadə etdikləri məfhumların həyat zeoloji vahidləri nümunə göstərə bilərik. meydanından yox olması ilə bağlıdır. Sözyaradıcılığı prosesində Türk dillərinin lüğət tərkibinin tədqiqi zamanı aydın sözdəyişdirmə və ya formadüzəltmə olur ki, dil prosesləri - arxaikləşmə, yeniləşmə, terminləşmə Aqqlütinativ tipli türk dillərində sözyaradıcılığı prose­ və s. kimi hallar heç də bütün türk dillərində eyni zaman kə­ sinin tərkib hissəsi kimi qəbul etdiyimiz sözdəyişdirmə və siyində və ya eyni şəkildə və eyni səviyyədə olmamışdır. Bir formadüzəltmə əslində qrammatik və qrammatik-leksik şə­ türk dilində arxaik sayılan söz və ya ifadə digər türk dilində kilçilər vasitəsi ilə gerçəkləşdirilir. Belə ki, bu şəkilçilər vasi­ bu gün də ümumişləkliyini itirmədən işlənir. Belə sözlərin təsilə söz leksik dəyişikliyə uğramadan, müəyyən semantik bəziləri bu və ya digər türk ədəbi dilində, bəziləri isə bu hə­ çalar qazanaraq yalnız zahiri, yəni forma dəyişikliyinə uğra­ min türk dillərinin dialekt və ya şivələrində məskən salır. Qıpçaq qrupu türk diiUnnin leksikası, səhifə 27 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 26 Məhəbbət Mirzəliyeva .Sözyaradıcılığı prosesinə dair nəzəri qeydlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 yır. İsmin hal, mənsubiyyət, kəmiyyət, felin zaman, məna növ və s. şəkilçilər, bizcə, məhz bu növ şəkilçilərdir. Onlar Mayil B. ƏSGƏROV cümlədə sözlər arasında əlaqələrin yaranmasında, predikativ- filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent liyin, modallığm formalaşmasında mühüm rol oynayır. Lakin qoşulduqları sözlərdə yeni bir məfhum yaratmaq qabiliyyə­ SÖZ VƏ FORMALARIN YARANMA VƏ tinin olmaması onların fəaliyyətinin sözyaradıcılığı prosesin­ MƏNİMSƏNİLMƏ MEXANİZMİNİN də yalnız sözdəyişdirmə və ya formadüzəltmə funksiyası ilə məhdudlaşdığını bir daha sübut edir. LINQVOPSIXOLOJI MODELİ ƏDƏBİYYAT ilin funksiyaları ilə bağlı K.Byülerin təlimini linq- 1. Бердимуратов E. О терминологии каракалпакского vistik problemlərin psixoloji cəhətdən həllinə cəhd языка. - в кн. «Тюркская лексикология и лексикогра­ kimi qiymətləndirən R.V.Pazuxin belə hesab edir D ki, “dilin işlənmə səbəbini, ümumiyyətlə onun strukturunu, фия. Москва, 1971. 2. Блумфилд Л. Язык.Москва,1968. eləcə də məlumatın tərkibində olan hər bir dil elementinin 3. Будагов Р.А.Что такое развитие и совершенствование mahiyyətini aydınlaşdırmağa qadir olan yeganə funksiyası kommunikativlikdir”1. Kommunikativlik deyərkən R.V.Pazu­ языка. Москва, 1977. xin məlumatın ötürülməsini nəzərdə tutur və onu ünsiyyətin 4. Cəfərov S. Azərbaycan dilində sözyaradıcılığı.Bakı,1960. tərkib hissəsi hesab edirdi. Bu tədqiqatında R.V.Pazuxin K. 5. İbrahimov M. Azərbaycan dili. Bakı, 1957. Byülerin dilin funksiyaları nəzəriyyəsini, R. Yakobson və 6. Ожегов С.И. Лексикология.Лексикография.Культура речи. M .,1974, N.S.Trubetskoyun bəzi müddəalarım tənqid hədəfi seçir. 7. Мусаев Г.Г. К вопросу о словообразовании//Иссле- R.V.Pazuxinin monofunksionallıqla bağlı konsepsiyasının дование по грамматике и лексике тюркских языков: əsas müddəaları ondan ibarətdir ki, 1) dilin tək bir funksiyası var və o da kommunikativlikdir, 2) bütün digər funksiyalar сб.ст.Ташкент: Наука, 1965. ondan törəmədir2. 8. Кубрякова Е.С.Что такое словообразование? Изд.-во Dilin monofunksionallığı ilə bağlı fərqli bir fikrə Q.V. «Наука», Москва, 1965. 9. В.И.Цинциус. Проблемы сравнительно-историческо­ Kolşanskidə rast gəlinir. O, belə hesab edir ki, “Dilin bir əsas го изучения лексики алтайских языков. - В сб. «Ис­ funksiyası vardır - o, təfəkkürün gerçəkləşməsidir və ictimai следования в области этимологии алтайских языков». hadisədir”. Hətta Q.V.Kolşanskinm fikrincə, dilin bütün funksiyaları, o cümlədən ekspressiv (bunu müəllif dərketmə Ленинград, Изд.-во «Наука»,с..3-17.

'Пазухин P.В.Учение К.Бюлера о функциях языка как попытка психологического решения лингвистических проблем “Вопросыюыктиания , 1963. с. 103. 2 Yeno orada, s. 90-110. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 28 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 29 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopstxoloji modeli______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 kimi qəbul edir) və kommunikativ (dil vasitəsi ilə ünsiyyət) funksiyaları da bu funksiyanın içərisindədir1. ali, psixoloji ünsiyyət formaları yalnız ona görə mümkündür A.S.Çikobava dilin bir çox funksiyaları olduğunu qəbul ki, insan təfəkkür'vasitəsilə gerçəkliyi ümumiləşdirilmiş şə­ etsə də, bütün bu funksiyaları vahid bir iyerarxiya daxilində kildə əks etdirir” kimi fikirlər irəli sürməklə “ümumiləşdirmə yerləşdirməklə monofunksionallığa meylini nümayiş etdirir1 2. və ünsiyyət, kommunikasiya və təfəkkürün vəhdəti”ni mən­ V.Hümboldt dili əmələ gətirən ehtiyaclarla bağlı belə tiqi şəkildə şərh etməyə çalışır1. deyir: “Dil yalmz xarici ehtiyacdan, yəni, ictimai əlaqə, ün­ L.A.Kiselyovamn mövqeyi tamamilə fərqlidir. O, belə siyyət ehtiyacından deyil, insanlığın daxili ehtiyaclarından hesab edir ki, “dilin dialektik vəhdət təşkil edən, sosial ba­ yaranmışdır”3 və bununla da, o, dilin çoxfiınksiyalılığmm xımdan bərabərhüquqlu olan bu iki funksiyası... onların de- əsasım qoyur. terminasiyasım şərtləndirən təfəkkür və ünsiyyət adlı ehtiyac­ V.A.Avrorinin fikrincə,“Dilin kommunikativ və eks- ların özləri qədər müstəqildir və onları bir-birinin tərkibinə pressiv funksiyaları bir medalın iki üzüdür”, hətta “dil ifadə daxil etmək, məzmun və ya forma baxımından birini digəri­ etmədən fikir yarada bilməz, fikir yaratmadan isə onu ifadə nin hesabına tamamlamaq olmaz” və onun fikrincə, “dilin ün­ edə bilməz. Bunu dil formasında təzahür edən vahid fikir siyyət və təfəkkür funksiyaları ünsiyyət ehtiyacı və ümumiy­ prosesinin iki cəhəti kimi nəzərdən keçirmək olar”4. yətlə, düşünmək ehtiyacı kimi, təfəkkürün və ünsiyyətin özü R.A.Budaqova görə isə, “kommunikativlik və fikri ifa­ qədər ən ümumi şəkildə abstraktlaşdmlmadır. də funksiyalarının vəhdəti olmadan nə dil, nə də dil haqqında Bəlli olduğu kimi, real gerçəklikdə ən başlıcaları, ikinci elm ola bilməz”5. dərəcəliləri və törəmələri də daxil olmaqla ünsiyyət və təfək­ L.S.Vıqotski bir tərəfdən “ünsiyyət mütləq şəkildə kür ehtiyaclarının iyerarxiya sistemləri mövcuddur ki, bunlar ümumiləşdirmə və sözün mənasının təkmilləşdirilməsini nə­ dilin ünsiyyət və təfəkkür funksiyalarının tip və növlərinin zərdə tutur, yəni, ümumiləşdirmə ünsiyyətin inkişafı nəticə­ iyerarxiya sistemlərini... determinasiya edir. sində mümkün olur”, digər tərəfdən isə, “insanlara xas olan Beləliklə, təfəkkür və kommunikasiya funksiyaları müxtəlif tip və növlərə malik olmaqla müstəqil iyerarxiya

1 Колшанский Г.В. Соотношения субъективных и объективных факторов в языке. М. sistemi əmələ gətirir”2. İstinad etdiyimiz tədqiqatçıların ha­ 1975. с. 44. mısı qəbul edir ki, dilin əsas funksiyası (və ya funksiyaların­ 2 Чикобава А С. К вопросу о взаимоотношении мышления и речи в связи с ролью коммуникативной функции - "Язык и мышление”, М. 1967. с. 18. dan biri) ünsiyyətdir. Bu məsələ ətrafında mübahisə yarada 3 Гумбольдт В. О различии организмов человеческого языка и о влиянии biləcək heç bir fikir ayrılığı yoxdur. этого различия на умственное развитие человеческого рода. Введение во Dilin fikir yaratmaq və ya fikri formalaşdırmaq funk- всеобщее языкознание. Спб, 1859. с. 47. ‘’Аврорин В.А.Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л. 1975. с. 36-40. ’Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. M. 1956. с.51 5 Будагова Р.А. Введение в науку о языке. М. 1958. с. 3.______2 Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. Ленинград, Изд.-во Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 30 «Ленинградского университета», 1978, с. 40.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 31 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012_ siyasi da həmin tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti tərəfindən yoxdur, ya da qəbul etməliyik ki, baş beynimizdə mövcud dəstəklənmiş, bununla belə ünsiyyət funksiyasında olduğu olan, amma söz qarşılığı olmayan heç bir anlayışla bağlı dü­ qədər, yəni, 100%-lik tam dəstək almamış, kiçicik bir şübhə şünməyə, fikirləşməyə qadir deyilik. Amma sadəcə adı deyil, yeri qoymuşdur. Bu şübhələrin bizi haraya qədər apara bilə­ özü də məlum olmayan minlərlə varlıq kəşf və icad olunmuş­ cəyinə nəzər salaq. dur. “Dilsiz fikir yarana bilməz” prinsipindən çıxış etsək, bu V.A.Avrorinin fikri belə idi ki, “dil ifadə etmədən fikir kəşf və icadlarla bağlı yəqin belə deməliyik ki, onları “düşün­ yarada bilməz, fikir yaratmadan isə onu ifadə edə bilməz”. mədən etdik”, “fikirləşmədən oldu”. Bu isə məntiqsizlikdən Amma, həqiqətən də, “fikri yaradan dildirmi?” -sualına cavab başqa bir şey deyil. Aparılan araşdırmalar dərketmə və təfək­ axtaraq və fikir yaratmağın psixoloji köklərinə baxaq. kür kimi beyin fəaliyyətlərinin də dil və onun söz, forma, Ümumpsixoloji baxımdan “fikir yaratmaq” və ya “dü­ şöyləm, nitq kimi vahidləri ilə deyil, intellekt obrazları və şünmək” bir beyin aktivliyi olub, baş beyindəki məlumatların kodları ilə reallaşdığını göstərir1. müəyyən meyarlar əsasında seçilməsi, sıralanması, düzülməsi Dərketmə və təfəkkür kimi beyin fəaliyyətləri ilə bağlı və ya başqa bir şəkildə analiz edilməsidir. Baş beyində olan aparılan araşdırmalar* 2 nəticəsində məlum olmuşdur ki, sink- məlumatların mahiyyətini anlamaq üçün onların da psixoloji tual dərketmə istisna olmaqla, digər dərketmə növlərində dil köklərini ən ümumi şəkildə nəzərdən keçirək: baş beyində və onun struktur vahidləri, yalnız dərketmə aktının birinci fa­ olan məlumat gerçəklik elementlərinin məlum xüsusiyyətləri­ zasında və sadəcə gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatın əldə nin hiss orqanlarına təsiri nəticəsində mənimsənilməsi yolu edilməsi yollarından biri kimi müşahidə olunur. Dərketmənin ilə toplanan informasiyadır. sonrakı fazalarında isə dil ümumiyyətlə iştirak etmir. Fikri yaradan, formalaşdıran appelyativ vahidin və ya Məlum olduğu kimi, insanın istənilən fəaliyyətinin hə­ təfəkkür prosesinin əsas elementinin dil olduğunu qəbul et­ rəkətverici qüvvəsi onun ehtiyacı və bu ehtiyac istiqamətində sək, onu da qəbul etməliyik ki, baş beynimizdəki məlumatlar formalaşan motivasiyadır. Hər yeni elm sahəsinin və ya elmi yalnız dil struktur vahidlərindən, yəni, sözlərdən və ya for­ istiqamətin yaranmasının səbəbi də məhz mütəxəssis marağı, malardan ibarətdir. Çünki söz, forma olmadan dilin hər hansı onun öyrənmək ehtiyacı və motivasiyasıdır. bir funksiyanı icra etməsi mümkün olmadığı kimi, dilin söz­ Ümumilikdə dilin və onun struktur vahidlərinin, eləcə dən və ya formadan başqa bir funksional aləti və ya appelya­ də nitqin əmələ gəlməsi, ünsiyyət vasitəsi kimi ondan istifadə tiv vahidi də yoxdur. Bu vəziyyətdə qəribə bir seçim qarşısında qalırıq. Ya ' Əsgərov M.B, Gerçəklik elementinin intellekt obrazları. “Tədqiqlər”. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2003, № 4, s. 39-43; Dərketmə və təfəkkürün qəbul etməliyik ki, söz qarşılığı olmayan, yəni, adı olmayan vahidləri, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “Xəbərlər”i, Humanitar əşyam, varlığı, vəziyyəti, hərəkəti anlamırıq, dərk etmirik, elmləri seriyası, Bakı, 2006, №4, s. İ 15-119. yəni, baş beynimizdə söz qarşılığı olmayan heç bir anlayış 2 Əsgərov M.B.Dərketmənin mexanizmi (məqalə). ‘ Tədqiqlər". AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2006, N 4 s. 44-59.______1 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 32 Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası, səhifə 33 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 prosesinin mexanizmi, yəni, dil struktur vahidlərinin və nit­ Bununla yanaşı, psixolinqvistikanm ilkin istinad nöqtəsini qin yaranması, ötürülməsi, qəbulu və mənimsənilməsi həmişə müəyyənləşdirərkən yol verilən və ilk baxışdan o qədər də diqqət çəkmişdir. Bu məsələlərin istər sistemli şəkildə, istərsə nəzərə çarpmayan, hətta bir qədər gerçəyə də bənzəyən xə­ də epizodik öyrənilməsi, sadəcə dilçilərin deyil, eləcə də dil­ talar, həm problemin qoyuluşunu, həm də onun həlli imkan­ dən istifadə edən digər sahə mütəxəssislərinin marağına sə­ larını əvvəlcədən uğursuzluğa məhkum edir. Fəlsəfi, məntiqi bəb olmuşdur. Onlarda bu məsələləri araşdırmaq, öyrənmək və metodoloji cəhətdən yol verilən səhv ondan ibarətdir ki, ehtiyacı yaratmışdır. Xidmət etdikləri elm sahələrinin köməyi dilin mahiyyətini ümumi psixoloji proseslər və mühəndis psi­ ilə dil problemlərini həll etməyə çalışan filosof, psixoloq, ki- xologiyası (eksperimental psixologiya) əsasında izah etməyə bernetik, sosioloq və bir çox digər sahə tədqiqatçılarının səyi çalışan psixolinqvistika idrak və təfəkkürlə bağlı psixoloji və dilçilərlə əməkdaşlığı nəticəsində həmin elm sahələri ilə proseslərin özünün əsasında dilin və ya nitqin dayandığım id­ dilçiliyin kəsişmə nöqtələrində nəzəri dilçilik, psixolinq- dia edir, bununla da dilin psixoloji proseslər baxımından iza­ vistika, riyazi dilçilik, sosiolinqvistika kimi dilçiliyin yeni is­ hının önünə sədd çəkir. tiqamətləri yaranır. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, gələcəkdə də Doğrudan da, əgər idrak və təfəkkürlə bağlı psixoloji belə çoxyönlü istiqamətlər yaranmaqda davam edəcəkdir və proseslərin əsasında dil və ya nitq dayanırsa, o halda ilkin bu heç də “professional modabazlıq deyil. Bu, hər şeydən əv­ meyar kimi götürülən dil və ya nitq əsasında psixoloji proses­ vəl dilçilik elminin təbii, dialektik inkişafının obyektiv nəti­ lərin özünü izah etməyə cəhd göstərmək daha məntiqi görü­ cəsidir” 1. nərdi. Bizcə, prosesin reallaşmasını təmin edən ilkin meyarın Dilçilik elmində yaranan bütün sahə və istiqamətlərin özünü həmin proses əsasında izah etməyə çalışmaq məntiqi ən başlıca məqsədi dilin tam mahiyyətini açmaq, onun yaran­ nəticə verə bilməz. Bu ən yaxşı halda, tam əsasında hissəyə ma və fəaliyyat qanunauyğunluqlarını, prinsip və üsullarını aid xüsusiyyətlərlə ilkin tanışlıqdan başqa bir şey deyildir. üzə çıxarmaq, elmi cəhətdən şərh etmək, dillərin tədqiqi yol­ Belə bir cəhd, əslində, bütün psixolinqvistlərin böyük inamla larım dəqiqləşdirmək, bu və ya digər dilin qeyri-dil daşıyıcı­ istinad etdiyi L.S.Vıqotskinin “hissə tama aid olsa da, tamm ları tərəfindən öyrənilməsini asanlaşdırmaqdır. Psixolinqvis- xüsusiyyəti hissələrin xüsusiyyətləri cəminə bərabər deyil”1 tika bəzən fizioloji-psixoloji proseslərin sırf təcrübi nəticələ­ deyə qətiyyətlə əleyhinə çıxdığı “hissə əsasında tamın izahı” rinə əsaslanmaqla dilin mahiyyətini açmağa cəhd göstərsə də, qədər yanlış bir mövqedir. Təbii ki, biz, yol verilən yanlışlığa istənilən halda dilin dərketmə, idrak və təfəkkür proseslərinin görə “dilçilik problemi ilə məşğul olan psixoloqlar üçün bu, aparıcı amili olmasından çıxış edir və bu cəhəti bütün psixo- qəbahət sayılmaya bilər” deyənlərə qətiyyən haqq qazandır­ linqvistik tədqiqatların ümumi qayəsi kimi səciyyələndirir. mırıq və ədalət naminə etiraf edirik ki, dilçilik məsələləri ilə

’Mahmudov M.Ə.Ənənəvi dilçiliyə qeyri-ənənəvi baxış. AMEA-nın Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası N 2-4, Bakı 2006, s. 102. ‘Выготский Л.С.Психология, Москва, 2000.C 267.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 34 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 35 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə АМЕЛ Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəlileksikologiyası məsələləri, Illcild, Вак1^2012_ mexanizminin linqvopsixoloji modeli______dır ki, dövrünün ən böyük psixoloqlarından biri olan L.S.Vı- bağlı bir sıra psixoloji problemlərin həllində məhz L.S.Vıqot- qotski bu mülahizəni psixoloji proseslərin mahiyyətini açmaq ski, A.N.Leontyev, A.R.Luriya, C.Keroll, Ç.Osqud, J.Piaje, məqsədi ilə və sırf psixoloq mövqeyindən söyləmişdir. Müla- C.Miller kimi psixoloqların böyük əməyi vardır. Amma nəzə­ hizələrindəki bəzi mübahisəli məqamlardan daha sonra danı­ rə almaq lazımdır ki, dili ali psixoloji fəaliyyət və proseslərin şacağımız bu alimin sırf psixoloji məsələlərlə bağlı irəli sür- ilkin meyarı hesab etmək, mahiyyət etibarilə özünün palçıq­ diyi bu fikri olduğu kimi dilçiliyə şamil etmək, təbii ki, dil­ dan düzəltdiyi ilahə heykəlindən imdad diləyən bütpərəstin çilik baxımından gərəksiz və artıq qeyd etdiyimiz kimi, hətta inancına şübhə edən və həmin heykəli rentgen aparatında qəbuledilməz idi. Klassik1 psixolinqvistikadan ilkin meyarı yoxlayaraq onun içərisində ilahi ruhun olub-olmadığını və nəzərdən keçirilən problemlərə yanaşma bucağı ilə fərq­ müəyyənləşdirməyə çalışan “alimin” gərgin əməyindən heç lənən bu tədqiqatımızda dil, nitq və söz formalarının dərk­ bir cəhəti ilə fərqlənmir. etmə prosesi ilə bağlılığı, yeni dil struktur vahidinin yaran­ Burada, hər şeydən əvvəl, metodoloji xətaya yol veril­ ması, dilin istənilən istiqamətdə inkişafının hərəkətverici diyini etiraf etmək və gec də olsa, onu düzəltməyə çalışmaq vacibdir. qüvvəsi olan okkazional nitq ehtiyacı, dildə keçid mərhələ­ sində olan amorf, okkazional formaların mahiyyəti kimi dil­ Bizcə, psixoloji proseslərin tədqiqi baxımından faydalı çilik məsələləri funksional-semantik və linqvopsixoloji ba­ ola biləcək metodoloji norma birbaşa psixoloji tədqiqatlar xımdan nəzərdən keçiriləcək, dilin və nitqin əsasını təşkil müstəvisindən linqvistik tədqiqatlar müstəvisinə köçürülmüş, edən leksik, leksik-qrammatik və qrammatik formalar türk psixologiya elmi baxımından faydalı olan normanın dilçilik dilləri materialları əsasında eyni aspektdən analizə cəlb olu­ elmi üçün faydasızlığının və ya qəbuledilməzliyinin fərqinə nacaqdır. varılmamışdır. Bu problemlərin həlli obyektiv gerçəklik-şüur-dil-nitq- Böyük ehtimalla qeyd etmək istərdik ki, bu metodoloji forma zənciri üzrə reallaşan dərketmə və təfəkkür prosesləri yanlışlığın səbəbi bir sıra psixoloq-alimlərin və o cümlədən ilə birbaşa bağlı olduğuna görə tədqiqatda ilk növbədə dərk­ L.S.Vıqotskinin dərketmə və düşünmədə nitqin aparıcı rolu etmə və onun fazaları, sinktual dərketmə, onun məhsuldarlı­ ilə bağlı fikirlərinə birtərəfli yanaşmanın nəticəsidir. Doğru­ ğı, başlanğıc şərtləri, nitqin yaranmasım şərtləndirən modul- dan da, L.S.Vıqotski uşağın fəaliyyətini müşayiət edən nitqi laşma və onun transformativ,reprezentativ növləri,birinci və və ya hər hansı işi icra edən uşağın danışmasını onun sözlü ikinci intellekt obrazının yaranması, sinktual dərketmədə di- düşünməsi kimi qəbul edir və icra edilən tapşırıq çətinləş­ dikcə danışığın çoxalmasını dərketmə və düşünmədə nitqin ' Dilçilik elminin bir sahəsi kimi cəmisi 50 illik tarixə malik olmasına baxmayaraq aparıcı rolu kimi qiymətləndirir1. Amma nəzərə almaq lazım- psixolinqvistikanın bir-birini inkar edən və bir-birinə zidd olan 3 pilləsi və ya 3 psixolinqvistik məktəbi vardır. Eyni baza əsasında 4-cü psixolinqvistik məktəbin və ya dilçiliklə psixologiyanın kəsişmə nöqtəsində dilçiliyin tamamilə yeni bir istiqamətinin yaranma zəruriyyəti əsas verir ki, daha əvvəlkiləri klassik psixolinqvistika adlandıraq. ‘Выготский Л.С.Психология, Москва, 2000, с 840-842. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 37 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 36 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə _ = _____ mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi lin iştirakı məsələsi, dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunma- Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakb20I2_ lar kimi bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlı olan digər linqvopsixo­ olunması ilə də ikinci intellekt obrazı yaranmış olur. Yeni söz loji məsələlər nəzərdən keçiriləcəkdir. yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarana bilər. İstənilən əsas və ya yardımçı morfem, yəni, söz dil Əgər gerçəklik elementi yoxdursa və ya ümumiyyətlə dərk struktur vahidi kimi müstəqil bir gerçəklik elementidir və ey­ olunmamışdırsa, onunla bağlı söz yarana bilməz və yaddaş­ ni zamanda leksik, leksik-qrammatik və ya qrammatik for­ dan silinmiş gerçəklik elementi ilə bağlı olan söz də dildə qa­ madır. Hər biri müstəqil dil struktur vahidi, başqa sözlə de­ la bilməz. Sözün yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə sək, gerçəklik elementi olan hər sözün, yəni, formanın dərk bağlı yarandığını akademik K.Abdullayev belə şərh edir: olunması ilə ikinci intellekt obrazı yaranır. “Həm söz, həm cümlə vasitəsi ilə təfəkkürümüz dünya və Dilçilik elminin və ya psixolinqvistikanın yeni sahəsi onun ən müxtəlif çalarlarım... adlandırmağa cəhd edir ... ad­ olan linqvopsixologiyanın formalarla bağlı əsas vəzifəsi də landırdınsa, artıq dərk etdin deməkdir ... dərk etməyənə qədər məhz bu cür ardıcıllıq və əks ardıcıllıqlara əsaslanmaqla, eta­ isə, adlandıra bilmirsən”’. lon dəqiqliyinə malik olan dərketmə aktlarının izi ilə leksik, Q.A.Klimovun qənaətinə görə, linqvistik vahid linqvist leksik-qrammatik və qrammatik formaların,nitqin və ümumi­ (dilçi, tədqiqatçı) tərəfindən bu və ya digər dil vahidinin for­ likdə dilin yaranma mexanizmini, eləcə də ümumi təfəkkür malaşdırılması zamanı istifadə edilən linqvistik modelin, yə­ proseslərində onların funksional mövqeyini müəyyənləşdir­ ni, bəzi metodik quruluşların komponenti kimi müəyyən olu­ məkdir. Belə ki, təqdim olunan bu araşdırma bir tərəfdən, nur1 2. Əslində Q. A.Klimovun bu tərifi müəyyən qədər müasir forma və onun dərk olunması nəticəsində yaranan ikinci in­ morfem anlayışının şərhinə bənzəyir. Bununla belə, bu tərif­ tellekt obrazı arasında olan bağlılığı, digər tərəfdən isə, forma də bizi maraqlandıran məsələ sadəcə morfemlərlə bağlı deyil, eyni zamanda Q.A. Klimovun qısaca “dil vahidi” adlandıra­ ilə onun əks etdirdiyi birinci intellekt obrazı və ona ekviva­ raq ötəri şəkildə üzərindən keçdiyi dil struktur vahidləridir. lent olan gerçəklik elementi arasındakı hər cür (semantik, Dil struktur vahidi və eyni zamanda gerçəklik elementi məntiqi, funksional və s.) əlaqəni müəyyənləşdirməyə imkan verir. adlandırdığımız anlayışlar P.V.Çesnokov tərəfindən “dil vasi­ təsi” kimi təqdim olunur və qeyd edilir ki, dil vasitələri - İstənilən halda belə bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqil hissi-maddi faktlar (törəmələr) kimi çıxış edir, dil birinci intellekt obrazının yaranması üçün gerçəklik elementi­ fəaliyyətinin daimi və müvəqqəti (bərkimiş və ya bərkimə- nin insanın hiss orqanlarına təsir etməsi kifayətdir. Amma miş) nəticəsi olaraq meydana çıxır və bu qəbildən olan digər ikinci intellekt obrazının yaranması üçün mütləq şəkildə dərk müstəqil törəmələrə ayrıca səslər (fonemlər), hecalar, mor- olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı nitq ehtiyacının yaran­ ması vacibdir. 1 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik. - Nitq ehtiyacı nəticəsində forma yaranır və onun dərk Bakı, Mütərcim, 2010,s. 135. 2 Климов Г.А. Фонема и морфема. Москва, 1967, с. 8. Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası, səhifə 38 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 39 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 femlər, sözlər, söz birləşmələri, cümlələr və s. oppozisiya təş­ zamanı (və ya təmas nəticəsində) obyektiv aləmdə mövcud kil edir. Belə vasitələri dil vahidləri adlandırmaq lazımdır1. olan gerçəklik elementi dərketmə güzgüsündə əks olunur1. Bizim dil struktur vahidi adlandırdığımız anlayış həm Mexanizm olaraq, ikinci intellekt obrazı ardıcıl şəkildə ad, həm də aid olduğu obyekt baxımından istər dil vahidi baş verən dərketmə prosesləri və birinci intellekt obrazının (Q.A.Klimov), istərsə də dil vasitəsi (P.V. Çesnokov) anla­ dildə əks olunaraq dil struktur vahidinə çevrilməsi və həmin yışlarından əsaslı şəkildə fərqlənir. Belə ki, dil struktur va­ dil struktur vahidinin yenidən müstəqil gerçəklik elementi ki­ hidi, hər şeydən əvvəl, gerçəklik elementidir. Bu səbəbdən dil mi dərk olunaraq intellekt obrazına çevrilməsi yolu ilə yara- _ ,„2 struktur vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə mexanizmi, П1Г . digər gerçəklik elementlərinə xas olan dərketmə aktları, faza­ Dərketmə akt və fazaları bazasında dil struktur vahidi­ ları əsasında və ikili intellekt obrazları prizmasından nəzər­ nin yaranması mexanizmini və prosesini nəzərdən keçirək. dən keçiriləcəkdir. Sinktual dərketmənin ümumi prinsiplərinə uyğun ola­ Həm dərketmədə, həm də dildə əks olunan hər bir ger­ raq, əgər gerçəklik elementi əvvəlcədən dərk olunubsa, Sink­ çəklik elementi ilə bağlı beynimizdə iki intellekt obrazı möv­ tual dərketməyə hazırlıq mərhələsində (ümumi dərketmə pro­ cud olur. sesinin birinci aktının ikinci yanmaktında) ona ekvivalent Bunlardan birincisi obyektiv aləmdə mövcud olan olan intellekt obrazı aktiv yaddaşa gətirilir, yəni, əsas yaddaş­ gerçəklik elementinə, ikincisi isə dil struktur vahidinə ekvi­ da intellekt kodu şəklində saxlanılan analoji məlumatlar valent olan intellekt obrazıdır* 2 3. Belə ki, obyektiv aləmdə modullaşdırılır, onların arasından üzərində sinktual dərket­ mövcud olan gerçəklik elementi hiss orqanlarımıza təsir edə­ mənin icra olunacağı müvafiq intellekt obrazı (və ya obraz­ rək bizə öz varlığı haqqında məlumat verir. Daxil olan məlu­ ları) seçilir və onun ekvivalent olduğu gerçəklik elmenti tam mat əsasında beyin aparatının köməyi ilə həmin gerçəklik təfərrüatı ilə xatırlanır (və ya bütün dolğunluğu ilə göz önün­ elementinə ekvivalent olan intellekt obrazı yaranır. Bu in­ də canlandırılır). tellekt obrazı gerçəklik elementinin ilkin, əsas obrazıdır və Belə fərz edək ki, ikinci intellekt obrazım yaratmalı adətən gerçəklik elementinin dərk olunması aktının birinci olduğumuz həmin gerçəklik elementi bizə məlum deyil, yəni, yanmaktında yaranır. Güzgülər prinsipi ilə desək, dərketmə bu ana qədər onu heç görməmişik, dərk etməmişik və hələlik adı da yoxdur.

’ Чесноков П.В. Основные единицы языка и мышления. Ростов, 1966, с. 91. 2 Əgərov М.В. Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. “Tədqiqlər”. АМЕА ' Əsgərov M.B.Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. Elmi Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2004, № 2, s. 60-64. axtarışlar, AMEA Folklor institutunun elmi toplusu, XXV buraxılış, 3Əgərov M.B.Dərketmə və təfəkkürün vahidləri.Azərbaycan Dövlət Bakı, “Səda”, 2006, s. 111-115. Pedaqoji Universitetinin «Xəbərlər»i, Humanitar elmləri seriyası, 2 Əsgərov M.B. Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. “Tədqiqlər”. AMEA Bakı, №4, 2006, s. 115-119 Dilçilik İnstitutu, Bakı, “Elm”, 2004, N 2, s. 60-64.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 40 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 41 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma va mənimsənilmə Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli çevrilir1. Bu bizə göstərilən bir qabdır: xarici görünüşü etibarilə Bu fazadan sonra icra olunan Sinktual dərketmə prosesi ləyəni, və ya böyük boşqabı xatırladır, xırda dəlikləri var. ilə həmin qaba ad veriləcəyinə görə birinci aktın dördüncü Qabın funksiyası ilə bağlı məlumat verirlər: “Bu qab içərisinə fazasında həmin qabın birinci intellekt obrazı həm vizual şə­ tökülən maye qarışığı olan cisimləri mayedən ayırmağa xid­ kildə, həm də onun forma və funksiyalarının təsvirindən iba­ mət edir, yəni, içərisinə tökülən cismin suyunu süzmək üçün­ rət olan mətnlər şəklində, onunla bərabər aktiv yaddaşa gəti­ dür”. İstehsalına başlanan bu qabın reklamı məqsədi ilə ona rilmiş bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə malik digər ad vermək və potensial müştərilərə tanıtmaq tələb olunur. gerçəklik elementlərinin birinci intellekt obrazı da həm vizual Bu halda Sinktual dərketməyə hazırlıq mərhələsində, şəkildə, həm də həmin qabların forma və funksiyalarının təs­ yəni, ümumi dərketmə prosesinin birinci aktının birinci faza­ virindən ibarət olan mətnlər şəklində,ikinci intellekt obrazları sında həmin qabın görünüşü, əlaməti, eləcə də funksiyası ilə isə bu gerçəklik elementlərinin adlarına ekvivalent olan söz­ bağlı verilən izahat və s. əsasında vizual-vokal dərketmə me­ lər, yəni, “ləyən”, “boşqab” sözləri kimi aktiv yaddaşda tam todu ilə beynimizdə ona ekvivalent olan birinci intellekt ob­ açılır. razı yaranır. Sinktual dərketmənin birinci fazasında forması, funksi­ Birinci aktın ikinci fazasında həmin qabın birinci intel­ yası, təbiəti və s. cəhətləri nəzərə alınmaqla həmin qaba ad lekt obrazı bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə malik verilir. Funksiyası nəzərə alınmaqla bənzərlik və analogiya gerçəklik elementlərinin (məsələn, ləyənin, boşqabın və s.) prinsiplərinə uyğun olaraq (funksiyası süzmək və forması lə­ baş beyində mühafizə olunan birinci və ikinci intellekt obraz­ yənə, boşqaba bənzədiyinə görə) bu qaba “süzəyən ” və “süz- ları, yəni, xarici görünüşü, haqqında asanlıqla mətn forması­ qab ” adı da vermək olardı. Amma başqa analogiya və bən­ na çevrik» bilən məlumatın və adların da mühafizə olunduğu zərlik, eyni zamanda bir sıra digər linqvistik cəhətlər də nə­ kodlar qrupuna qeyd olunur (yadda saxlanılır) və beləliklə zərə alınmaqla bu qaba “süzgəc” adı verilmişdir. həmin qab dərk edilir. Sinktual dərketmənin ikinci fazasında bu qabın altı hərf­ Birinci aktın üçüncü fazasında həmin qabın birinci in­ dən ibarət olan adının “süzgəc” şəklində yazılışını və [süz- tellekt obrazı bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə ma­ gəç] kimi tələffüzünü əks etdirən sözə ekvivalent olan ikinci lik digər gerçəklik elementlərinin baş beyində mühafizə olu­ intellekt obrazı yaranır və həmin qabın birinci intellekt obrazı nan intellekt obrazları və ya kodları ilə birlikdə yada salınır, ilə birləşərək vahid kod əmələ gətirir. Bu kod bənzər vizual yəni, aktiv yaddaşa gətirilir. və funksional xüsusiyyətlərə malik gerçəklik elementlərinin Dərketmə prosesinin ümumi qaydalarına uyğun olaraq baş beyində mühafizə olunan intellekt obrazlarının və kodla­ birinci aktın üçüncü fazasında aktiv yaddaşa gətirilən in­ tellekt obrazları dördüncü fazada modullaşaraq sonrakı beyin 1 Əsgərov M.B. Dərketmənin mexanizmi. “Tədqiqlər”. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı, aktivliklərinin icrası üçün ən uyğun olan obraz və simvollara «Elm», 2006, N 4 s. 4 4 - 5 9 . ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 43 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 42 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz vs formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bak^JOlf^ rının olduğu kodlar qrupuna qeyd edilir (yadda saxlanılır). daşdakı intellekt obrazları və ya kodları ilə birləşdikdə dilə Beləliklə, həmin qabın adı süzgəc olaraq dərk edilmiş çevrilir. olur və bununla da, ikinci intellekt obrazının yaranması pro­ Yəni, dil, bir tərəfdən öz struktur vahidləri olan forma sesində sinktual dərketmənin aktiv mərhələsi başa çatır. və nitq söyləmləri ilə birlikdə təfəkkür proseslərinin son Bu tədqiqatın psixoloji əsasını L.S.Vıqotskinin psixolo­ məhsulu kimi meydana çıxır, ikinci bir tərəfdənsə, bir güzgü ji fəaliyyət nəzəriyyəsinin xaricə yönələn fəaliyyətlər qismi­ kimi məhz dərk olunmuş gerçəklik elementlərini əks etdirir. nin mütləq şəkildə nəzərə alınması şərti ilə akademik İ.M.Se- Dil həm yaranması, həm də funksiyası baxımından tam çenov tərəfindən irəli sürülən: linqvopsixoloji mahiyyət daşıyır. Bu səbəbdən istər təsviri, 1. insana göstərilən xarici təsir (stimul), istər funksional, istərsə də stmktur dilçilikdə aparılan tədqi­ 2. bu təsirin insan beynində yaratdığı hisslər (obraz), qatlarda obyekt olaraq seçilən dil struktur vahidlərinin, nitq 3. insan tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyət1 kimi üç- söyləmlərinin və ya bütövlükdə mətnin analizi prosesində pilləli dərketmə aktı və bu akt əsasında müəyyən dilin linqvistik yönləri ilə yanaşı psixoloji cəhətlərini də nə­ edilən S+O+F (stimul+obraz+ fəaliyyət) zərə almaq lazımdır. Əks halda əldə edilən nəticələrin ən azı sxemi təşkil edir. tamlığı və dolğunluğu, etimologiya, funksional-semantik Nəzəriyyənin şərhində dərketmənin minimal vahidləri araşdırmalarla bağlı bəzi konkret hallarda isə, hətta nəticələ­ olaraq gerçəklik elementi və intellekt obrazı cütündən istifadə rin doğruluğu belə, şübhə altına alına bilər. olunur. Gerçəklik elementi dedikdə, obyektiv aləmdə real şə­ Təqdim etdiyimiz psixoloji sxemdə gerçəklik elementi­ kildə mövcud olan və ya mövcud olduğu qəbul, yaxud ehti­ nin nəzərə alınmadığı ehtimal oluna bilər, amma stimulun mal edilən əşya, varlıq və hadisələr, anlayış, norma və prin­ varlığı, artıq gerçəklik (G) elementinin də mövcudluğunu təs­ siplər, həmçinin onların real və ya təsəvvür olunan əlamət, diq edir. O da aydındır ki, bu fəaliyyətin son məqsədi dərket­ keyfiyyət, xüsusiyyət və hərəkətləri nəzərdə tutulur. Gerçək­ mədir. Yəni, həmin sxemin G+S+O +F=D (gerçəklik ele- lik elementinin hiss orqanlarına təsiri nəticəsində intellekt ob­ mnti + stimul + intellekt obrazı + fəaliyyət = dərketmə) şək­ razı yaranaraq baş beyində mühafizə edilir və əks etdirdiyi lində olması, bizcə, mahiyyətdə heç nəyi dəyişmir. Amma gerçəklik elementinə ekvivalent olur2. istənilən halda həmin sxem formal olaraq bu şəkildə tamam­ Bu tədqiqatın linqvistik əsası ondan ibarətdir ki, okka- lanmalıdır. zional şəkildə ünsiyyət ehtiyacından yaranan dil struktur va­ Gerçəklik elementinin və onun adının dərk olunması hidləri və söyləmlər əks etdirdiyi gerçəklik elementinin yad- (F) belə baş verir ki, gerçəklik elementinin (G|) hiss orqan­ larına təsiri (S)) nəticəsində beyin aparatı vasitəsilə həmin 1 Сеченов И.M. Рефлексы головного мозга. Санкт Петербург, 1866. gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazı Əsgərov М.В. Gerçəklik elementinin intellekt obrazları. «Tədqiqlər». AMEA (Oı) yaranır (Fı - birinci fəaliyyət). Dilçilik İnstitutu. Bakı, «Elm», 2003, № 4, s. 39-43.______

Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin leksikası, səhifə 44 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 45 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikoloşiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Gerçəklik elementinin (məsələn, masanın) vizual obra­ yinin şahidi oluruq, yəni, G+S+O+F-D (gerçəklik + stimul zının gözlərimiz önündə canlanmasını, məhz dərketmə nəti­ + obraz + fəaliyyət = dərketmə). Əgər Gı+G2+Oı+02= К ol­ cəsində beynimizdə yaranan birinci intellekt obrazı təmin duğunu da nəzərə alsaq, o halda görərik ki, ilkin sxem belə, edir. Dərk olunmuş gerçəklik elementi haqqında informasiya istənilən dərketmə prosesinin şərhi baxımından özünü doğru­ vermək ehtiyacı (S2) nəticəsində sinktual dərketmə yolu ilə ldur və buradakı yeganə fərq dərketmənin intellekt obrazları həmin gerçəklik elementini əks etdirən dil struktur vahidi ilə deyil, intellekt kodları ilə reallaşmasıdır: (G2) yaranır (məsələn, “masa” sözü). S+K+F=D (stimul + kod + fəaliyyət = dərketmə). İkinci sıra gerçəklik elementi mahiyyəti daşıyan dil Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, istənilən dərketmə pro­ struktur vahidinin dərk olunması nəticəsində ikinci intellekt sesinin ikinci yarımaktı qəbul edilmiş intellekt obrazının və obrazı (O;;) yaranır(F2- ikinci fəaliyyət). Gözlərimiz önündə ya kodunun yenidən aktiv yaddaşa gətirilməsi və ondan isti­ dörd hərfdən ibarət olan “masa” sözünün vizual obrazının fadədir. Gerçəklik elementlərinə hansı adm verilməsindən asılı canlanmasını, məhz dərketmə nəticəsində beynimizdə yara­ olmayaraq, istənilən halda nəzərə almaq lazımdır ki, gerçək­ nan ikinci intellekt obrazı təmin edir. Dörd ayaq üzərinə müs­ lik elementinə verilən ad, dildə həmin gerçəklik elementinə təvi formasına malik düz səthin bərkidilməsi yolu ilə yaranan ekvivalent olan dil struktur vahididir və ya başqa sözlə desək, əşya (Gı - birici sıra və ya ilkin gerçəklik elementi) və onun gerçəklik elementinin dil güzgüsündəki əksidir.Verilən adm dörd hərfdən ibarət olan adı (G2 - ikinci sıra gerçəklik ele­ məhz nə olmasına baxmayaraq, yetər ki, həmin ad eyni dil menti) və hər iki gerçəklik elementinə ekvivalent olan in­ daşıyıcıları tərəfindən eyni tərzdə dərk olunsun və ya mənim­ tellekt obrazı (Oı, O2 - birinci və ikinci intellekt obrazı) eyni sənilsin. Çünki L.V.Şerbanın qeyd etdiyi kimi, dil sisteminin bir intellekt kodunda (K) birləşərək (G/+ G2+0ı+02=K) baş vahidliyi, eyni məzmunla bağlı bənzər reaksiyaların yaran­ beynimizdə mühafizə olunur. Göründüyü kimi, bu linqvo­ psixoloji proses və fəaliyyətlərin məcmusu tam şəkildə D ~ masını şərtləndirir1. Haqqında danışılan qaba ad verildikdən sonra həmin qabın funksiyalarını da əlavə etməklə bu qabı Gı + Sı + O1 + F 1 + S2 + G 2 + O 2 + F2 sxemi əsasında realla­ şır. İlk baxışdan elə görünə bilər ki, ilkin gerçəklik elementi­ potensial alıcılarına tanıtmaq, yəni, onu reklam etmək müm­ nin və dil struktur vahidinin yaranması və dərk olunması pro­ kündür. sesinin burada verilən şərhi bəzi cəhətləri ilə İ.M.Seçenov L.V.Şerba danışıq və anlama proseslərinin məcmusunu tərəfindən irəli sürülən dərketmə prosesindən müəyyən qədər “nitq fəaliyyəti” adlandırır və onu dil təzahürlərinin birinci fərqlənir və ilkin sxemə sığmır. aspekti hesab edir... Bəlli bir dövr ərzində bu və ya digər icti­ Nəzərə alsaq ki, burada (G/+G2)~G; (S/+S2)=S; (O r mai qrupun danışma və anlama aktlarının məcmusu əsasında 0 2)= 0; (Fi +F2)=F, o halda ilkin sxemin bizim tərəfimizdən 1 Şerba L.V. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, tamamlanmış variantının dərketməni bütünlüklə əks etdirdi­ 1974, с. 2 8 . ______======_ _ : Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 46 Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası, səhifə 47 M ayıl В. ƏSÜƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk tülləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli ___ Tilrk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 dillərin lüğətinin və qrammatikalarının yaradıldığım qeyd məyə əsas verir ki, adətən gerçəklik elementinə ekvivalent edən L.V.Şerba bunu dil sistemi adlandırır və dil təzahürləri­ olan intellekt obrazının tam şəkildə xatırlanmasına baxmaya­ nin ikinci aspekti hesab edir. O, göstərir ki, düzgün tərtib raq, onun dil struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obra­ olunmuş lüğət və qrammatika aid olduğu dildəki bilgiləri tam zının xatırlanması prosesindəki gecikmələr ana dilindəki yeni şəkildə və bütün dolğunluğu ilə əks etdirməlidir1. sözlər və ya terminlərlə bağlı olur. Belə hallarda biz “Dilimin Bu və ya digər gerçəklik elementinə verilən ad gerçək­ ucundadır, bu dəqiqə deyəcəyəm ... bircə dəqiqə” deyərək hə­ lik elementinin dərketmə güzgüsündəki obrazının dil güzgü- min dil struktur vahidinin şifahi və ya yazılı obrazını xatırla­ sündəki əksi olmaqla yanaşı, eyni zamanda dilin maddi hissə­ mağa çalışırıq. sini təşkil edən struktur vahidlərindən biri, başqa sözlə desək, Dil struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obrazının hərf və ya səslərdən ibarət materiya forması (məsələn, “süz- tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, onun gerçəklik ele­ gdc” sözü 6 hərf və ya səsdən ibarət olduğu kimi), yəni, mentinə ekvivalent olan intellekt obrazının xatırlanması pro­ gerçəklik elementidir. Bu səbəbdən gerçəklik elementi olan sesindəki gecikmələr, əsasən, xarici dillərin öyrənilməsi ilə söz (söz forması və ya qəlibi) yenidən vizual-vokal dərketmə bağlı müşahidə olunur. yolu ilə ikinci intellekt obrazına çevrilir. Beləliklə, obyektiv Belə hallarda biz dəqiqliklə xatırladığımız həmin əcnəbi aləmdə mövcud olan eyni bir gerçəklik elementinin beyni­ sözü dəfələrlə təkrarlayır və onunla bağlı olan gerçəklik ele­ mizdə iki intellekt obrazı yaranmış olur. Bunlardan birincisi mentini, onun birinci intellekt obrazım və ya bu obrazın ana gerçəklik elementinin özünə ekvivalent olan birinci intellekt dilimizdəki söz qarşılığını, yaxud da bu sözə ekvivalent olan obrazı, ikincisi isə, həmin birinci intellekt obrazı haqqında ikinci intellekt obrazını xatırlamağa çalışırıq. məlumat vermək məqsədi ilə yaradılmış dil struktur vahidi § 1. Leksik formalar şəklində mövcud olan gerçəklik elementinin dərk olunması Dil struktur vahidi olaraq formaların üç əsas növü möv­ nəticəsində yaranan və dil struktur vahidinə ekvivalent olan cuddur: l)leksik formalar, 2)leksik-qrammatik formalar, ikinci intellekt obrazıdır. Hər iki intellekt obrazı həmişə eyni 3)qrammatik formalar. bir intellekt kodunda olur və onlardan birinin xatırlanması Dil struktur vahidlərinin birinci növünə aid olan leksik avtomatik olaraq digər intellekt obrazını da aktiv yaddaşa gə­ formaların özünün də üç tipi mövcuddur: l)ilkin variantda tirir. Bəzən ayrı-ayrılıqda bu obrazlardan birinin aktiv yad­ müəyyən leksik məna ifadə edən (kök) formalar, 2)yeni lek­ daşda tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, digər obrazın sik məna yaratmaq məqsədilə konkret leksik şəkilçilərlə işlə­ xatırlanmasında gecikmələr olur. nən söz qəlibləri (kök/əsas+konkret leksik şəkilçi), 3)müx- Keçirdiyimiz eksperiment və sınaq təcrübələri belə de­ təlif leksik, qrammatik, leksik-qrammatik formaların birləş­ məsindən yaranan mürəkkəb formalar. 1 Şerba L.V. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, 1974, Leksik formaların birinci tipi. Bu tədqiqat çərçivəsində с. 25. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 48 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 49 M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l cild, Bakı, 2012 istər forma, istər nitq, istərsə də dil ilə bağlı danışarkən və Əgər intellekt obrazı gerçəklik elementinin və ya onun onların həm yaranma, həm də fəaliyyət mexanizmini linqvo­ hissələrinin görüntü obrazı olsaydı, o halda gözlə görünmə­ psixoloji mövqedən analiz edərkən appelyasiya vahidi kimi yən, yəni, vizual şəkildə müşahidə olunmayan heç bir şeyin leksik səviyyəli sözlərdən və məhz ilkin variantda müəyyən birinci intellekt obrazı yarana bilməz, onlar dərk oluna bil­ leksik məna ifadə edən (kök) sözlərdən istifadə etmişik. Baş­ məzdi. Bu isə nihilizmdən, “görmürəmsə, yoxdur” fəlsəfəsin­ qa sözlə desək, indiyə qədər deyilənlərin hamısı dil struktur dən başqa bir şey deyildir. vahidlərinin kök söz səviyyəsində linqvopsixoloji analizi idi. Obyektiv aləmdə elə gerçəklik elementləri var ki, onla­ Bu səbəbdən həmin məsələni təkrarən nəzərdən keçirməyə rın nə təsəvvür oluna bilən görüntü obrazı, nə də adı olmur, heç bir ehtiyac duymuruq. Lakin bununla belə, ilkin variant­ bununla belə həmin gerçəklik elementləri dərk olunur. Məsə­ da müəyyən leksik məna ifadə edən sözlərlə və ümumiyyətlə lən, səsin görüntü obrazı ümumiyyətlə yoxdur. İkinci intel­ leksik formalarla bağlı yarana biləcək bəzi sualları və sual lekt obrazı isə onlardan təxminən 5-8% hissəsində var və doğurma ehtimalı olan konkret məsələləri nəzərdən keçirmə­ bunlar da səs təqlidi sözlərin dərk olunması nəticəsində ya­ yi lazım bilirik. ranmışdır. Yerdə qalan 92-95% səsin ikinci intellekt obrazı Bəzən göz önündə canlandırılan görüntü birinci intel­ da yoxdur. lekt obrazı hesab edilməklə belə bir yanlış təsəvvür yarana Məsələn, quş səsinin təqlidi kimi “cik-cik” sözü və hə­ bilər ki, abstrakt isimlərin birinci intellekt obrazı yaranmır və min sözə uyğun ikinci intellekt obrazı vardır. Amma buna bu səbəbdən düşünmə prosesində onların birinci deyil, ikinci baxmayaraq ayrı-ayrılıqda sərçənin, qaranquşun, alacəhrənin, intellekt obrazı iştirak edir. sığırçının, şanapipiyin, qaratoyuğun və s. quşların səsinin vi­ Nəzərə almaq lazımdır ki, masanın səth və ayaqlarının zual obrazı olmadığı kimi, səs təqlidi formasında yaranan söz birləşməsindən ibarət olan cismani və ya əşyavi obrazı onun qarşılığı da yoxdur. Çünki əlifbadakı hərflərin səs qarşılığı bu birinci intellekt obrazı deyil. Daha doğrusu, birinci intellekt quşların hər birinin səsini fərqli şəkillərdə əks etdirməyə im­ obrazı sadəcə buna ekvivalent olan obraz deyil. Birinci intel­ kan vermir. Amma bununla belə, biz eşitdiyimiz səsləri fərq­ lekt obrazı gerçəklik elementi ilə bağlı dərk olunan bütün cə­ ləndirə və hansı quşa aid olduğunu müəyyənləşdirə bilirik. hətləri özündə birləşdirən, yəni, onun xarici görünüşünün, Deməli, biz bu səsləri ayrı-ayrılıqda vokal dərketmə üsulu ilə hissələrinin, funksiyalarının, mahiyyətinin ümumi obrazları dərk etmişik və şübhəsiz ki, onları nə vizual obrazlar, nə də cəminə ekvivalent olan təfəkkür vahididir. Kompüterin yad­ ikinci intellekt obrazları ilə deyil, gerçəklik elementinin dərk daş qutusunu açıb baxan “maraq əsirləri” onun içində heç bir oluna bilən bütün xüsusiyyətlərini məcmu halda özündə rəsm, rəqəm və ya yazıya rast gəlmədiyi kimi, insan beynində birləşdirən təfəkkür vahidlərinin köməyi ilə dərk etmişik ki, əməliyyat aparan cərrahlar da indiyə qədər beyində heç bir biz bu tədqiqat çərçivəsində onlara birinci intellekt obrazı de­ rəsm, rəqəm, yazı və s.-yə rast gəlməmişlər. yirik.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 50 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 51 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma vsmsnimssnilms AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji m o d e l i _____ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologlyası məsələləri, 111 cild, BakijfOlf^ “Kitab” sözünü eşidən və ya oxuyan insanın gözləri böyük söz siniflərinə - nitq hissələrinə ayrılırlar. önündə “cildi və səhifələri üzərində müəyyən yazılar yazıl­ Nitq hissələrini xarakterizə edən bir sıra semantik xüsu­ mış əşya” obrazı canlanır. Həmin obrazın canlanma səbəbini siyyətlərin1, qrammatik və sintaktik şərtlərin* 2 və hər iki cəhə­ araşdıraq: tin eyni zamanda nəzərə alınması nəticəsində formalaşan ənə­ 1) Söz və ya forma müstəqil gerçəklik elementi kimi in­ nəvi bölgü prinsipinin də olmasına baxmayaraq3, qeyd etmək san tərəfindən dərk olunmalıdır. Yəni, söz forması dil struk­ istəyirik ki, əsas və ya aparıcı cəhət həmin sözün obyektiv tur vahidi kimi həmin şəxsə məlum olmalıdır. İnsan ona tanış aləmdə bağlı olduğu gerçəklik elementinin insan beynində olmayan dil struktur vahidini qəbul etməklə heç bir şey dərk əks olunan birinci intellekt obrazıdır. Yəni, həmin sözün bağ­ edə, mənimsəyə bilməz, yəni, yuxarıdakı 5 hərfin ixtiyari bir­ lı olduğu gerçəklik elementi insan tərəfindən dərk olunarkən ləşməsindən yaranan “kabit”, “kibat”, “kitba” yazısı müstəqil onunla bağlı yaranan intellekt obrazı əşya və ya varlığa ekvi­ dil struktur vahidi kimi dərk olunmadığına görə, bu formalar valent olursa, bu forma isim, əşya və ya varlığa aid əlamət, heç bir məna ifadə edə bilməzlər. keyfiyyət və ya xüsusiyyətə ekvivalent olursa, bu forma sifət, əşya və ya varlığa aid miqdar və ya sıraya ekvivalent olursa, 2) Dərk olunmuş dil struktur vahidi obyektiv aləmdə bu forma şay, əşya və ya varlığa aid hərəkət və ya vəziyyətə mövcud olan konkret bir gerçəklik elementi ilə bağlı olmalı­ dır. Yuxarıda birinci bənddə gördüyümüz “kitab” sözündə ekvivalent olursa, bu forma fel, hərəkət və ya vəziyyətə aid hərflərin yerini dəyişməklə çoxsaylı yeni söz formaları “icad əlamət, keyfiyyət və ya xüsusiyyətə ekvivalent olursa, bu for­ ma zərf kimi qəbul olunur. edə bilərik”. Bü yolla süni şəkildə yaradılmış “kabit”, “ki­ Əvəzliyin birinci intellekt obrazı isə həm əşya və ya bat *, “kitba” yazısını biz bir-neçə dəfə oxumaqla əzbərləyə, varlığa, həm əşya və varlığa aid əlamət, keyfiyyət, xüsusiy­ yəni, dil struktur vahidi kimi yadda saxlaya da bilərik. yət, miqdar və ya sıraya, həm də hərəkət və vəziyyətə aid əla­ Amma bununla belə yenə də bu “sözlər” bizim üçün mət və ya xüsusiyyətə ekvivalent olur. Təbii ki, nitq hissələ­ heç bir məna ifadə edə bilməz. Bunun səbəbi odur ki, həmin rində bəzən müşahidə olunan keçid prosesləri4, yəni, bir nitq formalar obyektiv aləmdə mövcud olan heç bir gerçəklik ele­ menti ilə bağlı deyil. hissəsi kimi qəbul olunmuş sözün başqa bir nitq hissəsinə aid sözlər qrupuna keçməsi, həmin sözlə bağlı olan intellekt ob­ Deməli, bu və ya digər formanın müəyyən bir məna ifa­ razının dəyişməsi, yenilənməsi, əksər hallarda isə yeni məz- də edə bilməsi üçün, əvvəla, həmin forma hər hansı bir ger­ çəklik elementinə bağlı və ya ekvivalent olmalıdır, ikincisi, həmin forma müstəqil gerçəklik elementi kimi mənimsənil­ 'Məşədiyev Q. Müasir Azərbaycan dilində nitq hissələrinin semantikası. Bakı, 1998, 106 s. miş olmalıdır. 2 Hüseynzadə M.Müasir Azərbaycan dili,Morfologiya,III hissə, Bakı, 1983, s.16. Leksik formaların hər üç tipi bağlı olduqları, daha doğ­ 3 Zeynalov F.R.Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsÜ.Bakı, 1957,64 s. 4 Bax: Cəfərov C. Nitq hissələrində keçid prosesləri (Azərbaycan dili materialları rusu, dildə əks etdirdikləri birinci intellekt obrazlarına əsasən əsasında). Bakı, 1983, 96 s. ______

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 52 Qıpçaq qrupu türk dilləriMn leksikası, səhifə 53 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin lingvopsixoloji modeli AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi munda dərk olunması nəticəsində baş verir. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Ш cild, Bakı, 2012 Deməli, bu və ya digər leksik formanın hansı nitq hissə­ hansı nitq hissəsinə aid olmasına baxmayaraq, müəyyən mə­ sinə aid olması birbaşa onun birinci intellekt obrazından ası­ nada kateqoriya xüsusiyyəti daşıyır. Belə ki, hər bir konkret lıdır. Psixolinqvistik analiz zamanı birinci intellekt obrazı leksik şəkilçi bu kateqoriyanın şəkli əlaməti, yaxın və ya bən­ bəlli olan formanın hansı nitq hissəsinə aid olması ilə bağlı zər məna çalarları isə ümumi kateqoriya məzmunu kimi qə­ onun qrammatik əlamət və ya sintaktik funksiyasına istinad bul olunur1. etməyə ehtiyac qalmır. Çünki həmin formanın birinci intel­ Məsələn, -çi şəkilçisi müxtəlif adlardan isim düzəldən lekt obrazı məhz onun haqqında tam təsəvvür yarandıqdan bir kateqoriyanın şəkli əlaməti, onun yaratdığı peşə, sənət, sonra müəyyən olunur. Başqa sözlə desək, bu və ya digər sö­ fəaliyyət növü ilə bağlı olan şəxs məzmunu isə, bənzər məna zün qrammatik forma və ya sintaktik funksiyasına onun bi­ çalarlan kimi qəbul edilir. rinci intellekt obrazının müəyyənləşdirilməsi prosesində ehti­ Leksik kateqoriyaya daxil olan və ya bu kateqoriya əsa­ yac duyulur. sında yaranan hər bir sözün, formanın birinci intellekt obrazı Məsələn, ayrılıqda işlənən “yaz” sözünü və ya forması­ kök və ya əsasın birinci intellekt obrazı ilə eyni dərəcədə əhə­ nı ilk dəfə oxuduqda, yaxud eşitdikdə bu forma ilə “bahar” miyyət kəsb edən, amma bununla belə həmin obrazdan əsaslı mənasında ilin fəslininmi, yoxsa “yazmaq” felinin kökü ilə şəkildə fərqlənən, tamamilə müstəqil bir intellekt obrazıdır. ifadə olunmuş hərəkətinmi nəzərdə tutulduğunu müəyyənləş­ Məsələn, -çi şəkilçisinin köməyi ilə dəmir sözündən əmələ dirməkdə çətinlik çəkirik. Əslində bu çətinlik elə birinci in­ gələn dəmirçi sözü və ya formasının birinci intellekt obrazı, tellekt obrazının müəyyən olunması ilə bağlı qarşıya çıxan həmin formanın əmələ gəldiyi kökün {dəmir) birinci intellekt çətinlikdir. Bu forma ilə obyektiv aləmdə mövcud olan ger­ obrazı ilə eyni dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir. Yəni, “dəmir” çəklik elementi və ya onun birinci intellekt obrazı arasındakı sözünün dildə əks etdirdiyi birinci intellekt obrazına ekviva­ əlaqəni müəyyənləşdirmək üçün həmin formanın digər dil lent olan gerçəklik elementinin insan tərəfindən qavramlması struktur vahidləri zəncirindəki mövqeyinə, yəni, qrammatik üçün həmin birinci intellekt obrazı nə qədər vacibdirsə, “də­ əlamətinə və ya sintaktik funksiyasına ehtiyac duyulur. Onu mirçi” sözünün birinci intellekt obrazına ekvivalent olan ger­ da qeyd edək ki, bu ehtiyac məhz passiv kommunikanta, yə­ çəklik elementinin insan tərəfindən qavramlması üçün də ni, informasiyam alan şəxsə məxsus olan bir ehtiyacdır. Ak­ onun birinci intellekt obrazı o qədər vacibdir. tiv kommunikant isə, həmin sözü söyləyərkən, onun hansı Başqa sözlə desək, metal parçası olan dəmiri dərk et­ gerçəklik elementi və ona ekvivalent olan birinci intellekt ob­ mək üçün beynimizdə dəmir adlı gerçəklik elementinə ekvi­ razı ilə bağlı olduğunu, təbii ki, bilir. valent olan intellekt obrazı yarandığı kimi, metal məmulatları Leksik formaların ikinci tipi. Leksik məna yaratmaq hazırlayan bir sənətkarı dərk etmək üçün də beynimizdə də- məqsədilə konkret leksik şəkilçilərlə işlənən söz qəlibləri 1 Иванов C.И. Курс турецкой грамматики. 4.1. Ленинград, 1975, 100 с.; Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 54 Иванов С.Н. Курс турецкой грамматики. 4.2. Ленинград, 1977, 88 с. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 55 Mayıl В. ƏSGƏROVSöz və formaların yaranma və manimsanilma AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun litrk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 mirçi adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan tamamilə məna çaları yaradan formaları qohum dillər üzrə bir-birini ta­ fərqli bir intellekt obrazı yaranır. Göründüyü kimi, bu intel­ mamlayır. Məsələn, Azərbaycan dilində dəmirçi, kömürçü lekt obrazlarından biri bir parça metalın real obrazına, digəri formaları olduğu halda taxtaçı, daşçı formaları yoxdur. Bu isə müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olan insan ob­ formaların əvəzinə Azərbaycan dilində dülgər, xarrat və bən­ razına ekvivalentdir. na sözləri işlənir. Türk dilində isə analoji olaraq ahşapçı (ah- İlkin gerçəklik elementi kimi tamamilə müstəqil, hətta şap - taxta, ağac) və taşçı formaları işlənir. Türk dilində işlə­ biri canlı insan, digəri isə cansız metal parçası olan bu ger­ nən tişçi, gözcü formalarının yerinə Azərbaycan dilində diş çəklik elementlərinin dildə bənzər adlarla adlandırılması, hət­ həkimi və göz həkimi ifadələri işlənir. Özbək dilində işlənən ta onlardan birinin adının digərinin adından əmələ gəlməsi, ukituvçi (müəllim), terimçi (əsasən pambığı, ümumiyyətlə isə birinci intellekt obrazları baxımından tamamilə təsadüfi xa­ məhsulu yığan adam), eskiçi (köhnə əşyalar alan və ya satan rakter daşıyır. Belə ki, dəmir-dəmirçi, kömür-kömürçü cütləri adam), kükçi (göy-göyərti becərən və satan adam), olmaçi ilə yanaşı daş-bənna, ağac-dülgər-xarrat kimi heç bir uyğun­ (alma yetişdirən və ya satan adam) və s. kimi formalara da luğu olmayan analoji cütlər də vardır. Azərbaycan dilində təsadüf olunmur. Bunun səbəbi dillərdən Burada hər hansı bir uyğunluqdan yalnız ikinci intellekt birinin zənginliyi, digərinin kasıblığı yox, əvvəldə də qeyd obrazı səviyyəsində danışmaq olar. Belə ki, tamamilə fərqli olunduğu kimi, nitq ehtiyacıdır. Yəni, özbək dilində terimçi mahiyyətə malik olan gerçəklik elementləri (əşya və insan) forması - bu forma ilə adlandırılan şəxsləri pambığın əkilmə­ dərk olunarkən onların birinci intellekt obrazları bir-birindən si (ekinçı), suvarılması (suçi), becərilməsi proseslərində işlə­ əsaslı surətdə fərqlənir. Amma bununla belə, müəyyən olu­ yən işçi və digər muzdlu fəhlələrdən (botrak) fərqləndirmək, nan bəzi ümumi cəhətlər əsasında birinci intellekt obrazları onların yalnız və yalnız pambığın dərilməsində iştirak etdiyi­ bir-birindən fərqlənən gerçəklik elementlərinə bənzər adlar ni vurğulamaq üçün yaranmışdır. verilir. Beləliklə, onların ikinci intellekt obrazlarında müəy­ Müəyyən leksik və qrammatik ənənələr yaranıb inkişaf yən uyğunluq yaranır. İkinci intellekt obrazlarmdakı eyni tip etdikdən sonra isə, analogiya prinsipinin məna məsələsindən uyğunluqlar (məsələn, -çı şəkilçisi ilə bağlı əşya və əşyanın önə keçmə ehtimalı yüksəlir. Belə ki, dəmirlə işləyən adama istehsalı, yaxud da satışı və s. ilə məşğul olan şəxs) V.Q.Qu- dəmirçi, kömürlə işləyən adama kömürçü deyilməsi ənənəsi zevin qeyd etdiyi kimi, “leksik kateqoriya olaraq qəbul edilən yarandıqdan sonra, kompüter proqramı ilə işləyən adama analoji leksik formalarla yaranır”1. proqramçı', perforasiya ilə məşğul plan şəxsə perforatorçu2 Bir cəhəti də qeyd edək ki, leksik kateqoriyaların eyni deyilməsi artıq məna tərəfindən deyil, sadəcə analogiyadan

' Гузев В.Г. Система тюркских словоизменительных категорий в функцио­ 1 Məmmədli N.Alınma terminlər (1920-1995-ci illər). Bakı, “Elm”, 1998, s. 114. нально-семантическом аспекте. Диссертация на соискание ученой степе­ 2 İsrafilova S. Azərbaycan dilində informatika terminlərinin leksik-semantik ни доктора филологических наук. Л ., 1986. təhlili. Bakı. “Beynəlxalq universitet”. 2006, s. 90. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, sahifa 56 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, sahifa 57 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild,_Bakı1_2ei2_ Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______formalarının birinci intellekt obrazlarının cəminə ekvivalent deyil. Yəni, bu formanın birinci intellekt obrazı nə şana, nə və ya ənənədən gələn bir xüsusiyyət kimi də ortaya çıxa bilər. pipik formalarının birinci intellekt obrazlan ilə, nə də bu ob­ Leksik formaların üçüncü tipi Bu formalar birinci tip razların məcmusu ilə heç bir eyniyyət təşkil etmir. Belə ki, kimi kök sözlər və ikinci tip kimi leksik şəkilçilərlə işlənən şana formasının birinci intellekt obrazı dırmıq, yaba və ya söz qəlibləri deyildir. Bu formalar hər iki tipdən olan leksik daraq kimi gerçəklik elementlərinin reallıq obrazlarına, pipik formaların öz aralarında birləşməsindən yaranan yeni leksik formasının birinci intellekt obrazı quşların başı üzərindəki formalardır. daraq formalı ət parçası, topa tük və ya kəkil kimi gerçəklik Burada birləşmə dedikdə, birinci və ikinci tip leksik elementlərinə ekvivalent olduğu halda, şanapipik formasının formaların birinci və ikinci intellekt obrazlarının deyil, ikinci birinci intellekt obrazı müstəqil bir canlı varlıq, quş kimi bir intellekt obrazlarının ekvivalent olduğu söz formalarının və gerçəklik elementinə ekvivalentdir. ya qəliblərinin birləşməsi nəzərdə tutulur. İki leksik formanın Hər üç tipdən olan leksik formaların ikinci intellekt ob­ ikinci intellekt obrazına ekvivalent olan söz formalarının və razına ekvivalent olan söz formaları və ya qəlibləri qismən və ya qəliblərinin müəyyən qrammatik və ya sintaktik vasitələrlə ya tam şəkildə bir-birini təkrar etdikdə belə, onların birinci öz aralarında birləşməsi nəticəsində üçüncü tip leksik forma­ intellekt obrazları tamamilə müstəqil olur. nın ikinci intellekt obrazına ekvivalent olan söz formaları və İkinci intellekt obrazına ekvivalent olan söz formaları ya qəlibləri əmələ gəlir. və ya qəlibləri bir-birini tam şəkildə təkrar edən leksik Məsələn, şana +pipik = şanapipik, formaların ən geniş yayılmış nümunəsi dilçilik elmində omo- ağac+dəl+ən = ağacdələn, nimlər adı ilə tanınan leksik formalardır. Məsələn, ikinci in­ quş+əppək+i = quşəppəyi, tellekt obrazına ekvivalent olan söz forması və ya qəlibi top dəvə+daban+ı = dəvədabanı, olan leksik formaların birinci intellekt obrazlarından biri id­ ayı+döşək+i = ayıdöşəyi və s. man oyunu aləti (futbol topu, voleybol topu və s.), digəri ar­ Əlbəttə ki, mürəkkəbin mənası heç də həmişə onu əmə­ tilleriya silahı kimi; ikinci intellekt obrazına ekvivalent olan lə gətirən sadələrin məna cəminə bərabər olmur1. Bu yolla söz forması və ya qəlibi qaz olan leksik formanın birinci in­ yaranan leksik formaların birinci intellekt obrazı onu təşkil tellekt obrazlarından biri maddənin mövcudluq forması, digə­ edən leksik formaların birinci intellekt obrazlarının hər birin­ ri ev quşu (hətta, bəzi dialektlərdə əfəl adam) kimi gerçəklik dən və hər ikisinin birinci intellekt obrazlarının cəmindən elementlərinə ekvivalentdir. əsaslı surətdə fərqlənir. Yəni, şanapipik forması şana və p i­ İkinci intellekt obrazına ekvivalent olan söz forması və pik kimi söz formalarının birləşməsindən yaranmış olsa da, ya qəlibi bir-birini qismən təkrar edən leksik formaların ən şanapipik formasının birinci intellekt obrazı şana və pipik geniş yayılmış nümunəsi dilçilik elmində düzəltmə və mürək-

'Баранников А.П.Сдожновербальные глаголы хиндустани.Л., 1930, с.76 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 59 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 58 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 kəb sözlər adı ilə tanınan və yuxarıda leksik formaların ikinci artıq çoxdan məlum olan yol və üsullarla gedir.Dillərin daxili və üçüncü tipi kimi nəzərdən keçirdiyimiz formalardır. inkişaf prosesində qrammatik kateqoriya yə şəkilçilərin lek- Göründüyü kimi, leksik formalann ikinci intellekt ob­ sikləşməsi ilə yanaşı, bunun əksinə olan, proses, yəni, leksik razına ekvivalent olan söz forması və ya qəlibi bir-birini tam şəkilçi və kateqoriyaların qrammatikliyə doğru dəyişməsi də və ya qismən təkrar etsə də, onların birinci intellekt obrazları müşahidə olunur1. tamamilə fərqli, müstəqil gerçəklik elementlərinin obrazları­ Bu dəyişkənliklərin hansının proqressiv, hansının req- na ekvivalent olur. ressiv, başqa sözlə desək, hansımn dili inkişaf etdirməsi, ham § 2. Leksik-qrammatik formalar sının inkişafa mane olması ilə bağlı heç bir polemikaya yol İstər dil, istərsə də nitqdə istifadə olunan sözlər yalnız vermədən, yalnız belə proseslərin mövcudluğu faktını ön pla­ leksik səviyyəli sözlərdən, yəni, leksik formalardan ibarət de­ na çəkmək istəyirik. Məhz bu kimi faktların mövcudluğu və yil. Amorf və ya kök dillərdən başqa heç bir dildə yalnız onların zaman-zaman tədqiqatçılarımızı düşündürməsinin nə­ leksik formalarla nə ünsiyyət tam təmin oluna bilər, nə də ticəsidir ki, türkologiya tarixində bəzən qrammatik, bəzən axıcı nitq yarana bilər. Türk dillərində də ünsiyyəti tam şəkil­ leksik kateqoriya kimi təqdim olunan formalarla bağlı on ijlər də təmin edəcək dolğun və lakonik dilin, yaxud da nitqin ya­ boyu tədqiqatlar aparılmış2 və bu gün də həmin problem tam rana bilməsi üçün mütləq şəkildə leksik-qrammatik və qram­ şəkildə öz.həllini tapmamışdır. matik formaların iştirakı vacibdir. Bəzən müxtəlif müəlliflər tərəfindən fərqli şəkildə şərh Təsviri və normativ qrammatikanın bəzi xüsusiyyətlə­ olunan eyni bir problemlə yanaşı, konkret bir problemin eyni rindən danışan L.V.Şerba belə hesab edir ki, “normativ qram­ bir müəllifin eyni əsərində müxtəlif hissələrə parçalanaraq matikada dil daşlaşmış formada təsvir olunur, ...{əslində isə - izah edilməsi halına da rast gəlinir3. Eyni bir problemin müx­ M.Əsgərov) dil daima dəyişir və təsviri qrammatikada bu öz təlif müəlliflər tərəfindən fərqli şəkildə şərhini, əlbəttə ki, əksini tapmalıdır. Dilin bəzi cəhətləri, həqiqətən də, kifayət tədqiqatlararası müddət ərzində dilin əhəmiyyətli dərəcədə qədər uzun müddət ərzində dəyişilməz olaraq qalır, ikincilər dəyişməsi ilə izah etmək olmaz. Çünki mühafizəkar mahiy­ köhnələrək işləklikdən düşür, üçüncülər isə yenicə yaranma­ yətə malik olan dildə ən xırda leksik dəyişkənliklərin baş ver­ ğa başlayır”'. məsi üçün belə, on illərlə vaxt tələb olunur. Türk dillərində daxili inkişaf və təkmilləşmə prosesi Bütöv bir kateqoriyanın öz leksik xüsusiyyətini qrarn- mahiyyət etibarı ilə dünya dillərində mövcud olan ümumi qa­ nunauyğunluqlar çərçivəsində və əksər halda dilçilik elminə 1 Daha ətraflı bax: Rüstəmov R.Ə. Filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş elmi məruzə. Bakı, 1997, s. 4.; Əfəndiyev İ.R. Müasir Azərbaycan dilində qrammatik kateqoriyalar. DDA, Bakı, 1960, 46 s. 2 BaxıMirzəyev H.Azərbaycan dilində fel. Baki, 1986, s. 221; Велиев К. H. Щерба Л.В.Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, Аффиксы -кы в азербайджанском языке. АКД, Баку, 1974, с. 20 974, с. 50. 3 Məsələn, -ki şəkilçili formanın müxtəlif cür izahı.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 60 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 61 Mayıl В. ƏSGƏROV.Sdz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 matik xüsusiyyətə dəyişməsi və ya əksinə, qrammatik kate­ şaf yolu keçmişdir. Dillərin tarixi aspektdə araşdırılmasına qoriyanın leksik kateqoriyaya çevrilməsi üçün isə, göründüyü həsr edilən tədqiqat əsərlərinin bəzilərində leksikləşməyə me- kimi, əsrlər belə kifayət etmir. yil edən qrammatik forma və kateqoriyalardan, digərlərində Türk xalqlarının ən qədim yazılı abidələrindən olan Or- isə qrammatikləşməyə doğru meyil edən leksik forma və ka­ xon-Yenisey, “Kitabi-Dədə Qorqud” abidələrində rast gəli­ teqoriyalardan bəhs olunur1. Daima inkişafda olan dildə hər nən bəzi substantiv, atributiv və adverbial fel formaları bu iki istiqamətdə dəyişkənliklərin baş verməsi təbiidir2. gün də müxtəlif türk dillərində eyni məna və funksiyanı qoru­ Eksperimental və statistik müşahidələr, eyni zamanda yur. Məsələn, “Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşıgi- məntiqi araşdırmalar əsasında belə demək olar ki, dillərin in­ nin yapuğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eləyən... Qaragü- kişafının ilkin mərhələsində leksik vahid, forma və kateqori­ ne çapar yetdi”1. Həmin abidələrdə həm qrammatik, həm də yaların qrammatikləşməyə doğru meyli daha güclü olur. Psi- leksik formalar yaratmağa xidmət edən felin icbar, məchul və xolinqvistik və funksional-semantik araşdırmalar da təxmi­ qayıdış növlərinə kiçik fonetik dəyişkənliklərlə eyni məna və nən eyni nəticələri təsdiq edir. funksiyalarda müxtəlif müasir türk dillərində rast gəlinir* 2. Leninqrad dövlət Universitetinin Psixologiya və Rus fi­ Deməli, eyni bir problemin müxtəlif yönlərdən şərhi lologiyası kafedralarının əməkdaşlarının yaxından dəstəyi ilə vaxt faktoruna bağlı deyil. Bizcə, eyni bir problemin həm rus dilini yeni öyrənməyə başlayan xarici tələbələr arasında fərqli şəkillərdə izah edilməsinin, həm də fərqli şəkillərdə ad- tərəfimizdən qrup şəklində test keçirilmiş və fərdi intervyular landırılmasınm səbəbi, haqqında danışılan forma və kateqori­ götürülmüşdür. Əldə olunan nəticələrin statistik-laborator və yaların ikili, hətta bəzən üçlü və s. mahiyyət daşımasında, sa- məntiqi analizi mahiyyət etibarı ilə yuxarıda qeyd olunan fik­ bitləşməməsində, dəyişmə, yenilənmə və inkişaf prosesinin ri təsdiq edir. Belə ki, xarici tələbələr tərəfindən leksik vahid, hələ davam etməsində, amorfluğundadır. forma və kateqoriyaların daha tez və asan mənimsənildiyi Dünya dillərindən heç biri keçid mərhələsində olan (əsasən kök sözlərin) müəyyən olunmuşdur. Çox vaxt onların amorf formalardan xali deyil və ola da bilməz. Çünki heç bir qurduğu “cümlələrdə” heç bir qrammatik forma düzgün ol­ dil birdən-birə indiki səviyyəsində yaranmamışdır. Bu səviy­ masa da, leksik vahidlər əsasında onların demək istədikləri yəyə tədricən gəlib çatmış, təbii ki, uzun bir təkamül və inki­ təxmin oluna bilirdi. Çox qəribə də olsa, onların “qurduğu cümlələrin” mənasını rus dili daşıyıcısı olmayan eksperiment 'Ələkbərova E.N.Dilimizin ulu səsi - Dədə Qorqud abidəsi,Bakı, təşkilatçıları rus dili daşıyıcılarından daha tez anlayırdı. Təbii “Nurlan”, 2007, s. 121; “Kitabi-Dədə Qorqud” dilinin izahlı lüğəti. Red. Axundov A., Bakı “Elm”,1999,s. 103. 'Bax: Məmmədov İ. Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik, (Fel formaları əsasında). 2 Bax: Mirzəliyeva M.M. Müasir Azərbaycan dilində felin məna növləri. Bakı, 1985, 88 s.; Mahmudova R.D. Azərbaycan dilində şəkilçilərin omonimliyi. NDA, Bakı. 1996, 24 s. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş 2Cəfərov S. Azərbaycan dilində sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər. dissertasiya. Bakı, 1976. Bakı, 1968,107 s. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 62 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 63 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Mayıt В. ƏSGƏROV.Söz və formalam yaranma və mənimsənilmə Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 mexanizminin linqvopsixoloji modeli landırılır. ki, burada analogiya və “mən olsam, belə deyərdim...” prinsi­ Əvəzliklərin insanın bəlkə dil açdığı gündən müraciət pi aparıcı rola malikdir .Bir haşiyə çıxaraq onu da qeyd edək etdiyi ən ilkin sözlərdən olması şübhə doğurmamalıdır. İlkin ki, istənilən səviyyədə həyata keçirilən təlim-tədris prosesinin nitqin “o”, “sən” və “mən” əlifbasından başlanmış olması ar­ uğurunu təmin edən başlıca faktorlardan biri məhz “mən ol­ tıq dilçilik elminin sübuta ehtiyacı olmayan aksiomlarından- sam, belə edərdim...” prinsipi olmalıdır. Dinləyicinin fərdi dır. psixoloji tipini və səviyyəsini dəqiq şəkildə müəyyən edib Dillərin müasir səviyyəsində hər hansı yeni əşya, varlıq özünü onun yerində təsəvvür etməyən və bu halda özünün ən və ya məfhum adını bildirən söz, əksər hallarda isə termin çox nəyə ehtiyacı, həvəsi, marağı olacağını və nədə çətinlik bəzən bir nəfərin (istisna hal kimi), bir sıra hallarda isə xüsusi çəkəcəyini təxmin edə bilməyən müəllimin müvəffəqiyyət­ komissiyanın müzakirəsi və qərarı ilə dilə gətirilə bildiyi sizliyi şübhəsizdir. halda1, istər qrammatik formaların leksikləşməsi, istərsə də 1988-ci ilin oktyabr-dekabr aylarında Leninqrad şəhər leksik formaların qrammatikləşməsi qəfildən və bir vahid qə­ 34 saylı Əsəb xəstəlikləri dispanserində və 1990-cı ilin fevral rarla baş vermir. Belə dəyişkənliklərin yolu mütləq şəkildə ayında Leninqrad şəhər Mərkəzi Psixoloji Dispanserində be­ okkazionallıq və polifunksionallıqdan keçir. Dildə mövcud yin sinir sistemində müxtəlif dərəcədə çatışmazlıqlar olan olan hər hansı bir forma və hətta bütövlükdə tam bir kateqo­ xəstələrlə qrup şəklində bəzi testlər keçirmiş və fərdi qaydada riya eyni zamanda həm leksik, həm də qrammatik məna və eksperimental müşahidələr aparmışıq. Bu eksperimentlər də funksiyalara malik olur. Belə hallar dilin “gəncliyini”, “hələ nitqdə yaranan qüsurların ilk növbədə qrammatik qata təsir tam formalaşmadığını” deyil, inkişafda və özü də aktiv etdiyini göstərmişdir. inkişafda olduğunu göstərir. Bizcə, dildə bu cür formaların Dillərin diaxron aspektdə tədqiqinə həsr olunmuş araş­ olmasını yox, olmamasını dilin çatışmazlığı hesab etmək da­ dırmalar ilkin mərhələdə nitqin kök sözlər və sırf leksik va­ ha doğru olardı. Belə ki, bu formaların olmaması dilin bu cür hidlərdən ibarət olması fikrinə dəstək verir.1 Dilin ayn-ayrı aktiv və çevik imkanlardan məhrum olması kimi qəbul edil­ qrammatik fraqmentlərinin leksik vahidlərin ixtisarı nəticə­ məlidir. Artıq dəfələrlə qeyd olunduğu kimi, bu cür forma­ sində yarandığını göstərən araşdırmalar kifayət qədərdir. lardan xali olan dillər, yalnız inkişafı tam şəkildə dayanan, o Bunlara nümunə olaraq Osmanlı türkcəsində şəxs sonluqla­ dildə danışan insan topluluğu olmayan dillər, yəni, ölü dillər­ rının inkişafı probleminə həsr olunmuş bir tədqiqat əsərini2 dir. qeyd etmək yerinə düşərdi. Bu məsələ ilə bağlı həmin əsərdə Dilçilikdə, o cümlədən, türkologiyada bir sıra kateqori­ şəxs sonluqlarının şəxs əvəzliklərindən yaranması fikri əsas- ya və formaların həm leksik, həm də qrammatik mahiyyətə

1 Rəcəbli Ə. Göytiirk dilinin morfologiyası. Bakı. “Nurlan”, 2002. 'Sadıqova S. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri problemləri. Bakı, 2i Iazai G. Zur Frage der historischen Entwicklung der Personalendungen im “Elm”, 2002. Osmanisch-Türkisch.// Studia turcica Budapest, 1971, 226 s.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 65 Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası, səhifə 64 M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 malik olması uzun müddət mübahisə obyektinə çevrilmişdir. feli bağlama və məsdərlərin, o cümlədən felin məna növləri­ Artıq qeyd etdiyimiz kimi, -ki şəkilçili ad formaları hal-ha­ nin sözdüzəltmə və sözdəyişmədən fərqli formalar kimi nə­ zırda da gah sözdüzəldici, gah da sözdəyişdirici forma hesab zərdən keçirilməsi”nə1 ehtiyac olduğu, digər tərəfdən isə “fe­ olunur1. lin növ kateqoriyasının sözdüzəltmə və sözdəyişmə arasında Türkologiya tarixində bəzi fel formaları da (ənənəvi orta vəziyyət tutan leksik-qrammatik kateqoriya olması”2 fik­ qrammatika kitablarında təsriflənməyən fel formaları kimi ri yaranmışdır. təqdim olunan formalar) gah leksik, gah qrammatik kateqo­ Yeri gəlmişkən, bir məsələni də qeyd etmək istəyirik ki, riya hesab edilmiş* 2, fellərdə növ kateqoriyasının isə gah söz­ bəzən elmi yenilik axtaran tədqiqatçı həmkarlarımız artıq düzəldici3, gah sözdəyişdirici kateqoriya olduğunu sübut et­ mövcud olan fikir və mülahizələrdən fərqli fikirlər söyləmək, məyə cəhd göstərilmiş, gah da bu kateqoriyanın sözdüzəltmə heç kimin toxunmadığı məsələlərə toxunmaqla, həqiqətən də, və sözdəyişmə çərçivəsinə sığmadığı etiraf olunmuş4, bu ki­ elmə böyük dəyər və əhəmiyyət kəsb edən yeniliklər gətirir, mi formalar üçün formadüzəldici şəkilçilər modelinin daha yeni mövqe və istiqamətlər açırlar. uyğun olduğu göstərilmişdir5. Bəzən isə bu cür axtarışların pozitiv nəticəsi olmur, Amma slavyan dilləri üçün xarakterik olan və türk dil­ amma bununla belə, bu kimi tədqiqatlar nəticəsində ən azı lərinə heç bir cəhəti ilə, ən başlıcası isə mahiyyəti etibarı ilə gələcəkdə tədqiqatçıların eyni yanlış yolla getməsinin qarşısı uyğun gəlməyən formadüzəldici şəkilçilərin qeyri-qənaət- alınmış olur. Nəticələrin pozitiv və ya neqativ olmasına bax­ bəxşliyi qeyd olunmuşdur6. mayaraq istənilən halda tədqiqatçının əsas vəzifəsi “yenilik Verilən təkliflər və aparılan tədqiqatlar problemi həll ovu” deyil, bu və ya digər prinsipial mövqedən çıxış etməklə etməsə də, istənilən halda problemin mövcudluğunun etirafı mövcud faktı araşdırmaqdır. Əks halda, sırf elmi mülahizələr bu problemin həllinə doğru atılan addım kimi çox dəyərlidir. və fikirlərin yanlış-doğru cəhətlərini araşdırmaqla əldə edilən Belə ki, bu cür axtarışlar nəticəsində bir tərəfdən “feli sifət, nəticə nə qədər elmi və düzgün görünsə də, M.Mirzəliyeva- nın haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi3, heç bir praktik əhəmiyyətə ' Hüseynzadə M.Müasir Azərbaycan dili.Morfologiya.lIl h., Bakı, 1983. malik olmur. 2 Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel. Bakı, 1986, c. 221. 3 Баскаков Н.А.Категороия наклонения и времени в тюрских языках. Воп­ Aparılan müşahidələr göstərir ki, bəzən situativ xarak­ росы категорий времени и наклонения глагола в тюркских языках. Баку, terli nitqin müvəqqəti, keçici ehtiyacları ilə bağlı olaraq ilkin 1968. 4 Cəfərov С. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, 1960, c.27. 5Севртян Э.В.Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке, М., 'Орузбаева Б.Словообразование в киргизском языке,Фрунзе, 1964, с. 15. 1962, с.449. ^Харитонов Л.Н.Залоговые формы в якутском языке,М.,Л.,1963 c.l 1 6Mirzəliyeva M.Müasir Azərbatcan dilində felin məna növləri və həmhüdud 3 Mirzəliyeva M. Müasir Azərbatcan dilində felin məna növləri və həm- kateqoriyalar. (Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim hüdud kateqoriyalar. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq edilmiş dissertasiya). B akı,1976 s. 123-124. üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı, 1976, s. 124. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 66 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 67 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 variantda ad və ya hərəkət mənasına malik olan sözlər ikinci üçün, demək olar ki, eyni dərəcədə əhəmiyyət daşıyan iki fi­ kir (cümlə) vardır. Eyni sözləri ikinci və üçüncü cümlədə bir dəfə mücərrəd əşya, ismi və ya feli əlamət və s. kimi təqdim sintaqmatik mərkəz ətrafında cəmlənmiş həmin İki fikrin sin­ olunur ki, buna dilçilik ədəbiyyatında ikinci təqdimat və ya tezi haqqında (Qaçan oğlan qonşumdur; Qabaqdakı oğlan reprezentasiya' hadisəsi deyilir. İkinci təqdimat şəklində qonşumdur) demək çətindir. Çünki bu dəyişiklik nəticəsində meydana çıxan epizodik xarakterli formalar konkret nitq pro­ meydana çıxan məna fərqi onu göstərir ki, danışan şəxs üçün sesinin situativ ehtiyacı, dilin lakonikliyə olan meyli1 2 və nitq birinci cümlədə ikinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə prosesində ifadə olunmuş ümumi mənanın köməyi ilə yara­ olunmuş fikir (o, qonşumdur) birinci sintaqmatik mərkəz va­ nır. sitəsilə ifadə olunmuş fikirdən (Qabaqda bir oğlan qaçır) da­ Çox vaxt kommunikant nitq prosesində istifadə etdiyi ha vacibdir. Yəni, birinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə elementlərdən birini və ya bir neçəsini xüsusi olaraq nəzərə olunmuş fikir danışan şəxsi yalnız yerləşdiyi yerə və ya gör­ çatdırmaq məqsədilə məntiqi vurğudan, intonasiyadan, sin- düyü işə görə digər şəxslərdən fərqlənən subyekt və ya şəxs taktik söz sırasından, üslubi məqamlardan və xüsusi forma­ kimi maraqlandırır. Buna görə də həmin şəxsin gördüyü iş və lardan istifadə edir. ya yerləşdiyi yer ismi əlamət anlayışı yaradan okkazional Nitqdə istifadə edilən elementlərdən birini və ya bir ne­ forma ilə ifadə olunur. çəsini xüsusi olaraq nəzərə çatdırmaq üsullarından biri də, Bir haşiyə çıxaraq qeyd edək ki, nitq prosesində əvəz­ digər elementlərin məna yükünü azaltmaq, yəni, onları mü­ likdən istifadə, ümumiləşdirmə, mücərrədləşdirmə və lako- cərrədləşdirməkdir. Belə ki, mücərrədləşdirilmiş elementlər nikliyin ən yüksək həddidir. Əslində birinci cümlədə danışan fonunda ilkin mənası ilə işlənən elementlər daha qabarıq şə­ şəxs üçün əsas fikir ikinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə kildə nəzərə çarpır, məsələn: olunmuş (o, qonşumdur) fikirdir. Birinci sintaqmatik mərkəz Qabaqda bir oğlan qaçır, o qonşumdur. vasitəsilə ifadə olunmuş fikir (Qabaqda bir oğlan qaçır) isə, Qaçan oğlan qonşumdur. danışan şəxsi yalnız əsas fikrin subyektini yerləşdiyi yerə və Qabaqdakı oğlan qonşumdur. ya gördüyü işə görə digər şəxslərdən fərqləndirərək dinləyən Qaçan qonşumdur. şəxsin diqqətinə çatdırmaq məqsədi daşıyır. Qabaqdakı qonşumdur. Əgər söhbətin kimdən getdiyi dinləyən şəxsə əvvəldən Nümunələrdən də göründüyü kimi, birinci cümlədə iki məlum olsaydı, yəni, dinləyən şəxs həmin oğlanı özü müşa­ sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə olunmuş və danışan şəxs hidə edib, “O, kimdir?” - deyə soruşsaydı və ya “Bir ona bax” desəydi, o halda danışan şəxs “Qabaqda bir oğlan qa­ 1 Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: Глагол (на мате­ çır, o qonşumdur” cümləsinin əvəzinə sadəcə “(9, qonşum­ риале староанатолийского языка). Ленинград, 1990, с. 104. 2 Bu haqda bax: Велиев К.Н.Аффиксы -кы в азербайджанском языке. ЛКД, dur” deyərdi. Баку, 1974, с. 19-20 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 69 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 68 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun tiirk dilləri şöbəsi İndi isə qaçan, qabaqdakı tipində okkazional ismi əla­ Türk dillərinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 mət formalarını dərketmə və təfəkkür prosesləri baxımından Yəni, qaçan tipində okkazional formanın birinci intellekt ob­ nəzərdən keçirək. Göründüyü kimi, dildə okkazional şəkildə razı qaçmaq hərəkətinin ismi əlamət şəklində təqdim olun­ yaranan qaçan, qabaqdakı tipində söz formaları və ya dil muş birinci intellekt obrazıdır. Bu halda qaçmaq hərəkətinin struktur vahidləri mövcuddur. Deməli, gerçəklik elementi birinci intellekt obrazı ağıllı, qoçaq, tənbəl, uzun, qısa sözlə­ olan dil struktur vahidləri varsa, onlara ekvivalent olan ikinci rinin birinci intellekt obrazları ilə eyni sıraya qoyulur. Amma intellekt obrazları da mövcuddur. Buradan belə bir sual yara- müvəqqəti nitq ehtiyacı ödəndikdən sonra qaçmaq hərəkəti­ nır:dil struktur vahidi və ona ekvivalent şəkildə ikinci intel­ nin birinci intellekt obrazı bu sıranı tərk edir, yəni, yalnız lekt obrazı olan bu sözlərin, yəni, ikinci təqdimat nəticəsində özünün əvvəlki hərəkət obrazına ekvivalent olaraq qalır. meydana çıxan epizodik xarakterli okkazional formaların bi­ Eyni qayda ilə qabaqdakı tipində okkazional formanın rinci intellekt obrazı da varmı? Əgər varsa, nə üçün onlar birinci intellekt obrazı qabaq adının ismi əlamət şəklində təq­ müstəqil söz, yəni, ikinci tip leksik forma deyil? Yox, əgər dim olunmuş birinci intellekt obrazıdır. Bu halda qabaq adı­ birinci intellekt obrazı yoxdursa, onlar necə dərk olunmuş­ nın birinci intellekt obrazı ağıllı, qoçaq, tənbəl, uzun, qısa dur? Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, dildə mövcud olan bü­ sözlərinin birinci intellekt obrazları ilə eyni sıraya qoyulur. tün formaların, o cümlədən okkazional formaların, birinci in­ Müvəqqəti nitq ehtiyacı ödəndikdən sonra qabaq adının bi­ tellekt obrazı, əlbəttə ki, vardır. Çünki, yalnız o gerçəklik ele­ rinci intellekt obrazı bu sıram tərk edir, yəni, yalnız özünün menti ilə bağlı informasiya vermək və ya almaq ehtiyacı ya­ əvvəlki intellekt obrazı mahiyyətində qalır. Deməli, okkazio­ rana bilər ki, həmin gerçəklik elementi ya əvvəlcədən dərk nal formaların, tam müstəqil mahiyyət daşımasa belə, istəni­ olunmuş olsun, ya da birbaşa informasiya mübadiləsi anında lən halda birinci intellekt obrazı mövcud olur, yəni, müvəq­ dərk edilsin1. Gerçəklik elementi isə o vaxt dərk olunmış he­ qəti olaraq bu funksiyanı onların əmələ gəldiyi leksik forma­ sab edilir ki, beyin aparatı vasitəsilə onun birinci intellekt ob­ ların intellekt obrazı yerinə yetirir. Bu cəhəti təsdiq edən əsas razı yaradılmış və yaddaşda qeyd edilmiş olsun1 2. İlkin va­ amil həmin okkazional formaların bəzən leksikləşməsidir, riantda ad və ya fel kimi dərk olunmuş gerçəklik elementləri­ məsələn, nin birinci intellekt obrazı müvəqqəti olaraq okkazional for­ Ağacdələn - quş adı kimi, maların birinci intellekt obrazı funksiyasını yerinə yetirir. Danaqıran - bitki adı kimi. Başqa bir nümunəyə baxaq: 1 Əsgərov M.B.Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. Elmi axtarış­ Qacar: - Xoşbəxt xəlq eyləmiş səni Yaradan! lar, AMEA Folklor institutunun elmi toplusu, XXV buraxılış, Bakı, Vaqif: - Dünyada qalacaq, yalnız yaradan! “Səda”, 2006, s. 111-115.. Burada birinci misrada “Yaradan” sözü Allahın müba­ 2Əsgərov M.B. Dərketmənin mexanizmi. “Tədqiqlər”, AMEA Dilçilik rək adlarından biri kimi işlədilmiş, Allah gerçəkliyinin birinci İnstitutu, Bakı, “Elm”, 2006, N 4, s. 44-59. intellekt obrazı ilə eyni koda birləşmişdir. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 70 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 71 M ayıl В. ƏSGƏfiOV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______' mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 İkinci misradakı “yaradan” sözü isə bir şeyi icad edən, Deyilənlərə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, tikən, quran, formalaşdıran qeyri-müəyyən bir şəxs, yəni, ok- türk dillərində adlara və fellərə müəyyən şəkilçilərin artırıl­ kazional olaraq fəaliyyəti əsasında xarakterizə olunan mücər­ ması ilə düzələn okkazional formalar ilkin variantda əşya, rəd şəxs mənasında işlədilmişdir. Belə leksikləşmənin baş əlamət və hərəkət məzmununa malik olan sözləri ikinci dəfə verməsinin əsas səbəbi həmin formanın ekvivalent olduğu mücərrəd əşya, ismi və feli əlamət və s. kimi təqdim edir. ikinci intellekt obrazının eyni kod daxilində müstəqil gerçək­ Həm adlarda, həm də fellərdə müşahidə olunan bu formaların lik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazı ilə bir­ məcmusunu müvəqqəti nitq ehtiyaclarını ödəmək məqsədi ilə ləşməsidir. okkazional şəkildə yaranmış leksik-qrammatik formalar kimi Müxtəlif leksik, qrammatik fərqləndirmə, vurğulama ikinci təqdimat kateqoriyaları ümumi başlığı altında birləş­ üsulları ilə yanaşı, mücərrədləşdirmədən istifadə də dilin ok- dirmək mümkündür. kazional ehtiyaçlarjndan doğur. Okkazional ehtiyac dedikdə Türk dillərində həm adlarda, həm də fellərdə ikinci təq­ nitq prosesində, iconkret kontekst daxilində və məhz bu kon­ dimat kateqoriyalarının mövcudluğu bu araşdırmanın müəllifi tekstdə işlətmək məqsədi ilə hər hansı bir məna çalarına ma­ tərəfindən Türk və Azərbaycan dilləri materialları ilə əsaslan­ lik formanın yaradılması nəzərdə tutulur. Okkazional forma­ dırılmış və funksional-semantik cəhətdən ətraflı şəkildə şərh nın əsas əlaməti onun amorfluğunda, leksik və qrammatik ka­ edilmişdir1. Həmin formaların psixolinqviştik qəhətdən ümu­ teqoriyalar arasında keçid mərhələsində olmasındadır. mi analizinin nəticələri də funksional-semantik araşdırmanın Belə ki, bu formalar nə tam qrammatik kateqoriyalar nəticələrinin düzgünlüyünü bir daha təsdiq etdiyinə və qeyd kimi leksik vahidlər arasındakı əlaqə və münasibətləri əks et­ olunan əsərdə kifayət qədər faktiki dil nümunəsi verildiyinə görə, burada nümunələr gətirməklə nəzəri şəkildə söylənmiş dirir, nə də leksik kateqoriyalar kimi yeni müstəqil leksik vahidlər yaradır. Okkazional formaların yaranma şəkli fikirləri yenidən əsaslandırmağa ehtiyac duymuruq. qrammatik kateqoriyalara, yaratdıqları məna çaları isə leksik Sadəcə onu qeyd etmək istəyirik ki, leksik-qrammatik formalar quruluş etibarı ilə qrammatik formalara və müəyyən kateqoriyalara bənzəyir. Amma əslində bu formalar keçici, qədər ikinci tip leksik formalara (əslində ikinci tip leksik for­ müvəqqəti, bir dəfəlik ehtiyacın ödənməsinə xidmət etdiyinə, poliftınksionallığına və məna dəyişkənliyi yaratdığına görə maların özü də qrammatik formalara) bənzəyir. Yəni, bu for­ onları leksik yox, qrammatik kateqoriyalar qrupuna daxil malar leksik forma+ konkret leksik-qrammatik şəkilçi qəlibi etmək lazımdır1. əsasında yaranır. Amma bu formalar leksik formalardan fərq­ li olaraq tam müstəqil birinci intellekt obrazına malik deyil. 'Daha ətraflı Ьах:Гузев В.Г.Система тюркских словоизменительных Onların ikinci intellekt obrazı isə eynilə qrammatik formala- категорий в фукционально-семантическом аспекте.Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. 'Əsgnrov M.B.Türk dillorimfo zaman formaları, adverbial fe! formaları va onlar Ленинград, 1986, с. 56-64, arasında funksional-semantik alaqolor.Bakı,2003,11 naşr,s.65-76______Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin leksikası, səhifə 72 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 73 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 May U В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli qində istifadə oluna bilər. nn ikinci intellekt obrazları kimi müxtəlif şəkilçilər formasın­ Qrammatik formaların linqvopsixoloji analizi zamanı da mövcuddur, qrammatik formalar kimi mənimsənilir. Bu onların ilkin və ikinci yaranma mexanizmləri, əsas və ikinci səbəbdən leksik-qrammatik formaların dil struktur vahidləri dərəcəli obrazlar sistemi, birinci və ikinci intellekt obrazları və ikinci intellekt obrazları haqda “qrammatik formalar” arasındakı münasibətlər nəzərə alınacaqdır. Obyektiv aləmdə başlığı altında ətraflı danışılacaqdır. mövcud olan gerçəklik elementinin dərk olunması nəticəsin­ § 3. Qrammatik formalar də yaranan birinci intellekt obrazı, onun dildə əksi ilə yara­ F.Sössürün təbiri ilə desək, diaxron və sinxron linqvis- nan dil struktur vahidi və dil struktur vahidinin dərk olunması tikamn bəzi cəhətlərindən danışan L.V.Şerba qeyd edir ki, nəticəsində yaranan ikinci intellekt obrazı dərketmə aktları “sinxron linqvistikamn rolunun yetərincə qiymətləndirilmə- ardıcıllığı ilə izlənəcək, qrammatik formaların hər iki intel­ məsinin səbəbi nitq fəaliyyətində qrammatikanın roluna o lekt obrazının həm ənənəvi, həm də əks ardıcıllıqla mənimsə­ qədər də əhəmiyyət verilməməsidir. Bəzi tədqiqatçıların təs­ nilməsi qaydası nəzərdən keçiriləcəkdir. viri qrammatikanı qeyri-elmi fəaliyyət hesab etməsi, ən azı Qrammatik formaların yaranması. Tədqiq olunan dil­ ədalətsizlikdir: “nitq” faktları əsasında ümumi olanı, yəni,“dil lərdə qrammatik formaların yaranması və mənimsənilməsi sistemini” müəyyənləşdirmək, əslində, təklərin ümumiləşdi­ əks ardıcıllıqla cərəyan edən ikinci mənimsəmə üsulu əsasın­ rilməsi prosesidir ki, mahiyyət etibarı ilə bütün elmlər hər za­ da izah və şərh olunacağına görə, burada qrammatik forma­ man buna cəhd edir”1. Bu günə qədər Azərbaycan və türk dil­ ların ikinci intellekt obrazının, növbəti, “Qrammatik formala­ lərinin həm leksikası* 2 həm morfologiyası3, həm də sintaksisi4 rın mənimsənilməsi” adlı paraqrafda isə, onlarm birinci intel­ çox detallı şəkildə tədqiqatlara çəlb olunmuş, istər diaxron5, lekt obrazının yaranma mexanizmi, mahiyyəti və strukturu istərsə də sinxor aspektdə6 dəyərli əsərlər yazılmışdır. şərh olunacaqdır. Tədqiqatın bu hissəsi sadəcə türk dillərində deyil, ümu­ Müəyyən qrammatik məna yaratmaq məqsədilə konkret miyyətlə dilçilik elmində qrammatik formaların psixolinqvis- qrammatik şəkilçilərlə işlənən söz qəlibləri (leksik formal tik və ya linqvpsixoloji analizinə ilk cəhddir. Burada nümu­ konkret qrammatik şəkilçi) də bütün digər dil struktur vahid­ nələr Azərbaycan və ya türk dilindən verilsə də, əslində bu ləri kimi nitq ehtiyacından yaranmış, müstəqil gerçəklik ele­ tədqiqatın nəticələrindən sadəcə türk dillərinin deyil, ümu­ menti kimi dərk olunaraq yaddaşımıza həkk olunmuşdur. miyyətlə bütün aqlütinativ dillərin eyni istiqamət üzrə tədqi­ Amma bununla belə, qrammatik formaların yaranması leksik və leksik-qrammatik formaların yaranması qədər qısa və asan yolla baş verməmişdir. 'Щсрба Л.В. Языковая система и речевая деятельносгь.Ленинград. Наука, 1974, s 49. 2Həsənov H.Milasir Azərbaycan dilinin leksikası.Bakı“Bakı Universiteti”, 2000,334 s, Müxtəlif sistemli dillər, eləcə də türk dilləri üzrə aparı­ ’Xəlilov B.Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyasi.il hissə, Bakı., 2003, 340 s. lan müşahidə və araşdırmalar dilin istənilən səviyyəsinə aid 4 Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2000,496 s. 5 Besim Atalay. Türkçe’de kelime yapma yolları. İstanbul, 1956,342 s. 6 Ergin Muharrem. Türk Dilbilgisi, İstanbul, 1958,462 s. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 75 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 74 Mayıl В. ƏSGƏRÖ V.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ... mexanizminin linqvopsixoloji modeli _____ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 olan struktur vahidlərinin bütün dillərdə eyni prinsip və üsul­ qədərki dövrdür və onların yazılı mənbələrdə mövcud olması larla yarandığııu söyləməyə əsas verir. az inandırıcı görünür. Dilin ilkin qolunu təşkil edən şifahi nitqin leksik, lek­ Əlbəttə ki, ilkin nitqin məhz bu sözlərdən ibarət olduğu sik-qrammatik, qrammatik formalar ardıcıllığı ilə yaranması və ya bu ardıcıllıqla söyləndiyi qəti şəkildə iddia oluna bil­ və təkamül etməsi fikri, demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tə­ məz. Böyük ehtimalla bu cür izahat prosesində güclü şəkildə rəfindən qəbul olunur. Belə ki, diaxron aspektdə aparılan ək­ mimika, əl qol hərəkəti, səs və hərəkət təqlidindən istifadə sər tədqiqatlar və məntiqi araşdırmalar ilkin dil struktur va­ olunmuşdur. hidlərinin leksik formalardan ibarət olduğunu göstərir. Şübhəsiz ki, yaranan ilkin nitqdə məhz bu sözlər işlənil­ Mövcud tədqiqatların gerçəkliyi şübhə altına alınsa be­ məmiş, çox güman ki, mən, sən, o əvəzliyinin hen. min, sen, lə, yalnız düzgün məntiqə əsaslanmaqla dil və ya nitqin ilk sin, ol kimi , heyvan, ox, daş isimlərimn amba, ok, taş kimi , əvvəl leksik formalardan ibarət olduğunu söyləmək mümkün­ qov, vur, tut fellərinin qo, ur, dut kimi3 daha qədim variant­ dür. Yəni, ulu əcdadlarımızın nitqinin ilkin variantının yalnız larından istifadə olunmuşdur. Amma bununla belə, istənilən leksik vahidlərdən ibarət olması fikri heç bir şübhə doğur­ halda, nümunə kimi verilmiş nitqin anlaşılması mümkündür mur. Çox güman ki, dilin yenicə təşəkkül tapdığı zamanlarda və türk toplumunun inkişafının müəyyən bir dövründə onun qəbilə başçısı və ya baş ovçu ov planım öz qəbiləsindən olan nitqi məhz bu tip cümlələrlə, daha doğrusu söz qrupları ilə digər ovçulara belə izah etmişdir: “Mən heyvan qov. Sən hey­ ifadə olunmuşdur. van ox vur. Sən heyvan daş vur. Sən heyvan tut... ”. Bu nitq Toplumun inkişafının müəyyən mərhələsində (məsələn, söyləmlərində sadəcə ovçuların rol bölgüsü verilmiş, on­ bir-neçə əsr və ya min il sonra) onun nitqi yalnız leksik va­ lardan hər birinin konkret funksiyası qeyd olunmuşdur. hidlərdən ibarət olmamış bu nitqdə dolğunluq yaratmaq, ifa­ Əslində bu tip nümunələrin qədim yazılı mənbə və abi­ də dəqiqliyinə nail olmaq üçün polifunksional leksik-qram­ dələrdən götürülməsi daha düzgün, məntiqi və inandırıcı matik formalardan da istifadə olunmuş, yuxarıda verdiyimiz olardı. Heç bir abidə və mənbəyə istinad etmədən şərti olaraq nümunə təxminən bu şəklə düşmüşdür: “Mən heyvan qov dur bu nümunələri verməyimizin iki əsas səbəbi vardır. mən. Sən heyvan ox vur dur sən. Sən heyvan daş vur dur sən. Birinci və ən başlıca səbəb odur ki, eyni məzmunu və Sən heyvan tut dur sən ”. ya fikri əks etdirməklə bu üç ardıcıl mərhələni tam şəkildə Toplumun inkişafının daha sonrakı mərhələlərində isə əks etdirən yazılı mənbələr mövcud deyil və ya ən azı bizə onun nitqində leksik və leksik-qrammatik formalarla yanaşı 123 məlum deyil. Müxtəlif məzmunlu mətnlər üzrə bu mülahizə­ nin şərhi isə fikrin yayınmasına, məntiqi sıranın pozulmasına 1 Rzasoy S. Oğuz mifinin paradiqmaları. Baki. “Səda”, 2004, 200 s. səbəb ola bilər. İkinci səbəb isə odur ki, sırf leksik formalar­ 2 Насилов Д.М. Структур3 времен индикатива в древнеуйгурском dan ibarət nitq söyləmlərinin yaranma dövrü, əsasən yazıya- языке (по памятникам уйгурского языка). АКД, Москва, 1963, 21с. 3 Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin leksikası. Bakı. “Nurlan", 2004.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 76 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 77 M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli _____ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 artıq söz formaları arasındakı əlaqə və münasibətləri əks et­ formaların əmələgəlmə yollarmdandır. Əslində bu kimi halla­ dirən formalar, yəni, polifunksional qrammatik formalardan rın mövcudluğu nitq söyləminin yaranmasındakı evristikliyi da istifadə olunmuş, daha sonrakı mərhələlərdə polifunksio­ bir daha təsdiq edən faktlardır ki, bu haqda nitqin yaranması nal formalar da diferensiallaşmış və yuxarıda verdiyimiz nü­ və mənimsənilməsi mexanizmini şərh edərkən danışmaq da­ munə təxminən bu şəklə düşmüşdür: “Mən heyvam qovuram, ha doğru olacaqdır. Verilən nümunələr əsasında bu zəncirin sən oxla vurursan, sən daşla vurursan, sən tutursan...”. Bura­ son həlqəsini təşkil edən qrammatik formaların ilkin yaranma da qrammatik formaların yaranması ilə yanaşı, diqqəti cümlə­ sxemini çox ümumi şəkildə də olsa, bərpa olunmuş hesab edə nin quruluşunda baş verən dəyişkənliklərə yönəltmək də yeri­ bilərik. Bununla belə, qrammatik formaların psixolinqvistik nə düşər. “Sadə cümlələr tarixin ən qədim dövrlərində yaran­ analizinə keçməmişdən əvvəl daha bir neçə məsələni də nə­ mış, zaman keçdikcə inkişaf edərək mürəkkəbləşmiş, təkmil­ zərə almaq lazımdır. Birincisi, istər aqlyutinativ, istərsə də flektiv dillərdə minlərlə dil struktur vahidi ilə təmsil olunan ləşmişdir ...mürəkkəb cümlənin inkişafında birinci mərhələni qrammatik formaların hər birinin ilkin yaranma sxemini bər­ labesiz mürəkkəb cümlə təşkil edir, ... tabeli mürəkkəb cüm­ pa etmək heç də asan deyil. Qədim və ən qədim dövrlərdə lələr ədəbi yazı dilinin inkişaf etdiyi dövrdə meydana gəlmiş­ baş vermiş dəyişkənlikləri dəqiqliklə əks etdirə biləcək heç dir”1. bir mənbə yoxdur. Digər tərəfdən, əksər dəyişkənlik və çev­ Göründüyü kimi, diaxron aspektdə aparılan çoxsaylı rilmələr yazıya qədərki dövrlərdə baş vermişdir və bu səbəb­ tədqiqat əsərlərinə istinad etmədən, yalnız məntiqi analizlərə dən belə mənbələrin olması ehtimalı belə yoxdur. əsaslanmaqla da dil və nitqin leksik, polifunksional leksik- İkincisi, ilkin yaranma sxemi bərpa olunan qrammatik qrammatik, polifunksional qrammatik, diferensial qrammatik formaların gerçəklik elementinin real obrazına ekvivalent formalar xətti ilə inkişaf edərək zənginləşməsi sxemini bərpa olan həm birinci, həm də ikinci intellekt obrazında elə böyük etmək mümkündür. dəyişkənlik, çevrilmə və yeniləşmələr baş vermişdir ki, onla­ Ümumi cümlə strukturunda baş verən dəyişmələr, mo- rın ilkin variantda dərk olunmuş obrazları ilə hal-hazırda ma­ dallıq və predikativliyin yenidən təşkili, ilkin predikativ mər­ lik olduqları obrazlar arasında uzaq bənzərlikdən başqa heç kəzlərdən bəzilərinin zəifləyərək ikinci dərəcəli mərkəzlərə çevrilməsi və ya ümumi cümlə strukturuna ikinci dərəcəli ye­ bir eyniyyət yoxdur və ola da bilməz. Əks halda, onlar qram- ni predikativ mərkəzlər daxil etməklə onların genişləndiril­ matıkləşə bilməzdilər. məsi, eləcə də cümlə predikativliyinin intonasiya və digər fo- Amma bütün bunlara baxmayaraq, qrammatik formalar netik vasitələrin köməyi ilə yaradılması qrammatik forma­ dil struktur vahidləri kimi mövcuddur və nitq prosesində on­ ların, yəni, sintaktik və fonetik-sintaktik səviyyəli qrammatik lardan aktiv şəkildə istifadə olunur. Bu gün istifadə olunan qrammatik formaların ilkin əmələ gəlmiş olduqları leksik (və ya leksik-qrammatik) formaların birinci və ikinci intellekt ob­ 1 Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi. Bakı,“M aarif’,1968. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 78 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 79 M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 razları ilə birbaşa bağlılığı yoxdur və qrammatik formaların bilməzdik. dərk olunması müstəqil şəkildə baş verir. Burada L.V.Şerba- Deməli, baş beynimizdə müstəqil dil struktur vahidi ki­ nın bir mülahizəsini yada salmaq yerinə düşər: “Qrammatika mi gerçəklik elementi mahiyyəti daşıyan hər bir şəkilçi va­ nitq fəaliyyəti ilə bağlı qaydalar toplusudur ...və danışan şəxs riantının dərk olunması nəticəsində yaranmış ikinci intellekt ifadə etmək istədiyi fikrə uyğun deyimlər formalaşdırarkən obrazı mövcuddur. ona əsaslanır. Əgər bizim linqvistik təcrübəmiz qrammatika Artıq yuxarıda qeyd etdik ki, dilin ilkin təşəkkülü pro­ adlandırdığımız sistem şəklində formalaşmış olmasaydı, eşit­ sesində qrammatik və leksik-qrammatik formalar leksik for­ diklərini təkrarlayan və başa düşən tutuquşundan bizim heç malardan yaransa da, onların birinci və ikinci intellekt obraz­ bir fərqimiz olmazdı'.Yuxarıda leksik formaların müstəqil larında ümumi bənzərlikdən başqa heç bir eyniyyət yoxdur. şəkildə mövcud olan tam müstəqil birinci və ikinci intellekt Burada haqqında danışılan mənsubiyyət şəkilçiləri, elə­ obrazlarının, leksik-qrammatik formaların okkazional şəkildə cə də ismi və feli xəbər formaları ilə işlənən şəxs sonluqları meydana çıxan, bu ehtiyac ödənildikdən sonra yox olan və tarixən onların əmələ gəlmiş olduğu şəxs əvəzlikləri ara­ birinci intellekt obrazının olduğunu gördük. İndi də dərketmə sında ikinci intellekt obrazları baxımından müəyyən bənzər­ prosesində qrammatik formalarla bağlı yaranan birinci və liklər vardır. Bu bənzərliyin özü belə yalnız dilçilərin müşa­ ikinci intellekt obrazlarının yaranma və mənimsənilmə me­ hidə edə biləcəyi bir bənzərlikdir. Bu və ya digər dillərdə da­ xanizmini izləməyə çalışaq. nışan milyonlarla insanlar, yəni, həmin dillərdəki bu və ya İlk növbədə onu qeyd edək ki, digər dil struktur vahid­ digər qrammatik və ya leksik-qrammatı'k formaları dərk edib ləri kimi qrammatik, o cümlədən leksik-qrammatik formalara onlardan öz nitqində aktiv şəkildə istifadə edənlər isə, yalnız və kateqoriyalara aid olan bütün şəkilçi variantları da ayrı-ay­ dilçilər deyildir. rı olmaqla dərk edilmişdir. Bundan başqa bəzi qrammatik və ya leksik-qrammatik Yəni, qrammatik forma olan şəxs kateqoriyasının bütün formaların tarixən əmələ gəlmiş olduğu leksik formalar nəin­ şəkilçiləri, o cümlədən birinci şəxs üzrə -ım,-m, -ımız4,-mız4', ki digər şəxslərə, hətta bəzən dilçilərə də məlum olmur. Mə­ ikinci şəxs üzrə -m4,-n,-mız4,-nız4, üçüncü şəxs üzrə -ı4,-sı4,- sələn, isimlərdə hal şəkilçilərinin, sifətlərdə dərəcə şəkilçilə­ larf şəkilçiləri, və yaxud da, leksik-qrammatik forma olan rinin, fellərdə xəbər forması yaradan müxtəlif şəkilçilərin ta­ substantiv fel formalarının -maq2,-ma şəkilçiləri və s. müstə­ rixən əmələ gəlmiş olduğu leksik vahidləri müəyyənləşdir­ qil gerçəklik elementləri kimi dərk edilərək ikinci intellekt mək heç də asan deyildir. obrazı şəklində yaddaşımıza həkk olunmuşdur. Əks halda, bu Aparılan eksperimentlər sübut edir ki, ismi sifətdən, və ya digər sözə lazım gələn şəkilçi variantını düzgün artıra zərfi saydan ayırmağı bacarmayan, tamamlıqla təyinin adını isə bir vaxtlar eşitmiş olduğunu böyük çətinliklə yada salan dil daşıyıcıları, eləcə də dilçiliklə bağlı oxuduğu “ən böyük Щерба Л.В.Языковая система и речевая деятельность. Ленинград., 1974, с.47-48. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 80 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 81 M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Tiirk dillərinin tarixi-müqayisəli teksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 elmi kitab” rus məktəbinin 8-ci sinfində oxuyarkən hərdən Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, əgər ikinci intellekt qiymət almaq üçün vərəqlədiyi “rus dili” dərsliyi olan qeyri- obrazlarının yaranmasından sonra keçən qısa vaxt ərzində ob­ dil daşıyıcıları Azərbaycan və türk dilində, demək olar ki, ək­ yektiv aləmdə mövcud olan gerçəklik elementi haqqında mə­ sər qrammatik forma və kateqoriyalan düzgün dərk edə və lumat daxil olmazsa və həmin gerçəklik elementinin real ob­ onları yerli-yerində işlədə bilmişlər. razına ekvivalent olan birinci intellekt obrazı yaranmazsa, 2001-ci ilin yanvar-iyun aylarında “Fortuna Lux” tərcü­ qismən qısa bir vaxtdan sonra dil struktur vahidinin dərk mə və dil öyrənmə mərkəzində bir ukraynalı, bir alman və üç olunması nəticəsində yaranmış ikinci intellekt obrazı da unu­ rus dinləyici ilə ayn-ayrılıqda tərəfimizdən apanlan eksperi­ dulur1. Linqvopsixoloji problemlərə həsr olunan bəzi araşdır­ ment dərslərin nəticələri göstərir ki, qrammatik formanın mə­ malarımızda qeyd etmişdik ki, dərk olunan gerçəklik ele­ nimsənilib düzgün şəkildə işlədilə bilməsi üçün həmin forma­ mentlərinin tipindən asılı olmayaraq onlarla bağlı bütün dərk­ ların tarixən əmələ gəlmiş olduğu leksik forma ilə əlaqəsini etmə və təfəkkür prosesləri analoji vahidlər vasitəsilə, analoji bilib-bilməməyin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. ardıcıllıqla cərəyan edir* 2. Həmin fikri davam və inkişaf etdi­ Deməli, müasir dillərdə mövcud olan qrammatik forma­ rərək belə deyə bilərik ki, potensial olaraq hiss orqanlarına ların dərk olunması mexanizmini onların tarixən əmələ gəl­ təsir imkanına malik olan və olmayan, dildə əks olunan və miş olduğu leksik formaların dərk olunması mexanizmi ilə olunmayan bütün gerçəklik elementləri ilə bağlı bütün dərk­ əlaqələndirmək və ya eyniləşdirmək heç bir halda düzgün nə­ etmə və təfəkkür proseslərinin həm appelyativ vahidləri, həm ticə verə bilməz. də cərəyan ardıcıllıqları tam identikdir. Qrammatik formaların mənimsənilməsi. Qrammatik formanm birinci intellekt obrazı haqqında Qrammatik formalar bu və ya digər şəxs tərəfindən dərk danışmazdan əvvəl, ona ekvivalent olan gerçəklik elementini olunarkən və ya mənimsənilərkən mahiyyət etibarı ilə eyni digər tipdən olan gerçəklik elementləri ilə müqayisəli şəkildə olan, sadəcə, cərəyan ardıcıllığı ilə fərqlənən iki mənimsəmə nəzərdən keçirməyə ehtiyac duyulur. Klassik psixolinqvisti- üsulundan istifadə edilir. Əks ardıcıllıqla cərəyan edən ikinci kanın stimul-reaksiya, stimul-oppozisya-reaksiya kimi əsasla­ dərketmə və ya mənimsəmə üsulunda, ilk növbədə, dilin rına istinadən gerçəklik elementinin üç tipini fərqləndirmək müasir səviyyəsində mövcud olan qrammatik formanın şəkli mümkündür: 1) birbaşa fizioloji hiss orqanlarına təsir edə bi­ əlaməti və ya maddi hissəsi ilə, başqa sözlə desək, dil struk­ lən və dildə əks olunan gerçəklik elementləri (məs.: “kitab” tur vahidi ilə tanışlıq baş verir (məsələn, türk dilində -da,-də,- ta, -tə şəkilçisi ilə düzələn qrammatik formanm olması haq­ 'Əsgərov M.B.Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar.Elmi -axtarışlar, qında məlumat daxil olur). Bu zaman dinləyicinin beynində AMEA Folklor institutunun elmi toplusu, XV buraxılış, Bakı, 2006, s. 111-115. bu dil struktur vahidlərinin hər birinə ekvivalent olan ikinci 2 Əsgərov M.B. Dərketmə və təfəkkürün vahidləri. Azərbaycan Dövlət intellekt obrazları yaranır. Pedaqoji Universitetinin “Xəbərlər”i,Humanitar elmləri seriyası,Bakı, №4, 2006,s.l 15-119. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 82 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 83 May ıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 kimi); 2) birbaşa fizioloji hiss orqanlarına təsir edə bilməyən, yenidən beyin aparatı ilə birləşdikdə qazanır. İnsanın beyin amma dildə əks olunan gerçəklik elementləri (məs.:“xəyal” aparatından kənarda mövcud olan forma və ya nitq mənasız kimi); 3) birbaşa fizioloji hiss orqanlarına təsir edə bilən, am­ səsdən və ya işarələr zəncirindən başqa bir şey deyildir. ma dildə əks olunmayan (məs.: “üst dodaqdakı kanalcıq” ki­ Dillərin müasir səviyyəsində ilk baxışdan elə görünə bi­ mi). lər ki, qrammatik formaya ekvivalent olan birinci sıra ger­ Təbii ki, klassik psixolinqvistik mövqedən yanaşmaqla çəklik elementi həmin formanın şəkli əlamətidir, yəni, cəmlik gerçəklik elementinin başqa tiplərinin də olduğunu iddia et­ məzmunu ifadə edən qrammatik formaya ekvivalent olan mək mümkün deyil. Çünki mövcud meyarlar sadəcə bu üç əsas gerçəklik elementi məhz -lar,-lər şəkilçisidir. Belə dü­ tipi fərqləndirməyə imkan verir. Meyar yetərsizliyi və naqis­ şünmək, əlbəttə, yanlışdır. liyi səbəbindən klassik psixolinqvistika bir sıra çatışmazlıqla­ Dərk olunma və ya mənimsənilmə üsulundan asılı ol­ ra yol vermiş və o cümlədən dil struktur vahidlərinin müstə­ mayaraq qrammatik formanın şəkli əlaməti bu formanın ikin­ qil gerçəklik elementləri olmasım nəzərə almamışdır. ci intellekt obrazına ekvivalent olan ikinci sıra gerçəklik Klassik psixolinqvistika bazasında yaranıb, özünü onun elementidir. Başqa sözlə desək, cəmlik məzmununu dildə və varisi və üçüncü pilləsi və ya yeni məktəbi elan etsə də, mə­ ya nitqdə ifadə edən -lar, -lər şəkilçisi bu formanın ikinci in­ sələnin linqvistik yönünü, demək olar ki, əhəmiyyətsiz bir tellekt obrazına ekvivalent olan gerçəklik elementidir. şey hesab edib bir tərəfə atan nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi prob­ Biz insanlar cəmiyyətin fərdi kimi daima nitq vasitəsi lemi həll etmək əvəzinə, dili dərketmə və təfəkkür proseslə­ ilə ünsiyyətdə olduğumuza görə, bizə elə gəlir ki, qrammatik rinin içində əritməklə bu problemin həllindən yan keçmişdir. formanın birinci intellekt obrazı təfəkkürümüzdə, düşüncə­ Əslində isə hər bir dil struktur vahidi öz-özlüyündə mizdə izahedici mətn formasında mövcuddur. Eyni qaydada ikinci sıra gerçəklik elementidir1. Dillərin sinxron səviyyəsin­ “xəyal”, “fikir”, “düşüncə” kimi mücərrəd isimlərin birinci də , qrammatik formalar müstəqil gerçəklik elementi kimi intellekt obrazını da izahedici mətn formasında təsəvvür edi­ məhz dil struktur vahidləri arasında mövcuddur. rik. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu mətnin özündə belə həmin Dil struktur vahidlərini obyektiv aləmin birbaşa təbiət leksik və ya qrammatik formanın bütün xüsusiyyət və çalar- tərəfindən yaradılan əşyalar, varlıqlar, faktlar, hadisələr kimi larını əhatə edən bitkinlik, hərtərəflilik yoxdur. Bu mətn bi­ birinci sıra gerçəklik elementləri arasında axtarmaq, yumşaq rinci intellekt obrazı yox, onun bəzi cəhətlərinin dil güzgü- desək, sadəlövhlük olardı. Çünki dil struktur vahidi aktiv bir sündəki əksinin sözlərlə ifadəsidir. Həmin xüsusiyyətləri nə sistemin vahidi olaraq insanın beyin aparatı vasitəsilə yaradı­ qədər çox saysaq da, bu mətni nə qədər uzatsaq da, bizə elə lır və həmin aktiv sistemin aktiv vahidi xüsusiyyətini məhz gəlir ki, həmin leksik və ya qrammatik formanın tam təsvirini verə bilməmişik. 'Daha ətraflı bax:Əsgərov M.B.Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. “Tədqiqlər". AMEA Kənardan bizi müşahidə edənlər də dediyimiz sözlərə Dilçilik institutu,Bakı,“Elm”, 2004, N 2, s. 60-64. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 84 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 85 Maytl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma va manimsanilmə AMEA N asimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dillari şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillarinin tarixi-mü qayisəli leksikalogiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 istənilən vaxt və istənilən məzmunda, həmişə nə isə daha bir larda deyilənlərin məhz bu şəkildə baş verməsi məqbul sayıla xüsusiyyət əlavə edə bilir. bilər. Amma heç bir təhsili, savadı olmayan, “isim” deyəndə Bu, bir tərəfdən onu göstərir ki, dərk olunmuş heç bir öz adını, “sifət” deyəndə özünün üz cizgilərini, “xəbər” de­ gerçəklik elementi ilə bağlı, hətta gündə yüz dəfə təmasda yəndə televiziya xəbərlər proqramını düşünən 81 yaşlı qoca olduğumuz kitab, dəftər, qələm kimi maddi sahəyə malik ger­ da, əlifbanın ilk hərfini belə tanımayan 4-5 yaşlı körpə də, çəklik elementlərinin bütün çalar, məzmun və xüsusiyyətlə­ demək olar ki, bütün qrammatik formalardan təxminən bizim rini əhatə edən bitkin, hərtərəfli məlumata malik deyilik. qədər dəqiq və düzgün istifadə edir. Bu kontingent tərəfindən İkinci bir tərəfdən də sübut edir ki, həmin əşyalarla bağlı ən müvafiq söz sıralarını yarada bilmək üçün lazım olan qayda­ zəngin məlumat belə müxtəlif insanlarda müəyyən cəhətləri ların mənimsənilmiş olması bir yana, sadəcə eşidilmiş olma­ ilə bir-birindən fərqlənir və istənilən vaxt onlara yeni ştrixlər sını düşünmək belə inandmcı deyil. əlavə oluna bilər. Çünki dərketmə və mənimsəmə prosesləri Bu səbəbdən,C.Millerə bəslədiyimiz bütün rəğbətə bax­ gerçəklik elementlərinin bütün çalar, məzmun və xüsusiyyət­ mayaraq, qeyd etməliyik ki, qrammatik formanın mənimsə­ lərini tam əhatə edən bitkin, hərtərəfli məlumat əsasında de­ nilməsi prosesi ilkin mərhələdə qaydalar vasitəsilə deyil, az­ yil, ən aparıcı və başlıca xüsusiyyətlər əsasında gerçəkləşir və yaşlı uşaqlarda olduğu kimi yanlış və doğru analogiyalar əsa­ həmin gerçəklik elementi haqqında olan bu məlumat, gerçək­ sında baş verir. Həmin formadan hər növbəti istifadə isə, il­ lik elementi ilə hər yeni təmas əsasında daha da zənginləşir. kin mərhələdə əldə edilmiş təcrübənin dəqiqləşdirilməsi və Əgər belə olmasaydı, dərketmə və mənimsəmə prosesləri heç təkmilləşdirilməsi qaydası ilə reallaşır. bir zaman həyata keçə bilməzdi. C.Millerə görə, qrammatika Məhz bu səbəbdəndir ki, yeni dil açan körpələr ilkin və ya dil sistemi baxımından bizim mənimsədiyimiz bəlli söz mərhələdə “al” əvəzinə də, “ver” əvəzinə də “ah” (yəni,“al”) sıraları deyil, miivafıq söz sıralarını yarada bilmək üçün la­ deyir,“sənin” söylədiyi tərzdə də “mənin” (“mənim” əvəzinə) zım olan qaydalardır1. söyləyir. Sonradan böyüklərin yardımı, dəfələrlə təkran və Məsələyə C.Millerin mövqeyindən yanaşsaq, belə de­ uşağa təkrarlatması nəticəsində həmin formanın düzgün ana­ məliyik ki, müvafiq söz sıralarını yarada bilmək üçün lazım logiyası formalaşdırılır. olan qaydalar qəbul edilir, beyin aparatının köməyi ilə trans­ Eksperiment və təcrübələr göstərir ki, bəzi formaların formasiya olunaraq qrammatik formanın birinci intellekt ob­ yanlış və ədəbi dil normalarından fərqli şəkildə işlədilməsi razı şəklində modullaşır və mənimsənilir. O halda izah edil­ halı təhsili olmayan yetkin yaşlı insanlarda bütün ömrü boyu məsi lazım gələn növbəti bir paradoksla qarşılaşırıq. Belə ki, müşahidə olunur. Yəni, onlar həmişə öz dialekt və ya şivəsin­ müasir yetkin insanlarda, böyüklərdə və məktəb yaşlı uşaq­ də danışırlar. Hətta ali fıloloji təhsil almasına baxmayaraq doğulub böyüdüyü regionun ləhcəsi ilə danışan insanlara da rast gəlirik. Bu bir daha sübut edir ki, bütün formaların o 'Миллер Дж.,Галантер Е.,Прибрам К.Планы и структура поведения. М., 1965,с. 30.

Qıpçaq qrupu türk dillarinin leksikıısı, səhifə 86 Qıpçaq qrupu türk dillarinin leksikası, səhif а 87 Mayıl В. ƏSGƏROVSöz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 cümlədən də qrammatik formaların ilkin mənimsənilməsi ləşdikdə həmin intellekt obrazının ekvivalent olduğu gerçək­ analogiya prinsipi əsasında baş verir. Uzunmüddətli istifadə lik elementinin digər gerçəklik elementləri ilə əlaqə və müna­ nəticəsində daşlaşmış bu yanlışdan bütünlüklə yaxa qurtar­ sibətlərini əks etdirir. Ayrılıqda isə qrammatik formanın ger­ maq o qədər də asan olmur. Belə insanlar lazım gələndə öz çəklik elementi abstrakt təsəvvürdən başqa bir şey deyildir. nitqlərində bütün ədəbi dil normalarına, yəni, qrammatik və Məsələn, Azərbaycan dilində ismin yerlik hal şəkilçisi olan - sintaktik qaydalara əməl etsələr də, ekstremal vəziyyətlərdə da1 2 şəkilçisi ilə bağlı mövcud abstrakt təsəvvürlərdən bəziləri özlərindən asılı olmayaraq yenidən hafizələrinə həkk olmuş aşağıdakı kimidir: dialektizmlərə meyl edirlər. Belə yanlış analogiyalardan tam 1) Orta məktəbin ilk 4 sinfini oxumuş 81 yaşlı təqaüdçü azad olmanın yolu həmin yanlış analogiyanın doğru analogi­ Yaqub Abdullayevin abstrakt təsəvvürünə görə, “-da, - ya ilə əvəzlənərək eyni tərzdə “daşlaşdırılmasıdır” ki, bu da də artırılan söz, iş görən adamın yerini göstərir1”. gərgin əmək və diqqət tələb edən uzunmüddətli prosesdir. 2) Orta məktəb həcmində verilən abstrakt təsəvvürə görə, Qrammatik formaların birinci intellekt obrazı və ger­ İsmin yerlik halı əşya və ya hərəkərin yerini bildirir... - çəklik elementi, onların mahiyyəti və yaranma mexanizmi ilə da2 şəkilçisi ilə düzəlir”2. bağlı buraya qədər deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir qəra­ 3) Ali məktəb həcmində verilən abstrakt təsəvvürə görə, ra gələ bilərik: Qrammatik formaların birinci sıra, yəni, əsas “İsmin yerlik halı, başlıca olaraq yer məzmunu ifadə gerçəklik elementi ilkin mərhələdə alışqanlıq, vərdiş və ana­ edir. Bu halda işlənən sözlər ya iş və hərəkətin, ya da logiyalar əsasında formalaşan, sonrakı hər kontakt nəticəsin­ əşyanın yerini bildirir”3 və s. də dəqiqləşdirilən və təkmilləşdirilən abstrakt təsəvvürlərdir Müxtəlif mənbələrdən götürülmüş bu şərhlər bir daha ki, onların da dərk olunması nəticəsində həmin formaların bi­ sübut edir ki, bu və ya digər qrammatik formanın gerçəklik rinci intellekt obrazı yaranmış olur. elementi abstrakt təsəvvür olmaqla yanaşı, kommunikant Təbiidir ki, qrammatik formanın birinci intellekt obrazı kontingentindən və onlarda formalaşmış analogiyalardan asılı göz önündə canlandırılan və ya təsəvvür olunan heç bir real olaraq fərqliliklərə malikdir, daim dəyişir və inkişaf edir. Bu­ və ya vizual obraza ekvivalent deyil. Bu cəhəti ilə qrammatik nunla belə, həmin abstrakt təsəvvür, özünün aid olduğu kon­ formalar mücərrəd isimləri xatırladır. Amma onlardan fərqli tingent tərəfindən müvafiq qrammatik formadan lazımi sə­ olaraq qrammatik formaların birinci intellekt obrazına ekvi­ viyyədə istifadə oluna bilməsi üçün kafidir. valent olan gerçəklik elementi də müstəqil tam mahiyyəti da­ şımır. Hətta leksik-qrammatik formalar kimi müvəqqəti m üd­ 1 Abdullayev Yaqub Hacı oğlu, Oğuz rayon sakini, 81 yaşında. dət ərzində də müstəqil tam mahiyyəti qazana bilmir. 2 Nağısoylu M. Azərbaycan dili (Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinlə­ Qrammatik forma yalnız müstəqil tam mahiyyəti daşı­ yiciləri üçün dərslik). Zirvə yayın lari, 1999, s. 42. 3Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, III hissə, Bakı, yan digər (adətən leksik formaların) intellekt obrazları ilə bir­ “Maarif’, 1983,s.61 ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 88 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 89 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-mtiqayisəli leksikoloşiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 ______mexanizminin lingvopsixoloji modeli Eyni bir kateqoriyaya aid şəkilçilərlə düzələn bütün türk dilində “asansör ” sözünün həm yazılışı, həm də tələffü­ qrammatik formalar artırıldığı bütün kök və ya əsaslarda eyni zü dinləyiciyə çatdırılır ki, beləliklə, bu sözün ikinci intellekt məna çaları yaradır, yəni, bağlandığı əsas intellekt obrazına obrazı yaranmış olur. Həmin sözün birinci intellekt obrazı ilə ekvivalent olan gerçəklik elementi ilə digər gerçəklik ele­ əlaqəni təmin etməyin bir neçə üsulu vardır. Birincisi, həmin mentləri arasında mövcud olan eyni tipli əlaqə və münasibət­ qurğu haqqında mətn şəklində şərh verməklə, ikincisi, həmin ləri əks etdirir (məsələn, aşta, aşçıda, ekmekte, ekmekçide, qurğunun özünü və ya rəsmini göstərməklə, üçüncüsü, dinlə­ sütte, sütçüde və s.). yicinin ana dilində bu sözün qarşılığının “lift” olduğunu de­ Fonetik vahid və qaydaların, sintaktik forma və norma­ məklə. ların gerçəklik elementləri və intellekt obrazlan ilə yuxanda Göründüyü kimi, ikinci dilin öyrənilməsi ilə yaranan izah olunan qrammatik formalann gerçəklik elementləri və ikinci intellekt obrazının birinci intellekt obrazı ilə əlaqəsini intellekt obrazlan tamamilə identik olduğuna və hətta bu for­ təmin etmək üçün birinci dilin ikinci intellekt obrazından da ma, qayda və normalar qrammatik formalann bir növü oldu­ istifadə etmək mümkündür. Əcnəbi dilləri öyrənərkən leksik, ğuna görə, onların haqqında ayrıca danışmağa ehtiyac duy­ leksik-qrammatik və qrammatik formaların birinci intellekt muruq. İstər leksik, istər leksik-qrammatik, istərsə də qram­ obrazlan ilə əlaqə yaratmaq üçün adətən eyni prinsiplərdən, matik formaların dərk edilməsi, potensial olaraq həm birinci, əksər halda isə ana dilindəki ikinci intellekt obrazından və həm də ikinci dərketmə üsulu ilə baş verə bilər. onun vasitəsilə birinci intellekt obrazından istifadə edilir. Dillərin müasir səviyyəsində qrammatik formaların el­ Onu da qeyd edək ki, istənilən formanın öyrənilən müx­ mi şəkildə dərk olunması və ya mənimsənilməsi prosesi çox təlif dillərlə bağlı bir-neçə ikinci intellekt obrazı və onlara ek­ zaman əks ardıcıllıqla cərəyan edən ikinci dərketmə üsulu ilə vivalent olan fərqli dil struktur vahidləri olmasına baxmaya­ baş verir. Yəni, beyin aparatı vasitəsilə əvvəlcə dil struktur raq, beynimizdə bu forma ilə bağlı birinci intellekt obrazı tək vahidinin görünüş və səs obrazına ekvivalent olan ikinci in­ olur. tellekt obrazı və bundan sonra həmin formanın abstrakt tə­ § 4. Formaların dil struktur vahidləri kimi səvvür mahiyyəti daşıyan gerçəklik elementinə ekvivalent yaranma və mənimsənilmə mexanizminin olan birinci intellekt obrazı yaranır. Bu səbəbdən qrammatik modelləşdirilməsi formaların dərk olunması və ya mənimsənilməsi mexanizmi­ Dil struktur vahidlərinin yaranmasını şərtləndirən başlı­ ni ikinci dərketmə üsulu əsasında şərh etdik. Leksik formala­ ca amil insanın öz duyğu və düşüncələri, ətrafındakı gerçək­ rın ikinci üsulla dərk edilərək mənimsənilməsi halına əksərən lik elementləri haqqında məlumat vermək istəyi, eləcə də xarici dillərin öyrənilməsi prosesində rast gəlinir. Yəni, əv­ başqalarının duyğuları və ətrafındakı gerçəklik elementləri ilə vəlcə bu və ya digər formanın səs və görünüş obrazına ekvi­ bağlı düşüncələri haqqında məlumat əldə etmək ehtiyacıdır. valent olan ikinci intellekt obrazı təqdim olunur. Məsələn, Beyin fəaliyyətinin məhsulu olan dil psixolinqvistik mahiy­

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 90 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 91 Mayıl В. ƏSGƏROV.Sdz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 yət daşıdığına görə1 dil və dərketmə qarşı-qarşıya qoyulmuş lumat mübadiləsində olan şəxslər tərəfindən eyni şəkildə dərk güzgülər kimi biri digərində olanları əks etdirmək qabi­ edilmiş olmalıdır. Dil və onun struktur vahidləri bu dildə da­ liyyətinə malikdir2. Digər tədqiqatçılar tərəfindən “dərketmə nışan bütün şəxslərin ortaq ünsiyyət aləti olduğuna görə yeni və düşünmə fəaliyyətlərini reallaşdıran fövqəladə praqmem yaranan hər bir dil struktur vahidi bu dilin daşıyıcıları tərəfin­ və informem”3 statusu verilən dil və onun struktur vahidləri, dən də eyni şəkildə dərk edilməli və eyni şəkildə tanınma­ əslində bu qədər imkan və qabiliyyətə malik deyildir. lıdır. Bütün dil struktur vahidləri, yəni, leksik, leksik-qram­ A.Şaff effektiv ünsiyyət deyərkən məhz bu cəhəti nə­ matik, qrammatik formalar, həmçinin müstəqil gerçəklik ele­ zərdə tuturdu1. Əks təqdirdə, bir fərd və ya qrup tərəfindən menti kimi dərk olunan dil sisteminə aid qrammatik və sin- yaradılmış yeni dil struktur vahidi sadəcə bu fərd və ya qrup taktik norma, qanun və prinsiplər müstəqil gerçəklik element­ üçün müəyyən məna ifadə edəcəkdir. Həmin fərd və ya qru­ ləri kimi dərketmə nəticəsində nominal şəkildə, yəni, dərket­ pun aid olduğu dilin digər daşıyıcıları üçün yeni yaradılmış mə prosesinin pozulmayan, pozulması ehtimal belə edilmə­ bu dil struktur vahidi heç bir məna ifadə etməyən səslər və ya yən qaydaları əsasında və sinktual dərketmə yolu ilə yaran­ hərflər zəncirindən başqa bir şey olmayacaqdır. mış və mənimsənilmişdir. Bəzən mövcud dil struktur vahidinin yenisi ilə əvəz Nitqin yaranmasının unikal qaydalarından fərqli olaraq, edilməsi məqsədi ilə də yeni dil struktur vahidi yaradılır. Mə­ burada sərbəst və ixtiyari seçim, evristiklik, kommunikantın sələn, Türkiyədə dil devrimi adı altında bu dildəki ərəb və fərdiliyi haqqında danışmağa belə dəyməz. Əgər dil struktur fars sözlərini əvəz edən yeni türk sözləri yaradılmışdır. Bütün vahidlərinin mənimsənilməsi və ya yaradılması prosesində Türkiyədə bu sözlərin işlədilməsi təbliğ edilmiş və onların sərbəst və ixtiyari seçimə, evristiklikliyə, kommunikantın fər­ böyük əksəriyyəti dildə vətəndaşlıq hüququ qazana bilmişdir. diliyinə yol verilsəydi, o halda içərisinə tökülən maye qarışı­ Eyni prinsiplə Rusiyada fransız sözlərinin dildən çıxa­ ğı olan cisimləri mayedən ayırmağa xidmət edən qaba eyni rılması üçün çoxsaylı yeni sözlər yaradılmışdır. Əcnəbi dillə­ dili daşıyan şəxslərdən biri “süzqab”, digəri “süzəyən”, üçün­ rə aid sözlərin dildən çıxarılmasının nə qədər mütərəqqi ol­ cüsü isə “süzgəc” deyərdi. Bu halda eyni millət daxilində dil ması ilə bağlı polemika açmaq niyyətində deyilik. birliyinə nail olmaq mümkün olmazdı, nitq prosesi anlaşıl­ Amma bəzən müxtəlif dillərdə elə sözlərə rast gəlinir maz xaosa çevrilərdi, dil ümumiyyətlə yarana bilməzdi. ki, onların yeni sözlərlə əvəzlənməsi, bəlkə də, daha düzgün Qətiyyətlə deyə bilərik ki, dil struktur vahidi ən azı mə- olardı. Məsələn, ingilis dilində hərfi tərcüməsi “isti it” məna­ sı verən Hotdog sözü, türk dilində yemək adı olan Kadmbudu 1 Əsgərov M.B. Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. “Tədqiqlər”. AMEA Dilçilik institutu. köfie və s. Bakı. “Elm”, 2004, № 2, s. 60-64, 7 Əsgərov M.B. Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. “Elmi axtarışlar”, AMEA Folklor Instutunun elmi toplusu, XXV buraxılış, Bakı, “Səda” 2006, s. 111-115. Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. Ленинград, 1978, 106-107. 1 Шафф А. Введение в семантику. M. 1963. с. 344. Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin leksikası, səhifə 92 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 93 MayılB. ƏSGƏROV.Söz уз formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Birinci, ikinci və üçüncü tip leksik formalar, leksik- Mövcüd dil struktur vahidi olaraq formanın mə­ Proses qrammatik formalar, qrammatik formalarla bağlı şərh olunan­ nimsənilməsi lar əsasında dil struktur vahidlərinin yaranma və mənimsənil­ Üsul İkinci dərketmə üsulu mə prinsip və normalarını sxematik şəkildə müəyyənləşdir­ Akt 1 Nitq ehtiyacı mək, başqa sözlə desək, onların yaranma və mənimsənilmə Akt 2 dil struktur vahidi ilə kontakt qanunauyğunluqlarım modelləşdirmək mümkündür. Akt 3 ikinci intellekt obrazının yaranması İstər leksik, istər leksik-qrammatik, istərsə də qramma­ Akt 4 Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma tik formaların yaranması gerçəklik elementi ilə kontakt, ger­ Akt 5 Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə çəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi, birinci intellekt Yetkinlik yaşında yaranan ikidillilik, çoxdillilik şərai­ obrazının yaranması, nitq ehtiyacı, sinktual dərketmə prosesi, tində, yəni, ilkin öyrənilən doğma dildən sonra ikinci, üçüncü ikinci intellekt obrazının yaranması, dil struktur vahidinin ya­ və daha sonrakı dillərin öyrənilməsi prosesində formanın mə­ ranması ardıcıllığı ilə cərəyan edən birinci dərketmə üsulu ilə nimsənilməsi, əsas etibarı ilə birinci dilə aid formanın mə­ baş verir. Dil struktur vahidləri olan formanın yaranma mo­ nimsənilməsi mexanizmi əsasında və ikinci dərketmə üsulu delini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərə bilərik:______ilə baş verir, fərq sadəcə ikinci dilə aid formanın birinci dilə aid forma ilə qarşılaşdırılmasmdadır.______Proses Dil struktur vahidi olaraq formanın yaranması İkinci dilə aid dil struktur vahidi olan formanın Üsul Birinci dərketmə üsulu Proses mənimsənilməsi A k tl Gerçəklik elementi ilə kontakt Üsul İkinci dərketmə üsulu Akt 2 Gerçəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi A k tl Nitq ehtiyacı Akt 3 Birinci intellekt obrazının yaranması İkinci dilə aid dil struktur vahidi ilə tanışlıq və Akt 4 Nitq ehtiyacı Akt 2 onun birinci dilə aid dil struktur vahidi ilə qarşı- Akt 5 Sinktual dərketmə prosesi laşdırılması Akt 6 İkinci intellekt obrazının yaranması A k t3 İkinci intellekt obrazının yaranması Akt 7 Dil struktur vahidinin yaranması Akt 4 Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma Dildə artıq mövcud olan formaların mənimsənilməsi isə Akt 5 Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə nitq ehtiyacı, dil struktur vahidi ilə kontakt, ikinci intellekt Öyrənilən dildəki sözlərin doğma dildə qarşılığı olma- obrazının yaranması, gerçəklik elementi ilə birbaşa və ya do­ dıqda (məsələn, rus dilinə məxsus высказывание sözünün layısı ilə tanışlıq, birinci intellekt obrazının yaranması və ya Azərbaycan dilində tam qarşılığı yoxdur, Türk dilində qarşılı­ olunla birləşmə ardıcıllığı ilə cərayan edən ikinci dərketmə ğı isə söylemdn) ikinci dilə aid formanın mənimsənilməsi üsulu ilə baş verir. Dil struktur vahidləri kimi formanın mə­ prosesi eynilə birinci dilə aid formanın mənimsənilməsi sxe­ nimsənilmə modelini aşağıdakı kimi göstərə bilərik: mi ilə baş verir. Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 94 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 95 Mayıl В. ƏS GƏR OV. Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Səsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 NƏTİCƏ bas etməyə cəhdlər göstərilir. Dil struktur vahidi olan formaların linqvopsixoloji ana­ • Dil struktur vahidini dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə lizi aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: bağlı informasiya vermək ehtiyacı yaradır. • Behaviorizm və neobehaviorizm nəzəriyyələri, eləcə də • Dil struktur vahidi olan formalar aid olduğu ilkin və ya əsas nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi əsasında ilk baxışdan konkret gerçəklik elementinin dil güzgüsündəki əksi olmaqla yanaşı nitq, mətn və ya söyləmin şərhinə həsr olunan tədqiqat ikinci sıra gerçəklik elementidir. Onlar da əsas gerçəklik əsərlərində belə, sırf psixoloji problemlərin həlli birinci də­ elementləri kimi eyni dərketmə mexanizmi əsasında dərk rəcəli əhəmiyyət daşıyan məsələlər kimi ön planda dayanır. edilir və bu dərketmə nəticəsində yaranan ikinci sıra intel­ • Aparılan bütün psixolinqvistik araşdırmaların hər sətrində, lekt obrazı ilə yaddaşa qeyd olunur. hər cümləsində aydınca görünür ki, linqvistik problemlərə • Dil struktur vahidi olan leksik formalar müstəqil birinci sıra ikinci dərəcəli məsələlər kimi baxılır, onların həlli psixo­ gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan birinci intel­ linqvistik araşdırmalar baxımından o qədər də əhəmiyyət lekt obrazına, müstəqil söz şəklində ikinci sıra gerçəklik daşımır. elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına • Psixolinqvistikada ilkin meyar və ya appelyativ vahid ola­ malik olur. raq söz götürülür. Düşünmə və təfəkkür proseslərinin, dola­ • Dil struktur vahidi olan leksik-qrammatik formalar ok- yısı ilə də dərketmə prosesinin əsasında nitqin və ya dilin kazional şəkildə meydana çıxıb abstrakt təsəvvür mahiyyəti dayandığı iddia edilir. Belə bir mövqe, təbii ki, dilin və nit­ daşıyan birinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent qin adekvat analizinin önünə sədd çəkir. Belə ki, ilkin me­ olaraq müvəqqəti mahiyyət daşıyan birinci intellekt obra­ yar və appelyativ vahid əsasında prosesi izah etmək olar. zına, şəkilçi formasında ikinci sıra gerçəklik elementinə və Amma proses əsasında appelyativ vahid və ilkin meyarın ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. izahı mümkün deyil. • Dil struktur vahidi olan qrammatik formalar abstrakt təsəv­ • Məhz bu səbəbdəndir ki, psixolinqvistika öz tədqiqat ob­ vür mahiyyəti daşıyan birinci sıra gerçəklik elementinə və yekti olan nitqin yaranma və mənimsənilmə proseslərinin ona ekvivalent olan birinci intellekt obrazına, şəkilçi forma­ mexanizmini şərh edərkən yalnız psixoloji məsələlərə toxu­ sında ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent nur. Linqvistik məsələləri isə ümumiyyətlə şərh edə bilmir. olan ikinci intellekt obrazına malik olur. Buna görə də “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi nitq fəaliyyəti • Dildə adı da olan ilkin gerçəklik elementləri ilə bağlı baş prosesinin analizinə linqvistik mövqedən yox, sırf psixoloji beyində iki (əsas və ikinci sıra) gerçəklik elementi və iki mövqedən yanaşır”1 kimi açıqlamalarla bu çatışmazlığı ört- (birinci və ikinci) intellekt obrazından ibarət kodlar yaranır. Həmin gerçəklik elementi ilə bağlı hər cür təfəkkür və id­ rak prosesləri, o cümlədən düşünmə və kommunikasiya 1 Тарасов Е.Ф. Тенденции развитая психолингвистики. Москва «Наука», 1987, с.97. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 96 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 97 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi fəaliyyətləri bu kodlar vasitəsilə həyata keçirilir. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. III cildJJUı]uLj2012_ 14. Hazai G. Zur Frage der historischen Entwicklung der ƏDƏBİYYAT Personalendungen im Osmanisch-Türkisch//Studia turcica, Budapest, 1971, 226 s. 1) Azərbaycan və türk dilində 15. Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı. 1. Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün “Bakı Universiteti”, 2000, 334 s. dilçilik. Bakı, Mütərcim, 2010, 200 s. 16. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.Morfologiya. III 2. Besim Atalay. Türkçe’de kelime yapma yollan. İstanbul, hissə. Bakı, 1983, 320 s. 1956 17. İsrafılova S. Azərbaycan dilində informatika terminlərinin 3. Cəfərov C. Nitq hissələrində keçid prosesləri (Azərbaycan leksik-semantik təhlili.Bakı., 2006, 132 s. dili materialları əsasında). Bakı, 1983, 96 s. 18. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2000, 4. Cəfərov C. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, 1960 496 s. 5. Cəfərov S. Azərbaycan dilində sözdüzəldici və sözdəyişdi- 19. Mahmudov M.Ə.Ənənəvi dilçiliyə qeyri-ənənəvi baxış. rici şəkilçilər. Bakı, 1968, 107 s. AMEA-nın Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, №2-4, 6. Ergin Muharrem.Türk Dilbilgisi,İstanbul, 1958,462 s. Bakı, 2006, s. 101-113. 7. Əfəndiyev İ.R.Müasir Azərbaycan dilində qrammatik kate­ 20. Mahmudova R.D. Azərbaycan dilində şəkilçilərin omo- qoriyalar. NDA, Bakı, 1960, 46 s. nimliyi. NDA, Bakı, 1996, 24 s. 8. Əsgərov M.B. Dərketmə və təfəkkürün vahidləri. Azərbay­ 21. Məmmədli N. Alınma terminlər (1920-1995-ci illər). Bakı, can Dövlət Pedaqoji Universitetinin «Xəbərlər»i, Humanitar “Elm”, 1998,314 s. elmləri seriyası, Bakı, №4, 2006, s.l 15-119. 22. Məmmədov A.Mətnin yaranmasında formal əlaqə vasitələri­ 9. Əsgərov M.B. Dərketmənin mexanizmi. “Tədqiqlər ". nin sistemi. Bakı, “Elm”, 2001. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı,“Elm”,2006,№4,s.44-59. 23. Məmmədov İ. Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik, 10. Əsgərov M.B.Dilin psixolinqvistik mahiyyəti.Tədqiqlər. (Fel formaları əsasında). Bakı, 1985, 88 s. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı, Elm, 2004, №2, s.60-64 24. Məşədiyev Q. Müasir Azərbaycan dilində nitq hissələrinin 11. Əsgərov M.B. Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. semantikası. Bakı, 1998, 106 s. “Elmi axtarışlar”, AMEA Folklor İnstutunun elmi toplusu, 25. Mirzəzadə H.Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi. Bakı, XXV buraxılış, Bakı, Səda”, 2006, s.l 11-115. “Maarif’, 1968, 162 s. 12. Əsgərov M.B. Gerçəklik elementinin intellekt obrazları. 26. Mirzəliyeva M.M.Müasir Azərbaycan dilində felin məna Tədqiqlər. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı, Elm, 2003,№4, s. növləri və həmhüdud kateqoriyalar.ND,Bakı, 1976 39-43 27. Mirzəliyeva M.M.Türk dillərinin frazeologiyası,! c., Bakı, 13. Əsgərov M.B. Türk dillərində zaman formaları, adverbial fel 2009 formaları və onlar arasında funksional-semantik əlaqələr. 28. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel.Bakı, 1986,320 s. Bakı,“Elm”,2003,İkinci nəşr,s.65-76. 29. Nağısoylu M.Azərbaycan dili (Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün dərslik). Zirvə yayınları, 1999. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 98 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 99 MayılB. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikoloşiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 30. Rəcəbli Ə.Göytürk dilinin leksikası.Bakı.,2004,428 s. 45. Гумбольдт В. О различии организмов человеческого 31. Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı. “Bakı языка и о влиянии этого различия на умственное раз­ unversiteti”, 2002, 475 s. витие человеческого рода. Введение во всеобщее 32. Rüstəmov R.Ə.Filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi языкознание. Спб, 1859. с. 47. almaq üçün təqdim edilmiş elmi məruzə.Bakt, 1997,67s 46. Иванов С.Н. Курс турецкой грамматики. Ч. 1 .Ленинград, 33. Rzasoy S. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı,, 2004, 200 s. 1975, 100 с. 34. Sadıqova S. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri 47. Иванов С.Н. Курс турецкой грамматики. Ч.2.Ленин- problemləri. Bakı, “Elm”, 2002, 230 s. град,1977, 88 с. 35. Zeynalov F.R. Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi 48. Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. bölgüsü. Bakı, 1957, 64 s. Ленинград, Изд. «Ленинградского университета», 1978, 160 стр. 2) rus dilində 49. Колшанский Г.В. Соотношения субъективных и 36. Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной объективных факторов в языке. МЛ 975. стороны языка. Л., 1975 50. Климов Г.А. Фонема и морфема. Москва, 1967. 37. Баскаков Н.А. Категория наклонения и времени в 51. Миллер. Дж., Галантер Е. и Прибрам К. Планы и тюркских языках. Вопросы категорий времени и нак­ структуры поведения. Москва, 1965. лонения глагола в тюркских языках. Баку, 1968. 52. Насилов Д.М. Структура времен индикатива в 38. Баранников А.П.Сложновербальные глаголы хин­ древнеуйгурском языке (по памятникам уйгурского дустани. Ленинград, 1930. языка). АКД Москва, 1963, 21с. 39. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. М. 1958. 53. Орузбаева Б.Словообразование в киргизском языке, 40. Велиев К.Н.Аффиксы -кы в азербайджанском языке. Фрунзе, 1964. АКД Баку, 1974,22 с. 54. Пазухин Р.В. Учение К.Бюлера о функциях языка как 41. Выготский Л.С. Психология, изд. Апрель Пресс, попытка психологического решения лингвистических ЭКСМО - ПРЕСС, Москва, 2000. 1008 с. проблем .-“Вопросы языкознания”, 1963. 42. Выготский Л.С. Избранные псхологические иссле­ 55. Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в дования, М. 1956. азербайджанском языке, Москва, 1962, с. 449. 43. Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: 56. Сеченов И.М. Рефлексы головного мозга. Санкт Глагол(на материале староанатолийского языка). Петербург, 1866. Ленинград, 1990, 168 с. 57. Тарасов Е.Ф. Тенденции развития психолингвистики. 44. Гузев В.Г.Система тюркских словоизменительных ка­ Москва «Наука», 1987. 58. Харитонов Л.Н. Залоговые формы в якутском языке, тегорий в фукционально-семантическом аспекте. Дмс- сертация на соискание ученой степени доктора М.,Л„ 1963. филологических наук. Ленинград, 1986, 356 с. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 100 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 101 Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə ______mexanizminin linqvopsixoloji modeli______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 59. Чесноков П.В. Основные единицы языка и мышления. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Ростов, 1966. Şəkər Əbdülkərim qızı ORUCOVA 60. Чикобава А.С. К вопросу о взаимоотношении мышления и речи в связи с ролью коммуникативной функции, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent “Язык и мышление ”, М.1967. 61. Шафф А. Введение в семантику, М., 1963, 382 с. QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ 62. Щерба Л.В.Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, 1974, 428 с. ETNONİMLƏR tnik proseslərin inkişafının müasir dövrdəki vəziy­ yətinin dərindən öyrənilməsi bütün dünya dilçili­ yində olduğu kimi türkologiyada, o cümlədən E Azərbaycan dilçiliyində də geniş vüsət almağa başlamışdır. Buna görə də bir çox dünya xalqları arasında etnik müna­ sibətlərin aydınlaşdırılması təkcə etnoqrafiya və etnososio- logiya elmlərinin deyil, etnolinqvistikanın da qarşıya qoy­ duğu vacib məsələlərdəndir. Ayn-ayrı zaman kəsiklərində görkəmli dilçilərin etnolinqvistikaya həsr etdikləri çoxsaylı əsərlərdən də görünür ki, müasir etnik proseslərin müstəqil­ lik şəraitində də öyrənilməsi (proqnozlaşdırılması), müxtə­ lif xalqların tarixi-genetik baxımdan bir-birinə yaxınlaşma­ larının izlənilməsi və etnosların mədəni inkişafının daha dərindən təhlili zəruridir. Bu baxımdan qıpçaq qrupu türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində də etnonimlə­ rin müqayisəli şəkildə araşdırılaraq üzə çıxarılması və təd­ qiqi çox məqsədəuyğundur. Çünki türkdilli xalqların etno- genezinin araşdırılması, etnonimlərin üzə çıxarılaraq dərin­ dən öyrənilməsi türkologiyada mühüm yer tutur və bu mə­ sələ bu gün də öz həllini gözləyən aktual problemlərdəndir. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, türkologiyada sırf etnonimlə­ rə həsr olunan əsərlər çox azdır. XX əsrin son onilliyində V.U.Maxpirov yazırdı: “Türkoloji tədqiqatlarda xalqların tarixi kökləri, etnogene- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 102 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 103 _____ Şəkər OR UCOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l cild, Bakı, 2012 zinin araşdırılması mühüm yerlərdən birini tutur və bu mə­ sələ türkologiyada bu gün də öz həllini gözləyir”.1 Təəssüf­ məsinin rolu əvəzolunmazdır. O da inkaredilməz həqiqətdir lə qeyd etmək istərdik ki, D.Aytmuratov* 2, M.Zəkiyevin3 ki, qeyd olunan bütün bu məsələlər çox geniş olub, dilçilik, əsərləri istisna olunmaqla, demək olar ki, türkologiyada bu coğrafiya və tarixi əhatə etdiyindən bu sahədə biliklərin da­ barədə müqayisəli tədqiqat yox dərəcəsindədir. Doğrudur, ha da dərinləşdirilməsini tələb edir. türk etnonimiyasının bəzi məsələləri N.A.Nikonovun4, A.İ. Etnonimlərin araşdırılması ilə Azərbaycan xalqının, Popovun5 tədqiqatlarında öz əksini tapsa da, bunu ümumi eləcə də digər türkdilli xalqların təşəkkül mərhələləri haq­ türkologiya üçün qənaətbəxş hesab etmək, fikrimizcə, doğ­ qında bir sıra mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmək olar. ru olmaz. A.N.Baskakov yazır:...türk etnonimlərinin etimo­ Çünki bəzi alimlər Azərbaycanda türklərin görünməsini logiyasının araşdırılaraq dəqiq elmi nəticələrin əldə olun­ hunların gəlişi ilə (b.e.əvvəl I-V əsrlər) bağlayaraq türk ması türkologiyanın ən çətin və aktual problemlərindən biri mənşəli ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkül tarixini III- olaraq hələ də qalmaqdadır”.6 V əsrlərə aid edir.1 Q.Kazımov N.Cəfərovun Azərbaycan Dünyada gedən etnik proseslərin öyrənilməsi və bun­ dilinin təşəkkül tarixi fikri ilə razılaşaraq 2-3 əsr müddə­ lara aid dolğun məlumatların əldə edilməsi üçün etnosların tində gəlmə türklərin aborigenləri türkləşdirərək yeni dil bugünkü vəziyyəti ilə yanaşı, onların mənşəyinin tarixini yarada bilmələrini və bunun sübutu kimi dildə heç bir də bilmək çox vacib məsələlərdəndir.7 Türk xalqlarının ta­ substrat elementinin olmadığım deyir. O bu fikirdədir ki, rixi keçmişi, ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə türkdilli xalqların türk mənşəli Azərbaycan dili gəlmə hun-qıpçaqların məh­ sulu olmayıb, çox qədimdən bu ərazidə məskunlaşan yerli həyatında baş verən demoqrafik dəyişikliklər, o cümlədən türk tayfalarının hesabmadır və hun-qıpçaqlar onlara bu iş­ zorakı köçürmələr, işğal olunmuş türk torpaqlarında baş vermiş etnodemoqrafık proseslər kimi bir sıra konkret mə­ də ancaq və ancaq yardımçı olmuşlar. Etno-mədəni irsin əsrlər boyu daşıyıcısı,yaradıcısı, sələlər barədə beynəlxalq siyasi aləmdə çevik informasiya özündən sonrakı gələcək nəsillərə ötürücüsü “həyatın əşrəfi yayımına nail olmaqda, eləcə də müstəqillik qazanmış türk­ olan” İNSAN olmuşdur. Obyektiv mahiyyətli insan təbiəti­ dilli respublikaların qədim və zəngin etnolinqvistik tarixi­ nin elmi əsaslarla tədqiq edilməsində etnonimlərin öyrənil­ nin həm də bioloji tərəfləri mövcuddur. Hər bir insanın geni onun daxili və xarici xüsusiyyət­ lərinin kompleks şəkildə müəyyən daşıyıcısıdır. Müşahidə­ ' В.У.Махпиров. Древнетюркская этнонимия. Ллма-Ата, 1990, c.l. 2 Д. Айтмуратов. Тюркские этнонимы. М.,1986. lər göstərir ki, coğrafi və tarixi amillərdən asılı olaraq ayrı- М.Закиев.Т1рк1-татар этногенезы(Этногенез тюрко-татар).М., 1998, ayrı etnik qruplarda göstərilən bu əlamətlər özünü müxtəlif 4 Б.А.Никонов.Этнонимия. М.,1970. tərzdə büruzə verir. 5 А.И.Попов. Названия народов СССР. Л., 1973. А.Н.Баскаков.Модсли тюркских этнонимов и их типологическая класси­ фикация / «Ономастика Востока», М., 1980, с 199. 1 N.Cəfərov. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı, 2005. 7А.С.Сумбатзаде. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа.Баку, 1990. 2 Q.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 2003.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 105 Qıpçaq qrupu türk dilhrinin leksikası, səhifə 104 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Şəkər O RU СО VA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Etnonim nədir və onlar necə yaranır? Endoetnonimıər etnosların özlərinə verdikləri ad, ek- Yunanca “etnos”(qəbilə, tayfa, xalq) və “onima” (ad) toetnonimhr isə həmin etnoslara beynəlxalq aləm tərəfin­ sözlərindən ibarət olan etnonim termini müxtəlif etnik bir­ dən verilən addır. Məs.: ilkin türk etnonimlərindən ar, men, likləri - millət, xalq, qəbilə, tayfa, nəsil anlayışını bildirir. yun, şan, sak sözlərində ku- kökü açar rolunu oynamış (bu Etnos - təkcə müəyyən yerlərdə bir yerə yığılaraq məskun­ isə “ağ,işıqlı” mənalarını verir), eləcə də ikinci (xarici) et­ laşan, bəzi ümumi və fiziki cəhətləri özündə birləşdirən bir nonimlərdən hesab olunan və beynəlxalq aləmdə kuar {ka- qrup insan yığmı demək deyildir; o, həm də tarixin müəy­ var), kuman, kuşan (kusan), kusak {kuçak, kıfçak, kıpçaq yən zaman süzgəcindən keçməklə öz etnik birliyini, digər kimi tanınan etnonimlər bu yolla yaranmışdır. etnik qruplardan fərqli fərdi xüsusiyyətlərini şüurlu surətdə Müxtəlif qəbilələrin qanşığı nəticəsində yaranan et­ dərk edən, bu xüsusiyyətləri dili, psixikası, mədəniyyəti ilə nonimlər də olur. Bunlar iki ilkin (yəni, endoetnonimin) et­ öz admda (etnonimində) yaşadaraq qoruyan, sabitləşdirən nonimin birləşməsindən əmələ gələnlərdir. Məs.: as etnoni­ qəbilə, nəsil, tayfa, xalq, millətdir. mi syun və sun etnonimlərini özündə birləşdirməklə, as- Etnosun formalaşması, birliyini qoruyub saxlaması suri>ussun>usun mürəkkəb etnonimini əmələ gətirmişdir. üçün vahid ərazi bütövlüyü və məskunlaşma vacib şərtlər­ Etnonimlər xüsusi və ümumi olmaqla da iki yerə bö­ dəndir. Belə ki, hər bir etnosda onları başqalarından fərq­ lünür. Belə ki, hər bir etnosun öz-özünü adlandırdığı etno­ ləndirən cəhətlərin əmələ gəlməsi, müəyyənləşdirilməsi nim xüsusi, bir neçə etnos adı altında beynəlxalq aləmdə üçün onların digər qrupdan olan insanlarla uzun müddətli adlandırılan etnonim isə ümumi hesab olunur. Məsələn, təmas və ünsiyyəti zəruridir. Bu isə insanların məskunlaş­ türk etnonimi özündə bir çox türkdilli xalqları da birləşdir­ dıqları ərazinin yalnız bütöv, toxunulmaz və sabit olduğu diyindən ümumi (ümumtürk) etnonim adlanır. təqdirdə mümkündür. Ümumi etnonim etnosun xarici əlamətlərinə görə də Qeyd etmək lazımdır ki, etnonimlərin təkamül prosesi yarana bilər. Məs:, şimal sakları (menlər) ağbəniz olduqları bu şəkildə gedir: inkişaf etmiş qəbilələrin birləşməsi və cənub etnosları nümayəndələrindən seçildikləri üçün nəticəsində əvvəlcə dövlətlər, daha sonra isə xalqlar yara­ kıusak>kıfsak >kıpsak (yəni ağ saklar), kıumeri>kumanlar nır. Əlbəttə ki, bu prosesin az müddətdə başa çatması qey­ (yəni ağ menlər) ümumi statusunu qazanmışlar. M.Zəkiyev ri-mümkündür. Bunun üçün bir çox onillər, yüzillər, bəlkə yazır:“Etnik kökləri araşdırarkən hər bir etnosun xüsusi və də minillər gərəkdir. ümumi adlarını bir-birinə qarışdırmaq olmaz, çünki, tarixi Etnonimlər ilkin (daxili) və ikinci (xarici) olmaqla iki mənbələrdə eyni bir etnos həm xüsusi, həm də ümumi yerə bölünür: İlkin (daxili) etnonimlərə endoetnonim (yu­ adları (etnonimləri) ilə qeyd olunur”.1 Buradan belə qənaə- nanca “endon” - iç, ilk, daxili deməkdir), ikinci (xarici) et­ nonimlərə ektoetnonimlər (yunanca “ektos” — xarici de­ məkdir) deyilir. 1 www.vandex.ru. Nukus of the Net. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 107 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 106 _____ Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 tə gəlmək olar ki, bütün ağbəniz şimal türkləri qıpçaq, Orta Volqaboyu və Şimali Qafqazda isə bolqarlar həm bolqar, Aratta qədim Azərbaycanın dağlıq ərazisinə verilən həm də qıpçaqlar kimi qeyd oluna bilərdilər. IX əsrdə Bul- ad idi. Mənası “dağ” deməkdir. VIII əsrə aid Şumer-Akkad qar dövlətinin möhkəmlənməsi zamanı buraya daxil olan məktəb lüğətində də həmin söz arattu və ar at u kimi “dağ” bütün türk və qeyri-türk qəbilələri öz xüsusi adlarını saxla­ mənalarında verilmişdir. Qədim dillərin heç birində buna maqla, ümumilikdə bulqar etnonimini qəbul etmişdilər. oxşar “dağ” mənalı sözün olmadığı qeyd edilir.’ Bu sözün Türk etnoniminin də yaranması uzun zaman tələb et­ türk mənşəli olduğu şübhəsizdir. Çünki bu sözlərə oxşar mişdir. Türkdilli xalqların tarixi göstərir ki, bir çox türk oronimlərin (Alataa, Alatuu, Alatoo, Altay, Alatey, Aladağ, xalqlarının adlanması bu cür ardıcıllıqla getmişdir: dövlət­ Alada, Alatau) yalnız türk dillərində işləndiyi məlumdur. lərdə baş verən siyasi-iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqədar qüd­ Əlbəttə, belə olan təqdirdə həmin sözlərin prototürk dilinə rətli bir etnos tabeliyində olan qəbilə və xalqları öz adı al­ mənsub olması ehtimal oluna bilər. Eləcə də turukku və ya tında birləşdirmişdi. Məsələn, türk etnonimi ilk dövrlərdə turuk etnik adlarının türk tayfa adının erkən forması kimi ayrıca bir qəbiləyə məxsus idi. VI əsrdə türk xaqanlığının qəbul edilməsi də məntiqəuyğundur. yaranması ilə bu etnonim ona oxşar və yaxın dillərdə danı­ Tarixdən məlumdur ki, erkən orta əsr yadelli qaynaq­ şan bütün qəbilə və xalqlara da şamil olundu. Belə ki, antik larda türk adı ilə yanaşı turukki (hind qaynaqları), ttrruki dövrdə onlar salOsaka və onlardan əmələ gələn sakadı (sa- (Xotan mətnləri), druq/druqu (Tibet qaynaqları) formaları kalı - saklarla qarışan) adı ilə tanınmış, yunanların tələffü­ işlədilmişdir. Eradan əvvəl II minillikdə Akkad mixi yazı­ zündə belə səslənmişdir: sakadı>skıdı >skide. M.F.Zəkiyev ları etnonimin erkən turukki/ turuki formasını saxlamışlar. skif etnoniminin yaranmasım (sakadi>skıdı> skide>skij) Bu dəlillər hələ qədimdən Azərbaycan ərazisində türk et­ bununla əlaqələndirir.1 noslarının mövcud olduğunu və o dövrün siyasi hadisələ­ Qeyd edək ki, türk etnoniminin ümumi mahiyyət da­ rində onların yaxından iştirak etdiklərini göstərir. Turuk- şıması I və II türk xaqanlığının möhkəmlənməsi dövrünə kihr Lullu tayfa ittifaqına daxil olan qohum etnoslardan ol­ təsadüf edir. Eradan əvvəl III minillikdə qədim Azərbay­ muşlar. canda, eləcə də digər türkdilli ərazilərdə yaşayan etnos və Daxili və xarici, xüsusi və ümumi etnonimlər bir neçə tayfaların etnik və dil tərkibi barədə dəqiq mülahizə yürüt­ adı da özündə birləşdirə bilir. Məsələn, qədim etnonimlər­ mək üçün əldə müvafiq mətnlər olmadığından o dövrün et­ dən olan qıpçaq, sarır, kuman, kukeşe, sakaliba, poloves, nonim və toponimləri bu barədə ən səhih məlumat verən sarasin,flaven, falon və akasir, akatır, aqaçer, mişar, eləcə qiymətli mənbə hesab olunur. Bu mənada Aratta ölkə adı də iyirk, biar, bilir etnonimləri eyni məfhumu ifadə etmək­ və turukki etnonimi də qeyd edilməlidir. lə sinonim cərgələr yaratmışlar.

'М.Закиев.'Прю-татар л ногенезы (Этногенез тюрко-татар). М., 1998, с.35. 1 Azərbaycan tarixi, 1 cild, Bakı, 1998, s.78. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifi 108 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifi 109 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsəbləri, III cild, Bakı, 2012 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər verilmişdir.1 “Qədim türk lüğəti”ndə kıpcak sözü qivcaq - Bir sıra etnos adlarının (sadəcə olaraq oxunması və “bədbəxt, kəmtale, insanlara bədbəxtlik gətirən1 2, l.“boş”, tələffüzündə) ikinci hissələrinin -ar//-ər//-ir//-er bəzən də “səhralıq; 2.“quru ağac”, 3.’’hirsli”, “kəmhövsələ” mənala­ -ur şəkilçiləri ilə bitməsi diqqəti cəlb edir: -ar//-ər//-ir//-ur rında verilmişdir. hissəciyi, demək olar ki, bütün türk etnonimlərində işlənir: Bəzi tədqiqatçılar bu sözün etimologiyasının aydm- suar (suvar), kuvar (kavar), tatar, xəzər, bulqar, skir, sarir, laşdınlmasmda kypcak - kuman{poloves) etnik paralelləri­ aqaçer (aqasir), mişar, biqer, biar, bilər, sa/ırfsalur), uy­ nin olduğu zəruriliyini də qeyd edirlər.3 ğur, qandıar (Qəndəhar?) və s. Qıpçaq etnoniminin ilk dəfə VIII əsrə aid Selengin Fikrimizi izah etmək üçün suvar etnoniminə nəzər sa­ kitabəsində qeyd olunduğu, qıpçaqların isə ilkin vətənləri­ laq. M.F.Zəkiyevin “su adamları” adlandırdığı suvar qəbilə nin Altayın şimal-qərbindəki Çjeylen vadisinin hesab edil­ adı Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğat-it türk” əsərində diyi, VI-VII əsrlərdə Orxon və İrtış çayları hövzələrinə qeydə alınmışdır.V.Bartold suvar sözünün əvvəlindəki s~ç; köçdükləri, IX-X əsrlərdə Tyan-Şan ətəklərindən Dunay və sonundakı r~ş əvəzlənməsi nəticəsində “çuvaş”a çevrilmə­ Volqaya qədər ərazilərdə(Dəşti-Qıpçaqda) yaşadıqları gös­ sini dilçilik baxımından düzgün hesab edərək çuvaşlann et­ tərilir.4 Orta əsrlərdə qıpçaqlar ağqıpçaq, qaraqıpçaq və nik tərkibinə bağlayır. Ona tərəfdar çıxan V.F.Kaxovski də sarıqıpçaq qruplarına bölünürdülər. Qıpçaqlar qazax, qır­ çuvaşlann ululanmn savır adlandırıldıqlannı əsas tuturdu: ğız, qaraqalpaq, özbək, türkmən, tatar, başqırd, Altay, no- cawas.1 XX əsrin tarixçiləri savır etnonimini Sibirlə əlaqə­ qay, qaraçay, balkar və qumuq xalqlarının təşəkkülündə ləndirmiş, F.Moor bu termini iran mənşəli hesab edərək rol oynamış, Azərbaycan xalqının da etnogenezinin forma­ “qara iranlı”, “qara alan” mənasında olduğunu göstər­ laşmasında iştirak edən türk tayfalarından olmuşlar. mişdir. V.F. Kaxovski suvar sözünü türkdilli xalqlann adı Etnonimlərdən danışarkən etnos, etnik birlik, subet- ilə (so+ar-“ər”\ “kişi” sözlərinə bağlayır. Təkcə Y.Qorde- nos və subetnik qrup, etnikos, etnos-etnikos, etnotransfor- yev suvar etnoniminin hidronimlə əlaqəli (suvar= su-v-ar) masiya terminlərini bir-birindən ayırd etməklə yanaşı, həm olduğunu göstərir ki, bu da M.F.Zəkiyevin fikri ilə (suvar= də ən mühüm amil olaraq etnosun üç əsas tarixi tipinin(tay- “su ətrafındakı ərlər, adamlar”) üst-üstə düşür. Mahmud fa, qəbilə, xalq, millət) fərqləndirilməsi çox önəmlidir. Mə­ Kaşğarinin lüğətində bu etnonim kvvcak (kursak) şəklində lumdur ki, hər bir etnosun adı xalqın özünü dərketmə bir çox səhifələrdə xatırladılır (MK- 1:20; 30-31; 33; 101; prosesi baş verdiyi zaman müəyyənləşir. Elə bu yerdəcə 474; 111:139; 177; 379 vəs.). Rəşidəddin, Berezin və Kononova görə, ağac koğu- 1 Махпиров В.У. Древнетюркская этнонимия. Алма-Ата, 1990, с.55. şunda (qabığında doğulmuş oğlana Oğuz xanı tərəfindən 2 Древнетюркский словарь, с.449. qabıq//kubuk (“çürük ağac”) sözündən törənən kıpcak adı 3 Махпиров В.У. Древнетюркская этнонимия. Алма-Ата, 1990, с.55 4 Dünya xalqları.Ensiklopedik məlumat kitabı, Bakı,1998, s.101. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 111 1 www.turkoloQ.narod.ru:www.Google.refine.kam.ru. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 110 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 “Dilçiliyə səyahət” kitabının müəllifi akademik Kamal Ab­ dullanın bu mənada öz oxucusuna verdiyi sual yada düşür tunqus-mancur, yapon və koreya dilləri daxildir. Bunlardan və qeyd etmək lazımdır ki, bu sual heç də təsadüfi xarakter türk, monqol, tunqus-mancur dilləri bir yarımqrup, yapon daşımır: “Mənim əziz Oxucum, bəs sən necə, sənin adın nə­ və koreya dilləri isə digər yarımqrupu təşkil edirlər. dir, sən özün heç öz adının mənası barədə düşünmüsən- Üçüncüsü, qıpçaqlar deyildiyi zaman öz qüdrəti və mi?”; “Əgər sənin adın yoxdursa, deməli, o zaman sən hələ qüvvəti ilə tarixdə silinməz izlər buraxmış türk tayfa və qə­ dərk edilməmisən. Deməli, o zaman sən hələ özünəbən- bilələrinin əzəmətli ittifaqı başa düşülür. XI əsrdə Cənub- zərlərdən seçilib ayrılmamış an...”1 Şərqi Avropada hegemon qüvvə olan peçeneqləri özlərinə Tarixdən də bəllidir ki, qədim yunanlar “etnos” termi­ tabe edən türk tayfaları arasında qıpçaqlar cəsur və qoçaq­ ninin qarşılığı kimi “xalq” sözündən istifadə etmişlər. Uzun lıqları ilə özünəməxsus yer tuturdu. O dövrdə qıpçaqların zamanlar “xalq” sözü rus dilində də bu terminin analoqu güclü ittifaqı onların məskunlaşdıqları ərazi bölgüsünün də olaraq işlənmiş, “etnos” anlayışı yalnız 1923-cü ildə rus onların adı ilə adlandırılmasma səbəb olmuş, “Dəşti- emiqrant-alimi S.M.Şirokoqorov tərəfindən elmi istilahlar Qıpçaq çölü” toponimi də belə yaranmışdı. Qıpçaqların dövriyyəsinə daxil edilmişdir. tayfa birlikləri Avropa, Zaqafqaziya, Şimal-Şərqi Afrika Tədqiqat prosesində bəzi etnonimlərin etimologiyası­ xalqlarının etnogenezində, bu regiondakı xalqların siyasi- nı araşdırmağa çalışmışıq. Lakin ayrı-ayrı etnonimlərin iza­ iqtisadi və mədəni həyatında dərin və silinməz izlər bu­ hına keçməzdən əvvəl, biz qıpçaq etnoniminin türkdilli raxmış, eyni zamanda bu xalqların mənəvi dəyərlərinin for­ xalqların tarixində oynadığı aparıcı rolu göstərməyi məqsə­ malaşmasında və inkişafında onların böyük təsiri olmuşdur. dəuyğun saymışıq. Qıpçaqların zəngin mədəni irsi və onlarla bağlı etnos Hazırda bir neçə fonetik variantda məlum olan (qıp- və dövlətlərə olan maraq bu gün də durmadan artmaqdadır Çaq, qtfçaq, qıvçaq, xıpsax, xıbçax, xpçax, xbçax) bu etno­ və bütün tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Hazırda qıp- nim üç əsas məna kəsb edir: çaqşünaslar, eləcə də dilçi alimlərin qarşısında bir sıra fun­ Əvvəla, qıpçaq etimonu bir çox müasir türk etnosları damental tədqiqatlar tələb edən məsələlər durmaqdadır. Bu arasında çox geniş yayılmış ən qədim nəsil, tayfa adıdır. məsələlər aşağıdakılardır: İkincisi, elmi etnonimik termin olan qıpçaq sözü qıp­ 1. Qıpçaqlar və Qızıl Orda. Qıpçaqların tayfa birlikləri və çaq xalqlarının ümumi adım, ən başlıcası isə, qıpçaq qrupu­ onlara daxil olan qəbilələrin əmələ gəlməsi, onların na daxil olan türk dillərinin adını bildirmək üçün işlədilir. hansı etnoslardan ibarət olması; Bildiyimiz kimi, qıpçaq dilləri Altay dilləri ailəsinin türk 2. Dəşti-Qıpçağın tarixi, onun coğrafi sərhədlərinin müəy­ yarımqrupuna aiddir. Altay dilləri ailəsinə həm də monqol, yənləşdirilməsi; 3. Müasir qazax, Krım tatarları, qaraimlər, krımçaklar, qa- raçay-balkarlar, qumuq, tatar və orta əsrlərdə Poloves 1 K.Abdulla. Dilçiliyo səyahət. Bakı, 2010, s.56-57. Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 112 Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 113 _____ Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi çölündə məskunlaşan digər xalqların qıpçaqlarla əlaqəsi, Türk dillərinin iarixi-müqayisəli leksikologlyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 mənəvi bağlılığı; rində əsas söz köklərindən biri olan “qara, kara: qaraçay- 4. Qaraim və krımçaklarm etnogenezi: onlar yəhudi, xəzər lar, qaraxəzərlər” - “qara-şimal”, sadə (qara camaat) anla­ və ya qıpçaqmıdırlar? mını verir. Əslində onları karay, karaylar, daha doğrusu, 5. Qıpçaqlar, kumanlar və poloveslər. Qıpçaq qəbilələrin­ Krım qaraim türkləri adlandırsaq, qaraim dininin nümayən­ dən olan bacanaq-peçeneqlər, berendeylər, boutlar (ma- dələri ilə qarışdırılmazdı. Çünki Krımda karaizm dinini qə­ utlar), kayeriqlər, kovuylar, torklar, terreylər, qara qlo- bul edən qaraimlər də yaşamaqdadırlar ki, onlara xalq ara­ buklar, əncoğlu, burcoğlular, burnılar, burlılar, cüzan- sında rus qaraimləri deyirlər. Bir etnos kimi Krımda for­ lar, durutlar, etebiqlər, iyetlər, itilıylar, kəngəroğlular, malaşan qaraimlərin dili müasir dilçilik elmi tərəfindən Al­ kanouqlar, qarabağoğluları, güloğlular, otrerlulər, sak- tay dilləri ailəsinin türk dilləri yanmqrupuna daxil edilir. lar, tarqolovehr, tortoblar, uliçlər və uqliçlərin zaman Ukrayna, Litva, Sankt-Peterburq, Moskva, eləcə də İsrail keçdikcə əriyərək itməsi səbəbləri hansılardır? və s. və Polşada məskunlaşan qaraimlər Xəzər xaqanlığına daxil Türkologiyada qıpçaq qrupu dillərinin müxtəlif təsni­ olan Knmdakı türk xalqlarının nəsilləri hesab olunur. fat prinsipləri ilə verilməsinə baxmayaraq biz ardıcıllıq Türkcə danışan qədim qaraimlərin həyat tərzi tədqi­ prinsipinə riayət edərək bütün təsnifatlarda ilk yerlərdən bi­ qatçı alimlərin diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir. Onlar rini tutan qaraim etnonimindən başlamaq istərdik. qaraimlərin xəzərlərlə analoji oxşarlığını da qeyd edirlər. QARAİM etnonimi. Qaraimlər özlərim karay (karait Hazırda qaraimlər arasında göygöz insanlara rast gəlinməsi - musəviliyi Talmudu rədd edən “karay” məzhəbi ilə bağlı­ heç də təsadüfi deyildir. dır)1 adlandırırlar ki, bu da onların qədim türk etnonimi Qədim zamanlarda qaraimlərin qottlardan assimlya- olan kir eyH kireyitdm (kiray, karay, kerait) törədiyini gös­ siya olunduqlarını bu gün də onlardan bəzilərinin “Qoto” tərir.1 2 Qaraim dilinin elmi cəhətdən öyrənilməsi V.V.Rad- soyadını daşımaları sübut edir. Beləliklə, Krım qaraim lov, V.A.Qordlevski, A.N.Samoyloviç, A.Zayonçkovsi, türkləri (karaylar) hunlar və xəzərlərin qəbilə birliklərinə T.Kovalski, A.Mardkoviç, O.Pritsaka, S.M.Şapşal, K.Mu- daxil olan, Krımda sarmat alanlar və go/dardan assimil­ sayev, V.İ.Filonenko, A.M. Şerbak, N.A.Baskakov kimi yasiya olunan qədim karaitlərdir - desək, yanılmarıq. görkəmli türk+oloqlann adı ilə bağlıdır.3 Bir çox türk dillə­ Antropoloqlar qaraimlərdə monqoloidlərə xas əlamət­ lərin olduqlarını da söyləyirlər. Krımda bir etnos kimi for­ 1 Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı, Bakı, 1998. malaşaraq bu günə qədər də etnik xüsusiyyətlərini qoruyub 2 www.http//turk.narod.ru saxlayan qaraimlər digər türk xalqları ilə qaynayıb-qarışsa­ 3В.В.Радлов. Образцы народной литературы северных тюркских племен (Собраны В.В.Радловым). Ч. VII.Наречия Крымского полуосгрова.-СПб, 1896; К.М.Мусаев. lar da, öz aborigenliklərini qoruyub saxlamışlar. Dünyanın Караимский язык.Фонетика и морфология.М.,1964;Караимско-русско-польский сло­ müxtəlif yerlərində məskunlaşan qaraimlər Vətəndən uzaq­ варь (Под ред. А.Н.Баскакова,А.Зайончковского,С.М.Шапшала),М.,1974; К.М.Му- саев.Караимский язык//Языки мира. Т.2, Тюркские языки, Бишкек, 1997, с.254; 262 larda olduqlarına baxmayaraq, bir-birinə həmişə mənəvi Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 114 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 115 _____ Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər A M EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 dayaq və dəstək olmuşlar. Litva və Polşa, Ukrayna və Fran­ sa kilsələrində Allaha ibadət yalnız qaraim dilində olunur. QARAÇAY-BALKAR (къарачай, балкъар / мал- къар) etnonimləri - къарачай, аланлы, къабарлы, делес- Qaraim dili knm-tatar, qumuq və qaraçay-balkar dil­ чи/делечиле, черкесли/кара, черкеслиле, бассинакъ, lərinə yaxındır. Ərəb, fars və slavyan dillərindən alınma­ нарт-къарачайлыпы, чегемчиле, басханчыла, бызынгы- larla zəngin olan bu dildə monqol dil paralellərinin də ol­ чыла, çeçelılıla, таулу-къарачайлыла, басхан-къараай- ması istisna deyildir. 1934-cü ildə Türk Dil Qurumunun qə­ лыла, балъкар/ малъкар. rarı ilə türk dilinə digər alınmalarla yanaşı qaraim dilindən Hazırkı məlumata görə, 250 min qaraçaydan 135 mini də 330 söz daxil edilmişdir. 1930-1931 -ci illərdə bu dilin Rusiya Federasiyasının Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayətin­ Berlin universitetində tədris edilməsi qaraim dilinə xüsusi də, 75 mini Kabardin-Balkar Muxtar Vilayətində, Stavro­ marağın olmasından xəbər verir.Qaraim dilinin xüsusiyyət­ pol diyarında, Türkiyə, Suriya, İordaniya, ABŞ və digər öl­ ləri karaylarm mənşəyi, onların öncə hun, bulqar-xəzər, iç kələrdə yaşayır. 1944-cü ildə sürgün edilən qaraçay-balkar- peçeneqlər, daha sonra isə qıpçaq-poloves dillərinə mənsu­ ların bir hissəsi Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanda biyyəti haqqında qiymətli və mötəbər informasiyaları mü­ məskunlaşmışdır. Qaraçay-balkarlarm mənşəyi barədə hafizə etməkdədir. Belə ki, əsas xüsusiyyətlər müasir dia- müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onları mənşəcə slavyanlara, lektlərdə saxlanılır. Lakin təəssüflə deməliyik ki, bu qədim kabardinlərə, noqaylara, tatarlara, monqollara, türklərə, dil Krımda hal-hazırda öz faciəvi günlərini yaşamaqdadır. Teymurləngin əsgərlərinə, oturaq qafqazlılara, qıpçaqlara, KVMANJKOMAN - etnonimi. E.ə. XIII-XII əsrlərdə kumanlara, hunlara, xəzərlərə, bolqarlara, irandilli alanlara, İkiçararasının şimalında kutilərin qonşuluğunda yaşayan türkdilli alanlara aid edən alimlərin bəzi mülahizələri, təbii qədim türk etnoslarındandır. O dövrün mixi qaynaqlarında ki, özünü doğrultmur.1 A.Samoyloviç qaraçay-balkarlarm, “kuman”, “kumen”, “kume” adları ilə qeyd olunduğu gös­ qumuqların oturaq yafətilərdən törədiklərinin tərəfdarıdır.1 2 tərilir. N.Y. Marr qaraçay-balkar dilinin svan dili ilə çarpaz- Çin qaynaqlarında bu ad “sarımtıl, ağımtıl”, “göy­ laşması fikrini irəli sürmüşdür. Bu münasibətlə M.Xabiçev göz” mənasında verilmişdir. Antik müəllif Pliniy kumanla- yazır ki. “...müasir tarix və dilçilik elmləri bu fikrin yanlış rın adını Orta Asiya ilə bağlı xatırladaraq, onların Şərqi olduğunu qətiyyətlə sübuta yetirmişlər; təəssüflər olsun ki, Avropada da məskən saldıqlarını yazırdı. Qədim rus qay­ bir sıra tarixçilər və arxeoloqlar (E.P.Alekseyeva) qaraçay- naqları isə onları “poloves”(sarımtıl) adlandırmışlar. Bunun balkarlarm mənşəyi haqqında N.Y.Marrın səhv mülahi­ özü kumanların sarısaç, ağbəniz türk etnoslarından oldu­ zələrinin tərəfdarı olmaqda davam edirlər”.3 M.Xabiçev ğuna sübutdur. Kumanların Azərbaycanda da yaşamalarına və ölkəmizdə yaşayan ən qədim türk etnoslarından biri ol­ 1 М.Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971, с.6. masına Cəlilabad rayonundakı Komanlı və Lerik rayonun­ 2 Yena orada. dakı Kuman etnotoponimləri dəlalət edir. ' Yens orada. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 117 Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 116 _____ Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi “Qaraçay-çərkəzlərin tarixi oçerkləriTndə “...qaraçaylılann Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 bir xalq kimi formalaşmasında yerli qəbilələrin, dağlılann- 3. Xabar-qaraçaylılar və ya Kbavar-qaraçaylılar - ağ kobanların böyük rolu olduğu, dillərinin türk qəbilələrindən hunlarm Şimali Qafqazdakı evtalit-xəzər köklü kavar olan qıpçaqların dilindən törəndiyi” faktına rast gəldiyini və ya kabarların qəbiləsi. göstərir və qeyd edir ki, bu fikir qaraçay-balkarların mən­ 4. Tyurman və Turuan - ağ hunlarm sərkərdəsi, eləcə də şəyi probleminə həsr olunmuş sesiyanm qərarına qarşı çı­ ağ hunlar və kavarların qəbiləsi. xır. Orada deyilir: “Qaraçay və balkar xalqları İran və 5. Çigirey Çula - hərfi tərcüməsi: “Çul valisi” demək­ türkdilli xalqlarla Şimali Qafqaz xalqlarının qarışığından dir; Xəzər xaqanlığının sonuncu valisinin adı. Qara­ yaranmışlar və bu prosesdə qərbi qıpçaq tayfalarından olan çay dilində sosioloji termin olan çigirey xəzər -bulqar “qara bolqarlar’in da rolu istisna deyil”. mənşəli “içirqu” sözündəndir ki, bu da “hökmdar”, Bəzi alimlər (L.İ.Lavrov) qaraçay-balkarların XI əsr­ “vali” anlamındadır. də Şimali Qafqazda meydana çıxan qıpçaqların (poloves, QUMUQ etnonimi. Qumuqların (къитикъ) Rusiyada kuman) törəmələrindən olduğu fikrinin tərəfdarıdırlar. Di­ ümumi sayı 277,2 mindir. Onlardan 231,8 mini Dağıstanda, gər bir qrup isə qaraçay-balkarların etnogenezində türkdilli 9,9 mini Çeçen-İnquş Muxtar Respublikasında, 9,5 mini bulqar komponentlərinin mövcudluğunu iddia edir.1 2 Şimali Osetiyada yaşayır. Son illərin statistik məlumatına Qaraçay-balkarların xəzər mənşəli olduqlarını elmi görə, qumuqların ümumi sayı 282,2 min nəfərə çatır.1 izahlarla sübut etməyə çalışanlar da vardır. Məsələn, Mu­ Qumuqlar Dağıstanın ədəbi dillərindən biri olan qu­ rad Karaketov qaraçay-balkar dilinin qədim eftalit-xəzər muq dilində danışırlar. Qumuq ədəbi dili Buynaksk və Xa- dövrünə aid olan etnonimlərdə bir sıra adət-ənənələrin qo­ savyurt dialektləri əsasında formalaşmışdır. runub saxlandığını göstərir.3 12 Qaraçaylarm qəbilə, nəsil bil­ Qumuq etnosunun formalaşmasında öncə kimmerlər dirən etnonimləri aşağıdakılardır: (b.e.əvvəl VII əsrə qədər), və skiflərin (b.e. əvvəl VII-III 1. Къара-Şayay və Gencake Şayay (kavar-savart nəsli, əsrlər), aborigen xalqa öz dillərini verən qıpçaq-poloveslə- Kara (kari) və Genax qəbiləsi). rin, daha sonra isə türkdilli qəbilələrin (hunlar, savırlar, 2. Мехегеу-Къула (Mexerey) - ağ hunlarm sərkərdəsi, barsillər, bulqarlar, kutruqur, eləcə də xəzər və qıpçaqla­ kavarların törəməsindən olan Mixir Kulun və ya Me- rın) böyük rolu olmuşdur. Qumuqların erkən dövrlərdə qeri qəbiləsi. ariak adlandırılması da qeyd olunur. Ariak qədim türk di­ lində arı (“təmiz, nəcib”) sözü və -ak sözdüzəldici şəkil­ 1 М.Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971, с.6. çisinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.2 2 Yenə orada.s.l 1-13 3М.Дж.Каракетов. Хазарско-иудейское наследие в традиционной культуре карачаевцев. www.rambler.ruhtto//turkoloa.narod.ru/ indexdown. htm. 1 www.turkoloq.narod.ru. Кумыки. (Библиотека). 2 Azərbaycan tarixi, 1 c., Bakı, 1998, s.133. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 118 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 119 Şəkər OR VСО VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Son araşdırmalarda «qumuq» etnoniminə ilk dəfə an­ tik müəlliflərdən Böyük Pliniy və Klavdi Ptolomeyin əsər­ mar!/qomar (Xəzər dənizi ətrafında yaşayan komar//qomar lərində rast gəlindiyi və onların bir etnos kimi formalaşma­ qəbilə adı) formasında qamar it/1komar it qəbiləsi adında sının XII-XIII əsrlərdə başa çatdığı göstərilir.1 1 «Qumuq» mövcud olduğu qeyd olunur. Onların əsas etnonimik adları etnonimi haqqında bir-birinə zidd olan bir neçə mülahizə bunlardır:qamak, quyen, tyumen, kayı, okoçant/okoçir.’ mövcuddur. Tədqiqatçıların əksəriyyəti (A.Bakıxanov, KamakJkimakların əsil adlarının “kaymak” olduğu, S.A.Tokarev, A.İ.Tamay) orta əsrlərdə qıpçaq mühitində VIII-X əsrlərdə əsas hissələrinin Qərbi Sibirdə, İrtış çayı­ çox məşhur olan къитикь və ki так etnonimi arasında bir nın orta axarında yaşayan türk tayfalarından olduğu gös­ uyğunluq olduğunun tərəfdarıdır. Bəzi tədqiqatçılar (Y.A. tərilir.2 Köç yerləri Cənub-Qərbdə, Sırdəryanın aşağı axarı- Fyodorov) bu etnonimi yüksəklikdə yerləşən lak kəndi nadək olan ərazini əhatə edirdi. Kazikumux// Qazıqumuq toponimi ilə (Kazikumux kəndi IX əsrin sonlarında qıpçaqların tərkibində Qərbə hə­ uzun müddət ərzində qumuq şamxallığının iqamətgahı ol­ rəkət edərək Cənubi Rusiya çöllərinə köçmüşlər. Bir qismi­ muşdur) bağlayır, qumuqlarm «qaziqumuqlar» adlandırıl­ nin XIII əsrin I yarısında Azərbaycana gəldikləri ehtimalı3 ması və lak dilində danışdıqlarını qeyd edirlər.2 Ərəb qra­ Qazax rayonunda Qaymaqlı kənd adının da kimaklarla bağ­ fikası ilə yazılan ilk yazılı abidələri «Dərbəndnamə» XVI lılığına əsas verir. V.A.Alborov къитикь etnoniminin əsrin sonlarında yaranmışdır. къит - «qum» sözü ilə əlaqəli olduğu fikrindədir. XIX əsrdə qumuq ailələri kiçik qruplardan ibarət ol­ Qeyd edilməlidir ki, qamak/qumak variantında qum muşdur. 25-30 nəfər təşkil edən ailələr də olmuşdur. 1950- sözü Kislovodsk şəhərindəki Qumqala adında qorunub sax­ 70-ci illərdə dağlıların sürətli axmı qumuq xalqının torpaq­ lanmışdır. Bu etnonim (qum) kam//каток formasında ose- larının bir hissəsindən məhrum olması ilə nəticələnmişdi. tin-nart nağıllarında da qeyd olunur. Son illərdə bəzi tədqiqatçılar belə bir fikir də yürüdürlər ki, Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, qumuq- gumuqların bir etnos kimi formalaşmasının ilkin mərhələ­ ların sələfləri skif-sarmat etnosları dairəsində mövcud ol­ sində hun-sarmat, hun-xəzər-bulqar, balkar, qaraçay, Krım muş və Dağıstan, eləcə də Şimali Qafqaz ərazilərində yaşa­ tatarları, qaraimlər, ən son mərhələdə isə noqaylar baza mışlar. rolunu oynamışlar. Kazikumux və ya Китих kəndinin şamxallıq üçün К атак 1 arı n// q anı zk\m\r\(qumak) - skif qəbilə adı ki­ önəmli iqamətgah rolunu oynaması, əlbəttə, tarixin bir dö­ mi qeyd olunduğu, eləcə də yaşadıqları ərazinin Kumarıiya/ nəmi idi. XV əsr müəlliflərindən olan Nazim-əd-Din Şami Qumaniya adlanması və bu etnonimin qamar/tkamar, ko­ Kazikumux şamxallığmı “Kazikumukluq” kimi qeyd et­

1 www.turkoloq.narod.ru. Кумыки. 1 www.turkolou.narod.ru. Кумыкский мир. Н.Х.Олмесов Кумыкский язык и этнос.Вопросы их формирования. 2 Dünya xalqları. Ensiklopedik malumat kitabı. Bakı, 1998, s. 159. www.turkoloq.narod.ru 3 Yenə orada. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 120 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 121 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______Şəkər OR UCOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 mişdir. Digər tərəfdən, -lukb formantı qumuq oykonimlə- mələrinin bu dillərdə geniş yayıldığını nəzərə alsaq, qunuq rinin əksəriyyəti üçün xarakterikdir. Bu mənada Qazqumuq variantının kınık/qımq formasında qıpçaq qrupu türk dillə­ şamxallan sülaləsinin qədim qumuq mənşəli olduğu şübhə­ rində, eləcə də oğuz qrupuna məxsus Azərbaycan, türk, sizdir. Qumuq şamxal məzarlığında Buday-şamxal/Buqday türkmən dillərində təqdim olunduğunu görərik. Bu etnoni­ -şamxal (XVI əsr) adlannın aşkar olunması faktı, eləcə də mə (qunuq) hun etnoniminin tərkibində də rast gəlinir: müasir dövr üçün işlək olan Buday, Buqday, Budayxan, qunnuq-undur. Buqdayxan antroponimlərinin də mövcudluğu bu şəxs ad­ Hətta qədim xəzərlərdən olan qunnuq-undur tayfala­ larının qumuq mənşəli olduğuna sübutdur. rının Dağıstana axışaraq məskunlaşdıqları Xunnuqundart QAZIQUMUQLAR - Dağıstanın qədim yerli xalq­ toponimi də mövcuddur. Q.S.Qədirhacıyev bu toponimin larından olub, əsasən Dağıstan Respublikasının dağlıq (Lak komponentlərinin ixtisar olunaraq Xundart formasında gür­ və Kuli rayonlarında), bir qismi isə Şimali Dağıstanın dü­ cülərdə mühafizə olunduğunu, sonralar -art komponentinin zən hissəsində (Novolakckoye r-nu) yaşayırlar. itməsi ilə əlaqədar bu etnonimin Xunz-ax formasında oldu­ Qazıkumuqlara laklar da deyilir. Sayları 118,1 min ğunu göstərir, -ax formantı avar oykonimlərində də üstün­ nəfərdir. Lak dilində danışırlar və bir sıra dialektləri var. lük təşkil edir. Belə bir xronoloji analiz (bəsit də olsa) qu­ Yazıda rus qrafikasından istifadə edirlər. Müsəlmandırlar. muq etnoniminin eramızdan əvvəl I minillikdə, yeni eranın 1820-ci ildə Qazıkumuq xanlığının Rusiyaya birləşdirilmə­ II-IV əsrlərində skif-xəzər elementləri arasında bir bağlılıq sindən sonra əsas məşğuliyyətləri əkinçilik və heyvandar­ olduğu haqqında fikir yürütməyə əsas verə bilər. Amma bu lıq, zərgərlik, dulusçuluq, mahud və palaz istehsalı, tikmə etnonimin hərfi mənasının (qumuqlqumuq) «insanlar», olmuşdur. «adam», «özgə olmayan» mənalarının da mövcudluğunu, Qumux dövlət ərazi vahidi «Qumuq» kimi ilk dəfə IX eləcə də digər müasir türkdilli xalqlarda da özünüadlandır- əsr mənbələrində (Baladzori) qeydə alınmışdır. manın dixotomik prinsiplərinin gözlənildiyini (ketlər -ket Q.S.Qədirhacıyev кьитикъ etnoniminin hələ skif «adam», nen -nen «insan», «adam», udmurt -udmurt «yeni dövründən mövcud olduğu qənaətindədir.1 Ona görə, Qu- adamlar» və s.) nəzərə alarsaq, bu etnonim kökünün nur skif antroponiminin Qunuq-ur kimi Dağıstanda qeyd (къит- Ikbun) Ural-Altay dillərində də eyni anlamı ifadə olunması (IV əsr), qunuq komponentinin quruq-ur (bulqar- etdiyini görərik: xun/xum «adam» (monqol), komi «adam» hun etnonimi) və qnurll-qnuqur (skif variantı) kumukll qu­ (fm-uqor) və s. Bu paralellər də qumuq/ qumuq etnonimi­ muq (къитикъ) etnonimi haqqında olan ilkin fərziyyə sa­ nin «adam» anlamı ifadə etdiyinin digər göstəricisidir. yıla bilər. Türk dilləri üçün xarakterik olan -m=-n əvəzlən- Quenllxyuen etnonimi çin mənbələrində xun -qun ki­ mi verilir. Lazarev bu etnonimin hələ Midiya dövründən к. С.Кадыраджиев. Проблемы сравнительно-исторического изуче- Dağıstanda mövcud olduğunu yazır. Qolovinski quenll ния кумыкского и тюркского языков. Махачкала, ДГПУ, 1998. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 123 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 122 Şakər ORUCOVA.Qıpçgq qrupu türk dillərində etnonimlər AM E A Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi qyenlərin aur-hunlann sələfləri olduğunu qeyd edir.1 Qızıl Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Orda dövründə erquven qəbiləsi ilə bağlı məlumata görə, Tyumen mikrotoponimlərdə də mühafizə edilmişdir: Tyu- etnoqraf Vaydenbaum bunların qıpçaqlardan heç bir şeylə men-aul, Tyumen-çaqar və s. fərqlənmədiyini yazırdı.1 2 Kayxiqayı - kanqlılkanlı oğuz qəbilə birləşməsinin Quyen/lxuyen etnonimləri toponimlərdə də mühafizə (24 qəbilə) adıdır. Bu etnonim haqqında ilk məlumat «Tel- olunaraq yaşamaqdadır: Quyen-qala, Quyen-avlaq, Quyen- fikül-Əxbar»da verilmişdir. Burada qumuqların kanqlılar- aul və s. Quyenlər digər xalqlara da təsir göstərmişlər. Belə dan törədikləri qeyd olunur.1 Dağıstanda Kbayı-qent/Къа- ki, çeçenlərdə qunay, kabardinlərdə kuyen adlı qəbilə və ya-kent toponiminin bu vaxtadək qorunub-saxlanması da nəsil mövcuddur. Antroponim kimi isə lak və avar ailə­ buna sübut ola bilər. Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında lərində soyad kimi mühafizə olunmaqdadır. şəxs (Kanğ) adının kanq/kanqlı tayfasından olduğu şübhə­ Tyumen də qumuq qəbilə adı olub, quyenlərin sələflə­ sizdir. Bir çox mənbələrdə kəngərlərlə eyniləşdirilən kanqlı ri hesab edilir. V.N.Tatişşev və A.Bakıxanovun məlumatla­ fkanh etnonimi Ç.Ç.Valixanovun fikrincə, eradan əvvəl III rına görə, tyumenbr nəinki noqaylardan, hətta poloveslər- əsrdən məlumdur.2 Kanqhlarm VIII əsrin ortalarında dən də əvvəlki türklərdəndir. Sırdəryanın orta axarının hövzəsində yaşadıqları, oğuz və Qeyd etmək lazımdır ki, bu qəbilə (tyumen) adı öz- karlukların basqınından sonra iki hissəyə parçalandıqları və bək, uyğur, eləcə də Volqaboyunda məskunlaşan mişar bir hissəsinin Aral dənizinin şimal-qərb çöllərinə doğru hə­ tatarlarında da mövcuddur. Belə ki, bu etnonimin (tyumen) rəkət edərək peçeneq və xəzərlərlə qarışması,3 digər his­ adı muytenlərlə paralel olaraq çəkilir. Bu etnonim qaraqal- səsinin isə şimal-şərq tərəfə sıxışdırılaraq Balxaş gölü və paq və başqırdlarda da qeyd olunur. Belə ki, userqan adlı Xarəzm zonasında köçərilik etmələri, 1218-ci ildə mon­ başqırd qəbiləsindən olan adamlar öz ulu babalarının Muy- qolların tərkibinə daxil olaraq Azərbaycana gəlmələri qeyd ten olduğunu iddia edirlər.3 olunur.4 Kanqhlarm XI əsrdə İrtış çayı ətrafında Arakboyu Damğa/Ztamğalarm xəzərlərlə eyni olması da diqqət çöllərə köçmüş qıpçaqların yerli oğuz-peçneqlərlə qayna- çəkir. Digər tərəfdən də, qaraqalpaqlarda qəbilə yarımqru- yıb-qanşması nəticəsində XI-XII əsrlərdə yarandığı yazılır. punun adı ilə də (sarmat - samat ) uyğun gəldiyinin şahidi Onlar orta əsrlərdə Orta Asiya dövlətlərinin (Xarəzmşahla- oluruq. Deməli, bütün bu deyilənlər qumuqlardakı tyumen rın) həyatında mühüm rol oynamışlar. XIII əsrdə monqollar qəbilə adının başqırd və qaraqalpaqlardakı muyten qəbiləsi İssıkkul ərazisinə köçmüş kanqhlarm bir qismini dar- arasında sıx və dərin etnik köklərin olduğuna dəlalət edir.

1 www.turkoloq.narod.ru . Кумыкские тайны. 4v\vw.türkoloq.narod.ru. Кумыкский мир.Из рукописи Головинского А’ 2 Ч.Ч.Валиханов.Собрание сочинений, т.1, Алма-Ата, 1961. Терские ведомости, 1873,№5. 3 К.Шаниязов. К вопросу расселения и родовых делений канглы. Этногра­ 2 www.kum.narod.ru. фическое изучение быта и культуры узбеков.Ташкснт, 1972, с.4-12. 3 Г’.Ахмеров. Избранные труды. Казань, 1998, с. 147. Д’ашид-ад-Дин.Сборник летописей.Т. 1,Книга первая.,М.-Л.,1952, с.83. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 124 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 125 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Şakər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 madağm etmiş, Xarəzmdə qalanları isə sonralar Orta Asiya tərir. Digər tərəfdən, kayı/qayı - qaytaq/xaytaq da bu cür xalqlarının (özbək, qazax, qaraqalpaq, eləcə də başqırdla- izah oluna bilər. nn) tərkibinə daxil olmuşlar.1 Kanlılar isə VII-VIII əsrlərdə Qumuq və Qaytaq adlı ərazilərin mövcudluğu haq­ Sırdərya çayının orta axını hövzələrində yaşamış türk tayfa qında məlumat XV əsr tarixi mənbələrində verilir (Əb- birləşməsinin adı kimi qeyd olunur. dülhüseyn Nəvai). 1479-cu ildə Dərbəndə səyahət edən ita­ Oğuz və karluklarm VIII əsrin 70-ci illərində iki his­ liyalı İosfat Barbaro burada (caitacci) - kaytaq!qaytaqların səyə parçalanmış bir hissəsi Aral dənizindən şimal-qərbin- yaşadığını söyləmişdi. Qaytaqları ağ və qara olmaqla iki dəki çöllərə çəkilmiş, sonra peçeneq və qıpçaqlara qarış­ hissəyə ayıran Y.Pototski yazırdı ki, dəniz sahilində yaşa­ mış, digər hissəsi Qazaxıstanda Talas və Çu çaylarının sa­ yan ağ qaytaqlar türk dialektində danışanlar, dağlarda məs­ hillərində məskunlaşmış, sonralar başqırd, qazax və qara- kunlaşaraq yaşayan qara qaytaqlar isə ləzgi və akuşinlər- qalpaqların tərkibinə daxil olmuşlar. dir. Rus dilçisi S.Vronevski də qaytaqların Kadaka şəhərin­ Kanlıların oğuz və monqolların tərkibində Cənubi də yaşayan qədim türk xalqlarından olduğu fikrinin tərəf­ Qafqaza yürüşlərində də iştirak etdikləri yazılır. Azərbay­ darıdır.1 Qaytaq!/xaytaq etnonimini ilk dəfə A.Bakıxanov canda Kəlbəcərin Qarılıkənd, Tovuzun Bozalqanlı topo­ Qaptaq (qap+ taq) - «böyük dağ» kimi izah etmişdir. nimlərinin kanlılarla əlaqədar yaranması haqqında məlumat V.F.Minorski bu etnonimi Altay xalqları arasında ge­ vardır.1 2 niş yayılan Kay antroponiminə bağlayır ki, bu da fikrimiz- T.Əhmədov kəngər/kanqar və qanlı/kanqlı etnonim­ cə, əsassızdır. Çünki kaytaq - «iribuynuzlu mal-qara sax­ lərini eyni adların müxtəlif dil və ya dialekt paralelləri sa­ layan» mənasında bir sıra türkdilli xalqlarda işlənir. Bura­ yır. O yazır: “... bunu ekstralinqvistik faktlarla yanaşı, adın dan belə bir nəticə də hasil olur ki, qaytaqlar həm də iri­ linqvistik təhlili də təsdiq edir. Hər iki etnonimin əsasını buynuzlu mal-qara saxlamaqla da məşğul olurmuşlar. kanq/kəng sözü təşkil edir. Əsas fərq onlardan birinin et­ Okoçan - okoçir etnonimi rus mənbələrində qumuq- nonim düzəldən “adam, ər, kişi” mənalı ar/ər vahidi, ikin­ lara yaxın olan qəbilə adı kimi (okoki, okox, okoçan, ako- cisinin isə təxminən eyni funksiyanı yerinə yetirən -lı/-li çari) qeyd edilir. Bu etnonimin formalaşmasında hələ VI- şəkilçisi ilə yaranmalarmdadır”.3 Göründüyü kimi, o, Azər­ VII əsrlərdə tarixi mənbələrdə qeyd olunan akuk və akaçir baycan dili üçün incələşmənin xarakterik olması, sağır etnonimləri əsas baza rolu oynamışlar. mm-un(q) ədəbi dilimiz və əksər dialekt və şivələrimiz Qumuqlar o zamanlarda aykblar kimi tanınırdılar. üçün səciyyəvi olmaması və ya rıq-nin ng-yə keçməsi ilə Akaçir variantına gəlincə, aq+kassir, qazar>aq qazar (xə­ əlaqədar kanq + ar-ın kəng+ər formasına düşdüyünü gös­ zər və hunların qəbilə adı) kimi izah edilir.

1 Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı. Bakı, 1998, s.149. 2 Yenə orada, s.150. www.rainbler.ru. Племена кумыков. Тайны кумыкской этнонимии. 3 T.Əhmədov. Azərbaycan toponimikasının əsasları, Bakı, 1991, s,159.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 127 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 126 _____ Şakər ORUCOVA.Qıpçgq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 A.Bemştam onları xəzərlərin sələfləri (akuq-okuq - oq ox «oq+uq\ann qəbiləsi») olduğu fikrindədir.1 Bu fikirlə Əcdadlarının sarmat və Voljsk bulqarları, noqaylara tam razılaşmaq olmur. Tədqiqatlar onu göstərir ki, akaçirlər qohum olan qəbilələr, fin-uqor, hun və uyğurlar olduqları Sasani mənbələrində akatzir kimi verilmişdir. Bu etnonimə söylənilir.1 Bu barədəki fikirlər (türk və ya uqro-madyar okoçan formasında qumuq mənbələrində də təsadüf edilir.1 2 hipotezi) indi də haçalanır və mübahisəli olaraq da qalır. Kizlyarda məskunlaşaraq yaşayan Okonçen tatarları ilə Başqırdlar haqqında ilk yazılı məlumata 922-ci ildə Əhməd akaçirlər arasında genetik qohumluq bağlarının olduğu ibn Fədlanın əsərində rast gəlinmişdir. Müəllif burada baş- şübhəsizdir. qırdların türk mənşəli olduqlarının üzərindən ehtiyatla ke­ BAŞQIRD etnonimləri. çərək onları Voljsk bulqarlarına aid edir.2 Başqırdların türk Müasir dövrdə etnik proseslərin ənənəvi inkişaf və­ mənşəli olduqlarına aid ilk məlumata Mahmud Kaşğarinin ziyyətinin dərindən öyrənilməsi çox zəruridir və hər bir “Divani luğat-it-türk” əsərində rast gəlinir.3 tədqiqatçıdan dəqiqlik və böyük bacarıq tələb edir. Müxtə­ Əhməd-ibn Fədlanın verdiyi məlumatın X əsrə, ma­ lif millətlərin və onların mədəniyyətlərinin bir-birinə ya­ car xalqının mənşəyinin IX əsrə aid olduğu haqqında olan xınlaşması bu xalqların etno-mədəni proseslərinin keçmiş­ bilgilər başqırdların macar mənşəli olduqlarını iddia edən dəki vəziyyətləri: müəyyən etnik toplumun mənşəyi, bu alimlərə ipucu verir. Belə ki, orta əsr səyahətçilərinin əl­ toplumları formalaşdıran müxtəlif komponentlərin araş­ yazmalarına əsasən I minilliyin orta və ikinci yarısında Av­ dırılaraq üzə çıxarılması, bunların həyatında baş verən assi­ ropanın şərqindən Urala qədər uqor və qədim macar qəbilə­ milyasiya, inteqrasiya və onları mövcud olduqları ana qə­ lərinin məskunlaşdıqları yerlər kimi qeyd olunur.4 dər müşaiyət edən bütün proseslərin(siyasi-ictimai və iqti­ Bəlkə elə buna görədir ki, bəzi tədqiqatçılar macarları sadi) öyrənilməsi düşündüyümüzdən də böyük əhəmiyyət başqırd adlandıraraq başqırdların özünü unutmuşlar?! kəsb edir. Etnogenetik araşdırmalar, tarixin qədim, orta və Başqırd xalqının tarixin müxtəlif zaman süzgəcindən daha qədim dövrlərinin rekonstruksiyası (bərpası) bu qə­ keçməklə formalaşdığı tayfa, qəbilə, nəsil adları aşağı­ naətə gəlməyə imkan verir ki, bütün müasir xalqlar qarışıq dakılardır: etnik tərkibə malikdir və onların mədəniyyəti də mürəkkəb Cənub-Şərq başqırdları qrupu - burzyan, userqan, qanunauyğunluqların nəticəsinin bəhrəsidir. Bu baxımdan, yurmal, lamyan, manqaur, kıpsak\ başqırd etnogenezi də az öyrənilən və mənşəyi 200 ildən bəri müxtəlif fikir və mülahizələrə məruz qalan problem­ 1 Кузесв Р.Г. Происхождение башкирского народа. Уфа. 1974, с. 16. lərdəndir. 2 Ковалевский А.П. Книга Фхмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 1921-1922 гг., Харьков, 1954, с. 130. 3 МК., 1960, с.66. 1 А.Бернштам. Очерки истории гуннов. Л., 1951, с.264. 4Аннинский С.А. Известия венгерских миссионеров XI1I-X1V вв., о 2 www.turkoloq.narod.ru,www.Google.refine.kam.ru. татарах и Восточной Европе. M.-JL, 1940, т.З._____ ====______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 128 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 129 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Şimal-Şərq başqırdları qrupu - aylinlər, katay və Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 tabın başqırdları, karaidel-Demsk (min, kudey, yeldək), əvvəllərində yenidən yıyınların bərpası ənənəsi Kamsk-İksk (bulyar, baylyar/bəylər, yurmi, eləcə də nəsil yarandı.Aşağıda başqırd etnonimlərinin geniş mənzərəsini qrupu olan irekte), Nijni-belsk (eney, tampisk nəslindən verməyə çalışacağıq: olan kazançı, kaypan, taz (tabqıpçağın əmələ gətirdiyi), irekte və karaidel (balıksı, un). Cənub-Şərq başqırdları: XVIII-XIX əsrlərdə karaidel-demsk etnoqrafik qrup­ I qəbilə - YURMATLAR ları başqırd xalqının Cənub-Şərq, Kamsk-İksk, Nijni-Elsk, Yurmatlar qəbiləsinin şəcərəsi: Tulvinsko-mulyan, tanıp və karaidel qəbilə qrupları Şimal- 1- ci nəsil -karmış Qərb etnoslarının formalaşması üçün baza rolunu oynamış­ nəsil varımqrupları: aitkul akkubyak, abız, bikzyan, lar. şbray, kudas, kusyar, kara-tuyak kabırqa, kalmak, kilmiş, R.Q.Kuzeev başqırd xalqmm formalaşmasında 7 ta- mokşa, sade, saz, siksyantoyak, tunqatar, sarkay, etemes; rixi-etnoqrafik plastm (qatın) olduğunu göstərir: 2- ci nəsil -mişar-yurmatlar 1) qədim başqırd: burzyan, man, yumran, yaqalbay; nəsil varımqrupları: bakav, makar, sunke; 2) fın-uqor-samodiv:,s7z<7i. kalser, terzyaq, upey, uvanış; 3- cü nəsil - n o q ay-y u r m a t l a r 3) bulqar-madyar: yurmat, bulyar, tanıp; nəsil varımqrupları:arlar, yuannar, yeyen, muqaş; 4) oğuz-qıpçaq: oğuz - ayle, sart, istyak; qıpçaq - kanlı, 4- cii nəsil - t altım kosi, salyut, badrak, min, mirkit\ nəsil varımqrupları: aznay, ait, ayu, başkir, bişkadak, 5) noqay: noqay-burzyan, noqay-yurmaV, burzyan, qabzalil, daut, ilsektimer, işmurat, elembet, 6) Volqa-Ural regionu (Orta Asiya dövlətlərində forma­ kaynau, kalmak, kanıkay, kara, karmış, kasim, kuzqun, laşan etnik plast: tatar, mişar, qazax; kızılbaş, kerau, minzelyə, mışı, umetbay, yurmatlı, usen, 7) qəbilə başçılarının adlarından (antroponimlərdən) saran, turdakm, xusain, xalabaş, şakir, şeker, aytkul, əmələ gələn etnik plast: yamaş, sumaş, tatiqaş və elə­ yuldaşbay, yurmatlı, yazılkap, yauqilde; cə də toponimlərdən əmələ gələnlər: ay, tanep v ə s .1 5- ci nəsil -tat i q as Yuxarıda sadalanan hər bir nəsil, tayfa və qəbilənin nəsil varımqrupları: aytuqan, alatube, kalmak, kort- simvolları, şəcərə və damğaları (tamğaları) olmuşdur. Ayrı- las, meretek, sure, seleş, setey, tabıldı, teyeldek; ayrı zaman kəsiklərində ağsaqqallar şurası və xalq 6- cı nəsil - yurmatı yığıncağı (yıyın/yığıri) idarəçiliyi mövcud idi. 90-cı illərin nəsil varımqrupları: aybaş, ayu, ayusı, bikey, bikkin- dar, bişeyle, aznabay, buskun, burzyan, berke, ilsequl, irale, isyanbirde, yumak, keze, kazakkul, kalmak, kara- 1 Кузеев Р.Г. Очерки исторической этнографии башкир. Ч. 1, Уфа, 1957; Yenə onun: Происхождение башкирского народа. М., 1974. bilqau, kara, karqa(qarğa), kaşkaymak, kudas, kuzqun,

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 130 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 131 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 kultay, kuşyapey, kudey, huyan, keşim, mayrek, mustafa, mullakay, musa, saldıy, sereh, sibek, suvaşay, setey, tabın, kıldak, suktı-tayak, çuvaşbay, çingiz, ssemetey, tatar, baulı, taz, tuma, tubay, tızım, urakay, uzbek, şalavar, şurale, tay, Taşbaş, xabtan, samar, etkustu, yaykar; şımtır, yuldaş, yulıy, yurmatı, yakşambet. 4- cü nəsil -noqay-burzyan II qəbilə-BÜRZYAN nəsil yarımarupları: baim, bure, qabdryaş, kazax, kal­ 1- ci nəsil -bayalı-burzyan mak, kuzyan, kuzyuka. Kirqiz, hil, munaş, sekerey, sekeney, nəsil yarımarupları: avu. ayxay, ataysal, bayulı, ber- tatar, taulı, eptereş, kızıl-noqay; se, burey, isembakta, kair, kalmak, kara, капу, kuzqun, 5- ci nəsil - у a m a ş kerpe, keyneke, keşvar, maytamak, mişar, muske, mesekay, nəsil varımqrupları: basmak, yalbay, kazax, kalmak, sanqet, sekey, tanqor, tau, turna, turkmen, tuma; kinzyabulat, kurt, kırdar, kıuık, uşey,çeremiş, sitrık, setey, 2- ci nəsil - b u r z у an tartay, taulı, tupiter, suqildı, şemek, yamaş; nəsil yarımarupları: avqulak. ayxay, apandı, ataysal, 6- cı nəsil-yansarı, yansa baysarı, bikzyan, bişul, buyan, burzyan, buken, beqeneş, nəsil varımqrupları: ay-urmester, asıl, baış, birdequl, beemen, bakir, belle, berey, beşer, valiulla, qaysa, qumer, kalmak, karakuş, kara-taban, kıdray, urluk, samar, çingiz, daut, zayxan, iqeu, ikkey, işbulat, işteke, işey, yılan, yılış, çuvaş, tatar, tavabil, taulı, tauk. yanalı, kustur, kuselyar, kudışkultık, keqen, kazax, kadırkul, III qəbilə - USERQAN, MUYTEN kayerkul, kalmak, kaltırsa, kama, kanqış, karabay, kara- 1- ci nəsil -ayu qay, karanay, karatay, karatun, kıpsak, katay, kuzqun, ku- nəsil yarımarupları:avu, yumaquja, kazax, kadır, ku­ kay, kuldavlet, kuru yıl ayu, kurzyan, kuyan, kızılbaş, keze, yan, kundey, kıl-kara, mayki, naqman, suraş, tetenbet, kekere, mazan, mişar, nuksin, munaş, muradım, muratkul, üteqen, yunis; muratşa, mindequl, navruz, nurale, uyryak, usen, pepeç, re- 2- ci nəsil -b iş ey, b uş uy mey, sırvay, sirmeş, suksur, sulse, sultan, siskan, çuvaş, nəsil varımaruyları: baysura, beden, ibray, ibanay, iş buldu, yumakay, yadafar, kazax, kıl-kara, nayman, noqay, senkem, sart, sarış, taz,taiş, tamyan, t art ay, tatar, tatlıbay, tavabil, tavıktar, telekey, timekey, turkmen, tubal, tuybay, saraqul, tajik, lurumtay, telke, turkmen, xasan, eytembet; tukay, tuktaqul, tuma, xalit, xudayqul, xuzit, sart, saiskan, 3- cü nəsil -bure suun, saqırbay, şekere, şuqem, irsay, usurbay, endeşmez, nəsil varımqrupları: arqın, burebay, ibanay, kazax, etkustu, yuke, yanalı, yanılar, yarat, yauzar; mayrık; 3- cü nəsil -munaş 4- cü nəsil -suraş nəsil varımqrupları: Abdulla, baytar, bıylıkkan, iman, nəsil varımaruyları\av-urmesler. arqınbay, besey, bi- yan, qubaydulla, etikey, itkul, kazax,kadırkul,kalmak, yumakay, kalmak, karalar, kuyan, kıpsak, kerekey, murza- karakalpak, kukay, kukamış, kuyan, mukterqe, urluk, sar- qale, mışı, sukmar, turkmen, ur, usmak; Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 133 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 132 ŞəkərORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin larixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 5-ci nəsil —us er qan nəsil yanmqrupları: avu. kmr ayu, akrın, alabay, 4- cü nəsil - myasaqut; apal, apandı, arqın kazax, akxak, bayiş, bakabaş, bişey, bu- 5- ci nəsil — tamyan; ray, burzyan, bus кип, bukenbaş, bur e, isembay, isey, yuva- nəsil yanmqrupları:abzan, ayu, ak suyrır,akbatan, al- nay, yelkibay, jansarı, yaşel-xurpa, kabık, kazax, kazanlar, yurzan, aalkım, batman, baur, başmak, beyalay, beşkek, kalmak, karakalpak, karataban, karatamak, karatun-kıp- buraş, buttik, buqez, beyen, burzyan, bubır, bukey, bebeleş, sak, kataş, kaukıldak, kulday, kultay, kurais, kuru y ıl ayı, bepene, dumey, suktı, tuyqeş, işey, kazax, kazan, kayqul, kutukay, kunak, kupay, kuranes, kurmas, kubalyak-tilyau, kara, kara baltır, karqa, karakalpak, kara-taban, kara-tu- kurek, kuçerbay, керек, kevyak, lauryan, mustafa, muskel- mırtka, kuluş, alamakuluş, kuzyan, kurşek, kuxer, kuyan, dek, mışıya, tambet, nazar, ulu kepes, uslubaş, eke, ekken- kirqiz, h rk tamqa, talay, mukas, muradım, muqyuz, mişşar- taknay, sireuse, supeldek, sıbar, tumurtka, taz, tamyan, tar­ bay, uşe, sarba, sirtmeş, suqete, sulmak, suter, suvaykıyak, pesey, tazlar, taz, tartay, tatar, tavay, taulı, telke, tuman, tay, tatar, taulı, timyas, tiptyar, tuyak, tuksart, sarbay, xu- na, xalber, şaqman, şakir, şambı, şeqrey, şeker. kuz, toma, turkmen, uyura, uraz, eserqan, xanqilde, xais- kan, suun kıpsak, xuur, şaik, şayaxmad, şapak. VI qəbilə -KIPSAK 1-ci nəsil -а к kıpsak, sarı kıpsak, turkmen IV qəbilə - TANQAUR, TUNQAUR, kıpsak DUNQAUR nəsil varımarupları: aznabay, alabay, kalmak, katay, 1-ci nəsil-1 u n q a u r katıkulak,kusme, kuuk, çuvaş; nəsil varımqruplan: aktay, apandı, artı-rak, arat, as- lay, axlay,vayraka, besey, bizmen, bikçentay, biketiş, bika- 2- ci nəsil - b uş m a n-s u un-k ıp s а к nəsil yarımqruvlarv.akkul, akkırman, besey, burus turk- tin, burkutkuş, buket, bure, bereşen, tarxan, dumbey, dun- men, bure, kamqak, bısaksız kazak, isenkilde, kalmak, kara qaur, zaqit, iqeu, imes, isembay, yuyan kunıs, yuskı, yaske, baka, kirey, kusay, kukse, munke, taz, tair, turkmen, tuket, kaban, kazax, kalmak, kamqak, karabeyek, kaşkar, kryaşen, kilmeşek, kuzyan, kuyun, kumuka, kurşek, kukmiş, kuqeun, tanqaur, xaiskan, sarıbay, sarı baka, su-un, şir meş, şepşe\ kuşen, kuboi, murzaqildi, mişayak, maksyut, nırtış, upey, 3- cü nəsil -qer ey- kıpsak nəsil yarımqruüları: arslanbek, asılbek, vaxan, kabık- yuşe, saer, subır, sukmor, sıskan, çuvaş, tatar, tuma, tyu- qeş, travoy, tunkay, tapıy, tezekay, xakım, syuiş, şempetey, kanat, kestey, mukay, mursey, niqmat, tau, tize, tuyqun, etemes, yurmeş, yurmıy, yarat. tuyuze, umreş, şayxiyat, V qəbilə - T A M Y A N 4- cü nəsil - d j et e ur u 1- ci nəsil - başay; nəsil varımarupları - у oxdur. 5-ci nəsil -kar a-к ıps ak, kar iy/kara- 2- ci nəsil - kuyan; qa y-k ıps а к 3- cii nəsil - mulyut; Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 135 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 134 ______Şəkər ORUCOVA,Qtpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 nəsil varımarupları: ay, xay, ayu, akkuz, atdjitar, ax- madis, byuyen,bire, bile key, dumbey, jilder, zeke, kazax, nəsil varımqrupları: baka, beşkek, bereş, urlyan, kal­ kair, kalmak, kara, капу, karaknrsak, kasay, katırmak, mak, kara karqa, kara sank, kuyun, kurtluk, kuyan, kezil, kiiz-kursak, kerpe, kuzqun, kuzyan, kuyun, kuksya, künesek, mantıy, mişar, mıştıy, suqe, suqen, sukre, sura, sıbar-taban, keykene, mayrık, maytuş, mukşi, mesekey, uskameş, sapkın, çuvaş, tatar, turkmen, turqay, traş, tekşen, tekey, uquz, sıqan, sirmeş, surakay, saitbattal, sakeyjaz, tanqır, tatar, urus, sarış, elekeu, eskernek, etes; tau, tauh, timer, tiptər, telke, tuma, turkmen, tülebay, tuma, 9-cu nəsil-sarış-kıpsak uquz, sabaş, xaiskan, sart, suir, suun, erketbaş, akrendar; nəsil varımqrupları - v oxdur 6- cı nəsil -karaqay-kıpsak ŞİMAL-ŞƏRQ BAŞQIRDLARI nəsil varımgruvları: abdulmembet. aitbay, aaltınbay, I qəbilə - AY, A Y L E bazan, baymaklı, baynazar, bizmən, buqmaş, buzik, bee- qəbilə şəcərəsi - Tarixnamevi-Bulqar men, iqeu, imes, anqrimes, isyanqale, kazax, kazayak, kal­ 1- ci nəsil -karat av 11, tabınmazar mak, kaltay, karqa, kirey, kuzyan, kuşek, kızıl kepester, me­ nəsil varımgruvları: buskak bures, kara, karaikmak, re, moratşa, myuqyuz, muxammedyar, mryas, mesyaqut, kesertken, sirmeş, tabınmazar, taz, erte; meqedey, nabiulla, eke, siskezek, sirmeş, surkuldak, suk- 2- ci nəsil -turkmen mar, suqem, çinqiz, sekeş, serme, tatar, tau, taulı, tuykun, nəsil varımarupları:kiraız,sutış, turnamurun, enjek; tyulebay, xarmak, satıbalı, xuna, sırlıbay, şauxuyak, şer- 3- cü nəsil-tırnaklı bay, şarafeddim, nəsil varımqrupları: bures, tikeney, kumıy, kukyur- 7- ci nəsil -kip s а к qek, uzun barmak, raxmunkul, yulaman; nəsil varımqrupları: aban, abdrazak, aysa, aysuak, 4- cü nəsil-sart-ayle alaqanat, ataysal, baynazar, bayulı, basır, bizeu salbar, nəsil varımqrupları: abdelxair, akımbet, akkuş, aktı- burzyan, qabzalil, tunqaur, duvan-sakal, irpay, iskelyər, yak, alıstar, any, baiş,bikmeş, biktimer, buxar, bukey, yumran, yıuan, kunıs, kalmak, kaltırsa, kankıs, karaqay, baubek, beşmek, zengir, kazax, kalmak, qaraqalpak, ka- karatun-kıpsak, karyau, kuzqun, kulman, кого yul ayu, kur- raqul, karakusyuk, kaşkalak, kisebay, kumer, kuvakan, pes, kusey, kidras, kıpsak, keze, mazan, muradem, murat- kızılbaş, kentey, maxtar, mindebay, mujırım, murza, malek, kul, muslim, membet, navruz, berey, noqay, satuçin, sirvay, seben, sumes, çuvaş, taz, taulı, tekeş, tenkey, urta aymak, suksir, sait, senkem, tarbaqan, tatar, turkmen, travay, tuy- sırqıltık, suir, rıskul, abdel, aleken, etimqen, etkusyuk; bay, uklu-karaqay, xalavar, sipaş, xuvır, sınryan, suun-kıp- 5- ci nəsil - ay, ayle sak, suer, şarep. Etkusyuk, alip, yurmatı, yakşi-qul, yanılar, nəsil varımqrupları: akimbet, altmışkulak, aşkar, as- yarat; kilde, başkert, biderqen, isale, buskur, buxar, buranqul, 8- ci nəsil -senkem-kıpsak ismaqil, kazax, kazanqul, kalmax, kuluy, kumuy, kusyuk,

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 136 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 137 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi kuzay, kuday, kumer, kualdı, başkortı, kuyan, kızılbaş, Му­ Türk dilbrinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 ка, kirqiz, mişar, mustafa, mujırım, melikey, manye, salyut, nəsil varımqrupları: bikjen, biksura, kalmakkul, ka- sutek, çuvaş, sepre, serme, tabın, taz, tatar, tiptyar, tuma, xir, kulsıkay, myuyat, sulpı, tabın, tabındı, umertey, faiz, tuqez, tuqızak, tukul, ural, tukulı,uzbek, sort, serqildık, xısmet, xayrzaman, şarip, ılasın, yanıbay, yauış; etimqen, etimqen ayle, etkusyuk, ejek, ay, ayzar, yamanay; V qəbilə - К O Ş S I II qəbilə - К U D E Y yarımqruplar: akay, buranqul, quzair, kadır, kalmak, 1- cinəsil-bulekey-kudey, bulek-kude kulsıkay, kusyakbirde, muslim, metey, çeremis, sultan, nəsil varımarupları: ayu, deu, deu kudey, noqay, su- sekete, telke, tuqız, umertey, sabanak, sort; raş, sıskan, şaytan, alibay, arlyan; VI qəbilə - SIZKI, SISKI 2- ci nəsil -kir -к u d ev varımqruplar.aii afridon, qulemiser, kalmak, kuruç, nəsil varımarupları: taulı, etkusyuk; timer,mester,sar qa, taji, abeş, ejmek, eset, efseqit; 3- cü nəsil -turkmen-kudey VII qəbilə - U P E Y nəsil varımarupları: kuluş, maytuba, seleş, taz, taulı, yarımqruplar: abulxair, besey, qasaba, kilmesek, turkmen, tukay, yuvey; mavlekay, tarakan, tarsık, axmadiy, yamaş, yaxıya; 4- cü nəsil -urman-kudey VIII qəbilə - К A T A Y nəsil varımarupları: iskelyuar, kazayak, tiptyar, ur- Başqırdıstanın dağ-meşə zolağı üzrə: man, aptelman, yanılar; 1- ci nəsil — idel-katay; 5- ci nəsil-ş ay tan- kudey 2- ci nəsil - inzer-katay nəsil varımgrunları:bures. kalmak, kasay, kesertken, nəsil varımarupları:assı, beymiş, berkey, darxan, kirqiz, serkem, tabuldı, tuqız, xaybulla, şaytandar, eleke; dever, kalmak, memişan, uryuk, taban, turkmen, san; III qəbilə - MURZALAR, ULEŞTE 3- cü nəsil - к uz qu n-k a ta y yarımqruplar: aksuvaş. baltaqul, barhldak, bişey, nəsil varımarupları: ayu, alakurt, burten, burten, bures, yatimder, kazak, kuzqun, kutlusura, kutlu, kerzı, ilan, yuanbilyak, kalmak, kataxaba, kuyan, keşen, myuşket, manqul, mindiyar, sipay, sulpı, sırzı, taz, tavir, taulı, tun- sel, sılbır, sank, xarısta, şukay; qatar, şaytan; Başqırdıstanın Şimal-Şərq zolağı üzrə: IV qəbilə - D U V A N 1- ci nəsil - bala-katay 1- ci nəsil - а к bay nəsil varımqrupları: altınbay, bursık, inqeş, yusup, nəsil varımarupları: azamat. basır, biksure, besem, iş- kazan, kaip, kalmak, kalmakkul, kama, karabay, kulsıkay, murat, kulsıkay, kılısbay,murza,niqmatulla, raxmatulla, çe- kuyan, maskara, mezit, sıtıy, çuvaş, telekey, uvak, salkın, remis, saim, şaim, sekite, selimkul, xismat, şarip alimquja; xornay, yuldaş, yanıbay; 2- ci nəsil — d u v a n 2- ci nəsil -ulukatay, kar a-katay

Qıpçaq qrupu türk dilbrinin leksikası, səhifə 138 Qıpçaq qrupu türk dilbrinin leksikası, səhifə 139 Şəkər_ORVCQVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 nəsil vanmqruvları- yo xd u r. Zauralye zolağı üzrə: XV qəbilə -TABIN (UYSUN) 1- ci nəsil-bala-katay nəsil varımqrupları: azqım, barın, vaktar, iqelek, iş- a) Şərqi-Başqırdıstanda: tek, kazax, kazan, kalmak, kulsıkay, myustyuk, supay, sıtıy, 1- ci nəsil -barın telekey, turqay, sarı, ekren; nəsil yarımqrupları: burıış, bereken, butis, derdjimen, 2- ci nəsil - u l u - к at ay, к ar a - к at ay davletbay,kazax,kalmak, karaelke, kara uqez, kuluy, nəsil varımqrupları: avu.qadelşa,kalmak,kulumbet; kuzyan, kuysarı, kustanay, kızılbaş, kirqiz, karim, kesek 3- cü nəsil-y a l an - к a t ay mişar, mustafa, uryuk, sukur, subey, sutek, sıskan, tabın, nəsil varımqrupları:buxar, buiş, buransı, kazax, kazan- tuktaqul, tuluptar, turkmen, tunqatar, teke, tupey,un, bay, kalmak, mişar, tatar, tubaldı, tuqezak, tukal, xakkul; xaiskan,sapaş,sart,xupeis, sızqe, şuran, ayle; Qərbi Başqırdıstan zolağı üzrə: 2- ci nəsil -kara-tabın yarımaruplar: biksaqıl. bala katay, bubi, beytek, be- nəsil varımqrupları: biderqen.berkut. buranqul, butis, şer, yumran, kazanlar, kalmak, kara-katay, katay, katay, bejekey, il-aymaqı, ilek-aymaqı, kalmak, karatabın, kusan, kek karın, kekyurqek, murtay,sabir, sort, sede, ta­ melikey, uzunlar, subey, sumet, taz, taztar, tuquzak, tuktu- bın, tatar, tırmyanqul, tuma,şırau, yabalak, ya n k suvete; bay, sigizek, İsmail, ayle, absalyam; IX qəbilə - SALYUT, SALYUXUT, SALYUQUT 3- cii nəsil-kubelek yarımaruplar :bure. ende. irkebav. kenembay, kuşım, nəsil yarımqrupları:baim. yuvaşbay, karaqay, musa, kıttıtayar, sabir; subey, suvaş, sandır, tukus, utey, sart; X qəbilə - SI N R Y A N 4- cü nəsil -kals er-tabın yarımaruplar; ayı-sınryan, kidras, sınryan; nəsil yarımqrupları: akkuz, hire, yunis, kuşkilde, kıy- XI qəbilə-TERSYAK kas, sukay, turkmen, tırnak, urankay, yablak; yarımaruplar: butuk-terzyak, sıskan; 5- ci nəsil-sart-tabın XII qəbilə - BİKATİN, MEKATİN nəsil yarımqrupları: teken, sart-tabın; XIII qəbilə-KALMAK 6- cı nəsil-biş ul-tabın yarımaruplar:buran. buranqarak, xara-kalmak, ka- nəsil varımqrupları: bayulı, berkut, iskebişul, yan-bi- rakaşkak, katay, kaşka, kulak, kujak, kuşkilde, simke, tıı- şul, kama, kankıs, kar qa, kinzyaqul, bişul, taulı, xaiskan, rele, ayuka-kalmak; suyunduk-bişul, suyarqul-bişul, abubakir; XIV qəbilə -BAŞQIRD KAZAKLARI 7- ci nəsil -bişul-unqar-tabın, biş aul - u yarımqruplar: akbay, akkain, burak, kalmak, katay, nqar-tabın kuyun, kulay, kulumbay, kuren, цыган, salım;

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 140 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 141 ______Şakər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi nəsil varımqrupları: akir, arıkbay, butey, yan-bişul, kal- Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l cild, Bakı, 2012 man, kymntuqan, maşay, uran, cyaqlayan-bişul, xaiskan, 6-cı nəsil -tubelyaş-kuvakan, tub alaş-k yamqursı; uva kan 8-ci nəsil-kumruk-tabın nəsil varımaruvları; aktamak-kuvakan, kalmak, ka- nəsil varımaruvları:abdulla. abzak, barkıldak, baş- kaş-mukeş, kudey, kirqiz, monqol, eresten, syumey, syumey- mak, bizmen, birzekey, bişkalak, imel, kama, katay, kilmu- qundar, teştek, uzbek; xamet, merkey, tuval, şuras; XVII qəbilə - S I R Z I 9-cu nəsil - ba drak-tabı n, buderek-tabın yarımqruplar: kurman, kırktar,uryuk, abel; nəsil varımaruvları: alabay, qırışkı, işkine, yarembet- CƏNUB-QƏRB BAŞQIRDLARI badrak, sirmeş, xeşem, azekey; 1 qəbilə -MİN: 2 şəcərəsi var b) Zauralyedə: 1- ci nəsil —il-kul-min, ilkey-min 1- ci nəsil -b arın-tabın nəsil varımqrupları: aznay, buzan, ilsekey-bin, nəsil varımqrupları: akuncuk, alakay, buranqul, ilek- kunkas, nuqay, çuvaş, yulaman; aymaqı, imel, isyanqul, kazax, kalmak, katay, suvaş, taz, 2- ci nəsil - a z n a y - i l - к ul-min, a zn ay - min tatar, tauk, turna, İsmail, yulış; nəsil varımaruvları: aldar, buzan, işteke, yambulat, 2- ci nəsil -kara-tabın, tabın yamat, kalmak, karatay, kuzyan, kuçukbay, kusyarbay, nəsil varımaruvları: abdrazak,aysa,baydan, bayna- noqay, sirvay, sumar, suvaş, tauk, teyleqyan, tube, sart, zar, qabzalil, duvan-sakal, isenbet, yumran, kalmak, ilyas, şakay, ayub, yulaman, yanqıl; kalmatay, kanlı, karyau, katay, kulman, kurpes, kıpsak, 3- cü nəsil -ilsekey-il-kul-min, ilsekey-min mazan, min, muslim, mukşı, mukşı-kaskın, rayman, 4- cü nəsil -kulkas-il-kul-min, к un к as - min ramazan, saldıy, suvaş, suvaşay, sade, sait, sankem, tabın, nəsil varımaruvları: biktaş, burzyan, bakir, ilkey, tatar, turkmen, tuktar, tenes, şarep, alip, yuldaş, yulıy, yaik, işteke, kalmak, karatay, kurmanay, kuşıldı, kuşkey, kirqiz, yakşimbet, yakşikul, yanalı; musa, noqay, çeremis, suvaş, seperey, tamyan, tay, timekey, XVI qəbilə - К TJ V А К A N tukay, ırsay, yulaman, yuldaş, yabalak; 1- ci nəsil-elan-kuvakan 5- ci nəsil - к ul-il-min 2- ci nəsil -kırkule-kuvakan nəsil varımqrupları: baydıkay, sirmeş, serembet, ur- nəsil yarımqrupları: mukay, ayle; say, sarıbay, yabalak; 3- cü nəsil - satka-kuvakan 6- cı n ə s il-k u b o u-min 4- cü nəsil -saqit-kuvakan nəsil varımqrupları: asılı kubou, bartal, batırşa, bur- 5- ci nəsil -tau-kuvakan nak, kirqiz, mişar, murza, safar, taz, tau, tulak, tuak;

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 142 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 143 Şəkər OR UСО VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 7- ci nəsil - к ı г к - u y l e-min nəsil yarımqrupları: altıy, asılkay, baydıkay, bayrı- kıpsak, keze, mışı, suksır, saze, tabın, travoy, xanqilde, kay, balqaji, beytek,beşer, kalmak, katay, kupay, kuz- suun kıpsak, yarat. yan,kupey, kyuk-karın, kyuk-yurqek, kusan, kuyan, kıyka, kindir, kirqiz, murtay, mursekey, sabir, sart, serembet, sir- ŞİMAL-QƏRB BAŞQIRDLARI meş, suvaş, sepre, serme, tatar, telyak, tuma, tuma, ursay, I qəbilə -BULYAR sart, suerqul, şıray, şar ip, ejekey, yulbars, yabalak, yank, 1- ci nəsil - к adır suvete; nəsil varımqruvları: qasaba, tiptyar,; 8- ci nəsil -min- minlyar 2- ci nəsil — mışıqa nəsil varımqruDlarv.kalmak.kalmatav. kanlı, kıpsak, II qəbilə - BAYLYAR min, mukşı, kaskın mukşı, sıraş, suvaş, tenes, yuldaş; 1- ci nəsil - b aylar, baylyar 9- cu nəsil — baim, kara, kinzekey, taz; nəsil yarimgruplarubaysabu, baysıbı, bubi, derbeş, 10- cu nəsil - u r ş a k - m i n kazanlar, katay, kurman, noqay, uşer-eney, salaquş-baylar, nəsil vanmqruDları:vaklar, kuyan, murzay, sirmeş, salaquş-eney, salman, suraş-baylar, tatar, tiptyar-baylyar, sumsıra, şeltey; turkmen, tukbirde, turay, ırıs, atyaş-baylyar; 11- ci nəsil -sarat-min, sarılı-min 2- ci nəsil — к a l m a ş; 12- ci nəsil -sabı-min, subıy-min 3- cü nəsil - s a l a quş; nəsil varımarupları:distan-sıbı-min. bikkine, işmuxa- 4- cü nəsil -s ur aş. met, kutuş, mirzay, sımsıra, tiptyar, şiltrak, yanqarış, yaik IIIqəbilə-YURMİ, YURMIY sabı-min, akkay, akkılay, akkul, baltaş, biyan, bulat, zufar, nəsil yarımqrupları: qasaba, isay-qasaba, kazan, ke- kuzyan, maylı, noqay, ramaş, sambay, surayman, sepyaş, şese, kazannar, tiptyar, urman-yurmıy, aptelmen, yasaşnıy; sauban, susar, turkmen, tuqız. IVqəbilə-İREKTE SAMARA VƏ SARATOV VİLAYƏTİNDƏKİ nəsil yanmqruüları: alpaut, batıkay,başkurt, buxar, İRGİZ - KAMELEKS BAŞQIRDLARI daut,davek, işele, kadırbay, kazanbay, kazan xalkı, ku- 1- ci nəsil -b u ş u l qen, syurmet, suyurmet, timreş, tiptyar, tunqekle, yappar; nəsil yarımqrupları :busul. iskelyar, işey, katay, kıp- Vqəbilə-ENEY/YENEY sak, munaş, muradım, muratkul, muratşa, sirvay, sade, ta­ 1- ci nəsil - b u qazı bın, turkmen, tuybay, abuzar, yanılar; 2- ci nəsil - kambar akkız, ar, axun, dierenner, eney 2- ci nəsil -sade, s a ze başkırtı, eney tiptyare, masekey, mari, surakay, taulı, nəsil varmgrupları: anandı, bişey, burzyan, tanqaur, suraş, çuraş, ırıkay; yuan-kunıs, kaltırsak, karatun-kıpsak, katay, kuru yulayu, Vlqəbilə-QERE

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 144 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 145 _____Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər 1- ci nəsil -il-qere, idel-qere nəsil varımarupları: ak-tubetey,zaynulla, muyten, AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi mütin, muksin, maxmut, toyak, xasan; Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 2- ci nəsil -urman-qere nəsil varımqruplan. baskurt, lübeqe, qumerovlar, is- nəsil varımqrupları: aldar. bavqilde. baltaç. baltkı, ke-qumer, başkurtı, işmay, karaça-yelqa başkurtı, kulbay, başkurt, qabibulla, dayat, kazankeşese, kanqilde, kildelyar, kurman, mişar, tiptyar, başkortı, ersekey; kulmamet, kultami, kuşık qere, tauş, taşbulat, tiptyar, 2-ci nəsil - kır-kanqlı, sındaş-kanqlı tuykeş, tukbirde, xaydar, şadırbay, yanbusa; nəsil varımqrupları: başmak, kije, kudey, kuzyan, VII qəbilə-KİRQİZ kuvakan, kukar, sirmeş, saqızak, xayıskan; 1- ci nəsil -kadikay-kirqiz 4-cü nəsil - yurektay-kanqlı, yuraktı-kanqlı nəsil varımqrupları: akkuş, arzamatovlar, bikbalta, nəsil varımarupları: iştekey, karim; burxan, kazanlar, kelkabız, kukkuş, kuçum, kirqiz, mansur, Xlqəbilə-DUVANEY, DUVAN sirmeş, salve, tuat, urele-tiptyar; 1-ci nəsil - у elkısı; 2- ci nəsil-tenkey-kirqiz XII qəbilə-KARŞİN VIII qəbilə-ELAN 1- ci nəsil - karqa-karşin 1- ci nəsil-idel-elan 2- ci nəsil - kadryay-karşin 2- ci nəsil — k ir — e l an 3- cü nəsil - satlıqan-karşin, akbaş-karşin nəsil varımqrupları: bulyak, İskender, islam-qul, nəsil yanmqrupları: karqa, mişar, muştek, persian, kara-kıpsak, kuyan, tezey; çeremiş; 3- cü nəsil-eske-elan Xllqəb il ə-TAZ nəsil vanmaruplan:badrak.elan.kugersen yakut; XIV qəbilə-UVANIŞ, MAVIŞ ŞİMAL BASQIRDLARI IX qəbilə-YELDYAK,YELDYAT Iqəbilə — URAN 1- ci nəsil - bure-yeldyak; 1-ci nəsil - urman-uranı 2- ci nəsil - ker-yeldyak; nəsil varımarupları: albure, ar, arjak, bulqair, işey- 3- cü nəsil - ufa-yeldyak; aymaqı, tuma, şudek, şerekey; X qəbilə-KANLI/KANQLI Ilqəbilə-QAYNA, TARXAN 1- ci nəsil - akyay-kanqlı, aktı-kanqlı 1- ci nəsil - bişer-qayna nəsil varımarupları: buranqul, baxtiyar, yarkey, mu- nəsil varımaruvları: yoxdur lekeş, melekeş, sulltan, xamit; 2- ci nəsil - mul-qayna 2- ci nəsil - idel-kanqlı nəsil varımqruvları: ar, bay, bişer, iştyak, işbulatov-

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 146 lar, kazanbayevlər, kuskar, kıpsak, kariyevlər, maksey, mişar, muraşevlər, mamet nukşi, sabirovlar, subar

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 147 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 djienjaymas, tarazovlar, taybaş, timqanovlar, yurqay, QAZAXLAR - etnonimləri usay, şabay, eskere; QAZAX Əvvəllər “qırğız qaysaq”, “qırğız-kazak” adlandırılan 3- cü nəsil - tul-qayna qazaxlar öz ərazilərinin aborigen xalqıdırlar. Qazaxıstan 4- cü nəsil - tur-qayna respublikasının 1/3 hissəsini təşkil edən qazaxlılarm ÇXR- _III q ə b i 1 ə - T A N I P da (0,5 mln), Monqolustanda(50 min) da yaşadıqları mə­ 1- ci nəsil - kazançi lumdur. B.e. əvvəl III-II əsrlərdə qəbilə birliyindən olan qa­ nəsil varımgrupları: yoxdur zaxlar. VI əsrdə(dağılmış) qəbilə birliyi pozularaq Qərbdə 2- ci nəsil - kaypan məskunlaşan savromatların, daha sonra isə alanların təsiri, nəsil vanmqrupları: kudaş,kelteu, saldau, şer dek, eləcə də o dövrdə mövcud olan saklar və usunlar əsasında yuda; bir xalq kimi formalaşmağa başlamışlar. 3- cü nəsil - kara-tanıp, kır-tanıp Hunların da rolu istisna olunmur. VI-VIII əsrlərdə nəsil varımgrupları: karqa. kumuç, tar tay, teyleqan, Türk xaqanlığı tərkibində olan qazaxlar VIII-IX əsrlərdə aptel, etes; Türkeş və Karluq xaqanlığına tabe idilər. XII əsrdə qaraxa- 4- cü nəsil - su-tanıp, sul-tanıp nilərin hakimiyyətə gəlişi tunqus-mancurların da qazax et­ nəsil yarmarupları: alıy, arıkbay, bait aç, ilikey, nosunun formalaşmasına böyük təkan verdi. Timurçin mer- yaultbay, kalmurza, mendi, sumanay, tyunsura; kitləri, kereit və naymanların da qalan hissəsini sıxışdıra­ IVqəbilə-SUNARSI, SUUN, UN raq o ərazidən çıxardı. 1- ci nəsil - bayki XIII əsrdə Qazaxıstan Qızıl Ordanın tərkibində idi. nəsil varımgrupları: akbulyak, alıy, arıkbay, baltay, Teymurun qoşunları Qızıl Ordanı darmadağın etdikdən qumerovlar, kulmurza, mansurovlar, muslimovlar, mendi, su­ sonra Qızıl Orda iki müstəqil (Noğay və Özbək) xanlıqları­ manay, şamekey; na bölündü XVI əsrdə tüğyan edən feodal müharibələri nə­ 2- ci nəsil - kır-un ticəsində Qazax xanlığı yarandı. Üç qazax cüzünün (his­ nəsil varımgrupları: bulyakovlar, nuray, sayrak; səsinin) yaranması bu dövrün məhsuludur. 3- cü nəsil - su-un Böyük, orta və kiçik cüzlər onları vahid hakimiyyətə nəsil yarmarupları: yoxdur tabe etmək istəsələr də, bu cüzlər Rusiya tərkibinə daxil 4- cü nəsil - un olana qədər öz müstəqilliklərini qoruyub saxlaya bildilər. nəsil varımgrupları: yoxdur Bu cüzlərin də taleyi müxtəlif cür oldu. Belə ki, XVIII əsr­ Vqəbilə-BALIKSI, BALEKSE də Qazax xanlığı cunqarlarla mübarizəyə qeyri-bərabər nəsil varımgrupları: atnalı, kalmak, kulsıkay, sıskan, qüvvələrlə başladılar. Kiçik və orta cüzlər Rusiyanın tər­ tyulke, tyurkey kibində, Böyük Cüz isə 1758-ci ildə Daşkənd bəyləri və Beləliklə: 72 qəbilə adı oldu. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 149 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 148 ______Şəkər ORVCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər kokand xanlığının hakimiyyətinə uğradılar. XIX əsrdə Orta AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 və Kiçik cüzlərdə xanlıq ləğv edildikdən sonra, Böyük Cüz də hissə-hissə Rusiyaya keçməyə başladı. Keçən əsrin 40- onomastika elmlərinin aktual problemlərindəndir. İki əsr­ cı illərindən isə Cənubi Qazaxıstanla ilk kazak stanitsaları dən artıqdır ki, elm adamları bu problemi araşdırmaqdadır. ilə məşhur olan vemiy (indiki Alma-Ata) əraziləri birləşdi­ Altay xalqlarına ilk dəfə Q.Miller,İ.Georqi, İ.Fişer, Q.Spas­ rildi. 1920-ci ildə RSFSR tərkibinə Qırğız (Qazax) Muxtar ski, A.Qoroxov, Bunde, P.Çixaçev maraq göstərmiş, XIX Sovet Sosialist Respublikası, sonra isə müttəfiq respubli­ əsrin II yarısı, XX əsrin əvvəllərində isə V.Verbitski, kası yarandı (1936-cı ildə). Qeyd edildiyi kimi, qazax xalqı V.Radlov, Q.Potanin, N.Yadrintsev, A.Andriana, N.Aris- üç cüzdən ibarətdir. Cüz süni surətdə etno-siyasi məqsəd­ tov, A.Kalaçov, E.Yutsenski, S.Şvetsak və s. kimi alimlər lərlə bir ölkənin müxtəlif ərazilərə bölünməsidir ki, onlar bu problemə əsərlər həsr etmişlər. da nəsillərdən (ru) təşkil olunan taypalardan (tayfalardan) Altay xalqının tarixi etnoqrafiyasını N.Dırenkova, ibarətdir. Bunlar arasındakı bölgü aşağıdakı kimidir: Y.Xudyakov, S.Tokarev, Y.Potapov, A.Yarxo, P. Tadiyev Böyük (ulı) cüz: tədqiq etmiş, Q.Şamayev, N.Baskakov, S.Klyaştomı, D.Sa- Uy sın birliyi: daxil olduğu qəbilələr: dulat, alban, vinov, Y.Qumilyov, A.Umanski, V. Molodin, V.Moise- suan, sarıuysın, şapıraştı, oşaktı, ıstı, sipreni; yevin əsərlərində altay xalqının etnik aspektləri öz əksini jalayır/cəlavir birliyi; tapmışdır. Əldə olunan nailiyyətlərin yetərincə olmasına kanlı və ona daxil olan sanıskılı; baxmayaraq bir sıra məsələlərin həlli indi də qalmaqdadır. O rta cüz: Məsələn, Oyrot dövrünün öyrənilməsi altay qəbilələrinin arqın, nayman, kıpşak, kerey, konırat, yak', daha əvvəlki dövrlərinin bərpa edilməsi üçün əlverişli zə­ Kiçik cüz: min yarada bilərdi. Üç qrupdan ibarətdir: XIX əsrdəki idarəçilik sistemi cunqar dövrünün xüsu­ bayulı -qəbilələri bxm\av&\r.beriş,aday,altm, ]appas, esen- siyyətlərini saxlamaqda idi. Dyuçin (otok) başında Zayşan temir, taz, baybaktı, tana, maskar, alaşa, kızılkurt, şerkeş, dururdu. Dyuçinlsr armanlara - döçinlərə bölünürdü. Bun­ ısık; ların hər biri 100 həyətdən ibarət idi ki, bunlar da demiçlərə almulı - qəbilələri bunlardır: karakesek, şomekey, kete, tabe idilər. Vergi yığımı (yasaka) ilə armanda şulenqhr tortkara, karasakal, şektv, (çuy telengitlərində - kündilər) məşğul olurdular. Arman jemiru - qəbilələri bunlardır: tabın, tama,jaqalbaylı, teley, (döçiri) 10 həyətdən ibarə olub, arban adlanırdı. Bunların kerderi, kereyt, ramadan-, başında arbanaklar (boşko) dururdu. Faktlar göstərir ki, bu ALTAY etnonimləri dövrdə Nijni-Kumandinsk qəzasında 8 döçin mövcud ol­ Digər türkdilli xalqlar kimi, Altay xalqının etnik tər­ muşdur1. kibinin tarixinin öyrənilməsi tarix və etnoqrafiya, eləcə də ‘С.Швецов.Горный Алтай и его население. Барнаул, 1900, Т.1, вып.1, Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə ISO с.237-245. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə İSİ Şəkər OR U CO VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Altay etnik tərkibinin bölgüsü belə idi: 1) Etno-ərazi ulus/aymak adlanırdı; mövcud idi.Birliklər - qohumluq əlaqələri(karındaş) zəmi­ 2) Otok ulusun bir hissəsi, nində yaradılırdı. 3) Syok və ya söök otokları birləşdirən etnik icma idi; I karındaslısa - todoş, tartı və oçılar, eləcə də 4) Bölük /kezek söökün yarımbölməsi idi; çaqantıq, kaal, kööjö, tonqjon\ 5) Odu/uya (patronimiya - klan) bölüyə tabe idi. Altay- II karındaslısa - töölös (orqonçı və yeditaş), almat, ulusda 7 etnik birlik (söök) mövcud idi: todoş, Qıpçaq. köbök, yabak, saqal, moğol, törböt, 6) Munduş, irkit, töölos, tayman, çuy-ulısdı. III karındaslısa - kıpçak, kergil və mundus tayfaları 7) 2(tööllös və köbök); yış-ulısda - 4 (tirqeş komoloş, daxil idilər (Altay xalqı mundus və töölöslərin əqrəba küzen və yüz/yus) etnik birlik var idi. olduğunu indi də hafizələrində yaşadır). 8) Xırda sööklər odu/uya-dan ibarət idilər. IV karındaşlıq - irkit, mürkit və merkitləri birləşdi­ Etnik altay iyerarxiyasında söök aparıcı (açar) rolunu rirdi. İrkitlərə soyonq, kobolu, tanqdı, apatumat və bo- oynayırdı. Belə ki, maymanlarda bu termin həm bütün bir­ quşkan daxil idilər; liyə, həm də bu birliyin iki yarımqrupuna aid edilirdi. Baş­ V karındaşlıq - mayman və yabırları öz ətrafına top­ qa sözlə desək, bu etnonim daşıyıcısı qürurla deyə bilərdi: lamışdı; “Mən söökün qəbiləsindənəm və ya söökün qara mayman VI karındaslısa - modor və ülüp (ölük) aid idi. (köqöl) maymanlarındanam”. Altay etnosunun tərbiyəsi Yış-ulusda - tirqeş (çaqat, tokus, tiber), komdoş ənənəvi olaraq bu struktur haqqında olan bilgilər əsasında (komdoş, yank, yalan), küzen (salkandu qəbiləsinin bir qurulurdu.XIX-XX əsrlərdə Altay əhalisi 6 etnos-ərazidə hissəsi) və jüs (şor) birləşmişdilər. məskunlaşmışdı: SÖÖKLƏRİN YARIMBÖLMƏLƏRİ: 1) altay/oyrot-ulus (altay telengitləri, oyrotlar); Altay etnoslarının ümumi analizi göstərir ki, onların 2) çuy-ulus (cuy telengitləri); adlandırılmasında rənglər dominantlıq təşkil etmişdir.Qeyd 3) bayat-ulus (bayat telengitləri, teleutlar); etmək lazımdır ki, bu, etnosların xarici görünüşünə görə 4) yış-tuba-ulus (tubalar, arı telengitləri); deyil, ərazi bölgüsünə görə idi. XVII əsr etnonimlərindəki 5) kumandı-ulus (kumandinlər); “ağ, qara və sarı kalmıklar”, ya da “ağ və qara qırğızlar” 6) şalkandu-ulus (çalkanlar). (Yenisey ətrafındakı) rəng simvolik olaraq siyasi-konfes- SÖÖKLƏR sional əhəmiyyət daşıyırdı1. Rəng əsasında formalaşan böl­ Ən böyüyü altay/oyrot-ulus idi ki, bu 31 söökü bir­ mələr çoxluq təşkil edirlər ki, bunlar da aşağıdakılardır: ləşdirirdi: Burada orqonçı və yeti-taş etnonim daşıyıcıları olsalar da, onlar özlərini tööllös söökünə aid edirdilər. Di­ 'Екеев H.B. Этнодемографическая характеристика населения Алтая XIX - gər çuy-ulus 15 söökü birləşdirirdi; bayat-ulusda 9 söök начало XX вв. //Актуальные вопросы истории и культуры Саяно-Алтая. Горно-А лтайск, 1998, вып.2., с. 116.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 152 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 153 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Şəkər ORUCQVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər bağlıdır. E.Yamayeva qeyd edir ki, bu etnonimdə qədim Kara (qara), sarı və ağ; Göy rəng bildirən(ko#ö/) uyğurlann əcdadının (oyxor) hun şahzadəsi (ş any uy) ilə yanmbölmə yalnız mayman söökündə qeyd edilmişdir. Di­ qurdun törəməsi olduğu mifdə mühafizə olunur1. gər etnonimlər dağ (tıuu/tay/tav), çay (suu, uu) bildirən Çin mənbələrində rastlanan və telenqit etnonimi ilə sözlərlə adlanmışlar. səsləşən dolanqe/dolan (yeddi) etnonimi ilə bağlı monqol Etnoslar peşə məşğuliyyəti də bildirmişlər: sıqın- termini dolonqut (yeddi) etnonimindən çıxış edib belə bir çı/soqonçi(ovçu), sarqayçı (vergiyığan), kiştiner (qartal hə­ fikir yürütmək olar ki, bu etnonim yeti-oğuz(yeddi oğuz) vəskarı), kadıbaş (dəmirçi), kömürçi (kömürçü), palan (gi­ mənasmı bildirmişdir. Altay xalqlarında yeddi qardaş - do- ləmeyvə yığan) və s. lonqutlar haqqında əfsanənin olduğu da bunu söyləməyə Etnik qruplarda keçirilən mərasimlərlə əlaqədar ola­ əsas verir. Dolan etnonimi Çin Xalq Respublikasındakı raq adlandırılan etnonimlərə də rast gəlinir. Belə ki, müva­ uyğurların qəbilə və etnoqrafik qrup adlandır* 2. fiq mərasimlərdə kıpçak söökündə camaata ovlanan heyvan Kumandu və kuu-kiji (şalkandu) türklərdə tukyu (qu ətindən pay verilərdi və ətdən düşən paya görə də etnosa ad verilərdi :yalçı(ydl yeyən), moinçi (boyun alan) və s. quşu) -kuu+man “adam”, ölkə -dı/-du şəkilçisinin birləş­ məsindən əmələ gəldiyi ehtimal olunur. Altay etnonimləri arasında sırf qəbilə, tayfa adı ilə ta­ Tuba/tuma (çinlilərdə dubd) qədim türk qəbilə birliyi nınanlar aşağıdakılardn" kıdat, tuba, yus, koton, tumat, kı- mak (kimak), tarqa/tarqat, moqol, tas, kazak. Todos, kıp- olan türqeş/türqıs etnonimlərinin adını daşıyır. Yış-ulus ya- nmbölməsindəki bit otok tırqeş/terqeş adlanır. Altay dilin­ çak, töölös, munduş, köbök, komdoşlardan təşkil olunan al- də bu sözün “hazırcavab”, “zəhmətkeş adam” mənalan var­ tay söökləri mürəkkəb tərkibə malik idilər. Təkcə böyük to­ dos söökü 6 yarımbölmədən ibarət idi: kara, ki tat, manji, dır. Qədim altay etnonimlərində bayat etnoniminin də adı tuba, yus, sarı və s. Bunların adına tərkiblərində olduğu keçir. XIII əsr mənbələrində (Rəşidəddin) bu etnonimin söök adı da əlavə olunaraq işlənmişdir: kara-todoş, koton- kıpçak, ak-köbök və s. “xoşbəxt”, “varlı”(bay) mənalarında olduğu məlumdur. N.Y.Biçurin bu etnonimin qədim türk dövründəki arxaik ALTAY ETNONİMLƏRİNİN formasının bayırkı (baequ) olduğunu göstərir3. ETİMOLOGİYA VƏ TİPOLOGİYASI Ulus (ayтак) adlan əsasında: 'Ямаева E.E. К проблеме расшифровки фольклорного текста (Тгмем-кыс - Altı ulusdan (aymakdan) ən böyüyü və işləyi telenqet, прародительница теленгитов)//Социально-экономические проблемы разви­ teleut etnonimi olmuşdur. Bu etnonim salnamələrdə XIII тия города Горно-Алтайска до 2000 года. Горно-Алтайск, 1998, с. 129= 130. əsrdə qeydə alınmışdır. Tele tayfalarının və -nqut/-ut cəm 2 Чвырь Л.А Заметки об этническом самосознании уйгуровЮтнографиче- ское обозрение. М., 1994,с.31 -40. şəkilçilərinin birləşməsindən əmələ gəldiyi ehtimal olunur. 3 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в Xalq etimologiyasına görə, Telegeyin qeyri-qanuni древние времена. М.,-Л., 1950, т.1,с.301-302.______nikahdan (telem) doğulan oğlu Telenqet antroponimi ilə Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 155

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 154 _____ Şəkər ORUCOVA.Qtpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Dilçilikdə oyrot/oyrat (oyrot~ulus, oyrot-kiji) və bu Türk dillərinin larixi-müqayisəli teksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 etnonimlə sıx bağlı olan çoroş, dörböt (durbet) və cunqar ğul olan bir çox alimlər tərəfindən müdafiə olunur1. Ç.Va- etnonimləri haqqında mübahisəli, eyni zamanda çox ma­ lixanov qırğızları sağ və sol qanad olmaqla 2 hissəyə ayır­ raqlı mübahisələr mövcuddur. Belə ki, N.Y.Biçurin və mışdır. Sağ qanada buqu, soltu (solto), sarıbaqış, jediger, M.Kazımbəyə görə, oyrot/oyrat monqol mənşəli (oyrat) et­ adegene/adıgıne, bassız (başsız), baqış, tıqay (tağay), çe- nonim olub, mənası: “yaxın’' “həmrəy” deməkdir. Q.Ram- rikçi (çerik) tayfaları daxil idi. Ş.Turdaliyeva taqay etno­ stedt oyrat terminini oğuzlara aid edir. V.Radlov isə bütün niminin Ç.Valixanov tərəfindən sağ qanada aid edilməsi bu fikirlərə etiraz edərək oyrat etnoniminin uyğur sözündən fikrinə etiraz kimi bunun antropoetnonim olduğunu yazır2. əmələ gəldiyini irəli sürür.1 Amma hər halda, oyrat etno­ Solto qəbiləsinin quruluşu belə idi: Yarımqəbilələr: niminin monqol mənşəli (daşıyıcılarının oy - “meşə” +arat famh(kuntu); bulekbay (bolokbay); tolkan (talkan), uçba- “xalq” yəni, “meşə xalqı”) olduğu fikri üstünlük təşkil edir. qış. Bu qəbilə 41 etnonimlə tamamlanır. Solto qəbiləsində Oyrot və çoroş etnonimlərinin mənşəyi məsələsi də maraq­ kıpçaq, kıtay və moqoldor kimi kənardangəlmə etnos da­ lıdır. Bəzi tədqiqatçılar (Q.Avlyayev, N.Biçurin) oyrotloy- şıyıcıları da olmuşlar ki, bu da sarıbaqış, çekir-sayak, kuş- rat etnoniminin monqol mənşəli oyxor (xoyxor/ xuyxur) et­ çu, jetigen kimi köçəri həyat tərzi keçirən etnonim daşı­ nonimindən törəndiyinin tərəfdarıdırlar. yıcılarının onların ərazi qonşuları olan qazaxlarla yaxınlaş­ QIRĞIZ ETNONİMLƏRİNİN STRUKTUR ması ilə izah olunmalıdır. bunlardır.-Damğaları (tamqaları) XÜSUSİYYƏTLƏRİ. yarımdairəvi ay, döyüş qartalı kimi təsvir edilmişdir. Sağ Qırğız tayfa, qəbilə və nəsil adlarının əksəriyyəti on­ qanadın ikinci böyük qəbiləsi olan buqu ən varlı etnos ların yaradıcılarının adını daşıyır. O.K.Karatayev yazır ki, daşıyıcıları olmuşlar. O vaxt S.Abramzon onların qırğızların nəsil, tayfa birliklərinin bölğüsündə antrokom- ərazisində 10.000 yaşayış (kibitka) yerlərinin olduğunu ponentli etnonimlər 65-70% təşkil edir.1 2 3 göstərmişdir. Ç.Ç.Valixanov qırğız etnokomponentinin formalaş­ Buqu qəbiləsi üç yarımqrupdan ibarətdir: masında Cənubi Sibirdə məckunlaşan qəbilə birliklərinin 1 .alseit, (qıpçaq,munduzjatay) əhəmiyyətli rol oynadıqlarını göstə­ l.tenem seit (tammseit), rir. Qeyd edək ki, bu fikir qırğızların etnogenezi ilə məş­ Ъ.апк. Alseit qəbilə yarımqrupu da öz növbəsində 5 bölgü 1 Банзаров Д. Собрание сочинений (об ойротах и уйгурах) . М., üzrə tanınırdı: 1955, с.183-184; с.325-327. 1. baur, 2Каратаев О.К.Кыргыз етнонимиясы/тарыхый-лингвистикалык изилдоо. АКД, Бишкек, 1994, с. 16. 3 Абрамзон С.М. Кыргызы и их этногенетические и историко-куль­ 1 Агтокуров C.A. Кыргыз санжырасы. Бишкек, 1995, c.156-160. 1 Турдалиева Ш. Родоплеменное деление кыргызов по материалам Ч.Вали- турные связи. Бишкек, 1990, с.56-57. ханова. Бишкек, 1994, с.55. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 156 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 157 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, 111 cild. Bakı, 2012

_____ Şşkəf OR UCOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər Asiya qəbilə xalqları - özbək, qırğız və qazax, qaraqalpaq, uyğur və s. xalqlar, Ural regionundan - başqırdlann əcdad­ 2. belek; ları və müxtəlif vaxtlarda assimilyasiya olunmuş qıpçaq, 3. kidik; xəzər, kimak və s. xalqlar yaşamışlar ki, aşağıda onlardan 4. şiltak; bəhs ediləcəkdir: 5. arık. Aba - Saqay (xakas) qəbiləsindən olan nəsil adıdır. Arık qəbiləsi də iki yerə: san və kuçuk yarımqrupla- N.K.Frolov bu etnonim daşıyıcılarının üzvlərinin keşmiş rına bölünürdü. S.Abramzon arık və tınımseit etnonimlərini Sibir xanlığında aşkar olunduğunu göstərir.1 V.V.Radlovun müstəqil tayfa birliklərinə aid edir.1 lüğətində də saqay qəbiləsində kıy aba etnoniminin olduğu S.M.Abramzon da buqu qəbiləsinin o dövr etnonim­ qeyd edilmişdir.2 Tatar tədqiqatçısı M.A.Saqidullin aba ləri arasında hegemon olduğunu, Issık-Kul gölü ətrafında etnoniminin Abakan toponimində mühafizə edildiyini ya­ məskunlaşdığım göstərirdi1 2. Bu qəbilə özü ətrafında 30 et­ zır.3 Fikrimizcə, -kan (kanqlı) formantınm “su hövzəsi”, nonim daşıyıcısım birləşdirirdi. Buqu qəbiləsindən sonra öz mənasının isə “aba qəbiləsinin çayı” kimi götürsək, bu eti­ gücü və qüdrəti ilə tanınan etnonim sarıbaqışüıx. Bunlann mologiyanın düzgünlüyünə şübhə qalmaz. Digər tərəfdən, nəslindən sayılan manaplar(başçılar) özlərinin aba- kökünün semantikasına nəzər saldıqda bütün türk dil­ döyüşkənliyi, cəsurluğu və mərdliyi ilə digərlərindən lərində həm ata, həm də ana xətti ilə “böyük”, böyükdən fərqlənmişlər. Sanbaqış qəbiləsi 4 yarımqrupa bölünür. 1. böyük”, “məndən böyük” mənalarını daşıdığını görürük. Isenqul (Bulat); 2. Çerikçi (Temir), 3. Nadirbek; 4. Ateke N.A.Baskakov Aepa poloves antroponiminin iki his­ (bay). sədən ibarət (ai - “ay” və aba - “böyüklərə müraciət”) iba­ Sanbaqış manapları Ormon, Torogeldı və Çantay rət olduğunu yazır.4 haqqındakı əfsanələr qırğız xalqı arasında populyardır. Bu N.K.Frolov da aba-, abi-, abu appelyativ köklü topo­ etnonim də öz ətrafına 36 etnonim daşıyıcısım birləşdirmiş­ nimlərin etimologiyasını araşdırarkən onların mənasının dir. TÜRK DİLLƏRİNDƏKİ ETNONİMLƏR, ONLARIN ETİMOLOGİYASI VƏ LEKSİK-SEMANTİK 'Н.К.Фролов.Тюркские этнонимы междуречья Тобола и Ишима // XÜSUSİYYƏTLƏRİ Этническая история Сибири и сопредельных территорий. Омск, Miiasir Sibir tatarlarının olduğu yerlərdə müxtəlif 1992, с.73. 2 Раддов В.В. Этнографический обзор турецких племен Сибири и xalqların (qanşıq) nümayəndələri yaşamışlar. Burada şor, Монголии. Иркутск, 1929, с.8. 3Сагидуллин М.А. Семантико-этимологический словарь сибирско-татар­ ских этнотопонимов. Казань, 1987. 1 Абрамзон C.M. Кыргызы и их этногенетические и историко-куль­ 4Баскаков Н.А. Имена половцов и названия половецких племен в русских турные связи. Бишкек, 1990, с. 17. летописях //Тюркская ономастика. Алма-Ата, 1984, с.54.______2Абрамзон С.М. Этнический состав киргизского населения Север­ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 159 ной Киргизии //Труды Киргизской археологической экспедиции, т.4, М„ 1960, с.42. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 158 _____ Şəkər ORUCOVA.Qtpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologfyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 “böyük”, “qədim”, “birinci” olduğu qənaətinə gəlir.1 Biz də o fikirdəyik ki, aba etnonimi bu və ya digər türk qəbilə­ Alabaş - sayak qırğız qəbilə yarımqrupu etnonimidir. lərinin özlərindən böyük daxil olduqları tayfa və ya daha Bu etnonimin birinci komponentinin (ala) semanti- dəqiq desək, “əcdad”, “ulu” seması ilə əlaqədardır. “Qədim kası türk dillərində demək olar ki, eynidir: ala+baş- baş- türk lüğəti”ndə də aba sözünün IV mənasının “əcdad”, qırd dilində: д/а-«пестрый», «пятнистый», «пегий» “ulu” (прародитель) olduğu göstərilir.1 2 (БРС, 1996,22); özbək dili: о/а-«пестрый», «пятнистый», Abız - drum qəbiləsinin yarımbölməsidir; qazaxlarda «пегий», «рябой»(УРС, 1969,300); tatar: ala- «пегий», aşmaylı, özbəklərdə -uz etnonimləri mövcuddur. Bizə görə, «пестрый», «пятнистый» (Тат.РС,1993, 23); Sibir tat: abız-aba+uz~us~az~iz-dir. İkinci komponentin VII əsrin ala «пестрый», «пегий», «полосатый», «с большими пятнами» ; qazax: ala - «пестрый», «пегий», «неодина­ əvvəllərində Mərkəzi Asiyada yaşayan türk xalqlarından ковый» (Каз.РС,28); türk .alaca - «пестрый» (ТрРС, olduğu yazılır.3 DTS-də(Az III) bu söz etnonim kimi (az 1994, 14); özbək: boş «голова», «начальник», «предво­ xalqı) qeyd edilmişdir4. Abız etnoniminin - ilkin variantı­ дитель», «макушка», «начало» (БРС, 1996,22); çuvas: nın abayız şəklində olduğu şübhəsizdir,yəni “abaların kö­ puç «голова» (РЧС,1992,35); vakut: bas «голова» (ЯРС, kündən olan uzlar”: biz abayız. Başqırd dilində abız - “zi­ 1994, 19); türk: baş «голова (Тр.РС, 1994,35); qazax: bas yalı”,“oxumuş adam” mənasında verilir ki, bunun da qəbilə «голова», «начальник», «глава», «старший», «верши­ və ya tayfa başçısının peşə təxəllüsü və ya ləqəbi olduğu на», «начало» (КРС,2001,с.72); tatar: baş «голова», «на­ istisna deyil.5 чальник»,«руководитель», «глава», «главарь», «вер­ A qıt - qırğızlarda solto qəbiləsinin yarımbölməsidir. шина», «верховье», «начало»(ТРС,1993, 40). Göründüyü Hidronim adında “Aqitka” kimi mühafizə olunmuşdur. kimi, bütün türk dillərində bu etnonim (alabaş) ləqəb mə­ Aytaq - qazax və qaraqalpaqlarda - xitay - tayfa, qə­ nalı semantikaya malikdir. V.V.Radlovun lüğətində də bu bilə yarımqrupu, etnonimidir. mənada qeyd olunmuşdur (I т.,1 ч., 357). “Qədim türk lü- Aydake - sarı baqış və sayak qırğız qəbilələrinin ya- ğəti”ndə ala - eyni mənada verilmişdir (ДТС, 32). rımbölməsi etnonimidir. Asan - altay qəbilə adlarından biridir. Bu etnonim qazaxlarda jetım u, qaraqalpaqlarda bolqalı, qırğızlarda adı- 1 H.K.Фролов. Типы антропонимов на карте Тюменской области// gine, jetigen, baqış, cediger, munquş tayfa yarımbölmələ- Лингвистические исследования, Тюмень, 1976, с. 115. ridir.2 2 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.1 3Тадыкин В.П. Этимология этнонима мундус/АЯзыки, духовная культура и история тюрков.традиции и современность. В 3-х 'Тумашева Д.Г.Языковые и этнические связи сибирских татар // Советская тюркология, 1987, с.2! томах,Казань,1992, с. 120. 2Лезина И.Н., Суперанская А.В.Словарь-справочник тюркских родопле­ 4 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.72 менных названий. М.,1994, с.88. 5 Башкирско-русский словарь, 1996, с. 192. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 161 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 160 Şakər^RJJCOVA.Q^ça^ qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəlt leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 A san-tukum - qırğızlarda cağ qanad buqu onqunun 17 qəbiləsindən birinin adıdır. Çuvaşiyada Asanovo toponi­ Ağman etimonu qazaxların bayulı1, türkmənlərin mində mühafizə edilmişdir. salır2 qəbilə yarımbölməsinin adıdır. S.Ataniyazov Əhməd Yasəviyə istinad edərək (XII əsr) Türküstanda iki böyük A talık - qazaxlarda nayman və oşaktı, türkmənlərdə qəbilədən(akman və karaman), əfsanəyə görə isə, qəbilə yomut və eski qəbilələrinin yarımbölməsi adıdır.1 Qeyd et­ əsasmı qoyan Akman və Karaman adlı iki qardaşın möv­ mək lazımdır ki, ümumiyyətlə, ata komponentli etnonimlər türk dillərində, o cümlədən, qıpçaq qrupu türk dillərində cudluğundan bəhs edir. Həqiqətən də, karaman - arqın, bayulı və oşaktı (qa­ çox geniş yayılmışdır. Orta Asiyada daha çox müşahidə zax) qəbilə yarımbölməsi olub, türkmənlərdəki yeganə olunur. Məsələn, ata - türkmən qəbiləsi* 2, atabay-adıgine salır qəbilə adıdır. Knmdakı Karaman-kaya yüksəkliyini qəbiəsindən olan qırğızlar, yemut/yomut qəbiləsindən olan bu etnonimlə bağlayırlar.3 Türk dillərində -man determi- türkmənlər, atalar - kesek qəbiləsindən olan qırğızlar, atay nantımn semantik mənasımn qazax dilində -min,-pin , tatar - bayulı qəbiləsindən olan qırğızlar3 bu yanmbölmədə bir­ ləşirlər. dilində -min, -men və I şəxs (tək) sonluğu olduğu nəzərə almarsa, bu etimonların izahını belə vermək olar: ak+man- Ata termini semantik cəhətdən “əcdad”, “ulu” lek- (mən adam), kara+man(mon qarayam). semlərinə çox yaxmdır. Bu etnonimdəki -lık şəkilçisi türk Türk toponimiyasında “qara” - Qərb, “sarı” - Cənub, dillərinin çoxunda məhsuldardır.N.A.Baskakov və D.Q.Tu- “qızıl” - yüksək, “mərkəzi”, ağ - Şərq, işıqlar səltənəti ad­ maşeva bu şəkilçinin yeni uyğur, eləcə də bir sıra türk dil­ landırılmışdır.5 Ağman və karaman etimonlanna bu me­ lərində “çoxlu”, “dolu” mənasını verən müstəqil lik sö­ yardan yanaşsaq, o zaman ağmanların cənub və ya qərb sa­ zündən törəndiyini yazırlar.4 Fikrimizcə, nə olursa-olsun, kinləri, qaramanlann isə şərq sakinləri olduğu qənaətinə də bu etnonimdə “əcdad”, “ulu” semantikasmın olduğu şübhə­ gəlmək olar. XIII əsrin I yarısından qaramanlann Azərbay­ sizdir. Çünki, “ata” komponentli etnonimlər türk etnonimi- cana gəlməsi və müəyyən qisminin burada qalması tanxdən yasında çoxluq təşkil edir. Məsələn, Шаг, at a (TPC, 1993, də məlumdur. Göyçay, Salyan rayonlarında Qaraman, Qa- 30), qazax ‘.baba (KPC, 2001, 46), atalık — «erkək»(KPC, ramanlı kəndlərinin adı da bu etnonimlərdəndir. 2001, 47), türk, ata (TPPC,1994,25), özbək: ata, atalik (УРС, 1959,308), başqırd: ata - “valideyn”, “atalıq” (БРС, 1996, 52), cuvas: amme “ata” (РЧС, 1992,96). 'Лезина И.H,.Суперанская А.В.Словарь-справочник тюркских родопле­ менных названий. М.,1994, с.62. 2Атаниязов С.Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад, 1988, с. 17. 1 Лезина И.Н., Суперанская А.В.Словарь-справочник тюркских родоплеменных 3 Крым.Географические названия.Краткий словарь. Симферополь, 1998, названий. М.,1994, с.88. с.61-62. ’Атаниязов С.Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад, 1988, с.26. 4 Бектуров Ш.К., Бектурова А.Ш. Казак тили, Алматы, 1994, с. 110. ’Лезина И.Н., Суперанская А.В. Словарь-справочник тюркских родоплеменных 5 Кайдаров Ф.Т. К историко- лингвистической характеристике этнонима названий. М.,1994, с.90. ' канглы// Тюркская ономастика, Алма-Ата, 1984.______а Татарская грамматика в трех томах, Казань, 1993, с.246-248. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 163 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 162 Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 A şir - qırğızlarda: bay sız qəbilə yanmbölməsinin adıdır.1 Türkmənlərdə biı etnonim abdal nəslinin aşır-tir e tində də bu etnonim bäjändär («varlı», «çiçəklənən») kimi yarımbölməsi adıdır.1 2 Türk-müsəlman dünyasında, eləcə də qeyd olunmuşdur.1 “Qədim türk lüğəti”ndə bu etnonim Bu­ ərəblərdə bu, antroponim səciyyəsi daşıyır. Ərəbcə iki mə­ yundur kimi oğuzların qəbiləsi kimi qeyd olunur.2 nası var: 1 .onuncu uşaq, 2.dost, tanış.3 Qeyd edək ki, bayandurlar Azərbaycanda Ağqoyunlu V.V.Radlovun lüğətində bu söz aşır-astır4 şəklində tayfalarından biri olmuş, Ağqoyunlu tayfa ittifaqının yara­ “digərindən böyük” mənasında da verilir. Bizcə, bu məna dılması, möhkəmlənməsi, ərazisinin genişlənməsi uğrunda aşır etnonimi üçün daha uyğundur (aşır/aşırı - yəni “digər mübarizədə fəal iştirak etmişlər.3 Bu etnonim Azərbayca­ qəbilədən daha böyük olan”). Bu sözün dialektlərdə də nın bir sıra toponim (Bərdədəki Bayandurlu kəndi) və hid- aşırı, yəni “böyük, “ziyadə” mənalarında da işlənməsi buna ronim (Laçmdakı Bayandır çayı) adlarında mühafizə edil­ haqq verir. Bundan başqa “Qədim türk lüğəti”ndə də bu mişdir. leksem (AŞRU - «həddindən artıq», «yüksək dərəcədə») Bayırku - türklərdə Şimali-Şərqdə məskunlaşanların eyni mənadadır.5 qəbilə adıdır. “Qədim türk lüğəti”ndə bu etnonimin bajirqu Baiş - qazaxlarda ay qəbilə yanmbölməsi adıdır. kimi qeyd olunduğu və “Kül-Tiqin” abidəsində də işləndiyi Bayqara - qazaxlarda bu etnonimin kirey qəbilə ya- göstərilmişdir.4 Bu etnonim V.V.Radlovun lüğətində ba- rımbölməsi, tuvinlərdə isə qəbilə adı olduğu göstərilir.6 Bu j'irku formasında türk qəbilə adı kimi göstərilir.5 etnonimin qazax və tuvinlərə bokara adı ilə məxsus Bayduqan - arqın qəbiləsindən olub, qazax etimo- olduğu, türkmənlərdə isə solır qəbiləsi yanmbölməsində nudur. Fikrimizcə, bu etnonim mürəkkəb söz olub, iki his­ olduğu da göstərilir.7 sədən ibarətdir. Birinci tərəf bay - «varlı», «səxavətli»6; Bayandar - türkmənlərdə, qırğız və noqaylarda bayı//bayu «varlanmaq»7 mənalarındadır. Etnonimin ikinci goklan qəbiləsindən olan nəslin adıdır. V.V.Radlovun lüğə- hissəsi duqatı - tuyan//toyan formasında “Qədim türk lü- ğətf’ndə verilmişdir.8 Bu isə “şahin” anlamına gəlir. Ma­ raqlıdır ki, arquniann da qəbilə tamğası şahindir. Лезина И.Н„Суперанская А.В. Словарь-справочник тюркских ^одоплеменных названий. М.,1994, с.81. Дтаниязов С.Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад, 1988, с.25. 1 Радлов В.В. OCTH.,2 часть, IV том, СП(б),1893,с.596; 604. 3 Саттар Мулилле Г. Татар исемнерэ ни сойли? Казан, 1998, с.88. ' 2 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.79. 4 Радлов В.В. ОСТН.,1 часть, 1 том, СП(б),1893,с.59б; 604. 3 Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı, В., 1998, с.54. 5 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.64. 4 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.79. Н.К.Фролов.Тюркские этнонимы междуречья Тобола и Ишима 5 Радлов В.В. ОСТЫ., 2 часть, IV том, СП(б),1911,с.1469. //Этническая история Сибири и сопредельных территорий. Омск, 6 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.79. 1992,с.94. 7 Радлов В.В. ОСТН., 2 часть, IV том, СП (б),1911,с. 1468-1469. 7 ССГРПН, 1994, С.99; 100. ______8 Древнетюркский словарь. Л., 1969, с.571. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 164 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 165 Şəkər ORUCOV'A.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Balta, baltay, baltalı - N.K.Frolova görə, bu etnonim Türk tüllərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 döyüş silahına müəyyən münasibət bildirən türk fratiyala- rından birini xarakterizə edir.1 Bu etnonim qazaxlarda ar- etnoniminin başqırdlarda türkləşmiş uqorlara mənsub olan qın və kir ey qəbilələri, qırğızlarda baqış və sayak qəbilə mekatin formasında işləndiyi qeyd olunur.1 yarımbölmələri adım daşıyır. Baltay formasında başqırdla- Baqış - qırğızların solto qəbiləsinin yanmbölməsi rın tamp qəbilə yanmbölməsi kimi, baltalı formasında isə adıdır. DTS-də bu söz bayis (kəndir, c.78), BA yeS (müt­ qazaxların nayman qəbilə adı kimi tanınır. təfiqlər, s. 77), V.V.Radlovun lüğətində l.«bağ», «bağlayıcı, M.S.Mukanov balta sözünü bu nəslin tamğası ilə «əzələ»; 2.«çadırın ipləri» mənalarında verilir.2 Hər iki bağlayır və bu etnonimi özbəklərin nəsil-tayfa (qıpçaqların lüğətdə verilən mənalarına görə güman etmək olar ki,bu sarı-qıpçaq şaxələnməsi) yarımbölməsinə aid edir.* *2 söz “bağ” anlamında qəbilələr arasında sülh, barış yaradan, V.V.Radlovun lüğətində baltalı sözü - “nişançı” mə­ eləcə də qəbilənin əsası, əsas bağı kimi başa düşülməlidir. nasında verilmişdir.3 Berkut - başqırdlarda tabın, noqaylarda bürkit-yeti- Basmalı, basmal, basyul - qədim türk etimonlanndan san3, burqut-arsarı, bekev-yul - türkmən qəbilələrinin4 adı­ olub, etimoloji izahına görə, basma - «damğa», «nəsil dır. Bu etnonim Ural-Voljsk tatarlannda, özbək və noqay­ tamğası» sözü ilə bağlıdır.4 larda burkut qəbilə adı kimi qeyd olunur.5 Onun monqol V.V.Radlovun lüğətində basmal - türklərin karluk mənşəli olduğu, merkit formasında XIII-XIV əsrlərdə işlən­ qəbilə adı kimi qeyd olunur.5 diyi, eləcə də türkləşərək Uralda daha geniş ərazidə yayıl­ Bikatin etnonimi başqırdlara aid edilərək, yaranma dığı da göstərilir. İ.N. Lezina və A.B. Superanskaya merkit tarixini hunlarla bağlayırlar. D.Q.Tumaşeva bakatin etno­ etnoniminin altaylara məxsus olduğunu göstərirlər.6 Berkut niminin türkləşmiş uqorlara mənsub olduğunu göstərir.7 etnonimində b>m əvəzlənməsinə gəlincə, türk dillərində bu I.N.Lezina və A.V.Superanskayanm lüğətində də bakatin əvəzlənmə təbii və qanunauyğundur. M.A.Saqidullin berkut etnoniminin türk mənşəli ol­ duğunu göstərərək yazır: “Zənnimizcə, bur qut bar qu sözün­ Фролов H.K. Тюркские этнонимы междуречья Тобола и Ишима //Этниче­ ская история Сибири и сопредельных территорий. Омск, 1992, с.40. dən, merkut isə merke sözündəm əmələ gəlmişdir. Buna Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов Среднего Жуза. görə də ehtimal edirik ki, əslində Berkut toponiminin əsa- Алма-Ата, 1971, с.45. ’ Радлов В.В. ОСТН., 2 часть, IV том, СП (б),1911,с.1503. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Обшетюрк- 'Лезина И.Н.,Суперанская А.В.Словарь-справочник тюркских родоплеменных ские и межтюркские основы на буквы «Б», М., 1978, с.77. названий. М., 1994, с, 121. * Радлов В.В. ОСТН., 2 часть, IV том, СП(б),1911,с.1540. г Радлов В.В. ОСТН., 2 часть, IV tom, СП(б),1911,с.1455. 3ССГРПН 1994, 116, 137. Гарипов Г.М., Кузеев П.Р. Башкирские родоплеменные названия и их ал­ *Атаниязов С.Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад, 1988, с.36. тайские параллели//Проблемы общности алтайских языков,М.,1971, с.218. !Бушаков В.А.Крымско-узбекские этнонимические параллели/Юномастика Тумашева Д.Г. Языковые и этнические связи сибирских татар// Советская Узбекистана, 1991. тюркология, 1987, №4, с.39. ‘Лезина И.Н., Суперанская А.В. Словарь-справочник тюркских родоплеменных названий. М.,1994, с,297.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 166 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 167 ______Şakər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 smda türk mənşəli berkut sözü dumr: 1. Etnonim Baykal gölünün yanında yaşamış barkut qəbiləsinin adından törə­ 9. Абрамзон C.M. Кыргызы и их этногенетические и историко-культурные связи. Бишкек, 1990. mişdir. Monqol dillərində barqu sözün əsası -t isə cəm şə­ 10. Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы. М.,1986. kilçisidir. Monqol qəbilələrindən birinin adı barqu, barqut 11. Аннинский С.А. Известия венгерских миссионеров XIII- olmuşdur»'. S.Ataniyazov Rəşidəddin Əbülqazinin berkut XIV вв., о татарах и Восточной Европе. М.-Л., 1940, т.З. etnonimini monqol mənşəli hesab etdiyini yazır.* 2 3 Zənni- 12. Аттокуров С.А. Кыргыз санжырасы. Бишкек, 1995. mizcə, berkut etnonimi türk mənşəli olub, iki hissədən 13. Ахмеров Г. Избранные труды. Казань, 1998. {berk+ut) - ber/c* «nəhəng, bərk, güclü», «hökmran» və и/4 14. Банзаров Д.Собрание сочинений (об ойротах и уйгурах). “qüdrətli hakimiyyətə malik, yüksək rütbə, titul bildirən” М„ 1955. anlamına gəlir. Ona görə də güman edirik ki, berkut etnoni­ 15. Баскаков Н.А.Имена половцов и названия половецких minin semantikasını monqol dillərində deyil, elə etnonimin племен в русских летописях //Тюркская ономастика. tərkib hissəsində axtarmaq lazımdır. Алма-Ата, 1984. 16. Баскаков А.Н.Модели тюркских этнонимов и их типо­ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI логическая классификация/ «Ономастика Востока», М., 1980, с. 199. a) Azərbaycan dilində 17. Башкирско-русский словарь, 1996. 1 .Abdulla K. Dilçiliyə səyahət. Bakı, 2010. 18. Бектуров Ш.К., Бектурова А.Ш. Казак тили, Алматы, 2. Azərbaycan tarixi, 1 cild, Bakı, 1998. 1994 3. Cəfərov N.Azərbaycanşünaslığın əsasları.Bakı, 2005. 19. Бернштам А. Очерки истории гуннов. Л., 1951. 4. Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı, Bakı, 1998. 20. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших 5. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 2003. в Средней Азии в древние времена. М.,-Л., 1950. 6. Əhmədov T.Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı, 1991 21. Бушаков В.А.Крымско-узбекские этнонимические па- раллели//Ономастика Узбекистана, 1991. b) rus dilində 22. Валиханов Ч.Ч.Собрание сочинений,т.1, Алма-Ата, 1961 7. Махпиров В.У.Древнетюркская этнонимия. Алма-Ата, 23. Гарипов Г.М., Кузеев П.Р. Башкирские родоплеменные 1990. названия и их алтайские параллели// Проблемы общно­ 8. Абрамзон С.М.Этнический состав киргизского населе­ сти алтайских языков, М., 1971. ния Северной Киргизии//Труды Киргизской архео­ 24. Древнетюркский словарь.Ленинград,1969 логической экспедиции, т.4, М., 1960. 25. Закиев M.TipKİ-татар этногенезы (Этногенез тюрко-та- тар). М.,1998. 'Сагидуллин М.А. Тюркские этнонимы в русской топонимии юга Тюменской области, АКД, Тюмень, 2002. 26. Караимско-русско-польский словарь (Под ред. А.Н.Бас- 2 Атаниятов С. Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад,!988.с.87. какова, А.Зайончковского, С.М.Шапшала), М., 1974. 3 ДТС, с.96. 27. (Библиотека). Б.А.Никонов. Этнонимия. М.,1970. 4 Yens orada, s. 617. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 169 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 168 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Şjk?>r ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 28. К.С.Кадыраджиев. Проблемы сравнительно-историче­ 44. Радлов В.В.Образцы народной литературы северных ского изучения кумыкского и тюркского языков. Махач­ тюркских племен'(Собраны В.В.Радловым). Ч. VII. кала, ДГПУ, 1998. Наречия Крымского полуострова. - СПб, 1896. 29. Кузеев Р.Г.Происхождение башкирского народа.М., 45. Радлов В.В. ОСТН.,1 часть, 1 том, СП (б),1893. 1974. 46. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т.1,Книга первая., 30. Ковалевский А.П. Книга Фхмеда ибн-Фаддана о его М.-Л., 1952. путешествии на Волгу в 921-922гг., Харьков, 1954. 47. Сагидуллин М.А.Семантико-этимологический словарь 31. Екеев Н.В. Этнодемографическая характеристика на­ сибирско-татарских этнотопонимов. Казань, 1987. селения Алтая XIX - начало XX вв.,//Актуальные вопро­ 48. Саттар Мулилле Г. Татар исемнерэ ни сойли? Казан, сы истории и культуры Саяно-Алтая. Горно-Алтайск, 1998. 1998, вып.2. 49. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских язы­ 32. Каратаев О.К. Кыргыз етнонимиясы/тарыхый-лингвис- ков. Общетюркские и межтюркские основы на буквы тикалык изилдоо. АКД, Бишкек, 1994. «Б»,М., 1978. 33. Кайдаров Ф.Т.К историко-лингвистической характерис­ 50. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы - этногенез и форми­ тике этнонима канглы//Тюркская ономастика,Алма-Ата, рование народа. Баку, 1990. 1984. 51. ССГРПН, 1994. 34. Крым. Географические названия. Краткий словарь. Сим­ 52. Тадыкин В.П.Этимология этнонима мундус/АЯзыки, ду­ ферополь, 1998. ховная культура и история тюрков.традиции и совре­ 35. Кузеев Р.Г.Очерки исторической этнографии башкир. менность. В 3-х томах, Казань, 1992. 4.1, Уфа, 1957. 53. Татарская грамматика в трех томах, Казань, 1993. 36. Лезина И.Н.,Суперанская А.В.Словарь-справочник 54. Тумашева Д.Г.Языковые и этнические связи сибирских тюркских родоплеменных названий. M., 1994. татар//Советская тюркология, 1987. 37. М К, 1960 55. Турдалиева Ш. Родоплеменное деление кыргызов по ма­ 38. К.М.Мусаев. Караимский язык.Фонетика и морфология. териалам Ч.Валиханова. Бишкек, 1994. М.,1964. 56. Фролов Н.К. Тюркские этнонимы междуречья Тобола и 39. Мусаев К.М. Караимский язык//Языки мира. Т.2, Ишима//Этническая история Сибири и сопредельных Тюркские языки, Бишкек, 1997. территорий. Омск, 1992. 40. Муканов M.С.Этнический состав и расселение казахов 57. Фролов Н.К.Типы антропонимов на карте Тюменской Среднего Жуза. Алма-Ата, 1971. области//Лингвистические исследования, Тюмень, 1976. 41. А.И.Попов. Названия народов СССР. Л.,1973. 58. Хабичев М.Карачаево-балкарское именное словообра­ 42. Радлов В.В. ОСТН.,2 часть, IV том, СП(б),1893. зование. Черкесск, 1971. 43. Радлов В.В. Этнографический обзор турецких племен 59. Чвырь Л.А.Заметки об этническом самосознании уйгу­ Сибири и Монголии. Иркутск, 1929. ров //Этнографическое обозрение. М., 1994. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 171 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 170 ğakərjmjÇQ VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tilrk dilləri şöbəsi 60. Шаниязов К. К вопросу расселения и родовых делений Türk dilərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakt,2012 канглы. Этнографическое изучение быта и культуры уз­ беков. Ташкент, 1972. Baba MƏHƏRRƏMLİ 61. Швецов С.Горный Алтай и его население.Барнаул, 1900, filologiya шгэ folsəfə doktoru, dosent Т. 1, вып. 1. 62. Ямаева Е.Е.К проблеме расшифровки фольклорного QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN текста (Темем-кыс - прародительница теленгитов) //Со­ циально-экономические проблемы развития города Гор­ KÖK MORFEMLƏRİNDƏ но-Алтайска до 2000 года. Горно-Алтайск, 1998. FONOMORFOLOJİ VƏ FONOSEMANTİK ç) internet saytlarında DƏYİŞMƏLƏR 63. ww.rambleiTTi.http//turkoloq.narod.ru/indexdown.htm. ltay dil ailəsinə daxil olan türk dillərinin müxtəlif Каракетов М.Дж. Хазарско-иудейское наследие в тради­ qrupları arasında yaranan səciyyəvi fonetik, leksik, ционной культуре карачаевцев morfoloji xüsusiyyətlərin yaranması tarixi hadisə­ 64 • ^^ЙУ^91щтшшЙти.Н.Х.Олмесов.Кумыкский язык и Adir. Qıpçaq qrupu türk dilləri də özünəməxsus cəhətləri ilə di­ этнос. Вопросы их формирования. gər türk dil qruplarından fərqlənir. 65• ^ ^ A u iM o q.narod.ru. Кумыкский мир. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemləri ümumtür- 66 • ^^1ш М щ л1аго4ш .Кумы кский мир.Из рукописи Го- ловинского//Тверские ведомости, 1873, №5. koloji tədqiqatlarda müqayisəyə cəlb olunmuşdur. Bu tədqi­ 67• wwwT_urkoloq.narod.nr Кумыки. qatlarda qıpçaq dillərinin materialları həm müqayisəli forma­ 68- www.kum.narod.ru da araşdırılmış, həm də bu qrupa daxil olan ayrı-ayrı türk dil­ ^ .ww.türkoloq.narod.ru. Кумыкские тайны. lərinin materialları şərh olunmuşdur. Ancaq kök mörfemləriri ^yw.rambler.ru.Племена кумыков. Тайны кумыкской эт­ ilkin heca strukturu haqqında türkoloqların Vahid rəyi yox­ нонимии. dur. i' 71 • www.http//turk.namd .ru Türk dilləri ailəsinin şimal-qərb qrupuna aid edilən qıp­ 72. www.turkoloq.narod m çaq dillərinin dialektlərini izlədikdə də diferensial fərqlər 7^- ^ v w KjQQgle.refine.kam ru. özünü göstərir. Yəni, qıpçaq qrupu türk dillərfndəki kök mör- 74 • ШШАап^щлш. Nukus of the Net. femlərin fonomorfoloji divergensiyası nəinki ədəbi dillər, 7~*' ^^У/ТигкдЕэдлтагоскги.Кумыкский мир.Из рукописи eləcə də dialekt və şivələr səviyyəsində getmişdir.' Qıpçaq Головинского/ЛГверские ведомости,!875,№ 5. qrupu türk dilləri arasında kök morfemlərin tədqiqata ən çox cəlb edildiyi dillər qazax və qırğız dilləridir^ 1 ' 1 “Etimoloji tədqiqatların nəzəriyyəsi və praktikası” top­ lusunda A.T.Kaydarov və E.Z.Kajibəyovun müəllifi olduqları

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 173 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 172 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 məqalədə1 də qazax dilinin kök sözlərinin təhlili verilmişdir. Qazax dilində .qədim köklərin fonetik, morfoloji, se- A.T.Kaydarovun 1986-cı ildə yazdığı “Qazax dilində mantik inkişafım izləyən A.T.Kaydarov həmin prosesin ya­ təkhecalı kök və əsasların strukturu” əsərində qazax dilinin ranma səbəblərini də açıqlamışdır. Tədqiqatçı V, CV, VC materialları əsasında 3 minə yaxın kök söz müəyyənləşdiril­ formalı kökləri daha qədim hesab edərək onların türk dilləri­ mişdir. Əsərdə qazax dilində olan kök morfemlərin geriş təh­ nin tarixi inkişafını əks etdirdiyini göstərir1. lili verilmişdir. Müəllif bu qənaətə gəlmişdir ki, qazax dilində J.A.Mankeyevanm 1991-ci ildə yazdığı “Qazax dilində kök morfemlərin bir qismi “ölü” köklər şəklində qalmış, di­ fel əsaslı ilkin köklərin rekonstruksiyası” adlı əsəri də maraq­ gər bir qismi isə öz formasım qoruyub saxlaya bilmişdir. lı tədqiqat işlərindəndir. O, qazax dilində 1000-ə qədər fel Onun fikrincə, qazax dilində kök morfemlərin 6 tipi möv­ kökünü rekonstruksiya etmiş, 300-ə qədər “ölü” fel kökü cuddur: V, CV, VC, VCC, CVC, CVCC. Həmin köklərin ha­ müəyyənləşdirmişdir. J.A.Mankeyeva qazax dilinin kök mor- mısı təklıecalıdır. Müəllifin hesablamalarına görə, qazax di­ femlərinin söz yaradıcılığı prosesindəki rolundan da bəhs lində olan kök sözlərin quruluş modeli ən çox CVC tipində özünü göstərir. edir. O, qeyd edir ki, ölü köklər üçün variativlik xarakterik haldır. Kökün müxtəlif fonetik variantlarının müqayisəsi kök­ A.Kaydarov V, CV, VC formalarım daha qədim hesab lərin asemantikləşməsi prosesinin təhlilinə kömək edir. edir və onun fikrincə, həmin formalar prototürk dövrünü əks J.A.Mankeyeva 35-ə yaxın model əsasında müəyyən etmişdir etdirir. 5 fəsildən ibarət olan bu əsərdə kök morfemlərin fo- ki, qazax dilində 1000-ə qədər ikihecalı leksem, əslində, tari­ noloji strukturu, struktur dəyişmələri, rekonstruksi)a məsələ­ xi baxımdan düzəltmədir2. lərinə toxunulmuşdur. Əsərdə qədim türk sözbrində səs M.X.Axtyamov “Başqırd dilində təkhecalı köklərin əvəzlənmələrinin yaratdığı köklü dəyişmələr geniş təhlil strukturu və səs tərkibi” məqaləsində çağdaş başqırd dilində olunmuşdur. Müəllif türk dillərinin materiallarından istifadə 749 təkhecalı kökün işləndiyini göstərir. Onun apardığı sta­ edərək qazax dilində kök morfemlərin strukturunon yaranma tistika göstərir ki, başqırd dilində təkhecalı köklər aşağıdakı üsullarını dəqiq təyin etmişdir. Onun qənaətinə görə, türk dil­ quruluşda və saydadır: CVC - 75%, VC - 15,6%, CVCC - lərində elə köklər var ki, həmin köklərin onlarla fonetik va­ 6,3%, CV - 1,6%, VCC - 1,2%, V - 0,3%. Bu statistikaya riantı mövcuddur, lakin elə köklər də var ki, onlar yalmz bir əsaslanan müəllif başqırd dilində VC və CVC heca tiplərinin formada təzahür edir* 2. dominantlıq təşkil etdiyini göstərir. Həmin statistikaya əsas­

'Кайдаров А.Т.Дажибеков Е.З. Из опыта этимологические исследований корневых моносиллабов казахского языка//Теория и практика этимологи­ Кайдаров А.Т. СтрУктУРа односложных корней и основ в казахском ческих исследований. М, Наука, 1985, с.42-46. языке. Алма-Ата, 1986,s.l81 2 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском 2Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных корней глагольных ос­ языке. Алма-Ата, 1986,с.70 нов казахского языка. Алма-Ата, Гылым, 1991, с. 116 ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 174 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 175 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfendərində АМЕЛ İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 lanan türkoloq ehtimal edir ki, türk dilləri üçün ilkin köklər Beləliklə, qırğız dilində kök morfemlərin tarixi inkişa­ CVC və VC quruluşlu monosillabik köklər olmuşdur . fını izləyən B.M.Yunusəliyev qırğız dilinin kök sözlərini B.M.Yunusəliyevin 1953-cü ildə müdafiə etdiyi “Qırğız dörd formada bərpa etmişdir: samit + sait, sait + samit, samit leksikologiyası” (kök sözlərin inkişafı) adlı doktorluq disser­ + sait + samit, sait1. Beş fəsildən ibarət olan əsərdə qırğız tasiyası 1959 -cu ildə kitab şəklində çap olunmuşdur. Həmin dilinin materialları əsasında kök sözlərin geniş şərhi verilmiş, əsər qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərinə həsr olun­ problemin tədqiqi tarixinə nəzər yetirilmişdir. Burada kök muş ilk fundamental tədqiqat işlərindən biridir. Müəllif kök sözlərin leksik-qrammatik inkişafı da tədqiq olunmuşdur. morfemlərin leksik-semantik inkişafım öyrənərkən onların B.Oruzbayevanın 1975-ci ildə “Sovet türkologiyası” omonimbşməsi məsələsinə xüsusi önəm vermişdir. Əsərin jurnalında qırğız dilində VC (sait + samit) tipli kök morfem­ əvvəlində kök və kök söz anlayışlarının fərqi araşdırılır, Təd­ lərin struktur-morfoloji xüsusiyyətlərinə dair məqaləsi çap qiqatçının fikrincə, kök ancaq tarixi anlayışdır, kök söz isə olunmuşdur. Məqalədə qırğız dilinin VC quruluşlu kök mor- müasir dildə sadə quruluşda olan əsaslardır. O, kök morfem­ femlərinin tarixi inkişafına nəzər salınmışdır2. lərin formalaşması prosesinə təqlidi sözlərin təsirindən də N.Dmitriyevin 1940-cı ildə yazdığı “Qumuq dilinin bəhs etmişdir. Tədqiqatçı alınma sözləri də kök morfemlər sı­ qrammatikası”, 1948-ci ildə yazdığı “Başqırd dilinin qram­ rasında tədqiq edir. matikası”, N.A.Baskakovun 1940-cı ildə yazdığı “Noqay dili Fikrimizcə, alınmaların da təhlilə cəlb olunması bu də­ və onun dialektləri”, 1952-ci ildə yazdığı “Qaraqalpaq dili” yərli əsərin qüsurlu cəhətidir. Çünki əsərin ikinci hissəsi əsərlərində də qıpçaq qrupu türk dillərində kök morfemlər “Kök sözlərin inkişafı” adlanır. Yəni, alınma sözlərin tədqi­ mövzusuna toxunulmuşdur. Bir sözlə, ayrı-ayrı qıpçaq dillə­ qat obyektinə çevrilməsinə ehtiyac yoxdur. Türkoloq burada rinin qrammatikalarına həsr olunmuş əsərlərdə əhatəli olmasa kök morfem anlayışına həm diaxronik, həm də sİnxronik as­ da, kök morfemlərin ilkin strukturu məsələsi şərh edilmişdir. pektdən yanaşır. İ.A.Batmanovun 1940-cı ildə yazdığı “Qırğız dilinin B.Yunusəliyev qeyd edir ki, qırğız dili üçün tipik olan qrammatikası” əsərində fellərin timsalında qırğız dilinin ilkin ilkin kök morfemlərin heca quruluşu aşağıdakı kimidin kökləri analiz edilmişdir. N.A.Baskakovun və İ.Batmanovun Samit+sait: sa- “fikirləşmək”, yü- “yükləmək” həmin qrammatikalannda müvafiq olaraq qaraqalpaq və qır­ Saitdsamit: at “ad” ğız dillərində olan kök morfemlərin fonetik strukturu təhlil Sait: u “yuxu”, o- “fikirləşmək” olunmuşdur. Sarnit+sait+samit: suğ “su”, kel- “gəlmək” .

1 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. Фрунзе, 1959, с.50-51. Ахтямов M.X. О структуре и звуковом составе односложных юрней в 2Орузбаева Б. О структурно-морфологических особенностях корне­ ^ш кир^м ^зы ке^Т ю ркское языкознание. Ташкент, 1985,с.286-281. вых морфем типа ГС в киргизском языке// СТ, Баку, 1975, №5. Qıpçaqqrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 176 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 177 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfenüərində Türk dillərinin tarixi-müqayisəli teksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 ______fononıorfoioji, fonosemantik dəyişmələr______ş~s aş as> *as A.A.Yuldaşev başqırd dilinin fellərinə həsr etdiyi əsər­ daş tas> *taş də1 müasir başqırd dilində 200-ə qədər fel kökünün təkhecalı olduğunu qeyd edərək, həmin fel köklərinin əsas hissəsinin türk qırğız qapalı, yalnız cüzi hissəsinin açıq hecalı olduğunu göstərir: yıl çıl> *yıl CVC formalı kök fellər: hat- “satmaq”, yıy- “yığmaq”, bıs- y~ç “kəsmək”, bül- “bölmək”, höy- “sevmək”, hau- “sağmaq”, türk basaırd töş- “yıxılmaq”. Müəllif göstərir ki, VC tipi başqırd dilində o~u ok uk azdır: ör-“hürmək, əsmək”, ot- “udmaq”, im- “əmmək”, or- oy uy “vurmaq”, iç- “əsmək”, es- “içmək”. CVCC tipli fellər: tart- o ul “çəkmək”, yırt- “deşmək”, kayt- “geri dönmək”, VCC tipli Azərbaycan dilində söz köklərində anlautda h və v səs­ fellər: art- “artmaq”, əyt- “demək”. Türkoloq, düzgün olaraq, lərinin protetik səs olması qırğız dili ilə müqayisədə ortaya qeyd edir ki, başqırd dilində olan bütün təkhecalı fellərə ilkin çıxır: Azərbaycan hər — qırğız ar, Azərbaycan vur — qırğız köklər kimi baxmaq olmaz, məsələn, kayt- “qayıtmaq”, əyt- ur. “demək”, yırt- “yırtmaq”, hin- “sınmaq” və sair bu tipli kök­ Türkologiyada hələ də mənşəyi dəqiq müəyyənləşdiril­ lər tarixən düzəltmədir2. məyən kök morfemlərdə ilkin uzanma hadisəsi, az da olsa, Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök sözlərini Azərbaycan çağdaş qıpçaq qrupu türk dillərində (əsasən qırğız dilində) və ya ümumiyyətlə, oğuz qrupu türk dilləri ilə müqayisə et­ müşahidə olunur. Sonrakı (ikinci) uzanma hadisəsi də qırğız dikdə fonetik fərqlər aydın müşahidə olunur: dilində mövcuddur: too “dağ”> *tağ, saa- “sağmaq”>sağ, Azərbaycan qaraqalnaa tuu- “doğmaq”> toğ-. Həmin uzanma hadisəsi faktlardan da d~t daş- taş > *taş göründüyü kimi, reduksiya (səs düşümü) hadisəsi ilə bağlıdır. Azərbaycan tatar N.K. Dmitriyev “Qumuq dilinin qrammatikası” (1940) o~u don tun > * ton əsərində qədim türk yazılı abidələrinə əsaslanaraq karlaşmanı toy tuy> *toy birinci qəbul edən dilçilərə etiraz edərək göstərir ki, həmin ot ut> *ot fakt həlledici deyil. O, qumuq dilinin materiallarına əsaslana­ Azərbaycan qırğız raq cingiltiləşməni ilkin hesab edir1. Çünki çağdaş qumuq di­ x~q ax- aq-> *ak lində oğuz qrupu türk dillərindən fərqli olaraq cingiltiləşmə daha güclüdür. Məsələn, Azərbaycan, türk kişi - qumuq qış i. 'Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжение глагола в башкирском языке. Издательство АН СССР, М., 1958, с. 195. 1 Дмитриев H.K. Грамматика кумыкского языка. М-Л, 1940 , с.14-15 2 Yenə orada s.,21-24. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 179 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 178 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dilbrinin kök morfemlərində ЛМЕА İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 N.K.Dmitriyev qumuq dilini ona areal cəhətdən yaxın O, qaraqalpaq dilində ilkin kök morfemlərə bu quruluşlu kök­ olan noqay dili ilə müqayisə edərək qumuq dilində cingilti- ləri aid edir: ləşmənin daha güclü mövqeyə malik olduğunu müəyyənləş­ C+V+C: tas, kel- dirmişdir: V+C: at, al- qumuq noqay C+Y: je-, de- qun кип -Y-: e- “olmaq”. qet- ket- Türkoloqun fikrincə, qaraqalpaq dili üçün bu qədim kök quç- kuş- formaların ən əskisi C+V+C heca tipidir. Çünki bu heca tipi Müqayisə üçün qeyd edək ki, Azərbaycan dilində kök ən əski kök strukturunu özündə ehtiva edir, digər üç heca tipi morfemlərdə anlautda d ilə deyilən sözlər çağdaş qumuq və sonralar yaranmışdır. O belə hesab edir ki, çağdaş qaraqalpaq noqay dillərində t ilə deyilir: dilindəki V+C hecalı kök morfemlər məhz (Q+V+C formalı Azərbaycan qumuq noqay köklərdə ilkin samitin reduksiyası nəticəsində yaranmışdır. daş taş tas Məsələn, qaraqalpaq bol- oğuz dillərində ol. diş tiş tis N.A.Baskakovun ehtimalına görə, bu tipli köklər an­ Bu müqayisələr bir daha sübut edir ki, oğuz qrupu türk lautda əsasən h, y, v samitlərinin düşməsi nəticəsində yaran­ dillərinə nisbətən, qıpçaq qrupu türk dillərində kök sözlərdə mışdır. C+V tipli köklərdə isə axırıncı samit düşmüşdür: C+ karlaşma daha çox mühafizə olunmuşdur. Bu karlaşma qədim V+(C). Müəllif göstərir ki, CV kök forması həm qaraqalpaq, türk söz kökünün səciyyəvi əlamətlərindən biridir. həm də digər türk dillərində çox az müşahidə olunur. Qara­ N.K.Dmitriyev göstərir ki, qumuq dilindəki b~m əvəz­ qalpaq dilində bu formalı ancaq iki söz var.ce- (ye-), de-. lənməsi bu dili qıpçaq qrupu türk dillərinə aid dil xüsusiyyəti Tədqiqatçıya görə, görə, həmin köklərin sonunda tarixən у kimi bir daha səciyyələndirir* 2. samiti olmuşdur1. O, irəli sürdüyü fikri əsaslandırmaq üçün Qumuq dilinin kök sözlərində anlautda q~x əvəz­ qaraqalpaq dilində həmin kök feldən düzəlmə bəzi sözlərdə lənməsi də xarakterik haldır. bu halın müşahidə olunduğunu qeyd edir: ceymen-//ciymen N. A.Baskakov “Qaraqalpaq dili” (1952) əsərində qara- “yeyəcəyəm”; der-//diyer “deyər”. Türkoloqun fikrincə, axı­ qalpaq dilinin kök sözlərini iki qrupa ayırır: 1) Birinci yara-, rıncı -f-(sait) heca forması da tarixən (C+V+C kök forma­ nan köklər, yəni ilkin köklər, məs.: at, kol, al-, sal-; 2) ikinci sından reduksiya və ilkin samitin düşməsi nəticəsində yaran­ yaranan, yəni tarixən düzəltmə köklər: ay+t-, kar+ın, or+un. mışdır.

'Дмитриев H.K. Грамматика кумыкского языка. М-Л, 1940, с. 14-15 2 Yenə orada, s.16 Таскаков H.А.Каракалпакский язык. ч.2.Фонетика и морфология. Москва, 1952, с. 100 Qıpçaq qrupu türk dilbrinin leksikası, səhif а 180 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 181 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemiərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi N.A.Baskakov sonrakı tədqiqatlarında da həmin fərziy­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 yəni davam etdirmişdir. Lakin onun bu ideyası əksər tür­ stedt tunqus-mancur və monqol dillərinin türk dillərindən da­ koloqlar tərəfindən tənqid olunmuş, dəstəklənməmişdir. Alim ha əvvəl yarandığım iddia edir. Q.Ramstedt də N.Dmitriyev əski türk abidələrində CVC heca strukturunun daha çox işlən­ kimi, monqol dillərinin faktlarına əsaslanaraq ikihecalı köklə­ məsinə əsasən həmin heca tipini ən qədim türk söz kökü he­ ri ilkin hesab edir. O, Altay dillərində olan kök morfemləri sab edirdi. N.A.Baskakov bu məsələdə daha çox statistikaya altı quruluşda bərpa edir: V, CV, VC, CVC, VCC, CVCC1. əsaslanırdı. Türkologiyada kök morfemlərin qədim strukturu N.K.Dmitriyev bəzi türkoloqlardan fərqli olaraq, 1940- məsələsində, düzgün olaraq, üstünlük təkhecalılığa verilir ki, cı ildə yazdığı “Qumuq dilinin qrammatikası” əsərində türk biz də həmin fikrin tərəfdarıyıq. Yəni qədim söz kökləri mo- dillərində ən qədim kök sözlərin çoxhecalı olması qənaətinə nosillabizmdən çoxhecalılığa doğru inkişaf yolu keçmişdir. gəlmişdir 1. Çünki hər şey sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir. Əksinə Müqayisə üçün qeyd edək ki, tədqiqatçılar hind-Av- inkişaf olmur. Məntiq də, fəlsəfə də, dilin ümumi qanunauy­ ropa dilləri üçün praformalan əsasən CVC formasında bərpa ğunluqları da bunu sübut edir. edirlər. Avropa dilçiliyində Benvenist-Kuriloviçin larinqal Türk dillərinin ilkin yazılı qaynaqları olan Orxon-Yeni­ nəzəriyyəsinə əsasən, CV və VC heca tipləri CVC formasının sey abidələrinin dilində kök ad və fellərin əksəriyyəti təkhe- təkamülü nəticəsində yaranmışdır1 2. E.Makayev qeyd edir ki, calıdır: öt- “öyüd”, ög- “öyrənmək”, öz “dərə”, öy- “öy­ hind-Avropa dillərində samitlərin ilkin və bütün saitlərin isə rənmək”, kal- “qatmaq”, küt- “gözləmək”, ıd-//id- “göndər­ sonradan yaranması fikri düzgün deyildir3. Maraqlı fakt on­ mək”, ərk “güc, qüvvə”, ba- “bağlamaq”, öd “vaxt”, il-//al- dan ibarətdir ki, türk dillərindəki təkhecalı sözlər monqol dil­ “qazanmaq”, qız-//kız- “qızmaq”, ki “geri” və s. lərində ikihecalı şəkildədir, məsələn, türk ər - monqol ərə, Tarixi qaynaqlarda, qədim abidələrdə ancaq sait - V türk av//ov - monqol ava, türk quc-тощо] quci-. formasında işlənən köklər də işlənmişdir, ö- “duymaq, dü­ N.K.Dmitriyev də, Q.Ramstedt də monqol dillərindəki şünmək”, ü- “yığmaq, birləşdirmək”, u- “bacarmaq, güclü ol­ həmin ikihecalı variantları birinci hesab edir, məhz monqol maq”, ı “ağac, meşə, kol”. Fikrimizcə, bu tipli, yəni V (sait) dillərində qədimliyin qorunduğunu ehtimal edirlər. Q.Ram- quruluşlu köklər kök morfemlərin ən qədim heca struktur­ larından biridir. Qıpçaq qrupu türk dillərində, az da olsa, belə 1 Дмитриев Н.К.Грамматика кумыкского языка. М. -Л., Изд-во Академии köklər mövcuddur. Bu dillərdə qədim V (sait) quruluşlu kök­ Наук СССР, 1940, с. 157 lərin əksəriyyəti asemantikləşmişdir: məs., u “yuxu” morfemi 2Гамкрелидзе I., ИванонВ Н Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси. T.I, Изд-во Тбил.ук.-та, 1984, с.249; Макаев Э. Структура слова в индоевропейских qırğız dilində uykı sözündə fuziallaşmışdır. и германских языках. М., Наука,1970, с.151 3Макаев Э. Структура слона в индоевропейских и германских языках. М., Наука, 1970, с. 141. ______1 Рамстедт. Г.И. Введение в алтайское языкознаниие, М., 1957, с.25- 27. ______======^ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 182 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 183 Babu MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tiirk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 Türkeloji ədəbiyyatda V (sait) tipli köklər qədim söz e- “olmaq” Altay dilinin tatar-çalkan diäjektində1; formalarına aid edilir. Çağdaş türk dillərində belə köklər di­ ü “ev” Altay dilinin tuba-kiji dialektində2 . gər heca tiplərinə nisbətdə çox azdır. Tarixi qaynaqlara əsas­ Tədqiqatlar göstərir ki, təkhecalı söz kökləri ilkin dil lansaq fərz etmək olar kİ, vaxtilə bu heca tipinə malik kök elementləri kimi lüğət tərkibinin zənginləşməsində baza ro­ sözlər kəmiyyətcə çox olmuşdur. Qazax türkoloqu A.T.Kay- lunu oynamışdır. Hər bir təkhecalı söz kökü inkişaf edərək arov V (sait) quruluşlu kökləri prototürk dövrünün əlaməti yüzlərlə yeni lüğət vahidi əmələ gətirmişdir. Ona görə də tək-. kımı xarakterizə edir1. A.M.Şerbak isə qeyd edir ki, onların hecalı ilkin köklərin əksəriyyəti öz qədim formalarım tam qo­ başlanğıc kök olduğunu və ya hər hansı bir strukturun dəyiş­ ruyub saxlaya bilməmişdir3. məsi nəticəsində yarandığını söyləmək mübahisəlidir. Buna Araşdırmalarımızın nəticələri sübut edir ki, qədim türk gorə də onların mənşəyi naməlumdur(SFTY, 142). V quru- kök morfemlərinin yalnız bir heca modelindən ibarət olması luşlu köklər çağdaş qaraqalpaq dilində də müşahidə edilir. nəzəriyyəsi özünü doğrultmur. Buna görə də, biz türk kök, Belə koklərm də bır çoxu sonradan yaranmadır. Belə ki, qara- morfemlərinin aşağıdakı heca tiplərində olduğunu ehtimal qalpaq dilində e- “olmaq” mənasındadır (Azərbaycan dilin­ edirik: dəki ıdı hissəciyinin variantı kimi); men auruu edim: “mən V (sait), C V (samit+sait), CVC (samit + sait + samit), xəstə idim (KRS, 185). Ancaq tarixi baxımdan həmin söz VC (sait+samit'). er//ır- çatrriaq” fel kökündən yaranmışdır. Digər heca modelləri bu kök hecalardan törəmədir. Digər V (sait) quruluşlu köklər aşağıdakılardır: Qıpçaq qrupu türk dillərində bu heca formaları içərisində ən ü ev, ailə barabin (baraba) tatarlarının dilində* 2, məhsuldarı CVC formalı köklərdir. 1 “nə” qırğız dilində (Kir.RS,237), Tarixən türk dillərində ən qədim söz köklərindən biri də и “ev” tatar dialektlərində3 törəmə kökdür, ü> W / CV(samit+sait) quruluşunda olan köklər olmuşdur. Ancaq üy>' “ev”, ^ müasir türk dillərində bu quruluşda olan kök sözlər nisbətən u o tatar dialektlərində4, bu kök də sonradan törə­ azdır. Bəzi türkoloqlar (B.Yunusəliyev, A.Zayonçkovski, mədir: o//u>*ol, A.Kononov, A.Kaydarov, V.Kotviç, Q.Kazımov) belə forma-r u “zəhər”qazax dilində 5; da olan kökləri ilkin kök forması kimi qəbul edirlər.

Кайдаров A T.Структура односложных корней и основ в казахском языке. 'Баскаков Н А. Северные диалекты Алтайского (ойротского) языц^ Алма-Ата, 1986. с. 146. - Диалект Лебединских татар чалканцев (куу-кижи), Москва, Наука, з ДмитРисва В. Язык барабинских татар . Л., Наука ,1981, с 193. Tatar telenen dıalektoloqik süzleqe. Kazan, Tatarstan kitap naşriyyatı, 1969, c.556. 1985, с.228. ^ Yenə orada, s.451. " 2 Баскаков Н.А. Диалект черневых татар (туба-кижи). Северные диалекты Кайдаров АЛ. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма- Алтайского(ойротского) языка. Москва, Наука, 1966,с.162. Ата, 1986, с.293. 3 Xəlilov В. Fellərin ilkin kökləri. Bakı, ADPU, 1998, s.59.

Qipçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 184 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 185 •V.Ы ЛМЕА İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l cild, Bakı,2012 ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______köklərin bir qismi praformalarım mühafizə edə bilmişdir. Qıpçaq dillərində də belə köklər azdır: qaraqalpaq je- Ancaq onların da bir qismi sonradan törənmədir. “y e ”, de-, qumuq şu, şo, tatar su, su- “sağmaq”, su- “say­ Məsələn, başqırd dilində bis- “kəsmək” feli törəmədir, maq”, bu, başqırd ni “nə”, qazax /n-“yu”, je- “ye”, Altay te- bi- kökündən yaranmışdır, uyğur dilində indi də bi- şəklində “demək”. işlənir. Digər CVC (samit + sait + samit) heca tipli köklər: Lakin onların bəziləri törəmədir, reduksiya (səs düşü­ qırğız cap- “bərk qaçmaq”,bök “təpə”, boz- “qaçmaq”, baq mü) nəticəsində yaranmışdır. Məsələn, tatar dilindəki bi “bağ”, kir- “girmək”, bol- “olmaq”, tatar bay “sahib, başçı”, “knyaz” sözü bəy//biy//beg kökündən у samitinin düşməsi kuy “qoyun”, başqırd bar “var”, bez “biz”, kün “dəri”, küp nəticəsində yaranmışdır və ya tatar dilindəki su sözünün qə­ “çox”, kaş “qaş”, kot “qəlb, xoşbəxtlik”, hüz “söz”, höt dim variantları suv//suq//sub şəklində olmuşdur. Qazax dilin­ “süd”, hat-isatmaq”, tin “qəpik”, tel “dil”, qazax kan “qan”, də suv, başqırd dilində hıv şəklində ilkin heca qapalılığı qo­ koy "qoyun”, koz- “cəlb etmək, qıcıqlandırmaq”, kol “qol”, runmuşdur. Tatar dilində isə reduksiya nəticəsində su forması Altay kon- “gecələmək”, kel- “gəlmək”, men “mən”, bar- qalmışdır. Maraqlıdır ki, həmin söz çin dilində şhue//şhuy, “getmək, çatmaq”, çık-“çıxmaq”, kis “qız”, qaraqalpaq kis saxur dilində şan (s~ş) şəklindədir. Barabin (baraba) tatarları­ “qış”, ja y “yay”, qumuq: qel -“gəlmək”, qun “gün”, tav nın dilində CV quruluşlu kü- “qovmaq”, kü “musiqi”, yu- “dağ”, kol “göl” və s. “yığmaq”1 sözləri işlənir. Qıpçaq qrupu türk dillərində kök morfemlərdə ş>s Qıpçaq qrupu türk dillərində VC tipli köklər də var: keçidi əsasən qazax, qaraqalpaq, noqay dillərində müşahidə başqırd: il “ölkə”, et “it”, es “qann”, uk “ox”, ul “oğul”, ul olunur. “o”, uy “fikir”, üç “yuxarı hissə”, oy “ev”, uy “dağlar arasın­ T.A.Bertaqayev qıpçaq dillərində müşahidə olunan ş-s da dərə”, qırğız: at- “tullamaq”, ir- “qırpmaq”, A-“içmək”, əvəzlənməsini qədim runik abidələrində yad dillərin təsiri ilə qazax: er- “izləmək”, em “müalicə, dərman”, er “kişi”, ər izah edənlərin əleyhinə çıxır. O bu hadisəni türk konsonant- “hər”, öy “ev”, tatar: il “kənd”, en//ön “səs”, ut “od”, Altay: larının evalyusıyası ilə əlaqələndirir1. uk- “eşitmək”, ur- “tökmək, qoymaq”, ün “səs”, «/'-“hür­ Mövqeyinə görə, türkologiyada kar samitlər güclü, mək”, eş- “yemək”, qaraqalpaq: oy “xəndək”, is “iş”, qm cingiltili samitlər isə zəif səslər hesab olunur. Kök morfem­ muq: ot “od”, et- "etmək” və s. Bunlardan da bəziləri ilkin lərdə anlautda (söz əvvəlində) h-laşma qıpçaq qrupu türk deyil, sonradan törənmədir, məsələn, ul “oğul” kökü oğul sö­ dillərində ən çox başqırd dilində özünü göstərir. Başqırd di­ zünün ixtisarı nəticəsində yaranmışdır. lindəki bu fonetik xüsusiyyət Cənubi Azərbaycanda yaşayan Əski türk söz kökünün əsas heca strukturlarından biri də CVC (samit+sait+samit) heca tipidir. Bu quruluşda olan 'Бертагаев T.A. Морфологическая ст рукт ура слова в монгольских языках. М., Наука, 1969, с.292,______'Дмитриева В. Язык барабинских татар . Л., Наука ,1981, с. 147, 155,163. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 187 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 186 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi „. ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 Qalacların dilində də müşahidə olunur1. Türkologiyada bu ha­ Qıpçaq qrupu türk dillərində qədim söz yaradıcılığının disə ərəb-fars, tunqus-mancur dillərinin təsiri ilə izah olunur. aparıcı üsullarından olan fonomorfoloji üsul kök sözlərdə Anlautda y'-laşma isə daha çox qazax və qaraqalpaq dillərinin indi də müşahidə olunur. A.A.Yulclaşev başqırd dilinin kök kök sözləri üçün səciyyəvidir: qazax jıl “il”, jer “yer”, jet- fellərini təhlil edərək bu qənaətə gəlir ki, eyni köklərdə fone- “yetmək”, jMr-“yüyürmək”, qaraqlpaq jo l “yol'\ja z “yay”. tik variantın yaranması məna fərqinin yaranması üçün şərait Qıpçaq qrupu türk dillərindəki dil faktlarını digər türk yaradır. Səs variantları məna variantlarının ifadəsi üçün əsas dilləri ilə müqayisə etdikdə müasir dövrdə quruluşca sadə he­ potensial vasitədir: kör-göz, huk “zərbə vurmaq”- hük “da­ sab olunan bir çox söz köklərinin, əslində, diaxronik baxım­ laşmaq”. O, qıpçaq qrupu türk dillərində müşahidə olunan dan düzəltmə olduğu anlaşılır. Məsələn, Azərbaycan dilində keçidində s-laşmanı ikinci hesab edir: məsələn: eşit-esit. işlənən dayı sözü qırğız dilində indi də işlənən tay “ana xətti Onun fikrincə, həmin hadisə fonetik dəyşmənin nəticəsində üzrə qohum” sözündən yaranmışdır. Yəni karlaşmanın birinci yaranmışdır. Alim kök morfemlərin formalaşmasında fonetik yarandığım və CVC heca tipinin CVCV heca tipindən daha dəyişmənin bir neçə yolunu göstərirdi: kök morfemlərdə səs Öncə təşəkkül tapdığım nəzərə alsaq, dayı sözünün düzəltmə əvəzlənməsi, türk dillərinin ilkin vaxtlarında və sonralar da olduğunu görmək mümkündür. Qırğız dilində tay eçe “ananın özünü göstərən palatallaşma və postpalatallaşma, kökdə axı­ bacısı”, tay ata “ana tərəfdən olan baba”, tay ene “ana rıncı və ya ilk səsin reduksiyası1. tərəfdən olan nənə” mənalarındadır (Kir. RS, 476). Qazax Qumuq dilində belə bir diferensiallaşma faktı var: qök dilində kayna- (“qaynamaq”) feli>*qay kökündən, karğ- “göy rəng” - kok “hava, səma”. Halbuki bu dilə qohum olan (“tullanmaq”) *qar- kökündən, bağın- f“tabe olmaq”) >bay noqay dilində kok “səma, göy rəng” anlamlarındadır. Deməli, kökündən, buyır- (əmr etmək) >*buy- kökündən təşəkkül qumuq dilində də bəzi türk dillərində olduğu kimi, karlaşma tapmışdır, qazax dilindəki iter- (“itələmək”) felinin kökü xa- hadisəsi kök sözlərdə semantik fərq yaradır2. Bu faktlar da kas dilində it-, yakut dilində üt- formalarında qalmışdır1 2. göstərir ki, əski kök morfemlərdə cingiltiləşmə və karlaşma türk dillərinin kök morfemlərində ən qədim söz yaradıcılığı Çağdaş qıpçaq qrupu türk dillərində fərqli heca tipiəri üsullarından biri olmuşdur. Bəzi monosillabik söz kökləri vardır. Məsələn, qazax dilində sait+sait+samit (uul “oğul”) heca tipi var ki, Azərbaycan dilində belə heca quruluşlu kök qıpçaq qrupu türk dillərində fonosemantik divergensiyaya - yoxdur. ayrılmaya məruz qalmışdır:

1 Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжение глагола в 'Budaqov B.,Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli башкирском языке. М , Изд-во Академии Наук СССР, 1958, с.21-27. toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı, Oğuz eli, 1988, s.295. 2 Дмитриев Н. К. Грамматика кумыкского языка М-Л., Изд-во Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных корней глагольных ос­ Академии Наук СССР, 1940, с. 14-15.______нов казахского языка. Алма-Ата, Гылым, 1991, s.90. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 189 Qıpçaq tjhtpu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 188 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfentiərində ______fonomcrfoloji, fonosemantik dəyişmələr______AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 dart- çağdaş türk dillərində fərqli fonovariantlarda işlənir: türk tart-, qaqauz daat-, özbək tort-, çuvas turt-, tuva əks etdirmir. Ehtimal ki, dart-felinin ilkin forması *tar-+*ıt- tırt-, qırğız, başqırd tart-. Bu felin qədim forması tart- olmuş­ olmuşdur.Yəni bu kök iki arxaik kökün birikməsindən yaran­ dur (DT5, 538). dart- feli qırğız dilində əsasən “itələmək, mışdır. Çünki əski türk fel kökləri ya CV ya da CVC formalı çəkmək, qonaqlıq vermək, hədiyyə vermək, çalmaq, etmək, olmuşdur. Əslində, çağdaş türk dillərində işlənən qorx-, əyləndirmək” anlamlarında işlənir. Aş tart “yemək vermək”, dart-, qalx-, sürt- tipli köklər tarixən ikihecalı olmuşdur A.M.Şerbak bu felin tar at-, A.Məmmədov isə darıt- surnay tart “zurna çalmaq”, çapan caap, at tarttı “xələt və at formasmdan yarandığını qeyd edirlər. N.Katanovun fikrinə hədiyyə etdi”. Ümumilikdə, bu sözün qırğız dilində 13 məna­ istinad edən A.Məmmədov bu qənaətə gəlir ki, sürt-, dart- sı var (Kir.RS,703). Başqırd dilində “itələmək, oxşar olmaq, tipli fellər iki kökün birləşməsindən yaranmışdır: sür-küt, üyütmək, əldə etmək” (BRS,510), noqay dilində “çəkmək, dar+ıt, sonrakı u- kökü “göndərmək, buraxmaq” mənasında qonaqlıq vermək, vaxtı yubatmaq, cəlb etmək”: om tabiat olan qədim ıt- felinin qalığıdır1. Qeyd edək ki, it-//ıd~//id- feli (artadı (RNS, 638).Qıpçaq qrupu türk dillərində dart-felinin Orxon-Yenisey abidələrində “göndərmək, yollamaq, yola sal­ mənası Azərbaycan dilindəki çək- felinin semantik yükünü maq” mənalarında işlənmişdir: kağanladuk kağamn yitiri id- daşıyır. Müqayisə edək: mis'" xaqan qoyduğu xaqanı sona yetirmiş” (Kül Tigin, Şərq Azərbaycan başqırd tərəfi,30,72). siqaret çəkmək təməke tarmay Əksər türkoloji tədqiqatlar sübut edir ki, çağdaş döv­ anasına çəkmək (oxşamaq) əsəhene tartmay rümüzdə quruluşca sadə hesab olunan bəzi fel kökləri tarixən Fikrimizcə, bu tip köklər (yəni CVCC formalı) sonra­ iki kökün birləşməsindən təşəkkül tapmışdır. Q.Bağırov, haq­ dan törənmədir.Yəni onlar türk dillərinin sonrakı inkişaf mər­ lı olaraq qeyd edir ki, türk, o cümlədən Azərbaycan dilində hələsində yaranmışdır. olan apar- sadə feli tarixən alıp barmaq//varmaq sözlərinin Çağdaş başqırd dilində bu felin “ifa etmək, musiqi alə­ birləşməsindən yaranmışdır. O göstərir ki, həmin fel sintaktik. tində çalmaq” mənası da var. Məsələn, qarmon tartıy “qar­ yolla yaranmış alıp-ber fellərinin fonetik dəyişikliyi nəticə­ mon çalmaq”. Qırğız, qaraqalpaq dillərində də həmin mənada sində formalaşmışdır. Alimin fikrincə, qazax və qaraqalpaq işlənir. Burada da çəkmək semantikasımn izləri müşahidə dillərində işlənən alıp-bar fellərindən appar-, alıp gei fellə­ olunur, Qaraqalpaq dilində tart- “çəkmək, itələmək, gərmək, rinin birləşməsindən isə akel felinin yarandığına şübhə yox­ geydirmək, cəlb etmək, düzmək, yaralamaq”: kaçkır kozunu dur* 2. B.Xəlilov bu tip fellərin samit + sait köklərindən təşək- tarttı: ‘‘canavar quzunu yaraladı”'. Ümumilikdə, çağdaş qara­ qalpaq dilində bu felin 21 mənası var (KRS, 624). Türkoloji ədəbiyyatda dəfələrlə qeyd olunmuşdur ki, türk dillərində söz 'Мамедов А.Тюркские согласные:анлаут и комбинаторика. Б., 1985, köklərinin sonunda, yəni auslautda samit qoşalığı qədimliyi с.129-130. 2Bağırov Q.Azərbaycan dilində fellərin ieksik-scmantik inkişafı,Bakı,1971, s.66. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 190 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 191 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr kül tapdığını göstərir. O, Azərbaycan dilindəki dart-, dürt-, hərəkət etmək, bala salmaq, qoymaq” (Kir.RS,559). Qədim yort-, yırt- fellərinin eyni sinkretik kökün allomorflanna praforması *sa- olan bu felin qıpçaq qrupu türk dilərində qrammatik ünsürlərin - şəkilçilərin birikməsi yolu ilə yaran­ fonosemantik diferensiallaşması baş vermişdir. Qədim türk dığını qeyd edir* 1. dillərində sal- “tullamaq, gətirmək, çıxartmaq, qoymaq, çal-• qumuq “kəsmək, dişləmək”: kaban ayuvnu art atmaq” anlamlarında olmuşdur (DTS, 482). “Kitabi-Dədə budlarını çaldı (Kum.RS,353), qırğız “bərk zərbə vurmaq, Qorqud”da “sürmək” mənasındadır. Yürüyübən kafərə at kəsmək, sarımaq, bağlamaq, qarışdırmaq, aldatmaq” (Kir.RS, saldılar, qılıj urdular (KDQ,121). C.Klauson bu sözün ilk 838), tatar “kəsmək”, başqırd “kəsmək, doğramaq”(BRS, mənasının “hərəkət etmək” olduğunu göstərir (GC,824).,, 460). Altay dilinin kumandı kiji dialektində çap-“kəsmək, yak-//yax- türk dillərində müxtəlif fonovariantlarda iş- örtmək” mənasındadır2. M.Kaşğari bu sözün ilk mənalarının ləniir: türk, türkmən yak-, qaraqalpaq çak-, Azərbaycan yax-. “məlumat: çatdırmaq, xəbər vermək, yerə atmaq, zərbə vur­ Azərbaycan dilində yandırıb-yaxmaq qoşa felində “yanmaq” maq” (MK, 1,276), C.Klauson “yerə atmaq, yerə vurmaq” mənası izini saxlamışdır. Qumuq “yandırmaq, sürtmək, ruh (GC, 417), V.Yeqorov “otu kəsmək, yolmaq” (ESÇY, 206) vermək, ürəkləndirmək” (Kum. RS, 3891. qaraqalpaq “xosu- olduğunu göstərmişdir. Bu felin ilkin mənaları “zərbə vur­ na gəlmək, sürtmək, ocaq qalamaq”: ol mağan çaktı “o mə­ maq, yerə salmaq, söz çatdırmaq” olmuşdur (DTS, 137). nim xoşuma gəldi”, baldı nanğa çaktı “balı çörəyə sürtdü” Fikrimizcə, türk dillərində işlənən yol-//yul-// çul- feli (KRS, 215); yax- qaqauz dilində “yandırmaq, od qalamaq”, ilə çal- felinin kökü eynidir. Fonosemantik inkişaf nəticəsin­ türkmən dilində “əsəbləşmək, əzab vermək”, türk dilində də (ç~y) çal~yol felləri müxtəlif leksik vahidlərə çevrilmişdir. “yandırmaq, öldürmək” mənalarındadır. Müqayisə edək: ot çalmaq - ot yolmaq, Sözün ilkin praforması *yaq- şəklindədir (DTS, 237). sal- feli qumuq: “yerə qoymaq, buraxmaq, təşkil etmək, M.Kaşğarinin lüğətində “sürtmək, yaxınlaşmaq” (MK, III, vurmaq, mühasirəyə almaq, boşamaq”: katının salmak “arva­ 22), C.Klausonun etimoloji lüğətində isə “yaxmaq, yandır­ dım boşamaq” (Kum.RS, 279), tatar “tökmək, əymək, səp­ maq, sürtmək” (GC,896) mənalarında verilmişdir. Fikrimiz­ mək, çıxartmaq, içmək”: aşlık salu “buğda səpmək”, beraz cə, yan-, yax-, çax- fellərinin kökü eynidir. Çünki y~ç əvəz­ saldım “bir az içdim”, ayaktan salu “ayaqqabını çıxartmaq” lənməsi türk dillərində geniş yayılmışdır. Məsələn, ildırım (Tat.RS,466), qaraqalpaq “qoymaq, vurmaq, naxış vurmaq, çaxdı ifadəsində “yanmaq” semantikası Azərbaycan dilində içmək”: atka mindi de col menen salıp ketti” ata mindi və mühafizə olunmuşdur. yolla hərəkət etdi” (KRS, 559), qırğız “tikmək, əmizdirmək. Qədim qaynaqlardan məlum olur ki, bu fel kökü tarixən omonim olmuşdur. Çünki yaxın sözünün kökü də yak-dır 1 Xəlilov B.Fellərin ilkin kökləri.Bakı,ADPU,1998, s.39 olmuşdur. Moyun Çur abidəsində həmin formada işlənmişdir. 1 Yenə orada.s. 266

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 192 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 193 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində ______fonomorfoloii, fonosemantik dəyişmələr______AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi “Qədim türk lüğəti”ndə yax- felinin qədim mənalarından biri Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 kimi “yaxınlaşmaq” mənası verilmişdir. Deməli, yax- felinin ilkin mənaları “sürtmək, yandırmaq, yaxınlaşmaq” olmuşdur. Həmin felin qıpçaq qrupu türk dillərində bu mənaları Bu kökün “yandırmaq” mənası Azərbaycan ədəbi dilin­ var: qaraqalpaq: “dayanmaq, durmaq, ayağa qalxmaq, yer­ də arxaikləşsə də, digər türk dillərində mühafizə olunmuşdur. ləşmək, yaşamaq”: sen aulda turasan ba? “sən aulda yaşa- Çağdaş türk dilində yaklaşmak felində yak forması “yaxın” yırsanmı?”; “hansı qiymətə malik olmaq”: kanşı turadı “ne- semantikasını mühafizə edə bilmişdir. çəyədir?”(KRS,654); başqırd: “durmaq, yaşamaq” (BRS, sür- feli noqav:“idarə etmək, həyata keçirmək”: bir 533); qırğız: “durmaq, yaşamaq” (Kir. RS, 767), tatar “ayağa orunnan bir orunqa avısıp yürüv “bir yerdə başqa yerə qaç- qalxmaq, hansı qiymətdə olmaq” (Tat.RS, 547). maq”(RNS,37); qırğız: “irəli getmək” (Kir. RS, 672), tatar: Yuxarıdakı faktlar göstərir ki, dur-Htur- felinin türk dil­ sörw-“göndərmək, qovmaq, sürgün etmək” (Tat.RS, 502). lərində fərqli fonetik və semantik variantları yaranmışdır. sür- feli qədim *sü- (qoşun çəkmək, ordu) sinkretk kö­ Müasir Altay dilində də bəzi türk dillərində olduğu kimi “ya­ kündən törəmişdir. Fikrimizcə, türk dillərində işlənən yür- şamaq” mənasında işlənir. Türk dillərində işlənən dur-//tur- //yürü-//yüyür- feli ilə sür/sürü- feli eyniköklüdür. Çağdaş şəkilçisinin bu feldən yarandığı ehtimal olunur. Əksər türk yakut dilində həmin felin süür- forması “qaçmaq” mənasın­ dillərində “durmaq, dayanmaq, ayağa qalxmaq” mənaları dadır. Faktlardan da göründüyü kimi, çağdaş qıpçaq dillərin­ aparıcı olsa da, digər fərqli mənaların mövcudluğu diferen- də monosillabik fel kökləri morfosemantik divergensiyaya siallaşma faktını təsdiq edir. Bu felin “yaşamaq” mənası əsa­ sən qıpçaq qrupu türk dilləri üçün daha çox səciyyəvidir. məruz qalmışdır.Tarixən fonetik səviyyədə baş verən parça­ Türkmən dilində “başlamaq” və “yaranmaq”, tuva və qaqauz lanmalar kök morfemlərin sürətli inkişafını təmin etmişdir. dillərində “yaşamaq, yorulmaq”, digər türk dillərində “hər Həmin hadisə ilə paralel olaraq semantik istiqamətdə baş ve­ hansı dəyərə malik olmaq” tipli mənaların yaranması çoxmə­ rən təkamül prosesi müasir türk dillərinin leksik qatında mə­ nalılıq və omonimləşmə hadisələri ilə bağlıdır. lum ayrılmalara gətirib çıxarmışdır. Aparılan araşdırma gös­ Qədim qaynaqlar sübut edir ki, bu felin tur- variantı tərir ki, kök sözlərdə fonetik fərqlər artdıqca semantik fərqlər də güclənmişdir. daha qədimdir. Həmin felin anlautda (söz əvvəlində) cingiltili variantları sonradan yaranmışdır. “Qədim türk lüğəti”ndə //иг-feli türk dillərində aşağıdakı variantlarda işlənir: “ayağa qalxmaq, durmaq, dayanmaq, arıqlamaq” tipli məna türk, qaqauz: dur-, başqırd, tatar: tor-, qaraqabaq, türkmən, variantlarında verilmişdir (DTS, 586-587). Deməli, hələ qə­ qırğız, noqav: tur-, çuvaş: tar-, qazax: tür. Göründüyü kimi, dim dövrlərdən həmin fel geniş semantik yük daşımışdır. dur-//tur- felinin anlautda kar variantı müasir türk dillərində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “yerindən qalxmaq, da­ daha fəaldır. Həmin fakt da cingiltiləşmənin sonradan yaran­ yanmaq” anlamlarmdadır: Bir gün Ulaş oğlu Qazan bəg ye­ dığını sübut edir. rindən turmışdı (KDQ,68J, Boz ayğır dəxi Beyrəgi görüb Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 194 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 195 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin kök morfemlərində Türk dillərinin tarixi-mttqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______tayandı, iki ayağının üzərinə tur du, kişnədi (KDQ,60y. Qə­ larda işlənmişdir: l)“yolu səhv salmaq”: az'ip iüsrür erdim dim uyğur dilində, cağatay türkcəsində tur- “dayanmaq” mə­ aju berdi jol “mən yolu çaşdım, o mənə düz yol göstərdi”; nasında olmuşdur. İ.Batmanov Yenisey abidələrində tur- sö­ 2) “səhv etmək, yolundan çıxmaq” (məcazi mənada); ko- zünün “yaşamaq” mənasında olduğunu göstərir1. M.Kaşğa- niliktä azmış özüm: “mən həqiqət yolunu azdım” (DTS, 72) rinin lüğətində tur- feli “arıqlamaq” mənasında işlənmişdim/ az- feli qazax, Altay, tuva, xakas, çuvaş dillərində as- turdı: “äf anqladı” (MK,II,198). XII-XIII əsrlərə aid təfsir­ şəklində işlənir. XII-XIII əsrlərə aid təfsirlərdə bu fel “yolun-dan çıx­ lərdə tur- “dayanmaq, yaşamaq, gəlib çatmaq, ayağa qalx­ maq” mənalarında işlənmişdir* 2. Semantik təkamül nəticəsin­ maq, yolunu itirmək” anlamlarında işlənmişdir (ESÇY,33). də bu felin mənası bəzi türk dillərində daralmış, bəzi türk dil­ E.Sevortyan müasir türk dillərindəki azaş- və adaş- fel­ lərinin kökünün az- feli olduğunu göstərir (ESTY,I,95). lərində isə, əksinə, genişlənmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, digər dillərdə də bu köküiı paralelləri müşahidə olunur: Hal-hazırda qaraqalpaq, başqırd, özbək dillərində adaş-, şumer taf “mal-he^vdii'säxlanan yer”, tunqus-mancur tura qazax, noqay dillərində adas-, çuvaş dilində ataş- felləri “torpaq”, monqol tura “qala”. “səhv etmək, yolundan çıxmaq” mənalarında işlənir ki, bu az- feli çağdaş türk dilində “dənizin, çayın suyunun qa­ söz də *az- felinin derivatıdır. barması, daşması”. Deniz azdı -“dətıiz daşdı”; “xəstəliyin təh­ Ehtimal ki, qədim abidələrin dilində işlənən yaz- (günah lükəli vəziyyətə gəlməsi”-Bazılarının bronşiti, bazılarımn ro- etmək, səhv etmək) feli ilə az- feli eyniköklüdür. mantizması azmış (A.Haşim); “tərbiyəsi pozulmaq”(TS, 169), Türkoloq V.İ.Aslanov XV əsrə qədərki yazılı qaynaq­ larda yaz- felinin “günah etmək, səhv etmək” mənalarında qaraqalpaq dilində “yanılmaq, arıqlamaq çaşmaq; yorulmaq”: işləndiyini göstərir1. N.A.Baskakov da az- (azmaq) və yaz- akillmın atı azbas, tonu tozbas: “ağıllının atı yorulmaz, pal- (səhv etmək) sözlərini eyniköklü hesab edir. Onun fikrincə, tan cırılmaz”(məsəl) (KRS,22), qaqauz dilində “irinləmək; yaz- felində sonradan reduksiya nəticəsində j səsi düşmüş­ çaşmaq” (QRMS, 30), başqırd dilində “pis hərəkət etmək, biabırçılıq etmək” (BRS, 23), çuvaş dilində “dəcəllik etmək, dür2. Biz də bu qənaətdəyik. V.Yeqorov sataş- (tatar), /ıntoy-(başqırd), sapaş- (qa­ artmaq, əxlaqı pozulmaq, şiddətlənmək” (ÇRS,43), qumuq zax) “ağlını itirmək” mənasında çataş- (qırğız) fellərinin dilində “biabırçılıq etmək” (Kum. RS,52), qırğız dilində “yo­ məhz az- felindən yarandığını qeyd edir (ESÇY,36). Qədim lundan çıxmaq, arıqlamaq, kasıblamaq” (Kir.RS,25) məna- larındadır. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində bu məna­ 'Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. II d id - Проблемы ис­ торической лексикологии азербайджанского языка (Внутренняя рекон­ ’Баязитова Ф.С. ' Говоры ' татар кряшен в сравнительном освещении. струкция исконно тюркской лексики). Bakı, Elm, 2003, s.257 Москва, Наука,, 1986. с.84. - "Баскаков. Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. 2Боровков А.Лексика среднеазиатского тефсира XI1-XIII вв., М., 1963. М., 1979. с.35______с.311 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 197 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 196 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfenüərində AMEA İ. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 omonim kök söz olan az- felinin ilkin mənalarından biri də lamaq” mənasında işlənir ki, bu məna məcaziləşmə nəticə­ “anqlamaq” olmuşdur. Həmin məna müasir qaraqalpaq dilin­ də qorunmuşdur. Bu faktlar bir daha göstərir ki, qədim dövrə sində sonradan yaranmışdır. “Orxon-Yenisey” abidələrində tüş-//tüs- “düşmək, yı­ tarixi ekskurs etdikcə ilkin söz köklərində omonimlik səciy­ yəvi hal kimi müşahidə olunur. xılmaq, yerləşmək” mənalarında işlənmişdir: onlayı təgdi. Ol at anta tüstü.: “hücum etdi”. O at orada yıxıldı (öldü)” (Gül Orxon-Yenisey abidələrində həmin fel “yanılmaq, səhv Tigin,30, 82). XII-XIII əsrlərə aid təfsirlərdə “yıxılmaq, aşağı etmək, yolunu azmaq, xəyanət etmək” mənalarında işlənmiş­ düşmək, dayanmaq, baş vermək” mənalannda işlənmişdir: dir: ...bizinə уamlukın azundukın üçün kağanı elti buyurukı, ewindä bir каЩ iş tüşmiş turur1. bəgləri yəmə ölti: bizə qarşı xəyanət etdiyi üçün xaqanı öldü, Etimoloji lüğətlərdə ilkin məna “yerə düşmək, aşağı əyanları, bəyləri də öldü (Gül Tigin,30,80). Türk dillərinə aid enmək” hesab olunur (DTS, 600; GC, 558). düş-//tüs-//töş- etimoloji lüğətlərdə həmin felin ilkin mənaları “yolunu səhv formalarında tarixi modifıkasiyalara məruz qalan bu kök felin salmaq, yolu itirmək; çaşmaq” kimi izah olunmuşdur (GC, semantikasmda parçalanma yaranmışdır. Kök morfemlərdəki 278; ESÇY, 36; ESTY, 94; DTS, 72) Beləliklə, qıpçaq qrupu müxtəlilf distribusiyalar, kombinator dəyişmələr prototürk türk dillərində az-//ös-//yaz-fonovariantlarında ayrılan bu fe­ dövrünün izləridir. Fərqli dil mühitləri, areal faktorlar diver- lin mənasında fərqlənmələr yaranmışdır. gensiyaların yaranmasını sürətləndirmişdir. Hətta dialektlər düş- felinin qədim forması *tüş- olmuşdur. Müasir qa­ səviyyəsində həmin proseslər müşahidə olunur. raqalpaq dilində indi də tüş- şəklində işlənir Həmin forma da, Ölü söz kökləri müasir sözlərin tərkibində daşlaşmışdır. yəqin ki, */ü-kökündən yaranmışdır. Çünki kök fellərdə CV Oğuz və qıpçaq qrupu türk dillərininin kök morfemlərini tipi daha qədimdir. müqayisə etdikdə maraqlı faktlar ortaya çıxır. Məsələn, qə­ Qaraqalpaq dilində “aşağı yenmək, yıxılmaq, dayan­ dim *ü/--“biçmək” feli qırğız dilində aşağıdakı sözlərdə mü­ maq, gecələmək, gəlmək”: tars ete tüştü: “gurultu ilə yıxıl­ hafizə olunur: oroq “oraq”; orum “biçin”; oruu “biçin” (Kir. dı”, men dostumdikine tüştüm: “mən dostumgildə qaldım” RS,328). (KRS, 664), tuva dilində “tökülmək, başlamaq, yıxmaq, da- Maraqlıdır ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, qırğız yanmaq”(Tuv.RS,186), özbək dilində “aşağı yenmək, dayan­ dilində oraq isminin etimoloji kökü olan or- “biçmək” feli maq, oturmaq”(URS,459), türkmən dilində “başa düşmək" müstəqil işlənir (Kir.RS,327). Azərbaycan dilində isə həmin mənalarındadır. kök arxaikləşmişdir. Belə ki, əgər Azərbaycan dilinin indiki Bu felin semantikası ən çox müasir türk dilində geniş­ vəziyyəti baxımından oraq sözü sadədirsə, müasir qırğız dili lənmişdir. Çünki türk dilində həmin felin 30-a yaxın mənası vardır (TS, 590-591). Azərbaycan dilində olduğu kimi, bəzi qıpçaq qrupu türk dillərində də həmin fel “zəifləmək, arıq- ’Боровков А.Лексика среднеазиатского тефсира ХП-ХШ вв., М, 1963, с.320______======_=_ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 198 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 199 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində ЛМЕА İ.Məsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 baxımından düzəltmədir. Azərbaycan dilində ancaq etimoloji də də həmin kökün izləri müşahidə olunur. Dilçiliyimizdə baxımdan oraq sözünü düzəltmə hesab etmək olar. Ə.Haqverdiyev, N.Əsgərov, B.Əhmədov, A.Rəhimov, ar Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, ar/fır!'or- ‘ ‘hərəkət et­ kökünün “su” anlayışı ilə bağlılığını qeyd etmişlər. mək” prasemantikalı fel kökü qıpçaq qrupu türk dillərində Apardığımız araşdırma göstərir ki, həmin kök əksər morfonoloji dəyişikliyə məruz qalmışdır: başqırd dilində olan türk dillərində yalnız birikmiş köklərin tərkibində qalaraq arık “arıq”, arığan “yorulmuş, zəifləmiş” (BRS, 52) sözləri asemantikləşmişdir. Çağdaş türk dillərində işlənən irmak//ır- qədim *ar- “yorulmaq, zəifləmək” (PDP, 35; DTS,50) kökü­ maq “çay”, arx//arık “kanal”, araşan “bulaq”, aral “ada”, nün reliktini qoruyub saxlayır, qazax dilindəki arşı- “təmiz­ aray “bataqlıq”, arna “su kanalı” sözlərində ur//ar//ır//ir lənmək”, an-“yorulmaq”, arba- “qarğımaq”, araanda- “güc­ (“su”) kökünün izləri var. lənmək” sözlərində də *ar//ır//or- “hərəkət etmək” kökünün Müasir uyğur, qazax, tatar, başqırd dillərində aruk “su­ izləri var. varma kanalı”, türk dilində arq//ark “kanal, xəndək”, çağatay Qıpçaq qrupu türk dillərində asemantikləşən qədim söz dilində aruy//aruk “su xətti, yarılmış yer”, xakas, yakut dillə­ köklərindən biri də qədim ır//ar//ur//ir/er/or formalarında rində arik “ ada”, özbək dilində arik “su yolu” anlamlarında- şaxələnən *ar (“su”) morfemidir. Tarixi inkişaf prosesində dır. M.Fasmer etimoloji lüğətində arx sözünü türk mənşəli bu qədim söz kökü müxtəlif dillərdə fərqli fonosemantik va­ söz kimi izah edir (ESRY, I, 92). C.Klauson arık//arığ//ark// riantlar qazanmışdır. Çünki ən qədim dillərdə həmin kök arğ sözünün “suvarma kanalı, su yolu” mənalarında hələ XI- mövcuddur. Məsələn, qədim bask dilində ur, şumer dilində XIII əsr türkdilli yazılı qaynaqlarda işləndiyini qeyd edir və isə hur “su”, uru “su kanalı” mənasında işlənmişdir. Qədim bu sözün mənşəyini türk dilləri ilə bağlayır (GC,214). xett dilində də ur// ura “su, çay” anlamlarında olmuşdur'. Ən qədim türkdilli qaynaqlarda aryq//aruy “kiçik çay, Müxtəlif araşdırmalar aparılsa da, bu kökün etimologiyası, su kanalı, çay kənarı” mənalarında olmuşdur (PDP, 360). foposemantik variantları, morfonologiyası indiyə qədər tam “Qədim türk lüğəti”ndə arıq “çay,arx” anlamında veril­ şəkildə öyrənilməmişdir. mişdir: er ar'iq qazdı 'kişi arx qazdı” (DTS, 52). Faktlar göstərir ki, həmin kökün işlənmə arealı çox Azərbaycan dilinin Göyçay şivəsində art “arx” məna­ geniş olmuşdur. Qədim ar “su” kökünün Ural-Altay dilləri sındadır (ADL,18). Qədim türk abidələrində həmin söz ark// ilə, ilk növbədə türk dilləri ilə bağlılığı bəzi müəlliflər tərə­ arik formalarında işlənmişdir. Əski türk söz köklərində sait + findən qeyd olunmuşdur. Bu kök Ural-Altay, hind-Avropa, samit+samit quruluşlu köklərin yaranması sonrakı hadisə ol­ slavyan, İber-Qafqaz və digər dil ailələrində işlənməkdədir. duğundan arx// ark forması törəmədir. Digər türk dillərində olduğu kimi, qıpçaq qrupu türk dillərin- 1 E.Murzayev coğrafi adların izahlı lüğətində qeyd edir ki, Avrasiyada ir komponenti ilə başlayan bir sıra müəmmalı 1 Əhmədov T. Azərbaycan paleotoponimiyası. Bakı, 1985. s.49______

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifi 200 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifi 201 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfetillərində Tiirk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l cild, Bakı,2012 ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dialektlərində irim sözü “körfəz” mənasında iş­ hidronimlər vardır: İrbit, İrqiz, İraqadi, İrtış1. B.Əhmədovun lənir. Şərqi türk dillərində iren sözü “su” anlamındadır məlumatına görə, aru sözü oyrot dilində “su” anlamında iş­ lənir2. (ESTY, I, 664). Q.Qeybullayevin qeyd etdiyinə görə, qədim skiflərin dilində Arqimpas “yağış ilahəsi” anlamında olmuş­ Qazax dilində ama “çay qolu, magistral kanal” anla­ dur1. Qazaxstanda da Arıs adlı çay və göl vardır. Qazax dil­ mındadır. Yəni çağdaş qıpçaq qrupu türk dillərində ar/ır//ir çisi E.N.Janpeisov da Arıs hidroniminin ar morfemindən ya­ komponentli su adlarında həmin kökün izlərini görmək müm­ randığını qeyd edir2. Qədim osmanlı dilində araz “su axmı” kündür. Xüsusilə, metateza hadisəsinin bu prosesdə tarixi ro­ mənasında olmuşdur (ESTY, I, 188). Vaxtilə Volqa və Cey­ lu güclü olmuşdur. Həmin proses nəinki türk dillərində, eləcə hun çaylarının adının Araz olması həmin sözün su seman- də digər dünya dillərində də müşahidə olunur. Analogiya ki­ tikası ilə bağlılığını bir daha sübut edir. Ə.Haqverdiyevə görə mi göstərmək olar ki, türk dillərində işlənən su//suv//suq sözü də, türk dillərində ar/az sözü “su” anlamında işlənmişdir. O, monqol dillərində us//usurı formasındadır. Araz sözünün düzgün olaraq ar “su” sözündən yarandığını “Qədim türk lüğəti”ndə irkin “bir neçə gün aramsız yazır. Onun qeydlərinə görə, türkdilli hidronimlərdə ır//ar yağan yağış” mənasında verilmişdir (DTS, 212). E.Sevortyan komponentli su, çay adları var: araşan “mineral su”, ari ırmak sözünün etimologiyası ilə bağlı qeyd edir ki, həmin söz “çay”, ama “kanal”3. guya /r-“yırtmaq” felindən yaranmışdır. Onun qənaətinə gö­ Qırğız dilçisi K.Konkobayev qırğız dilinin Pamir şivə­ rə, ır- feli ilə yır- “deşmək, yırtmaq” kökü arasında əlaqə var sində ar kökünün “sahil, su ilə yuyulmuş çuxur” mənasında (ESTY,1,665). Fikrimizcə, E.Sevortyan haqlı olaraq, həmin olduğunu göstərir4. Bir çox türk dillərində qədim *ar “su” sözün arık sözü ilə homogen olduğunu qeyd etsə də, onun kökü ir// or//ır variantlarında şaxələnmişdir. Əslində, müasir mənşəyini düzgün izah etmir. Bu ehtimalözünü doğrultmur. türk dillərində həmin kök fuziyaya məruz qalmışdır. Apardı­ Çünki irmaq//irmak//ırmak (türk), sırma (çuvaş), irmaq (öz- ğımız araşdırma göstərdi ki, müasir türk dillərində bu kök bək), yırmak (qumuq) sözü çağdaş türk dillərində “çay, kiçik yalnız bir çox sözlərin tərkibində qalmışdır, yəni müstəqil çay, çay yatağı, sel, su axını, körfəz, dərə” mənalarında işlə­ leksem kimi işlənmir. Belə bir fakt da həmin kökün qədimli­ nir. Yəni həmin söz bilavasitə su adlarının semantikasmı əks yini sübut edir. Əski türk abidələrində Ürünq çay adı kimi etdirir və “su” mənası verən qədim ar//ir//ır//ur//or kökün­ dən yaranmışdır. Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı, 1994. s.140 ‘ Жанпеисоп К.II.Этнокультурная лексика казахского языка. Алма-Ата, 'Мурзаев Э.В. Словарь народных географических терминов. Паука, 1989. с. 116. Москва, Мысль, 1984. с.56 'Haqverdiyev Ə.Ş. Araz//“Türk dillərinə dair etimoloji və tarixi tədqiqlər”. Bakı. ADU nəşriyyatı. 1987, s.59-62. Əhmədov В. Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz 'Конкобаев К.Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, Илим, 1980, s.l 16 yaradıcılığı. Bakı, Bakı Universiteti nəşiyyatı,1994. s.94 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 203 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 202 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, U l ciid, Bakı,2012 qeyd olunmuşdur (QTAS, 120). Ural çaymın adında, Urmiya gölünün admda da ur “su” komponenti mühafizə olunmuş­ Uran - Samara çayının bir qolu, dur. Ural aral “ada” sözünün çevrilmiş variantıdır. Başqırdıstanda Türk xalqlarının yayıldığı ərazilərdə ur//ır//ir kompo- Uri - Selenqa çayının bir qolu (Baykal nentli çoxlu hidronimlər mövcuddur. Məlumdur ki, hidro- gölünə tökülür) nimlər digər onomastik vahidlərlə müqayisədə qədimliyi da­ Monqol dilində aral, kalmık dilində arl “ada”, çağatay ha çox qoruyub saxlayır, mühafizə edə bilir. Türkdilli xalq­ dilində aral “dəniz”, qazax, qırğız, noqay, başqırd dillərində ların yaşadıqlan ərazilərdə ur//ır “su” komponentli sözlərin aral “çay kənarında ada”, özbək dilində orol “ada”, şor çoxluğu, hidronimlərin əksəriyyət təşkil etməsi həmin kökün dilində arıl “ada”, yakut dilində arn “ada”, aral “çay höv­ türk mənşəli olması və ya ən azından Ural-Altay dillərinə zəsi”, arıq “ada”, Altay dilində aru “çay və ya göl kənarında’ aidliyi ehtimalını inandırıcı edir. O da məlumdur ki, hidro­ kol” mənalarındadır. Yəni Aral dənizinin adı da Altay dillə­ nimlər digər onomastik vahidlərlə müqayisədə daha az dəyiş­ rinə aid olan aral //arl “ada” kökü ilə bağlıdır (ESRY,I,83). mələrə məruz qalır. Qıpçaq qrupu türk dillərinin yayıldığı Arqu//arğı//arıq şərqi türk dillərində “çay qolu” mə­ arealda da ar//ur//or//ir//ır komponentli hidronimlər geniş nasındadır. J.Pokornu düzgün olaraq, aral sözünü ar “su” yayılmışdır. Faktları nəzərdən keçirək: kökü ilə bağlayır. Q.Ramstedt aral sözünün mənşəyini mon­ Ar qut - Altay dağlarında Katun çayının qolu, qol dilləri ilə əlaqələndirir. Q.Dörfer, N.Poppe isə hamin , Şərqi Qazaxıstanda sözün monqol dillərinə məhz türk dillərindən keçdiyini qeyd , Aralsor - Qazaxıstanda göl, edirlər (ESTY, I, 167). Arasan - Qazaxıstan ərazisində çay, Bəzi türk dillərində ari “çay qolu”, arka “kanal”, aran Arts - Qazaxıstan ərazisində çay, “suvarma kanalı”, ardı “çay qolu”, armak “bulaq, çay, su” Arıs - Qazaxıstan ərazisində göl (müqayisə mənalarındadır1. Tatar dilindəki arıq “arx” sözündə də ar edək: A raz-A rıs). “su” kökü asemantikləşmişdir. Qədim bask dilində arrain Urbulak - Qazaxıstanda çay “balıq”, euri “yağış”, erreka “sel, daşqın” mənalarında iş­ Irqız//İrqiz - Qazaxıstanda çay lənmişdir. Qədim şumer dilində a “su” mənasında olmuşdur. İirkol - Qazaxıstanda göl Deməli, sözün praforması *a (su)-dır. Qədim şumer dilində a lirsu - Qazaxsıtanda çay kökünün mənalarından biri “yağış, göz yaşı”dır. Ar forması Oralkol - Qazaxıstanda göl müasir macar dilində mühafizə olunmuşdur. *2 Or - Ural çayının qolu,Qazaxıstanda, Orkaş - Qazaxıstanda göl 'Əhmədov B. Azərbaycan, dili şivələrində fono-semanlik söz yaradıcılığı. Bakı, Bakı Universiteti nəşiyvatı,l994, s.82 2 Məhərrəmli B. Kök morfemlərin söz yaradıcılığı prosesində rolu // Tədqiqlər, №1, bakı, 2007, s, 101-107,______Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası, səhifə 204 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 205 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfenüərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr “körfəz” sözündən alınaraq rus dilinə keçmişdir (ESRY,1,82). Deməli, bu kök də Ural-Altay mənşəlidir, müasir komi dilin­ Macar dilində ar “su, çay” mənasındadır. Bu kök də aray “bataqlıq” mənasındadır. a~ar~ur~ir~ır~er~or formalarında morfonoloji və Qədim türk abidələrinin dililndə aral “ada”, arku “çay, fonosemantik təkamül keçmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək dərə, yarğan”, arığ “çay” (QTAS,18-19) anlamlarında iş­ ki, avarların dilində ior “çay, su” anlamındadır. Beləliklə, lənmişdir. Ölü xett dilində aruna “dəniz, göl”, qədim hind faktlar sübut edir ki, bu kök morfem Altay dillərində geniş dilində (vedaların dilində) ama, arnava “dalğalı dəniz”, arealda işlənir və onun mənşəyi bu dillərlə bağlıdır. Tunqus- Aruna “dəniz allahı” mənalarında olmuşdur. A.T.Kaydarov mancur dillərinə aid olan evenk dilində irpi “qar” (SSTMY, 324) mənasındadır. aral “ada” sözünü ar*- “ayırmaq” kökü ilə bağlayır1. Lakin bu izahla razılaşmaq olmaz. Yəni, əslində, bu İ.Varobyova, A.M.Mololetka, M.F.Rozen Altay toponi­ sözdə də proto *ar “su” kökü fuziallaşmışdır. C.Canuzakov miyasında özünü göstərən Adur sözündəki ur komponentini ur/fır “su” kökü ilə bağlayırlar1. da, haqlı olaraq, İrtış çayının adını əksər tədqiqatçılardan fərqli olaraq, ır-“deşmək, yırtmaq” feli ilə deyil, ar//ır “su” Türk mənşəli araşan “bulaq” sözü türk dillərindən rus kökü ilə bağlayır2. İrtış adı ilk dəfə V-VIII əsrə aid qədim dilinə keçmişdir. Monqol dilində arsijan və kalmık dilində arsan “müqəddəs su, müalicəvi suyu olan bulaq”, qazax di­ türkdilli yazılı qaynaqlarda çəkilmişdir. Başqırdıstanda Ar (Tamp çayını sol qolu), Eri (Buya lində arasan “müalicəvi, isti suyu olan bulaq”, qırğız dilində araşan “isti suyu olan bulaq”, Altay dilində araşarıisti “bu­ çayının qolu), Eryulqa (Usen çayını qolu) hidronimləri, laq, çeşmə”, arjaan “bulaq” mənalanndadır. M.Fasmer, Yakutiyada Ulı Aru (böyük ada), Uon Aru (on ada) hidro­ Q.Ramstedt, V.Radlov da bu sözü türk mənşəli hesab edirlər nimləri var. Həmin hidronimlərdəki er// ar qədim “su” kö­ (ESRY, 1,192). Tunqus-mancur dillərində də (əsasən evenk künün fonetik variantıdır. Türkmən dilində aarik “kanal, çay dilində) araşan “müalicəvi su” anlamında işlənir. yatağı”, monqolca arx “quyu”,“çökəklik”, türkcə örek “kiçik çay” mənalanndadır. Türk dilində ark//arık “içindən su Türk dillərində şura “göl”, udmurt dilində şur “çay”, irim “su burulğanı, qurumaqda olan çayın axan hissəsi”, axıtmaq üçün torpağı qazaraq çəkilən su yolu” sözləri də bu urem “kollu, qamışlı, çaybasar”, “subasar sahə, çaylaq” mə­ köklə homogendir. Türk dillərində uram “çaylaq, subasar nasındadır. Müqayisə üçün göstərək ki, başqırd dilində şur yer”, arka “dağ belində olan su ayrıcı” anlamında işlən- “mineral su” mənasındadır (BRS, 663). Ş səsini protetik hesab etsək, o zaman ur kök morfem kimi qəbul edilməlidir. 1 Кайдаров А.Т.Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986. с. 187. Türk dillərində aray “qamışla dolu olan bataqlıq” sözü 2 Джанузаков Т.Дж. Материалы древней топонимии Казахстане как база V.Fasmerin ehtimalına görə, fın, karel dillərində olan aro для этимологических исследований-//Проблемы этимологии тюркских языков, Алма-Ата, “Гылым“, 1990, с.301.______1 Əhmədov T. Azərbaycan paleotopotıimiyası. Bakı, 1985. s.49 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 207

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 206 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemiərində AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi _ . fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin larixi-mäqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l cild, Bakı,2012 mişdir. Şor dilində ar qı “ada”, yakut dilində aral “su anbarı, orman, arx, arıx, arpa, Ağrı//Arğı dağı1. hovuz”, arıq “ada”, macar dilində ar “çay, sel”, başqırd dia- Fikrimizcə, arx sözünün mənşəyi başqa bir köklə -*ar lektlərində ar “çay yatağı” mənalarındadır1. Göründüyü kimi, “su” kökü ilə bağlıdır. Arx qədim ar “su” kökünün de- bu qədim kök ilkin formalarım macar və başqırd dillərinin rivatıdır. Yəni bu köklə onun əlaqəsi yoxdur. dialektlərində mühafizə etmişdir. Bəzi tədqiqatlarda ar//ur Q.Qeybullayev və N.Məmmədovun toponimlərlə bağlı kökü səhvən ancaq hind-Avropa dilləri ilə əlaqələndirilsə də, araşdırmalarında *ar//or//ir//er//ur “yer” komponentli qədim həmin kök nostratik mənşəlidir. Bu faktı türk dillərinin ono- kökün adı çəkilmişdir. Həm qıpçaq qrupu türk dillərində, mastik vahidləri, daha konkret desək, hidronimlər də təsdiq həm də Ural-Altay dillərində bu qədim kökü özündə ehtiva edir. Həmin faktlarla kökü şumer dili ilə bağlanan Ural-Altay edən sözləri nəzərdən keçirək: dillərinin, o cümlədən türk dillərinin qədimliyi bir daha sübut Orun//urun//orın başqırd dilində “yataq ağı, yataq yeri”, olunur. türk dilində “yer”, qaraqalpaq dilində “yer”, hur “meşə”, Qıpçaq qrupu türk dillərində qədim kök morfemlərdən evenk dilində ure//ure “dağ tayqası, meşə”, urikit “daya­ biri də ar//or//ur//ir//er fonovariantlarmda diferensiallaşan nacaq”, ör “təpə”, orman “meşə”, oram “dağ”, araqan “açıq “yer” semantikalı kök morfemdir. Çağdaş Azərbaycan di­ yer”, macar dilində orom “dağ zirvəsi” mənalarındadır. lində aran, ara, arxa, ard, orta, ora, örüş sözləri bu qədim Ör türk dillərində “yuxarı, yoxuş, yüksəklik, sərhəd” kökün reliktini qoruyub saxlayır. (ESTY, 1, 542), örqe/Zörge “özül, çadır, həyət, otaq, saray, Türk dillərinin mənsub olduğu Ural-Altay dillərinə nə­ məbəd, dayanacaq” (ESTY,1,547) mənalarındadır. Əski türk zər saldıqda həmin kökün izini onlarla sözdə görmək müm­ yazılı abidələrində orun “yer, məskən, məhəllə, taxt” kündür. Azərbaycan dilçiliyində F.Cəlilovun1 2, B.Xəlilovun3 mənalarında işlənmişdir: orun yurt “yer, məskən”,orun nağ etimoloji araşdırmalarında proto *ar//ur “yer” morfeminin ta­ “yer, taxt”, yığışlığ orun “qurbangah”, orun töşək “yataq rixi inkişafından bəhs edilmişdir. yeri”, yer orun “ölkə, diyar”, kara orun “qara yer, qəbir, F.Cəlilov ar morfeminin allofonlarmm üç semantika məzar” (QTAS, 79). Orun ”yer” sözünün or kökündən üzrə inkişaf etdiyini göstərmişdir: hərəkət-ayrılma, insan, yarandığım N.A.Baskakov da qeyd edinnor+ш . Türk tanrı, yer-məkan. O, bu kökdən doğan yer-məkan anlamlı dilində arqıf' keçid, dağ boğazı”, başqırd dilində aray “çə- köklərə aşağıdakı allofonları göstərmişdir: orta, ara, arxa,

1 Мурзаев Э.В.Словарь народных геофафических терминов. Москва, Мысль, 'Cəlilov F. Ar morfemli sözlər//Azərbayan dili morfologiyasının aktual prob­ 1984.С.54. lemləri. Bakı: ADU-nun nəşri. 1987, s.34-39 2 Cəlilov F. Ar morfemli sözlər/ZAzərbayan dili morfologiyasının aktual problemləri. Bakı: 2Fakt!ar - Мурзаев Э.В.Словарь народных географических терминов. ADU-nun nəşri. 1987 Москва.Мысль, 1984,653 с.-əsərindən götürülmüşdür. -3XəIiIov B. ır-morfemli sözlər(tarixi-etimoloji istiqamətdə)//Dil,etnos, etnonimiya. Bakı, 3Budaqov В..Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin Örnək,1994. izahlı lüğəti, Bakı, Oğuz eli, 1988. s. 100______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 208 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 209 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi mən”, ara “məsafə” (BRS,45), aran “mal-qara saxlanan yer” Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 (BRS, 46), arğı “uzaqda yerləşən” (BRS, 47) sözlərində qumuq, tatar, qazax, noqay dillərində “meşə” mənasındadır həmin kök asemantikləşmişdir. (ESTY,1,473). Həmin sözün fərqli fonovariantları var: baş- Qıpçaq qrupu türkdilli xalqların yayıldığı ərazilərdən qırd. tatar urman, noqay, qumuq, qazax orman, qırğız ormon biri də Mərkəzi Asiyada olan Ordos yaylasıdır. ”meşə”. Hətta bu söz türk dillərindən slavyan dillərinə də Türk dillərindən başqa, digər Altay dillərində də həmin keçmişdir. kökün izlərini görmək mümkündür. Məlumdur ki, qədim türk Türk dilləri ilə genetik qohumluğu ehtimal olunan dillərində ir/ler- “çatmaq, gəlmək” mənasındadır. Deməli, koreya dilində orom//oram “dağ, yüksəklik” mənasındadır. er//or//ur-er ad-fel omonimliyini əks etdirən qədim sinkretik Türk dillərində arkaç “dağın arxası, dağın gün düşməyən köklərdən biri olmuşdur. hissəsi, quzey” anlamındadır1. Altay dilinin şimal dialektlə- Xakas, çuvaş dillərində or- feli “qazmaq” anlamındadır. rindən olan tuba-kijilərin dilində araqa “sıra dağlar”, arqa Başqırd dilində üreş “otlaq”(BRS,588) sözündə də or//ur//ür “çıxış yeri”, arqa "dağ, təpə, dağın arxası, arxa tərəf’, arqaa “yer” kökünün asemantikləşməsi müşahidə olunur. Qazax "şimal”, arka “sıra dağ”, örö “yüksəklik, hörmətli yer, yu­ dilində or “xəndək, çuxur, oyuq” mənasındadır. Deməli, bəzi xarı”, örökö “həyət”, örqöö “saray”2 mənalarındadır. qıpçaq qrupu türk dilərində bu kökün ilkin formalarından, Orta Asiyada Erqın hidronimi var. E.Murzayev erqın yəni fonovariantlarmdan biri mühafizə olunmuşdur. sözünü “çöl, düz” anlamında izah edir3. Oroy// oray//uray ək­ Fikrimizcə, qıpçaq dilləri üçün səciyyəvi olan orman sər qıpçaq dillərində işlənir. Məlumdur ki, Türkiyə ərazisində “meşə” sözünün kökü də or//ur “yer” kök morfemi ilə bağ­ Urfa şəhəri var. Rusiyanın türkdilli xalqlar yaşayan ərazilə­ lıdır. Əksər mənbələrdə də bu ehtimal irəli sürülür. rində də Orenburq, Orsk şəhərləri var. Q.Ramstedt orman sözünün or//ur “dağ, təpə” kökün­ Qədim şumer dilində ur “şəhər” mənasında olmuşdur. dən yarandığını ehtimal edir (ESTY, I, 473). A.T.Kaydarov Monqol dilində areq “sıldırım sahil, yarğan, dərə”, türk dillə­ da orman, orın sözlərinin *or kökündən yarandığını qeyd rində artaş “gəzdək, dağ çökəyi” mənalarındadır4. Qədim edir. Lakin ilkin mənanın nə olduğunu göstərmir1. türk dillərində aran “qışlaq, isti yer” mənasında inlənmişdir. Qərbi Sibir tatarlarının dilində urman “şam ağacı”, Türk dillərində arım “çuxur, çökək” mənasındadır. çuvaş dilində vərman “meşə” deməkdir. Çuvaş dilindəki v forma sonradan protetik səsinin köməyi ilə yaranmışdır. 1 Cəlilov F.Azərbaycan dilinin morfonologiyası.Bakı,1988.s.129. Orman çuvaş dialektlərində “kənd, tala, meşədə ağacsız yer”, 2Баскаков II.А. Диалект черневых татар(туба-кижи).Северные диалекты Алтайского(ойротского)языка.Москва,,Наука, 1966,с. 103,142. ’ Мурзаев Э.В.Словарь народных географических терминов. Москва, Мысль,1984. 'Кайдаров A.T.Структура односложных корней и основ в казахском с.201. языке. Алма-Ата, 1986.C.256. 4 Budaqov В.,Qeybullayev Q.Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti, Bakı,Oğuz eli, 1988, s.256 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 210 s Y enə orada, s.256 ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 211 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfendərində Türk dillərinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Bu qədim kökdən yaranmış orta sözü qumuq, noqay Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, uram//oram türk dillə­ dillərində orta, başqırd, tatar dillərində urta variantlarında rində “küçə” anlamındadır. Uram türk dialektlərində “şəhər”, işlənir.Yəni həmin kökün özü də tarixən düzəltmədir. Krya- karaim, qumuq, noqay, tatar dillərində “küçə” mənasında şen tatarlarının dilində urin “yer”, tatar dilinin mişar dialek- işlənir (ESTY, I, 601). N.K. Dmitriyev bu sözü *orom tində uram, başqırd dilində uram “küçə” mənasındadır. So­ variantında bərpa edir1. nuncu söz bəzi türk dillərində oram variantında da işlənir. Bu söz həmçinin müasir qazax, noqay dillərində “dərə, Beləliklə, paralellər göstərir ki, proto *ar “yer” kö­ uçurum, yarğan”, qumuq dilində “qaya”, qazax dialektlərində künün işlənmə coğrafiyası çox geniş olmuşdur və həmin “divar” mənalarmdadır. Qırğız dilində ого1о”эtraf’ məna­ qədim kök qeyri-Altay dillərində də yayılmışdır. Bu qədim larında işlənir. Qədim türk dillərində örək “qala”, ərtis “aşı­ kökü özündə ehtiva edən sözlərdən biri də art sözüdür. Art rım “mənasında olmuşdur2. Sibir tatarlarının dilində urın, türk dillərində, xüsusilə toponimlərin tərkibində “arxa tərəf, Altay (oyrot) dilində urun “yer” mənasını bildirir. arxa, dağ döşü, dağlıq ərazi, yayla, sıldırım yer, yoxuş, təpə, Türk dillərində ur- “tikmək, bina etmək” mənalarında dağ aşırımı, keçidi, arxa” mənalarmdadır (ESTY,I,179). Ha­ işlənmişdir. Bu fakt sübut edir ki, ur kökünün korrelyativliyi zırda qırğız, tuva, özbək dillərində bu söz müstəqil şəkildə onun fonovariantlarının divergensiyası nəticəsində yaran­ işlənir. Qədim türk yazılı abidələrində də art “keçid, aşırım, mışdır. Türk toponimlərində ur “yer, möhkəmləndirilmiş qa­ dağ keçidi” anlamındadır1. A.T.Kaydarovun məlumatına gö­ ya, qala səddi, səngər, yarğan, sıldırım” mənalarmdadır. rə, qazax dilində art- feli də, yəni sinkretik kökü də mövcud­ Q.Qeybullayevin məlumatına görə, Qazaxıstanda dur. Yəni qazax dilində art- “aşırımı keçmək” anlamındadır1 2. Urnak şəhərinin adı da bu köklə bağlıdır3. Başqırd toponim­ Düzdür, bu sözü başqa köklə bağlayanlar da var. Mə­ lərində ürqən komponenti “yuxan” mənasındadır: Ürqe sələn, K.Brokelman bu kökü ar- “keçmək” sözü ilə izah edir. Yırkəy (hidronim), Ürqe Kıyğı (hidronim), Ürqe Teteşle Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, əslində, ar// er// ir- sinkretik (hidronim), Ürqe Əüzən (hidronim) (BRS, 740). Beləliklə, kök olmuşdur və buna görə də onların genezisi eynidir. Türk toponimik materiallar bir daha təsdiq edir ki, or//ur kökü dilləri ilə genetik bağlılığı ehtimal edilən qədim şumer dilin­ qədim və müasir türk dillərində onomastik vahidlərdə “yer, də ur kökü beş fonovariantda işlənərək “dağ keçidi, dərəsi, məkan” anlamında qorunmuşdur. Əksər müasir söz kök- vadi, çıxış yeri” mənalarım daşımışdır3. 1 Дмитриев H. К.Грамматика кумыкского языка М-Л.Из -во Аккадемии 1 Budaqov B.,Qeybullayev Q.Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı Наук СССР, 1940.С. 11 lüğəti, Bakı,Oğuz eli, 1988, s.348 3 Budaqov В..Qeybullayev Q.Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin 2 Кайдаров А.Т.Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма- izahlı lilğəti, Bakı,Oğuz eli, 1988, s. 125. Ата, 1986, с. 188 ’Qeybullayev Q.Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı, Azərbaycan 3 Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı, Azərbaycan Dövlət Dövlət Nəşriyyatı, 1994, s.92. Nəşriyyatı, 1994.S.27 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 213 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 212 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 ______fonomoıfoloji, fonosemantik dəyişmələr______larində həmin kök asemantikləşmişdir. Lebedin tatarlarının arqon “məbəd” mənasında olmuşdur. E.Koyçubəyovun mə­ (Altay dilinin şimal dialekti-kuu-kiji) dilində urna- feli “yer lumatına görə, Qazaxıstanda Oral, Orjar, Örön, Örükti to­ tutmaq, yerində olmaq” anlamındadır1. Türk dilində oron// ponimləri var. Bundan başqa, Qazaxıstanda Ornek, Orlik, uran “yer, heyvanlar üçün hasarlanmış yer”, Altay dilində Oranqay toponimləri də mövcuddur1. oron “düşərgə, oba, yatacaq yeri”, türk toponimlərində arqu Qədim türk yazılı abidələrində Arkuy, Arkun toponim­ “dərə”, erqə “sıldırım qaya”, ur qa “yüksəklik, sıldırım yer” ləri işlənmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında art “arxa, mənalarındadır* 12. bel”, arqa “arxa”, ar qıç' arxac, yazda sürünün dincəldiyi Lebedin tatarlarının dilində (Altay dilinin şimal yer” mənalarındadır. Ural dillərinə daxil olan mansı dilində dialekti) örqö “məbəd, saray, qala”, or a//or o “quyu, çuxur”, ur “dağ döşü”, mordva dilində vır “meşə”, udmurt dilində vır ordo "yuva”, orom “küçə”, orno- “başqasının yerini tutmaq” “yüksəkllik” anlamındadır (KESKY, 122; 129; 133). Başqırd anlamlarındadır3. Örqö/luru türk dillərində “quyu, çuxur” dilində ur “dərə, yarğan, dağ”, şor dilində oro “dərə”, qazax, mənalarında işlənir. Qazax dilində aran “çəpər, alçaq divar”, qumuq dillərində or “xəndək, quyu”, Altay dilində örö türk dilində aran “mal-qara saxlanan həyət” mənasmdaıdr. “yuxarı”, örölö- “yuxarıya qalxmaq” mənasındadır. V.V.Radlovun qeydinə görə, qədim türk dillərində aran Türk dillərində örqe “çadır, saray, məbəd” mənalarında “çəmən, qışlaq” mənalarında işlənmişdir (OSTN,1,143).Türk işlənir. Arqa Altay dilinin şimal dialektlərindən olan tuba- dillərində olduğu kimi, monqol dilində də oron “yer” mə­ kijilərin dilində “dağ, təpə, dağın arxası, dağ döşü” mənasın­ nasındadır. B.Xəlilovun fikrincə, ax və ar “hərəkət-yer” an- dadır. Qaraçay-balkar dilində art “arxa”, lebedin tatarlarının lamlı morfemlər sinonimdir4. (tatar- çalkan, kuu-kiji) dilində ordo “yuva”, Altay dilində Müasir qazax dilində ör “hündürlük, yüksəklik”, baş- örökö “həyət”, xakas dilində arığ “meşə” sözləri də bu qədim qırd dilində ür “yoxuş”, qırğız dilində ör “yuxan” məna­ kökün izlərini əks etdirir. sındadır. Deməli, ör//ur əslində ar kökünün allomorfudur. “Qədim türk lüğəti”ndə ir “dağın günəş düşən, günəşli Uru sözü türk dillərində “quyu, çuxur” mənasında işlənir. tərəfi, hissəsi”(DTS,211), uruk “dayanacaq” (DTS, 390) Çuvaş dilində arka “məbəd”, Altay dilində arka “dağ döşü, mənalarında verilmişdir. Rusiyada xakas türklərinin etnik yamacı” mənasındadır. Qədim toxar və alan dillərində də tayfalarından olan saqaylar yaşayan ərazidə Ar dağı var. Qırğız dilində arka “şimal tərəf’, art “aşırım”, örüş “kənd yaxınlığında otlaq”, örö “yüksəklik” sözlərində də bu kökün ‘Баскаков Н.А.Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка - Диалект Лебе­ динских татар чалканцев(куу-кижи), Москва, Наука, 1985. с. ,217. izlərini müşahidə etmək olur. 1 Qeybullayev Q.Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən.Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.S. 56. 3Баскаков Н.А.Северные диалекты Алтайского (ойротского)языка-Диалект Лебе­ ' Койчубаев E.Краткий толковый словарь топонимов Казахстана, динских татар чалканцев(куу-кижи), Москва, Наука, 1985. с. 181. Наука, Алма-Ата, 1974, с. 184-185, 231,215,228.______4 Xəlilov В.Fellərin ilkin kökləri.Bakı,ADPU,1998.s.54. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 215 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 214 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi ______fonomorfəloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 Evenk və nanay dillərində ure “meşə, dağ tayqası” an­ oğuz dillərinə nisbətən daha çox mühafizə olunmuşdur. Mə­ lamındadır. Karel dilində or qo “alçaq yer, aran yer”, fin sələn: Azərbaycan su - qırğız suv. dilində orko “rütubətli dərə”, eston dilində orq//oru “dərə, Daşlaşmış, ölü söz kökləri digər türk dillərində olduğu vadi” mənasındadır (ESRY, III, 149). Tunqus-mancur dillə­ kimi, qıpçaq qrupu türk dillərində tarixən düzəltmə olan rində urke “qapı”, türk dilində erken “astana” anlamındadır. köklərdə asemantikləşmişdir. Ulu dilin qalığı-relikti olan nos- Arqa tuva dilində “dağ meşəsi”, qazax dilində or “xəndək, tıatik köklər qıpçaq qrupu türk dillərində də mühafizə olun­ çuxur, oyuq , noqay dilində or “quyu, xəndək”, orun “yataq muşdur. yeri”, qumuq dilində orun “yataq yeri”, qırğız dilində orun İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT “yer”, ar "arxa tərəf, dal”, or “yuxarı”, oram “küçə” məna­ a) Azərbaycan dilində: sındadır. Deməli, bəzi türk dilərində bu kökün ilkin forma­ 1. Bağırov Q. Azərbaycan dilində fellərin leksik-semantik larından, yəni fonovariantlarmdan biri saxlanmışdır. inkişafı. Bakı, Maarif, 1971. Bütün bu sadaladığımız dil faktları bir daha sübut edir 2. Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan ki, proto *or//ur “yer” kök morfemi qədim türk dillərində ən mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti.Bakı, Oğuz eli, 1988. məhsuldar işlənən köklərdəndir. Həmin əski kök sinkretik- 3. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, korrelyativ morfem olmuşdur. 1988. Tarixən onun allomorfları çoxşaxəli fonomorfoloji tə­ 4. Cəlilov F. A r morfcmli sözləri/Azərbayan dili morfolo­ kamül prosesinə məruz qalmışdır. Nəticədə morfonoloji di- giyasının aktual problemləri. Bakı, ADU-nun nəşri. vergensiya yaranmışdır. Həmin qədim kök morfem ar//or// 1987, s.34-39 ur//ür//er fonovariantlarında yeni mənalar qazanmış və ya di­ 5. Əhmədov B.B. Azərbaycan dili şivələrində fonoseman­ gər sözlərin tərkibində asemantikləşmişdir. Ural-Altay dil­ tik söz yaradıcılığı. Bakı, 1994. lərinin zəngin materialları bir daha sübut edir ki, həmin 6. Əhmədov T. El-obamızın adları. Bakı, Gənclik, 1984. kökün tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Bu qədim kök VC 7. Əhmədov T.Azərbaycan paleotoponimiyası.Bakı,Azər­ heca tipli kök morfemlərdən biri kimi türk dillərinin söz yara­ baycan Dövlət Universiteti,1985. dıcılığında əsas baza rolunu oynayan köklərdən biri olmuş­ 8. Əhmədov T.Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı, dur. Həmin kökün də ilkin prasemantikası məhz “yer” olmuş­ Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1991. dur. 9. Haqverdiyev O.Ş. Araz//“Türk dillərinə dair etimoloji Beləliklə, bu nəticəyə gəlirik ki, kök sözlərdə karlaşma və tarixi tədqiqlər” - Bakı,ADU nəşriyyatı, 1987, s.6-8. oğuz qrupu türk dilləri ilə müqayisədə qıpçaq qrupu türk 10. Xəlilov B. ır- morfemli sözlər (tarixi-etimoloji istiqa- dillərində daha çox qalmışdır (qumuq dili istisnadır). Heca mətdə)//Dil,etnos, etnonimiya. Bakı, Örnək, 1994. qapalılığı qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 216 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 217 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfenüərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Türk dilhrinin tarixi-müqayisəli leksikologiy ası-məsələləri, III cild, Bakı,2012 11. Xəlilov B.Fellərin ilkin kökləri. Bakı, ADPU, 1998. 12. Xəlilov B. Azərbaycan dilində fellərin fonosemantik 26. Məhərrəmli R Türk dillərində samit+sait (CV) quruluş­ inkişafı. DDA, Bakı, 1999. lu kök morfemlərin inkişafı//Azərbaycan Milli Elmlər 13. Kazımov Q.Azərbaycan dilinin tarixi.Bakı. 2003. Akademiyasının Xəbərləri, Humanitar Elmlər seriyası, 14. Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tari­ Bakı, Elm, 2008, №3, s.69-77. xindən. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994. 27. Məhərrəmli B. Türk dillərində *or//ur ”yer” kök morfe- 15. Mirzəliyeva.M.Türk dillərində fleksiya//Tədqiqlər, №3, minin asemantikləşməsi//Filologiya məsələləri, №5, Bakı, 1999, s. 165-172 Bakı, AMEA Füzuli adma Əlyazmalar İnstitutu, 2009, 16. Məhərrəmli B. Türk dillərində kök morfemlərin təd- s.30-38. qiqlVDilçilik məsələləri,№2,Bakı,2005,s.106-109. 28. Məmmədov N. Toponimika. Bakı, Bakı Universiteti 17. Məhərrəmli B. Kök morfemlərdə leksik-semantik inki­ nəşriyyatı, 2007. şaf haqqındaZ/Dilçilik məsələləri,№3,Bakı,2005.s.45-48 29. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y.Orxon-Yenisey abidələri, 18. Məhərrəmli B. Kök morfemlərin strukturu//Tədqiqlər. Bakı, 1993. №3, Bakı, 2006. s. 106-112 30. Rəcəbli Ə. Qədim türkcə-Azərbaycanca lüğət. Bakı, 19. Məhərrəmli B. Türkologiyada kök və əsas problemi Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, 2001. //Tədqiqlər, №4, Bakı, 2006.S.92-94. 31. Rüstəmov R.Azərbaycan dili dilalekt və şivələrində fel, 20. Məhərrəmli B. Türk dillərində iş fellərində məna ayn- Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1965. lığı //Tədqiqlər, №2, Bakı, 2007,s.l 17-128 32. Yusifov M. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli 21. Məhərrəmli B. Kök morfemlərin söz yaradıcılığı prose- fonetikası, Bakı, 1984. sində rolu//Tədqiqlər, №1, Bakı, 2007, s .l01-107 33. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili, Bakı, 22. Məhərrəmli B.Türk dillərinin kök hal-vəziyyət fellərin­ Maarif, 1993. də məna ayrılmaları//Tədqiqlər-3, Bakı,2007, s.l 59 170. 34. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası, 23. Məhərrəmli B. Türk dillərində tək sait quruluşlu köklə­ I hissə, Bakı, MBM nəşryyatı, 2008. rin inkişafı//Dilçilik İnstitutunun Əsərləri, №1, Bakı, 2008, s.209-218. b)digər türk dillərində: 24. Məhərrəmli B. Türk dillərində ilkin köklərin quruluşu və mənşəyi//Tədqiqlər, №1, Bakı, 2008, s.82-89. 35. Atalay B. Türk dilinde ekler ve kökler üzerine bir 25. Məhərrəmli B. Türk dillərinin kök morfemlərinin sə­ deneme, istanbul, Matbaai Ebuzziya, 1941. ciyyəvi xüsusiyyətləri//Filologiya məsələləri,№4, Bakı. 36. Kazırqı kazak tılı.Almatı, Kazak SSR Ğılım Akade­ AMEA Füzuli adma Əlyazmalar İnstitutu,2008,s.53-62. miyasının Baspası, 1954.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 218 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 219 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində AM EA İ. Həşimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr Türk dillərinin tarixi-ntüqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı,2012 37. Tatar telenen dialektoloqik süzleqe. Kazan, Tatarstan 47. Баскаков Н.А. Структура слога в тюркских язы- kitap nəşriyyatı, 1969. ках//Исследования по грамматике тюркских языков. 4.1. Фонетика. Москва, Наука, 1955, с.34-37 c)rus dilində: 48. Баскаков Н.А. Морфологическая структура слова в тюркских языках//Морфологическая структура сло­ 38. Асланов В.И. Проблемы исторической лексиколо­ ва в языках различных типов. М-Л, 1963,с.76-84. гии азербайджанского языка (Внутренняя рекон­ 49. Баскаков Н.А. Алтайский язык. Москва, Изд-во струкция исконно тюркской лексики). Azərbaycan Академии Наук СССР, 1959. dilinin tarixinə dair tədqiqlər, II cild, Bakı, Elm, 2003. 50. Баскаков Н.А. Диалект черневых татар (туба-кижи). 39. Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-бат Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка. карского языка. Черкесск, Карачаево-Черкесское Москва, Наука, 1966. Книжное Издательство. 1963. 51. Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского 40. Ахметов М.А. Глагол в языке орхон-енисейских (ойротского) языка - Диалект кумандинцев (куман- памятников. Саратов, Изд. Саратов Ун. 1978. ды-кижи), Москва, Наука, 1972. 41. Ахтямов М.Х.О структуре и звуковом составе од­ 52. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфо­ носложных корней в башкирском языке// Тюркское логия тюркских языков. М., 1979. языкознание. Ташкент, Фан, 1985, с.285-288. 53. Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского (ой­ 42. Алишина Х.Ч. Тоболо-Иртышский диалект языка ротского) языка - Диалект Лебединских татар чал- Сибирских татар. Казань,Казанский пед.инс-т. 1994 канцев(куу-кижи),Москва,Наука, 1985. 43. Азнабаев А.М., Псянчин В.III.Историческая грам­ 54. Баскаков Н.А.Историко-типологическая фонология матика башкирского языка. Башкирский Государ­ тюркских языков. М., 1989. ственный Унверсгитет, Уфа, 1983. 55. Баязитова Ф.С. Г оворы татар кряшен в сравнитель­ 44. Баскаков Н.А. Ногайский язык и его диалекты. ном освещении. Москва, Наука, 1986. Москва-Ленишрад, 1940. 56. Батманов И. Язык Енисейских памятников древне- 45. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. ч.Г Москва. тюркской письменности. Фрунзе, 1959. Изд. - в Академия Наук СССР, 1951. 57. Бертагаев Т.А. Морфологическая структура слова в 46. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. ч.2. Фонетика монгольских языках. М., Наука, 1969. и морфология. Москва, Из-во Академия Наук 58. Бертагаев Т.А. Об анлауте и некоторых етимологи- СССР, 1952. ческих наблюдениях в алтайских языках//Структура

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 220 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 221 AMEA İNəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində ______fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______71. Кажибеков E.3. Фоносемантическая характеристика и история тюркских языков.Москва,Наука, 1971, пратюркского корня-//Проблемы этимологии с.301-306. тюркских языков. Алма-Ата, 1990. 59. Бертагаев Т.А. Внутренняя реконструкция и этимо­ 72. Казахстан. Национальная энциклопедия. Алматы, логия слов в алтайских языках./Проблема общности Казак энциклопедиясы, 2006, т.4. алтайских языков.Ленинград,Наука, 1971,с.90-110. 73. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и 60. Боровков А. Лексика среднеазиатского тефсира XII- основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986. XIII вв.,М „ 1963. 74. Кайдаров А.Т. Тюркская этимология: проблемы и 61. Богородицкий В.А. Введение в татарское языко­ задачи//Проблемы этимология тюркских языков, знание. Казань, Татгосиздат,1953. Алма-Ата, Гылым, 1990, с.5-25. 62. Бётлингк О.Н.О языке якутов. Новосибирск, Наука, 75. Кайдаров А.Т., Кажибеков Е.З. Из опыта этимоло­ 1989. гических исследований корневых моносиллабов 63. Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. М-Л. казахского языка//Теория и практика этимологиче­ Изд.-во Академии Наук СССР, 1940. ских исследований. М., Наука, 1985, с.42-46. 64. Дмитриев Н. Грамматика башкирского языка. М-Л., 76. Котвич В. И.Исследование по алтайским: языкам. Изд.Академии Наук СССР, 1948. М., Изд.Иностранной Литературы, 1962. 65. Дмитриева В.Язык барабинских татар.Л.,1981. 77. Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, 66. Джанузаков Т.Дж. Материалы древней топонимии Фрунзе, Илим, 1980. Казахстане как база для этимологических исследо- 78. Кормушин И.В. К происхождению частей речи в ваний.//Проблемы этимологии тюркских языков, тюркских языках//Тюркология-88, Фрунзе, Илим, Алма-Ата, «Гылым»,1990, с.252-302. 1988. с.23-25. 67. Дыренкова Н.П. Грамматика ойротского языка, 79. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Москва-Ленинград, Изд. АН СССР, 1940. Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1974. 68. Ишбердин Э.Ф. О рефлексах звука й в башкирском 80. Коков Дж. Н., Шахмуразов С.О. Балкарский топо­ языке и путях развития его в тюркских язы- нимический словарь. Нальчик, Эльбрус, 1970, ках//Тюркское языкознание.Ташкент,1985,с.288291. 81. Киекбаев Г. Фонетика башкирского языка. АДД, 69. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казах­ Москва, 1959. ского языка. Алма-Ата, Наука, 1989. 82. Гамкрелидзе Т., Иванов В.В.Индоевропейский язык 70. Кажибеков Е.З.Глагольно-именная корреляция гомо­ и индоевропейцы.Тблиси.Т.1,Изд.Тбил. ун.-та, 1984. генных корней в тюркских языках.Алма-Ата. 1986.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 223 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 222 Baba MƏHƏRRƏMLİ Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində АМЕЛ İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi fonomorfoloji, fonosemantik dəyişmələr______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2012 83. Малов C.E. Уйгурский язык (хамийское наречие). 96. Суюнчев Х.И. Карачаев-балкарские и монголские Москва-Ленинград. Изд. АН СССР, 1954. лексические параллели. Черкасск, Ставропольское 84. Мамедов А. Тюркские согласные:анлаут и комбина­ Книжное Издательство, 1977. торика. Б., 1985. 97. Щербак А. Грамматика староузбекского языка, М.- 85. Макаев Э. Структура слова в индоевропейских и Л., 1962 . германских языках. М.Наука,1970. 98. Щербак А.М. О морфологической структуре слова в 86. Манкеева Ж.А.Реконструкция первичных корней тюрксих языках//Морфологическая структура слова глагольных основ казахского языка. Алма-Ата, в языках различных типов, М.-Л,1963, с. 267-270. Гылым,1991. 99. Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. Фрунзе, 87. Мурзаев Э.В. Словарь народных географических 1959. терминов. Москва, Мысль, 1984. 100. Юлдашев А.А. Система словообразования и спря­ 88. Миржанова С.Ф. Южный диалект башкирского жение глагола в башкирском языке. М., Издатель­ языка. Москва, Наука, 1979. ство Академии Наук СССР, 1958. 89. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских 101. Зайонцковский А. К вопросу о структуре корня в языков XI - XIV вв. М.-Л., 1989. тюркских языках//ВЯ,М.,1961,№2,с.29-30 90. Насилов В.М.Древне-уйгурский язык.Москва, Изд- 102. Закиев М.З. Проблемы языка и происхождения во Восточной Литературы ,1963. волжских татар. Казань, Татарское Книжное Изда­ 91. Орузбаева Б. О структурно-морфологических осо­ тельство,! 986. бенностях корневых морфем типа ГС в Киргизском İnternet səhifələrindən: языке//СТ, Баку, 1975, №5. A.Halloran.Sumerian Lexicon. 92. Рамстедт. Г.И. Введение в алтайское языкознание, http://altaica.narod.ru/v-turks.htrn М., 1957. http://www.tataroved.rU/publication/iomals/l/ 93. Рассадин В.И. Фонетика и лексика тофаларского www.philology.ru/linguistics.htm языка. Улан-Уде, 1971. www. i 1 i n g-ran. ru/kavkaz/otdel. htm 94. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике http://starlinq .rinet.ru/Altaic etimoloqu тюркских языков. М., 1955. http:www.kurguz .ru/page =61 95. Сыромятников Н.А. Методика сравнительно-исто- İXTİSARLAR: рического изучения общих морфем в алтайских ADL - Azərbaycan dialektoloji lüğəti.I cild, Ankara, Kılıçaslan Matbaacihk Ltd., 1999. языках//Проблема общности алтайских языков. Ленинград, Наука, 1971. с.51-65. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 225 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 224 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu türk dilləri şöbəsi Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin kök morfemlərində ______fonomorfoloji, fon osemantik dəyişmələr______Türk diUərinİn tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,2UU_ BRS - Башкирско-русский словарь. M., 1958. Tat.RS - Татарско-русский словарь. M., 1966. DTS - Древнетюркский словарь, Л.,Наука, 1969. TS - Türkçe sözlük,Ankara, Türk Dil Kurumu, Akşam ESÇY - Егоров В. Этимологический словарь чувашского Sanat Okulu Matbaası, 2005. языка. Чебоксары, Чувашское книжное изда­ Tuv.RS - Тувинско-русский словарь. M., 1968. тельство, 1964. MK - Kaşğari Mahmut.Divanü-lüğat-it türk tercümesı. I- ESTY - Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрк­ IIIc. 1-1939,11-1941,111-1942. ских языков (Общетюркские и межтюркские ос­ ÇRS - Чувашско-русский словарь. M., Русский язык, новы), İ-М., Наука, 1974. 1982. ESTY - Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрк­ OSTN - Радлов B.B. Опыт словаря тюркских наречии, ских языков.(Общетюркские и межтюркские Т.1-1У,СПб„ 1,1893; 11,1899; 111,1905; IV,1911 основы на буквы «В», «Г»,и «Д»), II-М., Наука, SSTMY - Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских 1980. языков. Ленинград,Наука,1975,1т. ESRY - Фасмер М.Этимологический словарь русского SFTY - Щербак А. Сравнительная фонетика тюркских языка,T .I— IV,М., “Прогрес“, 1986. языках. Наука, Л., 1970. KDQ - Kitabi -Dədə Qorqud, Bakı, Yazıçı, 1988. KESKY - Лыткин В.И., ГуляевЕ.С.Краткий этимологиче­ QTAS - Qədim türk abidələri sözlüyü. Bakı, Azəbaycan ский словарь коми языка. Москва, Наука, 1970. Dövlət Pedaqoji İnstitutu, 1992. PDP - Малов C.E. Памятники древнетюркской пис- менности.Тексты и исследования. М-Л.,Изд-во АН СССР, 1951. KRS - Каракалпакско-русский словарь. М., 1958. GC - Sir Gerard Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford At The Clarendon Press, 1972. Kir.RS - Киргизско-русский словарь. M., Гос.Изд-во Иностранных и национальных словарей, 1940. Kum.RS - Кумыкско-русский словарь. М., 1969. QRMS - Гагаузско-русско-молдавский словарь. Москва, Советская энциклопедия11, 1973. RNS - Русско-ногайский словарь. М., 1956. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 227 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 226 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-mttqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Elçin Məhəmməd oğlu Məmmədov qəbilə, heyvan, bitki, səma cisimləri, su obyektlərinin və s. filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent adını daşımaqla meydana çıxmışdı”.1 Türk areal toponimləri sistemində xüsusi yer tutan qıp­ QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ çaq qrupu türk dillərinin yayıldığı ərazilərdəki coğrafi adlar TOPONİMLƏRİN LİNQVİSTİK TƏHLİLİ uzun tarixi inkişaf prosesi keçirmişdir. Həmin toponimlərin əksəriyyəti tarixən bu ərazidə yaşayan şəxslərin, türk tayfa­ oponimlər xalqın yaddaşlara həkk olunmuş larının adını, coğrafi obyektin görüntüsünü, flora və faunasını tarixidir və onun soykökünün öyrənilməsində özündə əks etdirir. Ərazinin toponimləri, demək olar ki, bu misilsiz rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, “qədim amillər əsasında yaranaraq formalaşmışdır. Bu cür yaranma T dövr tarixçiləri toponim və etnonimlərə mötəbər sənədlərtexnologiyası haqqında hələ 60-cı illərdə A.N.Popov belə ya­ kimi müraciət etmişlər. Həqiqətən, bu qəbildən olan sözlər zırdı: “Toponimika həm etnonimika, həm də antroponimika mövcud torpağın əsil yaddaşıdır. Bu ərazidə nəsillər dəyişir, (patronimika) ilə üzvi surətdə bağlıdır. Bir çox təbii obyektlər müxtəlif dilli etnoslar gəlib gedir, toponimlər isə yerində gah xarici görünüşünə, gah istehsal təsərrüfat əlamətlərinə, durub müşahidə aparır, gələnləri yola salır, ancaq ona ilk dəfə gah da sahiblərinin adlarına görə və ya başqa əlamətlərinə verilən adı özündə yaşadır”.1 görə adlandırılır. Yaşayış məntəqələrinin adına gəldikdə isə Hər bir xalq yaşadığı əraziyə öz dilində ad verir. Məhz onu demək olar ki, onlar əsasən ya yaxınlıqda yerləşən təbii bunun nəticəsidir ki, toponim həmin ərazidə yaşayan xalqın obyektlərin, ya da qəbilə, tayfa, nəsil, şəxs adları, ləqəblər və dilini, milli mənsubiyyətini özündə əks etdirir. Toponimlər s. əsasında yaranır”2. həm də məna etibarilə mənsub olduqları xalqın tarixi etnoq­ Tez-tez rast gəlinən coğrafi adların formalaşmasını rafiyası, mədəni həyatı və yaşadığı ərazinin təbii şəraiti ilə müəyyənləşdirmək marağı insanlarda hələ qədim zamanlarda bağlı olur. formalaşmışdır. Toponimlərdə özlərinin uzaq əcdadlarının iz­ Professor Afad Qurbanovun qeyd etdiyi kimi, “...topo­ lərini duyan insanlar onlara müxtəlif izahlar verməyə cəhd etmişlər. Məlumdur ki, toponimik araşdırmaları hələ bizim nimlərin genetik və etnolinqvistik təhlili göstərir ki, müxtəlif eradan əvvəl IV əsrdə böyük mütəfəkkir, filosof və ensiklo­ dövrlərdə coğrafi obyektlərin adlandırılmasında müəyyən pediyaçı Aristotel aparmışdır. meyillər olmuşdur. Belə ki, yaşayış məskənləri və başqa yer Alimlər artıq çoxdan sübut ediblər ki, heç vaxt təsadüfi adları müəyyən dövrdə ancaq hər hansı bir şəxsin adını daşı­ yaranmayan coğrafi adlar xalqların məişətinin, maddi-mədə- mışdır. Başqa bir dövrdə bu adlandırma tayfa və qəbilələrin adı əsasında formalaşmışdır. Beləliklə, yer adları şəxs, tayfa, 1 Qurbanov A.M. Azərbaycan dilinin onomalogiyası, Bakı, 1988, səh. 322. 1 Hacıyev T., Vəliyev K. Azərbaycan dili tarixi, Bakı, 1983, səh.25._____ 2 Попов А.И. Географические названия, М-Л, 1965, ст.22. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 228 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 229 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi niyyət tarixinin bütöv bir epoxasım əks etdirir. Yüzilliklər ke­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikoloşiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 çir, lakin təbiətin və cəmiyyətin müxtəlif tərəflərini əks etdi­ tinin açılması həm də həmin adın möhürlədiyi ərazinin dəqiq rən, xalqın dilinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini özündə ehti­ etnik-siyasi mənzərəsinin aydınlanmasma gətirib çıxarar. va edən coğrafi adlar nəsillərdən-nəsillərə keçərək yaşayır. Azərbaycan dilçiliyində toponimlərinin izahı bu və ya Toponimlərin əksəriyyəti zəngin informasiya yükünə başqa istiqamətdə aparılmışdır. Yer-yurd adlarının geniş, elmi malikdir. A.V.Superanskaya haqlı olaraq göstərir ki, topo­ təhlili əraziyə iddia edən düşmənlərimizə kifayət qədər nimlər tarixin aynasıdır1. Bu cəhətdən toponimlərin semanti- etibarlı və tutarlı cavab ola bilər. Bu baxımdan, turk areal kasınm açılması xalqın tarixinə, dilinə, iqtisadiyyatına və s. toponimikasının əhəmiyyəti az deyil. Elə toponimik adlar var məsələlərə dair maraqlı məlumatlar verir. Buna görə də hər ki, onların izahını bir ərazinin sərhədləri çərçivəsində izah et­ bir toponimin ayrı-ayrılıqda öyrənilməsi, onların qonşu və mək bəzən mümkün olmur. Bu zaman qohum türk dillərinin qohum xalqların dillərinə aid faktlarla qarşılaşdırılması, to­ yayıldığı ərazilərdəki coğrafi adlar köməyimizə gəlir. Məsə­ ponimlərin dialekt variantlarının öyrənilməsi və s. vacibdir. lən, hər hansı toponimi izah edərkən onun etnotoponim oldu­ Bu zaman etimoloji araşdırmalar da aparılmalıdır. ğunu daha dəqiq müəyyən etmək üçün eyniadlı toponimlərin Məlumdur ki, etimoloji araşdırmalar çox qədimlərdə çox-çox uzaqlarda da eynilə işlənməsinə rast gəliriksə, bu yaranıb bu gün dildə işlənən, ancaq indiki halında ilkin lü- zaman izahatların istiqamətini müəyyənləşdirmək, təhlillərin ğəvi məzmunu qavranmayan, kökü izah oluna bilməyən söz­ dəqiqliyini təmin etmək mümkündür. Elə buna görə də ölkə­ lərin açılmasında, aydınlaşdırılmasında əvəzsizdir. Bu zaman mizdəki yer-yurd adlarının izahını daha dəqiq həyata keçir­ alman nəticələr də xalqın tarixinin qaranlıq səhifələrinin açıl­ mək üçün digər türk dillərinin yayıldığı ərazilərdəki toponim­ masına yardımçı olur. Sözlərin izahında, mənşəyinin müəy­ lərin araşdırılması əhəmiyyətini özündə saxlayır. Araşdırma­ yən edilməsində ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiya­ lar aparılarkən oğuz qrupu türk dillərinin işləndiyi yerlərdən nın, ya da xalqın məntiqinə söykənən etimologiyanın (xalq kənara çıxaraq digər qruplara daxil olan türk dillərinin yayıl­ etimologiyasının) imkanlarından geniş istifadə olunur. Bəzən dığı ərazilərdəki toponimlər də tədqiqata cəlb edilir və bu, sözlərin etimoloji təhlilləri aparılarkən bir neçə fikir təqdim təhlillərin sanbalını daha da artırmış olur. Bu baxımdan qıp­ olunur. Ona görə də alman nəticələr həmişə eyni dəqiqlikdə çaq qrupu türk dillərinin yayıldığı ərazilərin toponimik Jeksi- olmur. Xüsusən, qeyri-dəqiq etimoloji təhlillər yer-yurd adla­ kasını araşdırmaq problemin çozülməsində yardımçı mövqe rının - toponimlərin mənşəyinin izahında daha çox rast gə­ nümayiş etdirir. Qıpçaq qrupuna daxil olan türk dillərinin ya­ linir. Bir neçə paralel izahat aparılarkən etibarlı mənbələrə yıldığı ərazilərdə kifayət qədər maraqlı toponimik adlara rast əsaslanmaq araşdırmam düzgün istiqamətə yönəltməyə kö­ gəlinir. Onların bəziləri ilə Azərbaycan ərazisindəki toponim­ mək edər. Bu baxımdan toponimlərin izahı, onların mahiyyə­ ləri müqayisə edərkən uyğunluqlar müşahidə edilir. Araşdır­ maya cəlb edilmiş toponimlərə qıpçaq qrupuna daxil olan 1 А.В.Суперанская.Общая теория имени собственного, М,1973,стр.13. türklərin məskunlaşdığı Qazaxıstan, Qırğızıstan, Dağlıq Al- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 230 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 231 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 tay, Tatarıstan, Qaraqalpaq Muxtar Vilayəti ərazilərində tez- tez rast gəlinir. monqol, türk-iran elementlərindən ibarət olan qədim qat (al, ala, bay, bala, toqay, şar, kar, kok) qədim şəkilçilər (-tı,-sı,- Qazaxıstan ərazisində rast gəlinən coğrafi adlar müx­ ın, -um)-, 3) Türkdilli qat (özündə türk dilləri ailəsinin əsas təlif mənşəlidir. Burada qazax, rus, özbək, qırğız, uyğur və əlamətlərini ehtiva edir); 4) Müasir türk dillərinin (qazax, qır­ başqa dillərə aid toponimlər var. Adətən qazax adlan iki və ğız, altay, qaraqalpaq, başqırd, özbək, uyğur) xüsusiyyətlə­ üç sözdən ibarət olur. Onların tərkibində yerli toponimlərin rini əks etdirən qat; 5) Rus mənşəli toponimik elementləri əks formalaşmasında böyük rol oynayan xalq coğrafi terminləri­ nə tez-tez rast gəlinir. “Bu adların bəziləri rus coğrafi ədəbiy­ etdirən qat”1. Qazaxıstan ərazisindəki toponimləri nəzərdən keçirər­ yatına daxil olmuş və MDB miqyası qazanmışdır. Məsələn: kən məlum olur ki, yuxarıda qeyd olunan ilk üç qatı özündə say, sırt, saz, sor, bidaik, adır, tuqay, takır, tomar, tortkuP,]. əks etdirən coğrafi adlar nəinki həmin ərazidə, eyni zamanda, Qeyd edək ki, Qazaxıstan ərazisində mövcud olan bütün Kiçik Asiyadan tutmuş Uzaq Şərqə qədər Rusiya Federasiya­ coğrafi adları toplayıb, elmi izahını vermək üçün bir tədqiqat sının cənub və cənub-şərqini əhatə edən nəhəng ərazidə ya­ əsəri kifayət etmir. Ona görə də dilçilik baxımından xarak­ yılmışdır. İlk üç qatı əhatə edən bu toponimlər ən mürəkkəb terik olan toponimləri tədqiqata cəlb etmək, onları sistemləş­ və çətin izah olunan tiplərdəndir. dirmək daha məqsədəuyğundur. Belə toponimlərin elmi cə­ Qazaxıstan ərazisində rast gəlinən toponimlərin bir his­ hətdən öyrənilməsi ərazidə itib-batmış xalqların tarixini işıq­ səsi mənşə baxımından da diqqəti cəlb edir. Məsələn, “Altay landırmaqla yanaşı, həm də dillərin qarşılıqlı təsir və inkişafı tarixinə də bir aydınlıq gətirir. xalqlarının dil, etnik və tarixi yaxınlığı toponimlərdə bir sıra monqol elementlərini də müşahidə etməyə imkan verir”* 2. Öl­ Bu mənada, Qazaxıstan toponimlərinin öyrənilməsi türk kənin toponimik adlar sistemində türk və monqol elementləri filologiyası, tarixi və coğrafiyasına aid həll edilməmiş prob­ ilə yanaşı, ərəb və İran alınmaları da görünür. Lakin Qazaxıs­ lemlərin açılmasına təkan verə bilər. Qeyd edək ki, məlum tanın qədim yer adlarının türk mənşəli olması yaddan çıxa­ ərazinin toponimləri təhlil edilərkən mahiyyətində müxtəlif rılmamalıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, “Qazaxıstanın toponi­ dil elementlərini saxlayan yer-yurd adlarına rast gəlirik. Bu mik adlarında türk və monqol elementlərindən ziyadə, həm xüsusda Qazaxıstan ərazisindəki toponimlərin izahlı lüğətini də sanskrit və soqdi elementləri müşahidə olunur”3. Bu onu tərtib edən Koyçubayev yazır: “Respublikanın toponimləri sözyaratma modeli və xarakterik tərkib elementləri baxımın­ dan özündə beş müxtəlif qatı əks etdirir: 1) Qədim qat; əski 'Е.Койчубаев. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана,Алма- dil elementlərini (tal, sal, qar, kən) xarakterizə edir; 2) Türk- А та,1974, с.5. 2 Э.М.Мурзаев. Монгольские элементы в топонимике Киргизии,--В сб.: Географические исследования в Киргизии, Фрунзе, 1970, с.62. Т.К.Конкашпаев.Словарь казахских географических названий, 3Е.Койчубаев.Краткий толковый словарь топонимов Казахстана,Алма- Алма-Ата, 1963,с.5. А т а ,1 9 7 4 ,с ,5 5 .______

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 232 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 233 AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Ш cild, Bakı, 2012 göstərir ki, ölkənin toponimik stratiqrafiyasındakı* qədim qat Göy sözü rəng mənasından başqa (Koklas, Koktuma və köklərini, izlərini uzaqlara, protürk epoxasına aparır. Respub­ b.) “səma”, və “təmiz” anlamında da işlənir {Kokbulak, likanın toponimləri içərisində etnonimlər əsasında formala­ Koksu, Kokkiya, Koksenqir). şanlar diqqəti daha çox çəkir. Məs /Aldınan, Bayan, Dolan, Sarı və Kızıl sözlərinin rəng təyinatına paralel olaraq di­ Elçen, Jabay, Jabasak, İkan, Kalmak, Karaul, Kaspan, Ma- gər mənalar daşıması Sarıbel, Sarıarka, Sarıbulak, Sarıdala, remik, Motay, Noqaylı, Sarnokay, Topar, Ukok, Ulan, Urım- Sarkan, Sartau, Kızılkaynar, Kızıltas, Kızılkum, Kızılsu topo­ tay, Xanteli, Çauldir, Şaqa, Şaqatay (yaxud Çaqatay) və di­ nimlərində də müşahidə edilir”1. Bu cür komponentli topo­ gər coğrafi adlar qədim yerli tayfaların əsasında yaranmışdır. nimlərin qıpçaq dillərinin işləndiyi ərazilərdə geniş yayıldığı Qazaxıstan ərazisindəki bir sıra toponimlərdə rəng və müşahidə edilməkdədir. Bu mənada tərkibində rəng bildirən say bildirən elementlərə də rast gəlinir. Bu tipli coğrafi adlan apelyativləri daşıyan toponimlər Qırğızıstan ərazisində də az araşdıran tədqiqatçılar müəyyənləşdirmişlər ki, toponimlərin deyildir. Belə ki, sözügedən ərazidə rast gəlinən Karaquz to­ tərkibində rast gəlinən rəng bildirən sifətlər (ak, ala, jiren, ponimi kara və quz komponentlərindən ibarətdir. Buradakı kök, sarı şübar və s.) tez-tez rəng mənasında yox, digər mə­ quz formantını qədim türkcədəki quz sözü ilə müqayisə et­ nalarda görünürlər. Belə ki, ak sözü rəng və hərəkət mənala­ mək olar. Qədim türk dilində quz sözü “dağın gün düşməyən rını toponimik adlar sırasında “sıx” mənasına dəyişir. yeri” mənasında işlənmişdir2. Həqiqətən də, Karaquz elə bir Məsələn: ÄKtobe - “sıx təpə”. Qədim türklərdə “işıq ölkəsi - ərazidir ki, oraya gün düşmür, yaxud oraya günəş şüalan çox şərq” mənası daşıyır1. qısa zamanda düşür. Qədim türkçədəki quz monqol və qazax Ala sözü Qazaxıstanın çoxsaylı toponimlərində “bö­ dillərindəki хищ, küz sözləri ilə mənaca yaxındır. Belə ki. yük”, yaxud “dağ” mənalarında çıxış edir. monqol dilində xuuş “günəşin gec görünüb, tez batdığı yer” Qara sözü əsas rəng mənası ilə yanaşı (Karatas, Ka- mənasını ifadə edir.3 Qazax dilində isə küz “qaya” mənasını ratau, Karasor) “torpaq”, “qrunt”, “təpə”, “qərb”, “yüksək”, bildirir.4 “silsilə”, “geniş sahə” mənalarını da daşıyır. Digər bir toponim Кага-Çukur coğrafi adı qırğız di­ lində hərfi mənada “qara çökək”, “dərinlik” kimi başa düşülə *Qeyd.Stral:iqrafiya-(lat.Stratuırı-təbəqə+qrafiya)tarixi geologiyanın bir bölmə­ bilər. Lakin bu heç də adlandırılan ərazinin relyefini tam əks sidir. Stratiqrafiyanm əsas məqsədi Yer qabiğınm ayn-ayn sahələri üçün süxur­ etdirmir. Belə ki, həmin ərazidə çuxur yoxdur. Əksinə, Kara ların ilkin yatma ardıcıllığını və yaş münasibətini müəyyənləşdirmək, yer qabığı­ nın inkişaf tarixini aydınlaşdırmaq, həmçinin struktur geologiya, geoloji pla- nalma və axtarış-kəşfiyyat məsələlərini həll etmək, bütün Yer kürəsi üçün ümu­ 1 E.Məmmədov. Bəzi qıpçaq dillərində rəng və say komponentli toponimlər— mi nisbi geoloji xronologiyanın təbii şkalasını yaratmaqdır. Stratiqrafiyanm Tədqiqlər, Bakı, 2007, №1, səh.l 14. əsası XVII/Danimarka alimi:H.Steno/XIX/ingilis geoloqlaruU.Smit, R.Murçi- 2 Древнетюркский словарь, Л., 1969, ст.475. son, A.Secvik/ əsrlərdə qoyulmuşdur./ASE, IX cild,Bakı, 1986,s. 45. 1 Монгольско-русский словарь, М.,1957, ст.580. 'Р.М.Юзбашев. Опыт исследования азербайджанских географиических 4 Казахско- русский словарь, М.,1954, ст.470. терминов, Автореф. канд, дисс., Баку, 1963, с.5. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 235 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 234 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Çukur adlı yaylaq və aşırım böyük dağ massivini xarakterizə Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 edir. Onun da sinəsi daşlarla örtülüdür. Həmin daşlı zirvənin dillərində “qərb, dünyanın qərb tərəffi’ni ifadə edir. Müqayisə sağ tərəfi bir az aşağıya doğru Kara-Çukur adlı aşırımdır. üçün deyək ki, türklər (osmanlılar) Aralıq dənizinə Ak deniz Həmin aşırımda Uzun Ayrıh və Terek adlı dağ vadiləri kə­ deyirlər. sişir. Bu ad qədim türk toponimidir. Minusin şəhərindən 25- Ak sifətinin işləndiyi coğrafi obyektlərin xarakterini 27 km aralı Yenisey çayı sahilində tapılmış runik yazılarında müşahidə edərkən onun daha çox hidronomik sahələrlə əlaqə­ Kara-Şıkur adı qeyd olunmuşdur. Qırğız toponimi Kara-Çu­ dar olduğu görünür. Tədqiq olunan ərazidə çay, göl və şəlalə xur qədim türk adı olan Kara Şıkurun dəyişmiş formasıdır. adlarında bu sifət müşahidə olunur. Məsələn, Ak-Ayrı, Ak- Azərbaycan ərazisində də eyniadlı toponim mövcuddur. Bakı Suu, Ak-Bulak, Ak-Karasu, Ak-Кет, Ak-Kool və s. Göründü­ şəhərində Qaraçuxur qəsəbəsi, eyni zamanda Şamaxıdakı yü kimi, gətirilən misallarda ak apelyativi obyektin xarakte­ Çuxuryurd kəndi bu toponimin yayılma arealının geniş ol­ rini deyil, suyun xarakterini ifadə edir. Ak komponenti dağ duğunu sübut edir. adlarında isə “ağ, qarlı, çılpaq” mənalarını bildirir. Bütövlük­ Dağlıq Altay Muxtar Vilayəti ərazisində mövcud olan də oronim və hidronimlərdə rast gəlinən ak sözü ola bilər ki, coğrafi adlarda ağ sifəti də apelyativ məqamda fəal iştirak “yaxşı, gözəl” mənalarım da bildirsin. Məs.: Ak-Boom, Ak- edir. 70-dən çox müxtəlif tip coğrafi obyektlərin: çayların, Kaya, Ak-Korum, Ak-Taş və s. Bundan başqa Dağlıq Altayda göllərin, şəlalələrin, dağların, aşırımların, vadilərin, yaşayış Ak-Baş, Ak-Bert, Ak-Biyik dağ adları da mövcuddur. məntəqələrinin adlarında bu apelyativ müşahidə olunur. Ala sifətinin iştirakı ilə yaranan toponimlərə də Altay Buradan da belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, əslində ak ərazisində rast gəlinir. Məs.: Ala-Ayqır, Ala-Askır, Ala-Can 2 sifəti heç də həmişə rəng mənasında işlənməyib. Doğrudur, və s. . qədim türk lüğətində əsas mənası “ağ”dır. Lakin digər məna­ Qıpçaq qrupu türk dillərinə aid toponimlərin bir qismin­ lar (“tutqun”,“əlverişli”) da qeyd olunub. də birinci komponent kimi saylar da iştirak edir. Müşahidələr Müqayisə üçün deyək ki, türkmən dilində ağ sözü göstərir ki, toponimlərin tərkibində iştirak edən saylar birləşmə tərkibində başqa mənaları da ifadə edir: məsələn, (3,7,9,40,70 və b.) konkret sayı deyil, “çox” mənasını bildirir. aak qövünlü - “təmiz ürəklə, səmimi”; qövnia ak - “gü­ Məsələn, Cuzaral hərfi mənada “yüz ada” olsa da, əslində nahsız”; yoolun aak bolsun - “yaxşı yol”1 2.1 N.Kononov ağ “daha çox ada”mənasını ifadə edir. Yaxud Mınşunkur topo­ sözünü izah edərkən onun su ilə birləşmə təşkil edən zaman niminin hərfi mənası “min çala” olsa da, “daha çox çala “axın, sel” mənalarını bildirdiyini yazır və göstərir ki, a h u - qazılmış yer” mənasım bildirir. “axar su” deməkdir. Daha sonra o qeyd edir ki, ak sifəti türk 1 Кононов A.H. Семантика цветообозначений в тюркских языках, в 1 Мухамедова O.T. Исследования по истории туркменского языка сб. Тюркологический сборник, М,, 1978, ст. 171. XI-XIV вв,, Ашхабад, 1973, ет.51. 2 Вах: Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного Алтая, 1979, с.20.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 236 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 23 7 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qırğız dilinə aid toponimlərdə də birinci komponent ki­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 mi saylar müşahidə olunıır. Qırğızıstan ərazisində rast gəli­ variantında da işlgnir. Məsələn, Bes-Çoku, Beş-Boltir, Beş- nən bu tipli toponimlər izah edilərkən təkcə kəmiyyət Kici, Beş Köl, Beş Özök və s. Verilən toponimlərdəki beş göstəricilərinin arxasınca getmək səhv araşdırmaya aparır. Bu apelyativinin dəqiq sayı ifadə etməsini qəbul etmək çətindir. cür struktura malik toponimlərin bəziləri diqqəti cəlb edir. Güman ki, yuxarıdakı toponimlərdə özünü göstərən beş han­ Məs.: Oş vilayətinin Uzqan rayonunda Törtköl adlı dağ və sısa kompakt çoxluğu ifadə edir. Qeyd edək ki, beş kompo- çay mövcuddur. nentli toponimlər təkcə Dağlıq Altay ərazisində deyil, Cənubi Kənd adı olan Kırk-Kazık “qırx paya» mənasını daşıyır. Qırğızıstanda da mövcuddur. Bundan başqa Otuz-Adır, Otuz-Art adlı toponimlərdə də say Qırğızıstanda rast gəlinən toponimlərə Beş-Taş, Beş- komponenti görünür. Qırğız coğrafi adlannda “iyirmi” kom- Aral, Beş-Başat, Beşkol, Beş-Toş-Ata, Beş-Cıqaç, Beş-Moy- ponentli toponimlərə rast gəlinmir. Bununla belə, Oş vila­ nok, Beş-Terek, Beş-Koşun, Beş-Arça, Beş-Badam, Beş-ıştak, yətinin Canqı-Göl rayonunda Altmış-At adlı çay m övcud­ Beş-Korqon, Beş-Tal, Beş-Məxəllə 1 və s. misal göstərmək dur”1. olar. Altay vilayəti toponimlərinin tərkibində də saylar müşa­ Toponimistlər türk toponimlərindəki beş komponentini hidə olunur. Bunlardan biri də altı/aldı sayıdır. Təkcə Altay­ yalnız müəyyən miqdar sayı kimi xarakterizə edirlər. K.Kon- da deyil, Qırğızıstanda və Tuvada da bu tipli coğrafi adlara kobayev isə qeyd edir ki, “toponimik adlardakı beş kom­ rast gəlinir. ponenti iki mənada işlənir: l)müəyyən miqdar sayı “5” və Məsələn, Cənubi Qırğızıstanın Batken rayonunda Altı- 2)“çoxlu” mənasını bildirən say kimi. Birinci halda özbək- Kuruk adlı yaşayış məskəni və çay mövcuddur* 2. Altay lərdəki Beşbala, Beşkal, Beştentek, Beşkala, Beşkaşka, qır- ərazisində isə meşə massivi belə adlanır: Altı-Kayın. O.T. ğızlardakı Beş-Börü, Beş-Baca, qazaxlardakı Beskempir, Bes- Molçanovanın fikrincə, altı burada təkcə “altı” mənasını kene, Beskara etnotoponimlərində “beş” komponenti “say” deyil, həm də “hansısa dəqiq ölçü vahidi”ni ifadə edir3. mənasını ifadə edir. Cənubi Qırğızıstanda Beş-Cıqaç (hərfi Qeyd edək ki, Azərbaycan ərazisində, Xızı rayonunda mənası “beş ağac”) toponimi var. Burada beş komponenti Altıağac yaşayış massivi mövcuddur. “say” bildirir. Cıqaç komponenti isə uzunluq vahididir. Bir Altay vilayətinin toponimlərində geniş şəkildə işlənən ağac, təxminən, 6 km-ə bərabərdir. Deməli, Beş-Cıqaç 35-40 saylardan biri də beş apelyatividir. Bəzən bu söz bes fonetik km məsafəni əks etdirir. İkinci halda təqdim olunan Beş-Badal, Beş-Tal, Beş- ‘Кудайбергенов C. Числительные в составе Киргизских топонимов Terek, Beş-Bulak, Beş-Aral, Beş-Tör, Beş-Moynok, Beş-Taş —в сб. Ономастика Средней Азии, Ф.,1980, ст.166. coğrafi adlarının tərkibində görünən beş komponenti “5” 2 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, ст. 104. 3Молчанова О.Т.Топонимический словарь Горного Алтая, 1979,с.20. 'Вах:Конкобаев К.Топонимия Южной Киргизии,Фрунзе,1980,с.106. Qıpçaq qrupu türk (lillərinin leksikası, səhifə 238 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 239 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi saymı deyil, “çoxlu” mənasını bildirir”1. Cənubi Qırğızıstan­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 da və Orta Asiyanın bir neçə rayonunda tez-tez Beşkent Qıpçaq qrupu türk dillərinə aid toponimlərdə tez-tez toponiminə rast gəlinir. Bu ad da əslində “çoxlu ev”, “çoxlu Art sözünə rast gəlinir. Art sözü “aşırım” mənasını qırğız di­ kənd” mənalarını ifadə edir2. lində yalnız coğrafi adlarda qoruyub saxlayıb. Dağlıq Altayın Qırğızıstanın cənubunda mövcud olan toponimlərin bütün dialektlərində “dağın döşündə alçaq aşırım” mənalarını əsas hissəsi türk qatından təşkil olunmuşdur. Onlar qədim bildirir. Bu termin “aşırım” mənasında yalmz müasir tuva, türk, qırğız, cənubi-sibir, uyğur-özbək coğrafi adlarıdır. Bun­ şor, altay dillərində işlənir. Qalan digər türk dillərində başqa ların içərisində uyğur və özbək mənşəli coğrafi adlar üstün­ mənalar ifadə edir. lük təşkil edir. Eyni zamanda, bəzən elə toponimlərə rast gə­ Art toponimik termininə Qırğızıstanda ayrıca coğrafi linir ki, onlar qazax dilinin bazası əsasında izahını tapır. Mə­ ad kimi rast gəlinmir. Bu söz həmişə toponimlərdə ikinci sələn, Çatkal, Tatır və s. komponent kimi çıxış edir. Məsələn, Кит-Art, Kız-Art, Kök- Art, Eşik-Art, Aqaç-Art, Kayın-Art, Kızıl-Art və s. Art kom­ Qədim türk toponimlərinin bəzilərinə Cənubi Qırğızıs­ tan ərazisində də rast gəlmək olur. Məsələn: ponenti qırğızların məskunlaşdığı Pamir rayonu ərazisindəki toponimlərdə də geniş şəkildə işlənir. Məs/Ayık-Art, Kara- Ağaç-Art. Toponim ağaç və art hissələrindən ibarətdir. Buradakı ağac komponenti özünün qədimliyi ilə seçilir. Art, Uluq-Art, Kök-Art və s. Art komponentli cənubi qırğız toponimləri içərisində Tədqiqatçılar ağac formantım ümumtürk sözü kimi sə­ maraqlıları, diqqət çəkənləri çoxdur. Məsələn, Koş-Art ^“iki­ ciyyələndirirlər. “İnkişaf edən bitki” mənasım ifadə edir. qat aşırım”), Kız-Art. Bu toponimlərə Qırğızıstanın müxtəlif Ağaç-Art toponimindəki ağaç sözü qədim türk formasını ərazilərində rast gəlinir. Çox güman ki, Kız-Art toponimində­ müasir qırğız dilində jıqaç şəklində saxlayıb. Art komponenti ki kız sözü türk dillərindəki müasir mənada (“qız”) işlən­ də qədim türk forması hesab olunur, ayrıca digər topo­ məyib. Bu söz, yəqin ki, oğuz etnonimi ilə bağlıdır. Həmin nimlərin də tərkibində rast gəlinir(Kız-Art, Etek-Art, Toruq- söz qırğız toponimində elliptik inkişafın nəticəsində dəyişib. art və s.) və Pamir qırğızlarının dialektində də bu söz işlənir. Buradan çıxış edərək qeyd edə bilərik ki, Kız-Art “qız aşırı­ “Qədim türk lüğəti”ndə art sözü “dağ keçidi” məna­ sında qeyd edilmişdir. mı” yox, “oğuz aşırımı” mənasındadır. Kök-Art (hərfi mə­ nada “göy aşırım”), Kızıl-Art (’’qırmızı aşırım”) toponimlə- rindəki göy və qırmızı sözləri bu aşırımdakı dağ süxurlarının 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии,Фрунзе,1980, стр. 106. rəngi ilə əlaqədardır. 2 E. Məmmədov. Bəzi qıpçaq dillərində rəng və say komponentli Kayın-Art toponimi haqqında isə belə bir fikir yürütmək toponimlər—Tədqiqlər, Bakı, 2007, №1, səh.l 17. olar: qayın ağacları ilə əhatə olunan aşırım olduğu üçün belə 3Древнетюркский словарь,Л.,1969,с.55; Конкобаев К.Древнетюрк­ ская топонимия Южной Киргизии./Юномастика Средней Азии, adlandırılıb: “Qayın aşırımı”. Ağaç-Art - hərfi mənası “ağac Фрунзе, 1980, с. 171. ____ aşırımı” deməkdir. Toponim çox ağac və yaxud aşırım olan Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 240 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 241 __JElçin_ MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərimiz toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi “aşırım” mənasım ifadə edir. Hal-hazırda həmin ərazidə bir Türk dillərinin tarixi-müqayisəliteksikologiya^məsəhləriJ'llçil^Bç^hJOl^ və ya bir neçə ağac mövcuddur”. ləndiyi məlumdur. Qazaxıstamn Alma-Ata və Çimkənd vila­ Ak-Boquz. Eyni adlı çayın sağ sahil ərazisində -Tar yətlərində belə bir yer mövcuddur. Hərfi mənası isə “isti bu­ Uşelye rayonunun danışığında Ak-Boquz çatı adlandırılır. laq” deməkdir. Çox güman ki, Jıl-Kol toponimində də “isti” Toponimin ikinci komponentinin əsasında qədim türk sözü mənası var. Əgər yuxarıdakı faktlara əsasən kol “çay” məna­ olan boğaz//boquz dayanır və bədən üzvü olan “boğaz” mə­ sını bildirirsə, onda Jıl-Kol “isti çay” mənasındadır. nasım ifadə edir. Toponimin mənası “dağda keçid, yarğan” Coğrafi qanunlara görə, çayın mənbələrində adətən isti kimi ehtimal oluna bilər. Boğaz/boğoz qırğız dilində geniş şə­ su hövzələri mövcud olur. Bu baxımdan Jıl-Kolun “bulaq ya­ kildə işlənir. Bu sözün birinci komponenti olan Ak sözü, çox tağı” mənasını deyil, “isti bulaq”, “isti vadi” mənalarım ifadə güman ki, iki çayın - Tar və Ak-Bokuzun axmasından daşla­ rın aldığı rəngin ağ olması ilə əlaqədardır. etdiyi daha inandırıcıdır. Karaauz. Toponim fcara+quz komponentlərindən iba­ JjJLKol - “balaca vadi”. Yerli sakinlər toponimi jıl “il” rətdir. Buradakı quz sözünü qədim türkcədəki quz sözü ilə və kol “əl” sözlərinin assosiativ formaları hesab edirlər. müqayisə etmək olar. Qədim türk dilində

1 Конкобаев К. Древнетюркская топонимия Южной Киргизии— в сб. 1 Абдрахманов А. А. Отражение этнонимов в топонимия Казахстана— Ономастика Средней Азии,Фрунзе, 1980, ст.174. Всесоюзная конференция по топонимике СССР, Л., 1965, ст. 188._____

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 244 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 245 AMEA N asimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakt, 2012 Çatkal - Dərənin, vadinin, çaym, yaşayış məntəqəsinin Əsirin, Nizaməddin Şamininin, Şərafəddin Əli Yəzdinin, Əb- adıdır. Bu toponimin mənasının izahı ilə bağlı müxtəlif fikir­ dürəz Səmərqəndinin əsərlərində, “Məcmu-ət təvarix” və lər mövcuddur. Xasanov Şeyx Süleyman Buxaralmın lüğəti­ “Anonim İskandara” kitablarında da qeyd olunmuşdur. To­ nə əsaslanaraq yazır ki, çatkal “düz olmayan yer, dar keçid, ponimdə cənub dialekti üçün xarakterik olmayan ş^z səs ke­ hündür dolay” mənalarını ifadə edir. Konkoşpayev isə bu çidi müşahidə olunur. Jası, Jaası - müasir qırğız dilində jazı sözü kazax coğrafi termini olan və “daş təpə, dərin dərə” formasındadır. Bundan başqa bu toponimin semantik mənasım ifadə edən çatkan, şatkal sözləri ilə müqayisə et­ diferensiallaşması da müşahidə olunur. Müqayisə üçün deyək mişdir. Toponim “iki dağ arasında eniş” mənasım bildirən ki, müasir türk dillərində jazı, yası “geniş sahə, yastı” mə- çatkal sözündəndir. Çox güman ki, bu söz qədim qırğız dili nalanndadır. Eyni zamanda, qədim türkcədə olduğu kimi dövründə də işlənmişdir. Çatkal sözü aynca olaraq göstə­ “çöl, düz” mənalarını da daşıyır. rilmiş mənada qırğız dilində saxlanmayıb, lakin eposlarda Toponimik tədqiqatlar ölkənin tarixi, etnoqrafiyası və tez-tez rast gəlinir. coğrafiyası haqqında qiymətli faktlar ortaya çıxarır. Tarixi- Qırğız dilindəki çatkal sözü formal əlamətləri və linqvistik və tarixi-coğrafi metodların köməyilə coğrafi adla­ semantikası baxımından Buxaralmın lüğətindəki və qazax di­ rın müasir sisteminin formalaşmasını, strukturunu (etimologi­ lindəki çatkal, şatkal sözlərinə yaxındır. Bundan başqa bu to­ yasım) bərpa etmək olur və bu onlarm etimologiyası haqqın­ ponimə coğrafi ad kimi təkcə Qazaxıstanda rast gəlinmir. da fikir yürütməyə imkan verir. Turfanda Çatkal yaşayış məskəni və Çinin Şərq hissəsində Qırğızıstan ərazisi istənilən digər ölkə kimi, uzun əsrlər Çatkaltaq dağı vardır. boyu mürəkkəb tarixi hadisələrin arenası olub və bu hadisələr Yassı - çöl, aşırım, düzənlik adlarında Uzgen rayonu onun toponimiyasında iz qoymuşdur. Qırğıstamn müasir əra­ ərazisində rast gəlinir. Bu coğrafi ad qədim türkcədə “çöl, dü­ zisində 300-ə yaxın qədim coğrafi ad bizə məlumdur. Həmin zənlik” mənalarım ifadə edən jazi sözündəndir. Müasir türk coğrafi adlar antik dövrdən tutmuş XII əsrə qədərki bütün ta­ dillərində müxtəlif variantlarda işlənir: qırğız dilində jazı; qa­ rixi mənbələrdə əks olunmuşdur.Umurzakov qeyd edir ki, zax və qaraqalpaq dilində jazık\ tatar dilində yassı, başqırd “bu qədim toponimlərin formalaşmasında usun, kanqlı və uş dilində yası “geniş sahə”; özbək dilində yastı “düz” və b. Bu etnonimləri fəal rol oynamışdır. Usun etnoniminin qazax söz qırğız toponimlərinin yaranmasında fəal iştirak edir: Jası- mənşəli uyşun, kanqlınm isə özbək tayfası olan kanqlı ilə Say, Jazı-Tokoy, Jazı-Bel. Türkmənistanın Çarco rayonunda uyarlığı görünür: yuı Altay vadisində məskunlaşmış qədim Yassıdepa, Özbəkistanın Fərqanə vilayətində Yazi-Yavan, Ak- tayfadır. Hal-hazırda Oş vilayətinin adında qorunub”1. Qırğı­ Yazi, Yaztepe yaşayış məskənləri də mövcuddur. Yassı qırğız adı kimi ərəb-fars mənbələrində qeyd olunmuşdur. Toponim 'Умурзаков C.У. К исторической топонимии Киргизии - в сб. Yazı, Yası, Yasi formalarında orta əsr müəllifləri İbn-əl Ономастика Средней Азии, М , 1978, ст.53.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 247 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 246 türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, JU cild^ akt^ O Z ^ zıstan toponimlərinin dil mənsubluğu barədə yalnız ümvat şəkildə danışmaq mümkündür. Onların böyük bir qismi yı dalu - “ərik sahəsi», duqman - “qorxulu yer”,jopaya - “arpa nan-roma mənbələrində, çin xronikalannda qeyd olunub. Bi sahəsi”, daşkalon - “susuz çöl”, poyt - “yaşıl sahə” tacik söz­ tövlükdə bu toponimlərin əsasında şərqi-İran və türk mənş3\ ləri dayanır. aparıcı yer tutur. K.Konkobayev bu izahatın əksinə çıxaraq toponimlərin Bununla belə, Cənubi Qırğızıstan toponimlərini gen: semantikası ilə bağlı qeyd edir ki, əslində Zardalı ”ərik qu­ tədqiq edən K.Konkobayev bu toponimlərin müxtəlif qatlar rusu”, Ташты-Калан “böyük düzənlik”, Poyt isə yaqnob nı göstərir. Onun təqdimatında qırğız toponimlərində Ira coğrafi termini olaraq “köndələn dərə” mənalarını ifadə edir1. türk, ərəb, monqol, rus, tunqus-mancur qatlan müşahidə olu Cənubi Qırğızıstan toponimiyasında çoxsaylı coğrafi nur. adlarda İran qatı kifayət qədər təmsil olunub. Ərazinin topo­ nimiyasında iran qatını iki yanmqrupa bölmək olar: soqdi- Tədqiqatçı “Cənubi Qırğızıstanın toponimiyası əsərində bu barədə geniş bəhs edir. Kitabın “Toponimi yaqnob və tacik. Soqdi-yaqnob yarımqatlı Cənubi Qırğızıstan toponim­ stratiqrafiya” fəslində hər bir qatın özünün də yanmnövk lərinin, eyni zamanda, Tacikistan ərazisində də paralelləri gö­ faktlarla izah olunur. Oş vilayətinin toponimlərində İran ele­ rünür. Bu toponimlər digər coğrafi adlara nisbətən Cənubi mentləri Qırğızıstanın şimalına nisbətən daha çoxdur. Cənub Qırğızıstan ərazisində daha qədim tarixə malikdir. Onlar soq- rayonlarında (Naukat, Frunze, Batken, Lyaylyak) isə şima- di yazılı mənbələrində qeyd olunub. Bu tip toponimlərin izahı şərqlə (Suzak, Tortoqul, Uzqen) müqayisədə üstünlük təşkil edir. zamanı qədim tarixi mənbələrə mütləq müraciət etmək lazım gəlir. Soqdi-yaqnob mənşəli toponimlərdən bəzisini nəzərdən Cənubi Qırğızıstanın İran mənşəli toponimləri kifayə: qədər öyrənilməmişdir. Yalnız məqalələr səviyyəsində bu to­ keçirək. Borioy - yaşayış məntəqəsi K.Konkobayevin fikrincə, ponimləri izah etməyə cəhd etmişlər. Bu məqalələrdə irar soqdi-yaqnobca izah oluna bilər. Tədqiqatçı bu barədə yazır: mənşəli toponimlər (Келте-Булак, Кыз-Дара, Зшзала-Бу “Müqayisə üçün soqdi dilində bor - “qarşı”, zux - “yer, öl­ лак, Санам-Булак, Бас-Мойнок, Баккен, Зардалы, Догмен Ташты-Калан,Роут) tacik dilinin bazası əsasında izah olun­ kə” deməkdir. Por, Zoy sözlərinə eyni zamanda, pamir və yaqnob muşdur. Məsələn, qeyd olunur ki, Kelte-Bulak, Kız-Dara, Zil- dillərində, onların toponimlərində rast gəlinir. Məsələn, ruşan zala-Bulak, Sanam-Bulak, Bas-Böltök toponimlərinin kom­ dilində por - “qarşı”; yaqnobca Zoy - “torpaq sahəsi” de­ ponentləri tacik dilində kelte - “qısa”, dara - “dar keçid". məkdir. Eyni zamanda, toponimlərin tərkibində də bu sözlərə zilzala - “zəlzələ”, bas - “ensiz, alçaq” mənalarını ifadə edir. rast gəlinir. Məs.: Porboq, Porfiz, Pornov, Porvoq, Pordar; Bundan başqa tədqiqatçıların fikrincə, Zərdalı, Догмен, Жо- пая, Ташты-Калан, Poyt toponimlərinin də əsasında zar- 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 11.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 248 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 249 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər A M EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qurzoy, Xopzoy, Dumzoy.1 K.Konkobayev hesab edir ki, Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 soqdi-yaqnobca Porzoy qırğız dilindəki Borjoy sözünə trans­ ponimin strukturumu hissə-hissə belə izah etmək olar: yaq­ formasiya olunmuşdur, p/b, z/j əvəzlənməsi adaptasiya prose­ sində rast gəlinən səs keçidi hadisələridir1 2. nobca, tacik dilində kanta/kande - “çuxur, oyuq”+av(tacikcə об) - “çay”+a - yaqnob-tacik topoformantı. Mənası “çay su­ Vaxum-Cartak. Yaqnobca vekxun - “uzaq” deməkdir. yunun açdığı oyuq” deməkdir” . Karavşan - Batken rayo­ Eyni adlı yaqnob toponimləri də mövcuddur (Вехун, Век- nunda yaşayış məskəninin, çayın adıdır. Qırğızıstan toponimi хун). Vakum-Çartak- “Çartok dərəsinin sərhədi” deməkdir. olan Karavşanı Tacikistandakı Zeravşarı toponimi ilə müqa­ Oarim. Frunze rayonunda dağ adıdır. Qarım toponimini yisə etmək olar. Hər iki çay başlanğıcını Türküstan dağların­ soqdi dilində “kənd, vilayət” mənalarını ifadə edən Qarm adı dan götürür. Zeravşarı tərcümədə “qızılaparan çay” demək­ ilə müqayisə etmək olar. Vilayət və mərkəz adı kimi Tacikis­ dir. Karavşan isə çox güman ki, “soqdi-yaqnob dilində гар - tan Respublikası ərazisində qorunub saxlanılır. Dağlıq Altay “dağ”+ae - “su”, “çay”+şan suffiksindən ibarətdir və “çay”, ərazisində də Karım adlı çay, vadi və yaşayış məskəni “dağdan axan”, yaxud “dağ çayı” deməkdir”2. (Manjerok rayonu) mövcuddur”3. O.T.Molçanova bu adı qə­ Nookat. Eyniadlı rayonda yaşayış məskənidir. Toponim dim türk sözü olan karım - “çuxur, çala” leksemi ilə müqayi­ sə etmişdir4. struktur baxımından mürəkkəbdir. “Buradakı noo komponen­ ti yaqnob və tacik dillərində, onlann toponimlərində nov, noy J ay-Terek. Lenin rayonunda yaşayış məskənidir. İlk formalarında işlənir.“Çuxur, balaca vadi” mənasını ifadə edir. baxışda bu toponimin komponentlərini Joy -“yay fəsli” və Kal komponentinə isə Avropa və Asiyanın geniş ərazi­ Terek - “qovaq ağacı” kimi izah etmək olar. Lakin birinci sində müxtəlif fonetik variantlarda rast gəlinir. Bu topolek- komponent jay heç də “yay” mənasını verən söz deyildir. Əs­ sem “kənd, qəsəbə, şəhər” mənalarını bildirir”3. lində isə «sözdəki ja y yaqnobca “sahə” mənası verən zoy sö­ Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, “Kal sözü soqdi di­ züdür. Qırğız toponimi olan Jay-Terek yaqnob toponiminin lində “şəhər”, “kənd” mənalarını ifadə edən kt elementlərin­ assimilyasiya olunmuş variantıdır. Beləliklə, Jay-Terek - dən yaranmışdır”4. Kat topoformantma kant, ken, qön va­ Zoyi diraxt, yaxud Zoyi Terek - “qovaq ağaclarının bitdiyi riantlarında qırğız toponimlərinin tərkibində rast gəlinir. sahə” deməkdir”5. Məs.:Nookat, Nookent, Topkenl, Munkent, Temirkent, Özqen. Кандава. Uzqen rayonunda yaşayış məskənidir. K.Kon- Təhlillərə söykənərək qeyd etmək olar ki, Nookat topo­ kobayevin fikrincə, “toponim yaqnob-tacik mənşəlidir. To­ niminin “vadidə kənd, balaca çuxur” mənası Nookat kəndinin yerləşdiyi ərazinin coğrafi vəziyyətini əks etdirir. 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 11. 2 Yenə orada. 3 Bu izahat üçün bax: Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980. 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с.125. 4 Молчанова О Т. Топонимический словарь Горного Алтая, 1979, с. 214. 2 Yenə orada, s. 127. 5 Конкобаев К, Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 113.______3 Yenə orada, s. 139. 4 Мурзаев Э. M. Очерки топонимики, M., 1974, с. 118. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 250 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 251 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 PatkuL Batken rayonunda, Frunze rayonunda yaşayış məskənidir. Toponimi iki hissəyə bölmək olar: pat + ku l Con-Navat. Uzqen rayonunda yaşayış məskənidir. Bu Tədqiqatçılar pad/pat komponenti haqqında belə bir fikir ad türk (qırğız) və İran mənşəli sözlərdən təşkil olunmuşdur: söyləyirlər ki, “pad - soqdi dilindəki p t prefıksindən törən­ çon — “böyük” və nav yaqnobca nov, noy “çuxur”4-a+t(a və t mişdir. Prefiksin mənası isə “daxildə” deməkdir. Məs.: pod- iran topoformantlarıdır). Toponimin mənası “böyük və geniş roq - “çəmənlik sahə” mənasındadır. Kul komponentinin isə çuxur” deməkdir. Azərbaycan dilində də balaca çuxuru ifadə yaqnobca “otlaq” mənasını ifadə edən sözlə etimoloji əlaqəsi etm ək nav sözündən istifadə edilir. Ehtimal ki, bu söz yaqnob var”1. Qırğız toponimi olan Patkul, görünür ki, soqdi m ən­ dilindən keçmədir. şəlidir. Maraqlıdır ki, Cənubi Qırğızıstan ərazisində mövcud olan soqdi-yaqnob yarımqatları bəzi sözlərin etimologiyası Royt-Koyt. Batken rayonunda yaşayış məskənidir. To­ haqqında da dəqiq fikir yürütməyə kömək edir. Məsələn, ponimin hər iki komponentini tədqiqatçılar yaqnob dilinə Azərbaycan dilində işlənən hovuz sözü soqdi mənşəli хавз - əsasən izah etməyə çalışmışlar. A.Xromov qeyd edir ki, “nohur, hovuz” sözündəndir. Cənubi Qırğızıstan toponimləri rovut, royt komponenti yaqnobca “yan dərə”; kabudJ/kabut içərisində tacik mənşəli coğrafi adlar da az deyildir. Bu tip yenə yaqnobca “yaşıl” deməkdir. Royt-Koyt toponimi “şirin, adların izahı tacik dilinin bazası əsasında nəzərdən keçiril­ dadlı yaşıl otların bitdiyi dərə” mənasını bildirir. mişdir. Qırğızıstan ərazisində mövcud olan tacik yarımqatlı Yaqnob toponimləri ilə müqayisə edək\Yaqroyt - toponimlərin bir neçəsini nəzərdən keçirək. “buzlu dərə”, Royt - “dərə”, Roytak - “balaca dərə”; Kabud Apsir-Say. Nokat rayonu ərazisində dərə, çay, şəlalə xok, Kabut xokak - “ətrafında şirəli yaşıl otların bitdiyi bu­ adını h\\d.mr. Apşir-Say güclü selin axdığı dərənin adıdır. To­ laq”, yaxud “yaşıl yamac” mənasım ifadə edir. ponimin birinci komponenti olan Apşir adının etimologiyası Çartak-Sav. Lenin rayonunda çay adı, yaşayış məskə­ haqqında dilçilikdə iki fikir mövcuddur: nidir. Toponimin strukturuna fikir versək, burada iki yaqnob, 1) Apşir tacik adı olaraq obe və şir hissələrindən iba­ bir türk sözünün olduğunu görərik. rətdir. Mənası “dağ seli, süd rəngli su” deməkdir. Güclü sel Müqayisə edək: Yaqnobca çar - “ensiz dərə”, “dar ke- nəticəsində süxurların yuyulub qarışması suya süd rəngini çid”+yaqnobca tak - “çayın aşağı axan”+türkcə say - “çay”. Çartak-Say - “dərənin aşağısı, yaxud aşağı axarı” deməkdir. verir1; 2) Apşir komponenti ola bilər ki, digər iran dilli söz Say komponenti, görünür ki, sonrakı əlavədir. Su ilə dolu də­ rəni türklər Çartak-Say adlandırmışlar. kimi də izah olunar. Müqayisə üçün deyək ki, farsca abşar “şəlalə”, abşir “navalça”, “axan su çuxuru”, tacik dilində ab-

1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 143. 2 Хромов А. Л. Очерки по топонимии и микротопонимии 'Хромов А.Л.Очерки по топонимии и микротопонимии Таджикстана Таджикстана, Душанбе, 1975, с..37.______Душ анбе, 1975, с.4 9 . ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 252 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 253 EjçinJIƏMMƏpov. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-mtiqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 şar “şəlalə”, “sel”, “bol sulu” mənalarım ifadə edir. Görünür ki, Apşir ~ sel, şəlalə deməkdir. kək, çala” kimi başa düşülə bilər. Lakin bu heç də adlandın- lan ərazinin relyefini tam əks etdirmir. Belə ki, həmin ərazidə K.Konkobayev xeyli tacik yarımqath Qırğızıstan topo­ “çuxur” yoxdur. Əksinə, Kara Çukur adlı yaylaq və dolay nimlərini tədqiq edərək onların struktur-semantik xüsusiyyət­ böyük dağ massivini xarakterizə edir. Onun da sinəsi daşlarla lərini izah etməyə çalışmışdır. Həmin toponimlərdən A yk (korum, şaqıl) örtülüdür. Həmin daşlı zirvənin sağ tərəfi bir Aystan, Bayastan, Berik-Suu, Bursa, Qaz, Qauzen, Darqaz, az aşağıya doğru Kara Çukur adlı aşırımdır. Həmin aşınm Daşman, Joybolont, Kovsubar, Marqun, Mustan, Mırzake, Uzun-Ayrık və Terek adlı dağ vadiləri ilə kəsişir. Payzavat, Parakanda, Taqan, Taştı-Kalan, Çuyanqi, Eski- İlk əvvəl görünür ki, aşınm adlandmlıb. Bu ad qədim Auçu, Şura, Yaak~Pista coğrafi adlan tacik dilinin bazası əsa­ türk toponimidir. Minusin şəhərindən 25-27 km aralı Yenisey sında araşdırılmışdır. O, hər iki qat (soqdi-yaqnob və tacik) çayı sahilində tapılmış runik yazılarında Kara-Şıkur adı qeyd toponimlərin yayıldığı əraziləri qısaca xarakterizə edərək olunmuşdur. Qırğız toponimi olan Kara Çukur qədim türk göstərir ki, “tacik coğrafi adları soqdi-yaqnob adlarına nis­ adı olan Kara-Şıkurun dəyişmiş formasıdır. Azərbaycan əra­ bətən kifayət qədər çoxdur. Tacik toponimləri Cənubi Qırğı­ zisində də eyniadlı toponim mövcuddur. Bakı şəhərindəki zıstanın hər yerində yayılıb. Lakin soqdi-yaqnob adlanna Qaraçuxur qəsəbəsi, eyni zamanda, Şamaxıdakı Çuxuryurd yalnız Alay vadisində, Oş vilayətinin Namkat, Frunze, Bat- kəndi toponimin arealının geniş olduğunu sübut edir. ken, Leniıı rayonlarında rast gəlinir”.1 *2 Beləliklə, Cənubi Qır­ Tatır. Sovet rayonunda Ak-Tatır, Batken rayonunda Dö- ğızıstan toponimlərində İran mənşəli qat mövcuddur və tarixi bö-Tatır yer adları mövcuddur. Japarov yazır ki, “Ak Tatır -toponimik materiallar da bu fikrin doğruluğunu təsdiq edir. toponimi tatır otunun adından əmələ gəlmişdir”.1 Bu söz ta- Cənubi Qırğızıstan toponimlərinin əsas hissəsini türk tıran formasında (mənası “qarağac ailəsinə aid bitki” məna­ qatı təşkil edir. Türk qatlı Cənubi Qırğızıstan toponimlərində sında) qırğız dilinə aid lüğətdə qeyd olunub. Tatır, takır coğ­ dörd yanmqat müşahidə olunur: qədim türk, qırğız, cənubi rafi termin kimi Orta Asiyada, Altayda, Qazaxıstan ərazisin­ sibir (altay və tuva), uyğur-özbək. Toponimlər izah olunarkən də geniş yayılmış toponimlərin yaranmasında iştirak edir. bəzən yuxanda adlarım çəkdiyimiz dillərin materiallan kifa­ Tatır termini Mahmud Kaşğarinin zamanından məlum­ yət etmədiyindən ara-sıra toponimin aydınlaşdırılması qazax dur. O, bu sözü tatır yer kimi qeydə almış və “düz gilli sahə, dilinin bazasına istinad etməklə həyata keçirilir. bitkidən məhrum yer” mənasında izah etmişdir. Bu cür for­ Qədim türk yanmqatlı Qırğızıstan toponimlərinin bəzi­ mada qazax dilində də işlənir: Tatır - “şoran sahə”." ləri diqqəti cəlb edir. Məsələn: Kara-Cukur. Alay-Kuu vadisinin, eyniadlı yaylağın, aşırımın adını bildirir. Qırğız dilində hərfi mənada “qara çö- 'Жапаров Ш.Лексические особенности ляйлякского говора киргизского языка, Автореф. канд. дисс., Ф., 1969, ст. 15. 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 17. 2 Казахско- русский словарь, М., 1954, с.493. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 254 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 255 ___El£İn_MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi M.Qeldixanovun fikrincə, ümumtürk termini olan Takır Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələlərkjlldld'JBakuJOU^ hamar, bərk, gilli səth” qədim tatır sözünün müasir for­ ponimləri də semantik cəhətdən, eyni zamanda, coğrafi gö­ masıdır.1 Bu mənada Tatır, Takır, kakır sözləri t/k səsdəyiş- rüntü baxımından “dolu su” mənasına yaxınlaşır. məsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Qeyd olunan sözlər türk Başat. Bu hidronimik termin Qırğızıstanın rayonlarında dillərində eyni mənam (“bitkidən məhrum yer”, “şoran”) ifa­ qeydə alınmışdır. Cənubi Qırğızıstan ərazisində təxminən, on də edir. Tədqiqatçılar k -t səskeçidlərini cuvaş dilində, türk­ səkkiz toponimin tərkibində başat komponentinə rast gəlinir. mən dilinin same dialektində müşahidə etmişlər. Belə bir fikir Məsələn: Tam-Başat, Ak-Başat, Taş-Başat, Kızıl-Başat, Kaş- formalaşmışdır ki, t variantlı söz daha qədimdir, к variantlılar ka-Başat, kara-Başat, Beş-Başat, Alça-Başat, Kazqarı-Başat, isə sonrakı dövrün hadisəsidir. Jar-Başat, Ular-Başat, Şoro-Başat, Bel-Başat. Başat sözü Beləliklə, tatır türk coğrafi terminindən əmələ gələn qırğız dilində “çeşmə, daşlı quru yerdən çıxan bulaq”, “kiçik qırğız adı Mahmud Kaşğari epoxasından məlumdur və “bit­ bulaq” mənalarında işlənir. Başat Cənubi Qırğızıstanın bəzi kidən məhrum yer”, “şoran, şoran yer” mənalarını ifadə edir. rayonlarında bulak termininin sinonimi kimi çıxış edir. Bu Bu cür izahat “Sovet rayonundakı Tatır yerinin xarakterini hal Cənqi-Col, Uzqen, Sovet rayonlarında müşahidə olunur. tam əks etdirir”.2 Tatır yer adı Qazaxıstanın Turqay vilayə­ Başat komponentli toponimlər Cənubi Qırğızıstanın Alay, tində də ‘ətraf mühitdən fərqlənən sahə” və “çay” adları kimi Djanqi-Djol, Ala-Bukin, Toktoqul, Uzqen, Sovet rayonları mövcuddur.3 ərazisində qeydə alınmışdır. Qırğız yarımqatı Cənubi Qırğızıstan toponimlərinin Qırğızıstan ərazisindəki toponimlərin etimologiyasını, əsas hissəsini təşkil edir. Onların bəzilərini nəzərdən keçirək: mənasını izah etmək üçün bəzən altay, tuva, xakas, şor dillə­ Aqaçcı Laylak rayonunda yaylaq, dərə, çay adlarım bil­ rinin materialları köməyimizə çatır. Belə toponimləri tədqi­ dirir. Toponimin əsasında qırğız dilinin cerqe-tal dialektində qatçılar cənubi Sibir yarımqatlı coğrafi adlar başlığı altında qeyd olunan “çayın iki hissəyə parçalanması”, “çay yatağı”, nəzərdən keçirmişlər. Qeyd edək ki, bu toponimlərin məna­ “dayaz və ya geniş dərə, ensiz vadi” mənalarını bildirən sım yerli qırğızlar ya heç başa düşmürlər, ya da aydınlaşdır­ aqaça sözü dayanır. maqda çətinlik çəkirlər. Xüsusən altay və tuva dili elementlə­ Tədqiqatçıların fikrincə, aqaça sözü altay dilində qa­ rinin izinin müşahidə olunduğu Cənubi Qırğız coğralı adla­ dınların danışığında işlənən aqaçı (hərfi mənası “bol su”) sö­ rının bəzilərinin linqvistik interpretasiyasına diqqət yetirək. zü ilə əlaqəlidir. Cənubi Qırğızıstandakı Aqaça, Aqaçakol to- Ajık. Ala-Bukin rayonunda şəhər, aşırım adıdır. Toponi­ m in əsasında cənubi sibir türk coğrafi termini olan və “dolay” Гельдыханов M. Местные географические термины Туркменистана, Автореф. канд. дисс., Баку, 1973, с. 15. mənasını bildirən aju sözü dayanır. Müqayisə göstərir ki, al­ ^ Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с.30. tay dilində aju - “dağ aşırımı”, “dağdan keçid”, tuva dilində Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана, Алма- ajıq - “dolay”, xakas dilində azıq - “dağ aşırımı”, şor dilində Ата, 1974, с 213.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 256 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 257 ^_Elçin_jaƏM M ƏDOy. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası n w sələlətbM yil^B aktjJO iy ajıq - “aşırım” mənasını ifadə edir.1 Aju termini toponim ki­ Altay və qırğız paralel toponimləri kifayət qədərdir. Bu mi Daşlıq Altay Muxtar Vilayətində işlənir: Aju dağı, Azu toponimlərin əmələ gəlməsində iştirak edən coğrafi terminlər xrebet. Digər hallarda coğrafi adlann tərkib hissəsi kimi təkcə haqqında danışılan dillər üçün deyil, digər türk dilləri çıxış edir. Belə bir vəziyyət Qazaxıstan toponimlərində də üçün də xarakterikdir. Toponimlərin belə paralel işlənməsi müşahidə olunur. Məsələn, Ası - çay və yaylaq adı, Asubulak qırğızların qədimdə məskunlaşdıqları yer haqqında fikir yü­ “aşınmda çay”. Qazax dilində də “aşırım”, “ağır aşırım” mə­ rütməyə imkan verir. Qırğızşünaslar artıq çoxdan müəyyən­ nalarını ifadə edir. Aşırım mənasını ifadə edən aşuu sözü ləşdirmişlər ki, Qırğızıstanın xeyli sayda coğrafi adları Altay­ qırğız toponimlərinin tərkibində fəal işlənərək toponimyarat- dan gəlmədir. Müq. et: Çuy adı Qırğızıstan və Altayda işlə­ mada iştirak edir: Məsələn: Aşuu-Ayrık, Kalmak-Aşuu, Tuş- nir. Eləcə də Kara-kujur, Boom, Kur kur oo, Korumdu, Kulun- Aşuu, Şar-Aşuu, Tuz-Aşuu və s. du vadisi və b. Kazanak. Batken rayonunda dağ adıdır. Kaznak, kazı- Altay toponimləri üzərində müşahidə və araşdırmalar nak, kazanak apelyativlərinə qırğız və tuva dillərində “cənazə aparan O.T.Molçanova qırğızların qədimdə Altayda yaşama­ dəfn olunan qəbrin yan çuxuru”, “xəzinə”, “komacıq”, “dax- ları barədə maraqlı fikrə gəlmişdir. O göstərir ki, 1896 Altay ma , pəyə , it damı mənalarında rast gəlinir. Tədqiqatçılar toponiminin 79-u qırğız və tuva dillərinin bazası əsasında cənubi Sibirdə işlənən apelyativləri qırğız mənşəli hesab edir­ etimoloji analiz edilir.1 Altay və qırğız toponimlərinin öyrə­ lər. Cənubi Qırğızıstan oronimi olan Kazanak ilk əvvəl dağm nilməsi qırğızların qədimdə Altay ərazisində məskunlaşdığı adı kimi işlənmişdir. Çünki adətən qırğızlar özlərinin qiymət­ zonanın sərhədlərini müəyyənləşdirməyə, onların Cənubi Si­ li əşyalarını məhz belə dağlarda gizlədirmişlər. Qeyd edək ki, birdən başlanan köç yolunu təyin etməyə kömək edir. Belə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında da Qazılıq dağı toponi­ tədqiqat qırğızların digər türk xalqları və Cənubi Sibirin baş­ mi tez-tez işlənmişdir. qa xalqları ilə qarşılıqlı dil əlaqələrinin səviyyəsini də xarak­ Tədqiqatçılar cənubi Sibir yanmqatlı qırğız toponim­ terizə edir. Beləliklə, Qırğızıstan toponimlərində cənubi Sibir lərinin bir qismini - Ajık, Ak-Suur, Kara-Suur, Beş-Belçir, qatlı qırğız toponimləri, xüsusən altay və tuva toponimləri ilə Boz-Belçir, Boru-Tokoy, Debqe, Juuka, Tasırkoy, Kajır, daha çox paralellik təşkil edir. Kajır-Çatı, Kajır-Jon, Toqotoy, İrum-Başı, Sını, Xaydarkan, Uyğur-özbək yanmqatlı qırğız toponimləri o qədər də ÇekeyŞ Sarı-Çekey, Şibeli coğrafi adlarını daha geniş şəkildə geniş öyrənilməmişdir. Uyğur mənşəli coğrafi adlar içəri­ nəzərdən keçirmişlər. sində daha çox etnotoponimlər üstünlük təşkil edir. Bunların da əsasında uyğur adı dayanır. Məsələn: Uyqur-Avat, Kaş- 1 Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980, с. 43. 2 Nümunələr üçün Ьах:Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного kaldak, Kaşkalak,Kaşkarçı, Tokçı, Talık. Kənəli. Алтая, 1979. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана, Алма- 'Молчанова О.Т.Топонимический словарь Г орного Алтая, 1979,c.22. Ата, 1974, с. 41. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 259 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 258 ___ Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Uyğur mənşəli digər qırğız adları oykonimlərdir ki, vaxtilə Şərqi Türküstandan köçən uyğurlar yeni ərazidə özləri Birinci istiqamətdə toponimlər həm qırğız, həm də ilə gətirdikləri adları işlətməyə başlamışlar. Cənubi Qırğızıs­ monqol dilində işlənir. Məsələn, monqolca “isti, yaxud mine­ tan ərazisində belə coğrafi adlara Kəpəkkay, Yançan/ZUyan- ral bulaq, çeşmə” mənalarını bildirən arşan sözü Şimali Qır­ çan, Çertik, Tepe-Korqan, Taş-Akur, Yar-Koton, Sarı-Kozon, ğızıstan ərazisində Araşan, Araşan-Bulak toponimlərində gö­ rünür. Monqol dilində “yamac, maillik, dağ ətəyi” mənaları­ Uç-Koton, Bulqandık, Uvam-Kuçe, Çanqet, Çanqet-Say1 və s. daxildir. nı bildirən bel sözü tez-tez Qırğızıstan toponimlərində işlənir. Orto-Bel, Ak-Bel, Ala-Bel, Kok-Bel, Кит-Bel, Bel-Başat, Özbək mənşəli qırğız toponimləri də sayca azdır. Cə­ nubi Qırğızıstan ərazisində rast gəlinən toponimlər bu baxım­ Buura-Bel və s. Monqolca Belçir sözü Qırğızıstanda Beş-Belçir, Boz- dan 1) əsasında qırğız və özbək dilləri üçün ümumi olan; Belçir adlarının tərkibində işlənir. Yol monqolca “böyük dağ” 2) əsası yalnız özbəkcə izah oluna bilən; 3) əsasında etno­ deməkdir. Qırğızıstan ərazisində Ak-Jol, Kır-Jol-Say, Kiçi- nimlər dayanan növlərə ayrılır. Ak-Jol, Jol-Çırak, Jol-Joy toponimlərində işlənir. Birinci qrup coğrafi adlarda bu cür özbək sözləri kom­ Sondok - “böyük olmayan, yarğanlı, gilli təpə” məna­ ponent kimi çıxış edir: kəttə - “böyük”, yanqi - “yeni”; yar - sında monqol dilində işlənir. Qırğızıstanda bu komponentli “yarğan, uçurum”, pəski, pəs - “aşağı”, qava - “geniş dərə” və Sandık, Jeti-Sandık, Çon-Sandık, Kiçi-Sandık toponimləri s. Məsələn: Kəttə-Taldık, Kəttə-Yar, Kəttə-Buura-Bel, Kəttə-Kum-Bel, Kotto-Ayırma-Say, Kəttə-Talpak-Say, Kəttə- mövcuddur. İkinci istiqamətdə toponimlər yalnız monqol mənşəlidir Taş-Say, Kəttə-Koş-Bulak, Kəttə-Karamık; Yanqi-Arık, Çu- və bu dilin bazasında aydınlaşdırıla bilir. Onlardan bəzilərini yanqi, Yanqi-Aval, Yarvan, Kəttə-Yar, Yar-Kışlak, Yar-Ko­ nəzərdən keçirək: Ak-Eçki, Eçki-Tor, Jaman-Eçki Narınski ton, Pəs-Kuçe, Pəski-Tolaykon, Pəs-Koro, Pəs-Məxəllə, Pəs- vilayətində, Talasda, Çuy vadisinin cənub hissəsində möv­ ki-Arık, Qava-Say, Qaba, Ozbok-Qava və s. cuddur. Göstərilən coğrafi adlardakı Eçki komponenti mon­ Cənubi Qırğızıstan ərazisində ərəb mənşəli coğrafi ad­ qolca “sıldırım, yalçın, dik, şaquli” mənalarını verən eqi sö­ lara da rast gəlinir. Belə adların sayı, təxminən, 77-yə çatır. Bu toponimlər fiziogen, antropogen obyektləri və eyni za­ zündəndir. Beləliklə, Eçki-Tor “şaquli dağ otlağı”, Jaman- manda, dini xarakter daşıyan sahələri əhatə edir. Eçki “yastı, düz” mənalarını ifadə edir. Maraqlıdır ki, Qırğızıstan toponimləri içərisində mon­ Alay - toponimindən bir neçə ad yaranmışdır. Alay qol mənşəli yer adlarına da rast gəlinir. Bu coğrafi adlar iki Tooloru - “Alay dağları”, Zaalay Kırka Toosu - “Zaalay dağ istiqamətdə sistem təşkil edir. silsiləsi”, Çon- Alay sovxozu, Alay rayonu və s. Alay vadisi haqqında az yazılmayıb. Hələ Mahmud

1 Nümunələr üçün Ьах:Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, Kaşğari öz lüğətində göstərirdi ki, Ala - Fərqanə vadisinə ya­ 1980, с,56.______xın yaylaq adıdır. Müasir tədqiqatçılardan E.Murzayev də Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 260 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 261 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Alay toponimi ilə bağlı araşdırma aparmışdır. O bu toponimin Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 yayıldığı geniş ərazini göstərərk Himalay, Nipalay coğrafi İlan -Bulak Ala-Bukin rayonunda çay adı. Eyni manda, adlan ilə müqayisə etmişdir. Hindistanda da tərkibində alay Frunze rayonunda İlan çayı da mövcuddur. Monqolca ulaan - elementinin açıq-aşkar göründüyü Anamalay və Nillamalay “qırmızı” deməkdir. Onda toponimin mənası “qırmızı sulu dağlan mövcuddur. Alay Sanskrit dilində “yaşayış yeri” mə­ bulaq” kimi qavranılır. Artıq bu tipli toponimlərə müəyyən nasını bildirir. Himalay sözü isə “qarlann yaşayış yeri” mə­ qədər rast gəlmişik. Qırğızıstanda Kızıl-Bulak, Kızıl-Suu to­ nasını bildirir.1 ponimlərində də birinci komponent predmetin rəngini ifadə E.Murzayevin bu fikirlərini müdafiə edən M.Melxeyev edir. İlan sözü ilə bağlı başqa bir fikir də irəli sürmək olar. və Xasanov da qeyd edirlər ki, alayya sözü Sanskrit dilində Belə ki, uul (an) monqol dilinə aid lüğətdə “dağ” kimi qeyd “ölkə, yer”mənalarmı bildirir.2 Sözü monqol dilində “geniş olunub.1 Ola bilər ki, İlan-Bulak “dağ çeşməsi”, yaxud “dağ düzənlik sahə” mənalarını daşıyan nalay sözü ilə müqayisə çayı” mənalarını bildirir. etmək olar. Qırğızıstan ərazisində mövcud olan toponimlərin bir Bordun jonu - Sovet rayonunda dağ adıdır. Toponim hissəsi də monqol mənşəli etnonimlərin bazası əsasında öz monqol dilində “qranit” mənasım verən borjin sözündəndir. izahını tapır. Belə toponimlərə bunları misal göstərmək olar: Qırğız forması olan Bordun Jonu adaptasiya nəticəsində ya­ Sarık-Moqol, Moqol, Manqıt, Kandı, Nayman, Jiyde-Nay- ranmışdır. Bunu sübut edən digər fakt odur ki, Bordun Jonu man, Kara-Nayman, Narayı-Nayman, Beş-Nayman və s. “tabaşirli dağ silsiləsi” mənasında qırğız dilində işlənməkdə­ Bu cür monqol-türk leksik paralelləri iki qrupa ayrılır. dir. Beləliklə,Bordun jonu - borjin (“qranit”) monqol sözü Onlardan bir qrupu daha qədim qatlardan bu dillərə keçib, əsasında izahım tapır. digər qrupu isə monqol və türk dilləri arasında yaranan Budalık - Alay rayonunda yaşayış məskənidir. Topo­ siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr nəticəsində sonralar nim monqol dilində “ibtidai insanın məskun olduğu yer, dü­ formalaşmışdır. şərgə, çaparxana” mənalarım bildirən buudal sözündən və Birinci qrupa aid toplanan materiallar içərisindəki coğ­ qədim türk affiksi olan -ık şəkilçisindən əmələ gəlmişdir. rafi terminlər həm monqol, həm də qırğız toponim yaradıcı­ Budalık - balaca düşərgə. Ola bilər ki, Budalık qədim türk lığında iştirak edir. İkinci qrup qırğız toponimləri sırf monqol mənşəlidir. Müqayisə üçün deyək ki, monqolca buudal -“dü­ mənşəlidir. Onlar monqol dilinin Orta Asiyada, xüsusən Qır­ şərgə, çaparxana”, qırğız dilində buydal - “bir qədər qalmaq, ğızıstanda yayılması ilə əlaqədar otaraq yaranmışlar. Bütöv­ yerləşmək” mənalarım ifadə edir. lükdə, qeyd etmək lazımdır ki, monqol-türk (qırğız) apelya- tivlərinin mövcud olması bu iki dilin qohumluğundan, ümu­ 1 Мурзаев Э.М. О происхождении географических названий - mi bir kökdən yaranmasından xəbər verir. Природа, İ956, с. 41. 2 Мельхеев M, Н. Географические имена, М., 1961, с. 7_____ 1 Монгольско-русский словарь, M., 1957, c. 466. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 262 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 263 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Tədqiqatçılar Qırğızıstan toponimləri sırasında rus, tun- qus-mancur qatının olduğunu da söyləyirlər. Məsələn, Ala- lər, karaimlər, krım tatarları türklər (osmanlı), noqaylar ya­ Buka, Bir-Suu, Bosoqo, Kuran, Jıpka, Konduk, Bosoqon-Bu- xından iştirak etmişlər. Krımın türk mənşəli toponimlərinin lak coğrafi adlan tunqus-mancur dillərinin bazası əsasında tərkibində oğuz və qıpçaq elementləri, eyni zamanda, ayrıca şərh edilir. Qırğızıstan toponimləri içərisində xeyli sayda qıpçaq qrupu dillərinin xüsusiyyətləri müşahidə olunur. Oğuz coğrafi adlar hələ də öz izahını tapmayıb. Məsələn, Pskem, elementləri ən çox türk (osmanlı), qıpçaq elementləri isə daha Toyalmış,Kasan-Say, Ura-Say, Şanik, Kerey-Suu, Korqon- çox noqay dili materialları çərçivəsində təmsil olunur.1 Krı­ Sanik, Yavazar-Say, Balek-Çal, Turdun, Çakar-Top, Çımkoy- mın türk mənşəli toponimlərinin, təxminən, 80%-i müxtəlif Too, Ozqur, Kara-Suran və s. vaxtlarda Krımda yaşamış və ya oradan keçmiş tayfaların Toponimlərin interpretasiyası həmin xalqlannın keç­ adından götürülmüşdür. Eyni mənşədən törənmiş belə toponimlər (tədqiqatçılar mişdə mövcud olmuş dil, tarixi, etnoqrafik, coğrafi əlaqələri­ nin mənzərəsini üzə çıxarır. Beləliklə, Qırğızıstan ərazisində belələrini genotoponim adlandırırlar - E.M.) Krım ərazisində mövcud olan toponimlərin analizi də əlaqələrin olduğunu bir yayılıb. Məs. Krımda Konrat komponentli 19, Kıpçaq kom- daha sübut edir. Xronoloji ardıcıllıqla bu bölgənin toponimlə­ ponentli 22, Kiyat komponentli 13 kənd adı mövcuddur. rində tədqiqatçılar yuxarıda qeyd etdiyimiz beş əsas qatı Krım toponimlərinin əsasında müəyyən qədər qıpçaq müəyyənləşdirmişlər: iran, türk, ərəb, monqol, rus. tayfa elementləri görünür. Nəzərə almalıyıq ki, bu tayfa ya­ Türk qatı hal-hazırda ən qədim dövrün hadisəsi hesab xın keçmişdə altaylann, başqırdların, qazaxların, qaraqalpaq- olunur və Qırğızıstan toponimlərinin əsas hissəsini təşkil ların, qırğızların, krım tatarlarının, noqaylarm, türkmənlərin, edir. özbəklərin və s. etnogenezində vacib rol oynayıb. İstisna ki­ İran qatı da qədim dövrlərlə bağlıdır. mi qeyd etmək olar ki, qıpçaq mənşəli bir-neçə ad yadcinsli Ərəb mənşəli toponimlərin sayı isə çox deyildir və əra­ etnik elementlərlə əlaqədar ola bilər. Əgər bu və ya digər bir zidə islamın yayılması nəticəsində əmələ gəlmişdir. genonim qıpçaq elementli iki və daha çox xalqın dilində təm­ Monqol mənşəli coğrafi adlar monqol və qırğızların ta­ sil olunursa, onda onun qədimliyindən danışmaq olar. Belə rixi-qohumluq əlaqələri nəticəsində yaranmışdır. Bu yaranma genonimlərdən Kokkoz, Kulan adlan, eyni zamanda, Ayu və sonralar monqol tayfalarının Orta Asiyaya, o cümlədən Qır­ Kuba komponentləri haqqında danışmaq olar. Şərqi Krımda ğızıstana axını zamanı davam etmişdir. Karabi dağ adı, olsun ki, bulqarlarla bağlıdır. Çünki Volqa Rus mənşəli coğrafi adlar isə XIX əsrin sonlarından tatarlarından bir qrupu Kara-Bi adlandırılıb. Oğuz-türkmən başlayaraq, Qırğızıstan ərazisində görünməyə başlayır. elementli coğrafi adlardan bəziləri isə (məsələn, Salqir) adə- Krım toponimlərinin formalaşmasında müxtəlif vaxt­ larda ayn-ayrı türk tayfaları (xalqları) - kumanlar, poloves- 'Исхакова Х.Ф.Огузско-Кыгтчакские соответствие в топонимии Крыма - в сб.Ономастика,Типология,Стратиграфия,М-,1983,с. 127. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 264 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 265 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 rin toponimlərinin öyrənilməsi qıpçaq qrupu türk dillərindən ümumiyyətlə, yüksəklikdə yerləşən şəhərləri Urqe adlandıra­ olan qaraqalpaqlann tarixinə işıq salır. lar. Sarı uyqurların Urqe toponimi də məhz belə bir məna da- Aral ətrafının müasir toponimləri içərisində çoxlu, sirri açılmamış coğrafi adlara rast gəlinir. Məsələn, Urqe Aral də­ ştyir.1 nizinin cənubunda “burun”. Rus variantında Urqa, qazax va­ Qaraqalpaq xalqının tarixi ilə bağlı digər toponimlər də riantında isə Urqi kimi məlumdur. (Karakoy soyqan və Alamesek) onların məskunlaşdıqları əra­ Urqe adının mənşəyi ilə bağlı belə bir xalq əfsanəsi zilər haqqında məlumat verir. Birbaşa qaraqalpaqlann tarixi mövcuddur: “İgid sultan Mahmudun qızı Ursulunu zorla Ril- və etnoqrafik münasibətlərini açıqlayan xeyli sayda toponim­ juy xanlığından qaçırır. Yolda birdən igid fikrə gedir: “Onun lər hələ də öz izahını gözləyir. Belə toponimlər izahı olunduq­ (yəni qızm) ölkəsi bədbəxtlik içərisində olduğu bir zamanda ca xalqm tarixinin qaranlıq səhifələri işıqlanır, digər xalqlarla qızı özümə arvad eləməyə dəyərmi?”. O, qızı çölün düzündə etnokulturoloji səviyyədə əlaqələrinin mənzərəsi yaranır. İza­ azad edir. Evə qayıtmağın onun üçün böyük bir təhqir oldu­ hata ehtiyacı olan Aralətrafı toponimlər kifayət qədərdir. ğunu bilən qız çöldə qalır və yaşayış yeri tikir, ətrafına da Məs.: Aral-Bay-Turuk, Naqaday, Karjau, Tokboy, Bayan, Tu- xeyli əhali toplayır. men, Tokuz, Taqay, Yanqi, Ay-Yetim, Aybay, Tay, Muqaltay, Həmin şəhər də onun adı ilə Ursuluu (Xursuluu) adla­ Saqdakbay, Boqra, Denik, Jayberi, Kuyaş, Marqa, Mınq, On- nır. Sonra isə Urqe şəklinə düşür. Hal-hazırda bu şəhər Aral qar, Sarqalı, Tanq, Sunak və s. dənizinin altındadır.1 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Urqe adı ilə bağlı xalq etimologiyası toponimin necə əmələ gəlməsinin elmi izahı deyil. Urqe adı əslində landşaf­ tın xarakteri ilə bağlıdır. Belə ki, Urqe yaylası dəniz səviyyə­ a)Azərbaycan dilində 1. Bayramov İ. Qərbi Azərbaycanın toponimlər sistemi, B., sindən 200-300 fut yuxanda yerləşir: Bu toponim və onun fo- 2005. netik variantlan Aralətrafı ərazilərdə, Orta və Mərkəzi Asi­ 2. Hacıyev T., Vəliyev K. Azərbaycan dili tarixi, Bakı, 1983. yada yeganə coğrafi ad deyil. Bu toponimə digər türkdilli və 3. Xəlilov B. Türkologiyaya giriş, Bakı, 2006. monqoldilli xalqlar arasında rast gəlinir. Məsələn, başqırdlar- 4. Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomalogiyası, Bakı, da yoxuşa ur, “yuxarı” urqe deyirlər.1 2 S.Malov isə bu toponi­ 1988. min sarı uyğurlarda da işləndiyini qeyd edir: “Monqollar, 5. Məmmədov E. Bəzi qıpçaq dillərində rəng və say kompo- nentli toponimlər -Tədqiqlər, Bakı, 2007, №1, səh. 117. 1 Бекбаулов У. Топонимы приаралья как источник для изучения истории каракалпакского народа - в сб.Ономастика Средней Азии, М., 1978,ст. 130 'М алов C. E. >1 !uk желтых уйгуров.Словарь и грамматика, Алма-Ата, 1957, 2 Башкирско-русский словарь, М., 1958, с. 588.______с. 133. ______======Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 269 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifi 268 Elçin MƏMMƏDOV\ Qıpçaq qrupu türk djllərində toponimlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 6. Zeynalov F. Türkologiyanın əsaslan, Bakı, 1981. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast. məsələləri, III cild, Bakı, 2012 b) rus dilində 20. Конкобаев К. Древнетюркская топонимия Южной Киргизии - в сб. Ономастика Средней Азии, Фрунзе, 7. Абдрахманов A.A. Отражение этнонимов в топони­ 1980. мике Казахстана - Всесоюзная конференция по топо­ нимике СССР, Л., 1965. 21. Конкобаев К.Топонимия Южной Киргизии, Фрунзе, 1980. 8. Башкирско - русский словарь, M., 1958. 22. Кононов А.Н.Семантика цветообозначений в тюрк­ 9. Бекбаулов У. Топонимы приаралья как источник для ских языках-в сб.Тюркологический сборник, М., 1978 изучения истории каракалпакского народа - в сб. 23. Кудайбергенов С. Числительные в составе Киргиз­ Ономастика, Средней Азии, М., 1978. ских топонимов - в сб. Ономастика Средней Азии, 10. Гельдыханов М. Местные географические термины Фрунзе, 1980. Туркменистана, АКД, Баку, 1973. %. Лезина И.Н. К вопросу о стратификации тюркских 11. Губаева С. С.Топонимические данные к этническому генотопонимов Крыма - в сб. Ономастика, Типоло­ составу и расселению каракалпаков Ферганской гия, стратиграфия, М., 1988. далины - в сб.Ономастика Средней Азии, Ф.,1980. !5. Магидавич И. Население. ~ Материалы по райони­ 12. Древнетюркский словарь, Л., 1969. рованию Средней Азии, Т., 1923. 13. Жадаров Ш. Лексические особенности ляйлякского 26. Малов С.Е-Язык желтых уйгуров. Словарь и грам­ говора киргизского языка, АКД, Ф, 1969. матика, Алма - Ата, 1957. 14. Жданко Т. А.Очерки исторической этнографии кара­ кал п ак о в^ ., 1950. 27. Мельхсев М.Н. Географические имена, М., 1961. 28. Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного 15. Исхакова X. Ф. Огузско-кыпчакские соответствие в Алтая, 1979. топонимии Крыма - в сб. Ономастика, Типология, стратиграфия, М., 1983. 29. Монгольско-русскйй словарь, М., 1957. 30. Мурзаев Э.М. Монгольские элементы в топонимии 16. Казахско-русский словарь, М., 1954. Киргизии, - В сб. Географические исследования в 17. Койчубаев Е. Краткий талковый словарь топонимов Киргизии, Фрунзе, 1970. Казахстана, Алма-Ата, 1974. 31. Мурзаев Э.М. Очерки топонимии, М, 1974. 18. Конкашпаев Г. К. Название «Алтай» - В сб. Геогра­ 32. Мурзаев Э.М. О происхождении географических фические науки, Алма-Ата, 1974. названий - природа, 1956. 19. Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий, Алма-Ата, 1963. 33. Мухамедова З.Б.Исследования по истории Туркмен­ ского языка XI-XIV вв А., 1973. 34. Попов А.И. Географические названия, М-Л., 1965. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 270 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 271 Elçin MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlər AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ■ —— I.I.—■-■-■-■U"" —I 35. Суперанская A.B.Общая теория имени собственного, Türk dillərinin tarvä-müqayisəU leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 M., 1973. Elnarə Nadir qtzı ƏLİYEVA 36. Умурзаков С.У. К исторической Топонимии Кирги­ filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dosent зии — в сб. Ономастика Средней Азии, М., 1978. , 37. Хромов А. Л. Очерки по топонимии и микротопони­ мии Таджикстана, Душанба, 1975. QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN 38. Юзбашев Р.М.Опыт исследования азербайджанских DİALEKT LEKSİKASI географических терминов, АКД, Баку, 1963. ilçilikdə “dil”, “dialekt”, “şivə”, “ləhcə” ter­ minləri müəyyən vaxtlarda mübahisə obyekti­ nə çevrilmişdir. Bu terminlərin sərhədləri də­ D qiq müəyyən olunmamışdır. “Dialekt” yunanca “danışıq, şivə” mənasını verir. K.F.Zaxarova, V.Q.Orlova, В.A. Serebrennikov ləhcə və şivə qrupları terminlərini işlədirlər. Hətta “dialekt” terminindən “şivələr məcmusu” kimi istifadə edənlər də vardır '. E.Əzizov yazır -.“'Dialekt dil mövcudluğunun ərazicə məhdud formasıdır. Başqa sözlə desək, dialekt ədəbi dilə qar­ şı dayanan ünsiyyət formasıdır. Buna görə də “dialekt” termi­ nini dilin dialekt bölünməsinin xüsusi vahidi mənasında işlət­ mək doğru deyil”1 2.Dialektologiyada bu məsələ ilə bağlı möv­ cud fikirləri təhlil edən tədqiqatçı dilin dialekt bölünməsinin əsas vahidi kimi ləhcə və şivələr qrupu terminlərinin işlədil- məsini təklif edir. Onu da əlavə edək ki, Türkiyə türkcəsində ləhcə terminindən müstəqil dillərə işarə məqsədilə istifadə olunur. D.İ.Edelman qeyd etmişdir ki, dil arealının dillərə və dialektlərə bölünməsində dünya dilçiləri aşağıdakı faktları nəzərə alırlar:“l.Bu lokal vahidin daşıyıcıları arasında qar-

1 Bax: E.Əzizov. Söz xəzinəsi. Bakı: Maarif, 1995, s.95. 2 Yenə orada, s. 96

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 272 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 273 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 şılıqlı anlaşmanın olub-olmaması (bu, tarixi-linqvistik səciyyə sında. Bu mənada dialekt yüksək dərəcəli dil vahidi kimi di­ daşıyır)-, 2. Fərqli dillərin birinin bazasında vahid yazılı və lin hissəsi, yaxud qolu hesab olunmur, əksinə, yaxın qohum ədəbi dil normasının olub-olmaması (bu faktor sosial-mədəni dialektlərin cəmi, etnik birliyin cəmi ola bilir. Bu anlamda xarakterlidir); 3. Bu lokal fərqli dil daşıyıcılarında etnik va­ dialekt onun tərkib hissəsi kimi, bu və ya digər kollektivə və hidliyin qəbul olunub-olunmaması”.Məsələn, əfqan dilinin öz onu dil vahidinə yeganə xidmət edən kimi dilə aid olmur, daxilində - aralarında fərqlənən dialektləri (puştu) vahid etnik burada dilin dialektindən deyil, xalqın, etnik qrupların, yaxud dərketmənin və vahid ədəbi dilin mövcudluğu prinsipi əsasın­ digər insan birliklərinin dialektindən danışmaq olar1. da eyni bir dilin dialektləri kimi təsnif olunur. A.Qurbanov bu məsələ ilə bağlı yazır:““Dialekf ’ dedik­ Ç.X.Bakayev bildirmişdir ki, bir-birindən çox uzaq, iki də müəyyən ərazi, sosial, peşə birliyində yaşayan əhalinin öz daxilində fərqlənən ədəbi dil ətrafında qruplaşan kürd dia­ məhdud danışıq variantı, bir-birinə yaxın olan bir neçə şivə­ lektləri daşıyıcılarmin sosial-etnik əlamətlərinə görə vahid nin məcmusu, ləhcə nəzərdə tutulur”2. Türk dilinin dialekto- kürd xalqına mənsub olub, vahid kürd dili adı altında birləşir­ logiyasında ağız “şivə” və dialekt terminindən istifadə olu­ lər. D.İ.Edelmanm fikrincə, “dil”, yaxud “dialekt” məsələsi­ nur, vahid termin problemi hələ həll olunmayıb. nin - probleminin həllində mübahisəli məqamlarda ənənəvi Krım-tatar dilçiliyində dialekt termini belə izah olunur: olaraq sosial qayda meyar götürülür1. O, həmçinin “dillər - “Dialekt - bəlli bir verdə (ərazidə) yaşayan, ya da bir ictimai dialektlər” termininin mövcudluğunu da vurğulamışdır. qrupa aid insanların dili. Dialektlərin bu növləri var: 1) icti­ Rus dialektologiyasında dialekt termini belə izah olu­ mai - jarqon və arqolar, 2) yerli - şivə və ləhcələr”3. Böyük nur: “Dialekt - bu, dilin fərqliliyidir, yerli əhalinin müəyyən əksəriyyət tərəfindən müstəqil dil hesab olunan qıpçaq qrupu ərazidə istifadə etdiyi vasitədir və vahid dil sistemi ilə xarak­ dilləri (eləcə də digər türk dilləri) İ.N. Berezin tərəfindən dia­ terizə olunur. Dialekt həmişə bütövü təqdim edir, daha geniş lekt adlandırılmışdır4. Əslində, İ.N.Berezinin dialekt adlan­ əhatə dairəsinə malikdir, buna görə də həmişə bir dialekt baş­ dırdığı hər bir dil özünün müstəqilliyi, normaları ilə seçilir. qasına qarşı durur”2. Bunlar öz daxilində dialektlərə bölünürlər. Dialekt isə ədəbi “Dialekt” termini D.Q.Tumaşeva tərəfindən 2 mənada dilə qarşı duran, onun formalaşmasında iştirak edən, dilin qə­ işlənir. Birincisi, vahid ümumxalq dili olmayan bu və ya di­ dim xüsusiyyətlərini qoruyan, məhəlli xarakterli ünsiyyət for­ gər dərəcədə tarixi-etnik qrupları, böyük olmayan etnik qrup­ masıdır. ları, yaxud kollektivləri adlandırmaq üçün dil vahidi məna- 1 Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. 1977.с.5 2 Qurbanov A. Ümumi diçilik. И cild. Bakı: Maarif, 1993, s.l 50 1 Эдельман Д.И. Проблема «язык» или «диалект» мри отсуствии письмен­ 2Эмирова A.M., Ганиева Э.С., Сейдаметова H.C. Кырымтатар тили тильшы- ности. На материале памирских языков//Лингвистическая география, диалек­ наслыкъ терминлсрининъ лугьаты.Симфереполь: Сонат, 2001. с. I I тология и история языка. Ереван, 1976, с. 87 4 Zeynalov F. Türkologiyanın əsaslan. Bakı: M aarif 1981 ,s. 59 2 Русская диалектология. Ред. Аванесова Р. ; Орлова В. М., 1964 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 275 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 274 Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Məlumdur ki, hələ tam müstəqillik əldə etməyən, nor­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 maları sabitləşməyən dillər də mövcuddur ki, bunlar “dillər- («Башкирские диалекты в их отношении к литературно­ dialektlər” adlanır. му языку») əsəri çap olunmuşdur1. Dialekt öz daxilində ləhcə və şivələri ehtiva edir. Şivə 1954-cü ildə aparılan dialektoloji ekspedisiyalar zamanı isə ləhcənin tərkib hissəsidir. Qıpçaq qrupu türk dillərinin Başqırdıstanın qərb rayonları tədqiq olunmuş, 1958-ci ildə tədqiqatçıları da digərləri kimi, bu anlayışları ifadə etmək isə bu respublikanın cənub və cənub-şərq rayon şivələri araş­ üçün vahid termindən istifadə etməmişlər. Məsələn, əgər baş- dırılmış və bunların nəticəsi kimi “Başqırd dialektologiyası qırd dilinin şərq ləhcəsindən bəhs edərkən N.K.Dmitriyev məcmuəsi” dərc olunmuşdur. 1959-cu ildəki ekspedisiyanın dialekt terminindən istifadə edirsə, N.X.Maksutova gah dia­ tərkibinə artıq Başqırdıstan Dövlət Universitetinin təmsilçilə­ lekt, gah da şivə terminini işlətmişdir. N.V.Radlov başqırd ri də daxil idi* 2. dilinin ‘iəhcələrf’ndən, C.Q.Kiyekbayev “şivələri”ndən söz M.Kulayev başqırq dilinin ilk tədqiqatçısıdır. Başqırd açmışlar. N.A.Baskakov da tatarlardan bəhs edərkən onların dilinin dialekt xüsusiyyətləri haqqında ilk əsaslı məlumat isə ünsiyyət forması kimi gah dil, gah dialekt, gah da ləhcə ter­ A.Q.Bessonov tərəfindən verilmişdir. Başqırd dili dialektlə­ minindən istifadə etmişdir. N.A.Baskakovun təsnifatına əsa­ rinin təsnifi ilə bağlı ilk cəhd də məhz A.Q.Bessonova məx­ sən qıpçaq qrupu türk dillərinə qumuq, karaim, qaraçay-bal- susdur. O, başqırd dilini “dağ” və “çəmən” olmaqla iki dia- kar, Krım-tatar (l.Qıpçaq-poloves yarımqrupu); tatar, başqırd lektə ayırmışdır. Cəm şəkilçisinin formalaşmasında bu fərq (2.Qıpçaq-bulqar yarımqrupu); noqay, qaraqalpaq, qazax (3. nəzərə alınmışdır.3 S.F.Mirjanovun tədqiqlərindən məlum Qıpçaq-noqay yarımqrupu); qırğız, Altay (4. Qırğız-qıpçaq olur ki, müasir başqırd ədəbi dilinin əsasında iki dialekt du­ yarımqrupu) dilləri daxildir. Bu dillərin hər biri özünəməxsus rur: şərq (əvvəllər kuvakan) və daha çox milli ədəbi dilin əla­ dialekt zənginliyinə görə fərqlənir. Bu dialektlərin öyrənil- mətlərini özündə əks etdirən cənub (keçmiş yurmatın)*. məsi:tədqiqi və təsnifı XX əsrin əvvəllərindən başlanır. N.Maksyutova da S.F.Mirjanov kimi bu dili iki dialektə böl­ §1.Başqırd dili dialektologiyası. müşdür: şərq (kuvakan) və cənub (yurmatın). O, şərq dialek- Başqırd dili dialektlərinin öyrənilməsi XX əsrin 30-cu tinə 5 müstəqil şivə aid etmişdir: əy, arğayaş, meyəs, halyot illərindən başlamışdır. 1928-ci ildə N.K.Dmitriyevin rəhbər­ (salyut), kızıl. liyi ilə SSRİ EA-nın Başqırdıstana ilk ekspedisiyası olub. 1950-ci illərə qədər olan ekspedisiyalar daha çox prak­ 'Ишбулатов H.X (Уфа)/. Вопросы диалектологии тюркских языков. Т.Ш.Каку, tiki səciyyə daşıyıb. Bu dialektlərin ardıcıl və mükəmməl öy­ Изд.АН Лз. ССР, 1963, с.238-244 2 Гарипов Т.М. Башкирская диалектология, современное состояние и ближай­ rənilməsi isə XX əsrin 50-ci illərindən sonra başlayıb. шие перспективы./Вопросы диалектологии тюркских языков. Т. Н, Баку. Изд. 1955-ci ildə N.K.Dmitriyevin redaktəsi ilə Q.Q. Baişe- АН Аз. ССР, 1960, с.219-221 vin “Başqırd dialektləri və onların ədəbi dilə münasibəti” 3Максютова Н.Х.Формирование и современное состояние г оворов восточного диалекта башкирского языка(сравнительное исследование).АДД,Баку,1980. '’Миржанова С.Ф.Южный диалект башкирского языка.М., Наука, 1979, 272 с. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 276 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 277 _ E ln a r ə N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialeht leksikası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəlileksikologiyasunəsələlərijnc^B ah^O ^___ Başqırd dilinin şərq dialekti mürəkkəb tarixi formalaş­ ma prosesi keçmişdir. O, türk, fın-uqor və monqol dili şivələ­ və qərb, yaxud şimal-qərb. Bu təsnifatı N.N. Poppe dəstəklə­ ri ilə bir çox ümumi cəhətlərə malikdir, bunlar leksik, fone- mişdir. N.Poppe bu dili 3 dialektə ayırmışdır: 1) dağ, şimal tik, morfoloji xüsusiyyətlərlə təsdiqlənir. Sonralar C.Q.Ki- və cənub; 2) çöl və linqvistik arealın cənub-qərb və mərkəzi yekbayev qeyd etmişdir ki, başqırd dilinin şərq şivələri öz hissələri, 3) şimal-qərb. T.Q. Baişev morfoloji əlamətlərinə dialekt xüsusiyyətlərini daha qabarıq qoruyub saxlamışdır. görə üç dialekt ayırmışdır: şərq, cənub və qərb. Fonetik əla­ Belə ki, onlar müstəqil inkişaf etmiş və başqırd dilinin digər mətlərinə görə o, dialektə aidiyyatı olmayan 7 ləhcə (şivə) şivələrinin təmsilçiləri ilə sıx əlaqədə olmamışlar. ayırmış və fonetik əlamətlərinə görə onlara ad vermişdir. S.F. 50-ci illərin əvvəllərində T.Q.Baişev başqırd dilini üç Mirjanovun fikrincə, T.Q.Baişev başqırd dilinin əsas ^şivələ­ dialektə ayırmışdır: şərq, cənub, qərb. Təxminən eyni vaxtda rini və onun dialektlərini düzgün müəyyənləşdirmişdir . S.Q.Kiyekbayev 2 dialekt ayırmışdir:cənu£* və şimal-şərq. S.Q.Kiyekbayev, N.X.İsbulatov və N.X.Maksyutova Başqırd dili dialektlərinin qruplaşdırılmasına kompleks mü­ başqırd dilində 2 dialekt bərpa etmişlər: cənub və şərq; şimal- nasibət N.X.İşbulatova məxsusdur.1 qərb dialektinə ara şivə (keçid-E. Ə.) kimi baxmışlar. Cənub dialektinin müxtəlif şivələrinə aid T.Q.Baişev, Ərazi-coğrafi, daha dəqiq desək, hidronim prinsipi əsa­ X.Q.Yusipov, S.F.Mirjanov, N.X.Maksyutov, U.M. YariHin, sında, həmçinin ayrı-ayrı fonetik, morfoloji, leksik təzahür R.Q.Aznaqulov, U.F.Naderqulov və başqalarının monoqrafi­ əsasında S.Q.Kiyekbayev cənub dialektini iks-yumşatır, -ka- ya və məqalələrinin olmasına baxmayaraq, bu dialekt əhatəli raidel, orta başqırd (yaxud orta), ziqan və şimal-qərb şivə­ monoqrafik tədqiq olunmamışdır. Müqayisəli material kimi lərinə bölür. Şərq dialekti onun tərəfindən aysk-yauk (indiki ikicildlik “Başqırd şivələri lüğəti” (1967,1970) çap olunmuş­ aysk və miassk), kızıl-sakmar, arqayaş və sinar-Karabulak dur . Ümumiyyətlə, cənub qrupu sistemində 3 böyük şivə ay­ (indiki salyul) şivələrinə bölünür. Sonralar o, ziqan şivəsini rılır: iksakmar, orta və dyom. Bu dialekt müxtəlif adlarda orta şivəyə daxil etmiş, şimal-qərb, yaxud Karaidel adlandır­ qeydə alınmışdır: yurmatın, çöl - Orenburq başqırdlarının dığı şivəni isə cənub dialektinin tərkibindən çıxarmışdır. C.Q.Kiyekbayevin təsnifatını dəstəkləyən N.X.İşbııla- ləhcəsi, çəmən Ufa başqırdlarının ləhcəsi (Bessonov, 1881), tov bəzi şivə adlarının ərazi baxımdan yerləşməsini və onla­ çöl-çəmən ləhcəsi (Radlov, 1882). Başqırdıstanın 54 rayo­ nundan 24-nü cənub dialekti əhatə edir3. rın yayılması arasındakı uyğunluğu izləmiş və dəqiqləşdir­ mişdir. N.X.İşbulatov da C.Q.Kiyekbayev kimi iki böyük K.Z.Axmerov,T.Q.Baişev, A.A.Yuldaşev, T.M.Qaripov şivəni (aussk və miassk) birləşdirmişdir. S.F.Mirjanovun fik­ və başqaları başqırd dilini 3 dialektə ayırmışlar: cənub, şərq rincə, bunu düzgün hesab etmək o lm a z2. * N.X.Maksyutov şərq

Миржанова С.Ф.Южный диалект башкирского языка.М., Наука, 1979, с.5. 2 Yenə orada. 1 Миржанова С.Ф.Южный диалект башкирского языка.М., Наука. 1979, с. 13 3 Yenə orada, s.6 2 Yenə orada, s. 1 4 ______

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 278 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 279 Elnara Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,lil c.,Bakı, 2012 dialektini beş şivəyə ayırır: ayssk, miassk, arqayaş, salyut, kızıl; cənub dialektini ik-sakmar,orta, dyom, karaidel, şimal- larında (Tomsk, Bqrabin, Tümən, Tobolsk və s.) yaşayan ta­ şərq şivələrinə bölür. tarların ədəbi dili və danışıq dilidir. Şimal-qərb şivəsi öz dialekt əlamətlərinə görə, başqırd N.Baskakov tatar danışıq dilini üç əsas dialektə bölür: dilinin 2 fərqli dialektidir. S.F.Mirjanov onu cənub dialekti 1) Mərkəzi, yaxud orta Volqaboyu tatarlarının (Tatarıstanın şivələr sistemindən çıxarmışdır. Belə olan halda, cənub dia- əksər əhalisinin, həmçinin Kazan tatarlarının) dialektidir. lektinin tərkibinə 3 iri məhəlli şivə daxildir: ik-sakmar, orta 2) Qərb, yaxud mişar dialekti. Tatarıstan Respublikasından və dyom1. kənarda: Qorki, Tambov, Voronej, Ryazan, Penzen, Ul­ Orenburq (Aşağı-Sakmar,Toksuran), Kuybışev (İrqiz yanov, Kuybışev, Saratov, Orenburq vilayətlərində, həm­ zonası) və Saratov (Kamelik zonası) vilayətlərindəki başqırd- çinin Mordov və Başqırdıstan Muxtar respublikalarında ların danışıq dili müstəqil məhəlli şivə yaratmır. Tarixi plan­ yaşayanların dialektidir. da Orenburq, Kuybışev və Saratov başqırdları Cənubi və 3) Şərq, yaxud Sibir tatarlarının (turin, barabin, tom, tümən, Mərkəzi Başqırdıstandakı başqırdlarm indiyə qədər “olo- işim, yalutorov, irtış, tobol, tar və s.) dialekti. yort”, yaxud “Olostan” adlandırılan fərqli tayfaların nəslin- 3 əsas dialektdən başqa, qarışıq ləhcələr də mövcuddur: dəndir. Göstərilən qrupların dili, hətta ayrı-ayrı kəndlərin sər­ 1. Astraxan tatarlarının ləhcəsi (Volqanın aşağı axan bo­ hədlərində qarışıqdır və onlar başqırdlarm əvvəllər danışdıq­ yunca yerləşən - əvvəllər yurtov və kundurov tatarlarına ları xüsusiyyətləri əks etdirirlər. Beləliklə, Kuybışev (İrqiz bölünən əhalinin ləhcəsi). Cəmi 43 min nəfər. zonası), Orenburq başqırdlarının dili (İk-Sakmar şivəsi istisna 2. Kasimov tatarlarının - Ryazan quberniyasının Kasimov olunmaqla), tok zonası şivəsinə yaxındır. Saratov(Kamelik və digər rayonlarında yaşayan əhalinin ləhcəsi. Cəmi 5 zonası) və tok başqırdlarının dili dyom şivəsinin xüsusiyyət­ min nəfər. lərini əks etdirir. Bununla yanaşı, bu başqırdlarm dilində cə­ 3. Teptyarların - Perm, yaxud Qlazov, Başqırdıstan tatar­ nub dialektinin 3 şivəsinin xüsusiyyətləri müşahidə olunur* 2. larının ləhcəsi. 4. Ural-tatar, həmçinin naqaybakların ləhcəsi1. Qeyd edək ki, S.Mirjanov cənub şivələrinin fonetik, leksik, İlk öyrənilən dialektlərdən biri mişar dialekti olmuşdur. qrammatik xüsusiyyətlərini öz monoqrafiyasında geniş araş­ Mişar dialektinin materialları Ryazan, Tambov, Qorki, Pen­ dırmış və bütün özəllikləri ilə təqdim etmişdir. za, Ulyanov, Saratov, Kuybışev, Volqoqrad, Orenburq vila­ §2. Tatar dili dialektologiyası yəti, Mordva, Çuvaş, Tatarıstan, Başqırdıstan Muxtar respub­ Tatar dili əsasən Tatarıstan Muxtar Respublikasında, likalarından toplanmışdır2. həmçinin digər qonşu vilayətlərdə və Sibirin müxtəlif rayon-

' Баскаков H.A Тюркские языки. Москва, I960, s.158-160 1 Миржанова С.Ф.Южный диалект башкирского языка.М.,Наука, 1979, с. 15 2 Махмутова Л.Т. Опыт исследования тюркских диалектов татарского языка.Москва: 2 Yenə orada, s.16______Наука, 1978,сЛ8______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 280 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 281 Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikast AMEA l.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,Ш c.,Bakı, 2012 Ötən əsrin 80-ci illərində Kazan və Simbirsk quberniya­ larının Sivil Buin qəzasının mişar şivələri diqqət mərkəzində RSFSR-in iri şəhərlərində (Moskva və Leninqrad istisna olmuşdur. Bu dövrdə N.İ.Zolotnitski, V.A.Kazanov, E.A.Ma- olunmaqla) yaşayırlar. Mişarların yerləşməsinin ilk dövrlərindən (XVI) əsr iki lovun əsərləri meydana çıxmışdır ki, burada daha çox fonetik tip şivə mövcud idi: [çjlaşan (чокай) və [Ajlaşan (цокай). II xüsusiyyətlər nəzərə alınıb1. A.Q.Bessonov, N.F.Katanov, qrupa indiki dövrdə aşağıdakı şivələr aiddir: serqaç şivəsi V.V.Radlov, Q.Axmarov, S.Y.Malov kimi tədqiqatçılar mi­ (Qorki vilayətinin rayonlarında yayılıb), drojyan (Tatar Mux­ şar dialektlərini qohum türk dilləri ilə müqayisəli öyrənmiş­ tar Respublikasının Drojyan və Buin rayonlarında, Çuvaş lər. N.F.Katanov belə nəticəyə gəlir ki, “mişar ləhcəsi Kazan- MR-da; Batıryev və Kanav rayonlarında; Zakamya rayonla­ tatar, Ufa-tatar və teptyarlardan fonetik baxımdan fərqlənir, rında və Kuybışev vilayətində, ona yaxın Melekes-Ulyanov morfoloji baxımdan isə onlara yaxındır”* 2. vilayətinin şimal rayonlarında, Başkibaşev-Başqırdıstan MR- XX əsrin 20-ci illərində tatar dialektləriniıı öyrənilməsi­ mn Karaidel rayonlarında yaşayırlar1. Tatar dilinin müasir nə yenidən maraq artmışdır3. 40-50-ci illərdə R.A.Xakimo- dövrdə orta, qərb və şərq qruplarına bölünməsi 1947-ci ildə vun rəhbərliyi ilə mişar şivələrinin tədqiqi sahəsində ekspe­ L.Z.Zalyanın tatar dialektologiyası ilə bağlı dərsliyi çıxandan disiyalar başlayır.4 sonra elmdə çox işlənmişdir. XX əsrin 50-ci illərindən tatar dialektlərinin öyrənilmə­ D.Q.Tumaşevanm qeydlərinə görə, tatar dilinin orta sinin yeni dövrü başlayır. Bu dövrdən dilçilik coğrafiyası me­ todu ilə tədqiqat davam edir.5. dialekti Tatarıstan MR və Başqırdıstan MR ərazisində, qərb dialekti Qorki, Ulyanov, Penza, Saratov, Kuybışev və digər Tatar dilinin mişar dialektinin daşıyıcıları Rusiyanın vi­ layət və muxtar respublikalarında yaşayırlar. Mişar kəndləri vilayətlərdə, şərq qrupu dialektinin daşıyıcıları Tümən, Omsk kompakt halda Qorki, Penza, Ulyanov vilayətlərində, Tatar, və Novosibirsk vilayətlərində yaşayanlardır. Bu şəkildə tatar Mordva, Çuvaş və Başqırdıstan Muxtar respublikalarında ya­ dilinin şərq dialekti kimi Qərbi Sibir tatarlarının ləhcəsi nə­ yılmışdır. Müqayisədə çox olmayan qruplar Kuybışev, Sara­ zərdə tutulur. Qərbi Sibir tatar dialekti eynicinsli deyildir2. tov, Volqoqrad və Orenburq vilayətlərində yerləşmişlər. Sibir tatarlarının dilinin öyrənilməsi 3 dövrə bölünür: Bundan başqa, mişarların bir hissəsi Orta Asiya respub­ I dövr Radlova qodərki dövrdür. Bu, avropalıların Si­ likalarında, Qafqaz, Stavropol, Sibir, Pribaltika (Tallin və s.), birdəki türk dillərinin öyrənilməsi və tanışlığı missiyası ilə əlaqədardır. Bu dövrə tarixi əsərlərdə əhatə olunan Sibir dia- ' Махмутова Л.Т, Опыт исследования тюркских диалектов татарского языка.Москва: Наука, 1978,s.18 2 Yenə ovada, s. 20 1 P. А. Шакирова. Говор татар Краснооктябрьского района Горьковской ’Дж. Валидм. О диалектах казанского языка. области. Автореф.канд. дисс. фил. н. Москва, 1950. с. 17 4 Р А.Шакирова, Говор татар Краснооктябрьского района Горьковской области. 2 Тумашева Д.Г. Восточный диалект татарского языка и его отношение к та­ Автореф.канд. тсс. фил. н. Москва, 1950 тарскому литературному языку и другим его диалектам./ Вопросы диалекто­ 5 Yenə orada.,s.26-28 логии тюркских языков.Казан. 1960, s.45 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 282 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 283 AMEA İ. N asimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnara Nadir qizi Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dilhrinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 lektinə aid materialların toplanması və s. daxildir. Sibirdəki Müasir dövrdə tatar dilinin öyrənilməsi ilə bağlı 2 is­ tatar dialektlərinin öyrənilməsi ilk olaraq V.V. Radlova tapşı­ tiqamət mövcuddur: rılmışdır. Sibir-tatar dialektlərinin ilk elmi təsnifi də V.V. Birincisi ona əsaslanır ki, Qərbi Sibir tatarları tatar dili­ Radlova məxsusdur. Onun çap olunmuş əsərləri sonrakı illər­ nin Şərq dialektinin daşıyıcıları sayılır. Bu halda dialekt tatar də çoxlu türkoloji tədqiqatlara əsas olmuşdur. N.F.Katanov ədəbi dilinin normasına uyğunlaşaraq öyrənilir. da Sibir sahəsindəki əsərlərini onun əsasında hazırlamışdır. Digər istiqamətə görə, ləhcələr tatar, yaxud hansısa türk N.F.Katanov V.A.Boqoroditski tərəfindən məşhurlaşmışdır.1 dili ilə əlaqədə öyrənilmir. II dövr Sibir-tatar dialektlərinin ümumtürkoloji fonda I konsepsiyanın tərəfdarları arasında fikir yekdilliyi öyrənilməsi ilə səciyyələnir. Bu dövrə V.A.Boqoroditskinin yoxdur. Bəziləri şərq dialektinə barabin və Tomsk tatar ləh­ də əsərləri daxildir. N.Katanovun konsepsiyasında yer tutan cələrini aid edirlər (S.Amirov, L.Zalya), digərləri (Q. Axa- Sibir-tatar ləhcəsinin təsnifatı V.A.Boqorodistki tərəfindən tov) Tobol-İrtış hövzəsi ilə onun ərazisini məhdudlaşdırırlar1. fonetik tədqiqatlarda verilmişdir. V.V.Radlov turalın, kyurdak, tobol-tümen, barabin dia- III dövr Tatarıstandakı dialektologiya elminin dirçəl­ lektlərini qazax, qırğız, qaraqalpaq və s. dillərlə bir sıraya məsi və inkişafı ilə bağlıdır. Sibir-tatar dili xüsusiyyətlərinin qoymuşdur. Müasir tatar dialektologiyasında Sibir tatarlarına ifadəsi üçün L.Z.Zalya tərəfindən ilk dəfə 1938-ci ildə “Tatar aid olan bütün dialekt vahidləri tatar dilinin şərq şivəsi hesab dilinin şərq dialekti” termini işlədilmişdir. Həmçinin “Dialek- olunur. L.Zalya 6 şivə ayırmışdır: tümen, tobol, tevriz, tar, toloji lüğəf’in 1 cildi çap olunmuşdur. barabin və tomsk. 1950-ci illərdə Sibirin tatar dialektlərinin öyrənilməsinə Belə bir nəzəriyyə vardır: Şərq dialekti ərazisində şivə­ Leninqrad və Moskva Dövlət Universitetləri, Tomsk Dövlət lərin mövcudluğunun inkarı. Digər bir nəzəriyyə də mövcud­ Pedaqoji İnstitutu, 1956-cı ildə Kazan, 1958-ci ildə Tobolsk dur: mövcud dialektləri (xüsusən barabin və tomsk kimi) Pedaqoji İnstitutu qoşulur1 2. Bu sahədə L.B.Dmitriyev, D.Q. müstəqil dil saymaq. Sibir tatarlarının ərazi və etnik baxım­ Tumaşeva, M.A. Abduraxmanov, Q.Axatov, Q.F.Sattarov da dan qarışdırılması mövcud ərazidə dil və dialekt bölünməsin­ məşğul olmuşlar. Vaxtilə S.Əmirovun topladığı materialları də də öz əksini tapıb. Barabin tatar, çulım tatar, tomsk tatar L.Z.Zalya “Tatar dilinin dialektologiyasf’nm tərtibində istifa­ dili, tümen tatar dili və s. termin yaranmışdır. Digər tərəfdən, də olunmuşdur3. dialekt (kurdak, turalin, tobolo-tümen, və barabin dialekti - V.V.Radlovun bölgüsü) və şivə (tümen, tobol, barabin, tomsk və s. şivələr - S.Amirov və L.Zalyanın bölgüsü) termini iş- 1 Тумашева Д.Г.Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного исследования. Изд. Казанского Университета. 1977, s.8 2 Yenə orada, s.10 1 Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного 3 Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар отношении к татарскому исследования. Изд. Казанского Университета. 1977, s.10______и другим тюркским языкам.Автореф. Москва, 1969, 50 c.,s.6______Qıpçaq qrupu türk dillarinin leksikası, sahifa 285 Qıpçaq qrupu türk dillarinin leksikası, sahifa 284 E!nar ə N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası ЛМЕА İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakt, 2012 lədilir1. D.Q.Tumaşeva qeyd edir ki, tatar dilində üç iri ərazi- etnik qrup var: tobolo-irtış, barabin və tom, həmçinin 3 dia­ əks etdirən 3 hissədən ibarətdir. Bu iş Q.Bakinovun rəhbər­ lekt mövcuddur, onları ifadə üçün eyni termindən istifadə liyi və tərtib etdiyi proqram əsasında həyata keçirilmiş, mate­ olunur. Göründüyü kimi, burada da dil, dialekt və şivə ter­ riallar Qırğızıstan, Özbəkistan və Tacikistanda yaşayan qırğız minləri mübahisəli əks olunmuşdur. əhalisindən toplanmışdır. Qırğız dialektlərinin öyrənilməsi D.Q.Tumaşeva bildirir ki, Sibir-tatar dialektləri tarixi tarixini 3 dövrə bölmək olar: 1) 1927-ci ildən 1950-ci ilə qədər; inkişaf prosesində tatar milli dili ilə birləşmiş və onun dialekt 2) 1950-ci ildən 1962-ci ilə qədər; sisteminə daxil olmuşdur, inkişafın müasir mərhələsində on­ 3) 1962-ci ildən bu günə qədər. lar haqqında tatar dilinin dialekti şəklində danışmaq olar. Bu Dialektlərin coğrafi-dilçilik metodu ilə öyrənilməsi III halda dialekt termini dilin bir hissəsi kimi öz adi mənasında dövrə aiddir. İlk iki mərhələ dialekt və şivələrin dialektoloji işlənir2. öyrənilməsi dövrüdür. III mərhələ isə izoqlosların, həmçinin § 3. Qırğız dili dialektologiyası ayrı-ayrı dialekt və şivələrin məxsusi fərqli əlamətlərinin və Qırğız dili dialektlərinin öyrənilməsi 1923-24-cü illər­ dilin funksionallaşması ərazisində onların yayılması sərhədi­ dən başlanmışdır. 1938-ci ildə İ.A.Batmanovun “Qırğız dili­ nin təzahürünə xidmət edən diaiektoqrafik mərhələdir1. nin şimal dialektləri” (Frunze, 1938), bir qədər sonra J.Şükü­ Dialektlərin təsnifatında qırğızşünaslar arasında yekdil rovun “Altay şivəsinə aid materiallar”, B.M.Yunusaliyevin fikir yoxdur. Bəziləri Cənubi Qırğızıstan ərazisini iki dialektə “Qırğız dialektologiyası” (1971), “Qırğız dialektlərinin öyrə­ nilməsinin nəticələri” (Труды МЯЛИ АН вып.У1,1956) kimi ayırırlar: etnik prinsipə əsaslanaraq içkilik və qeyri-içkilik. tədqiqatlar yarandı. Bu dilin tədqiqatçıları sırasına Q.Bakino- Şimali Qırğızıstanı isə ərazi prinsipinə əsaslanaraq şimal dia­ va, E.Abdullayev, T.Axmatov, K.Bakeyev, Ş.Japarov, J.Ju- lekti kimi təsnif etmişlər (Bu məqamda müəllif Yunusaliye- maliyev, A.Ormonbıkova, N.Beyşekeyeva, L.Ormonbekova, vin 1956, 1962, 1971-ci illərdəki təsnifatını nümunə kimi xa­ B.Oruzbayeva və b. daxildir. Qırğız dilinin dialekt və şivələ­ tırladır). rinin coğrafi linqvistik metodla öyrənilməsi qırğız dilçiliyi ta­ Digər təsnifata görə, respublika ərazisində 2 dialekt ya­ rixində ilk dəfə aparılır, qırğız dialektologiyasının inkişafında yılmışdır: Cənubi Qırğızıstanda cənub, Şimali Qırğızıstanda yeni mərhələ sayılır. şimal. Bu bölgü Q.Bakinovanın bildirdiyinə görə, Batmanov, Qırğız dilinin dialektoloji atlası 1970-73-cü illərdə tər­ Yudaxin, Sartbayev, Bakinova, Axmatov, Abdullayev və b. tib olunmuşdur. Bu atlas fonetika, leksika və qrammatikanı tərəfindən ərazi prinsipi əsasında aparılmışdır. Materialların areal tədqiqi ərazi prinsipinin düzgünlüyünü təsdiqlədi. Bu, 1 Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного ис­ следования. Изд. Казанского Университета. 1977, s.27 1 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном освещении. " Yenə orada, с..5 Фрунзе, Илим, 1990,с.4 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 286 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 287 iElnara Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA /.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tnrixi-mii q ay i səli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 Özbəkistan və Tacikistan qırğızlarının dil xüsusiyyətlərinə aiddir1. Ayrı-ayrı Sibir xalqlarına aid lüğətlər tərtib etmiş Q. § 4. Altay dili dialektologiyası Qmelin, həmçinin E.Laksman Sibirə son səyahətləri zamanı Altay dili dialektlərindən materiallar 1934, 1939, d a h a karakas(tofalar) ləhcəsini öyrənmişlər.V.M.Verbitskinin “Al­ çox isə 1941, 1942-ci illərdə Altaya səyahət zamanı toplan­ tay və aladağ ləhcəsinin lüğəti” («Словарь алтайского и mışdır. Konkret dialektlərin fonetik, leksik və qrammatik x ü ­ аладагского наречий») hələ də öz elmi əhəmiyyətini itirmə­ susiyyətləri ilə bağlı materiallar, 1942-49-cu illərdə M oskva mişdir. Bu lüğət həm də dialektoloji səciyyə daşıyır. A.S.Kumandin və P.P.Tıdıkovun hazırladıqları lüğətlər Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Oyrot (sonralar Altay ~ E. Ə li­ yeva) şöbəsinin tələbələri tərəfindən yazılmışdır. Nəhayət, də əhəmiyyətlidir. V.A.Boqorodiskinin “Digər türk dilləri ilə müqayisədə yeni mətnlər və materiallar 1952-ci ildə Dağlıq Altayın şimal tatar dilçiliyinə giriş” (Введение в татарское языкознание в rayonlarına böyük olmayan ekspedisiyalar zamanı yazılmış­ dır. связи с другими тюркскими языками, 1934) kitabında al- Altay dilinin şimal dialekti, o cümlədən Tuva dialekti tay dialektləri təsnif olunmuşdur1. ilə bağlı materiallar: bəzi mətnlər və kiçik təsvirləri V.Ver- Altay dialektiərinin tədqiqi Altay dili və qohum dillərlə bitskinin “Altayın yadelliləri” (Алтайские инородцы. 1983) etnik və linqvistik əlaqəsinin öyrənilməsi baxımından əhə­ kitabında görmək olar. Daha dəqiq, lakin qısa mətn yazılan miyyətlidir. Altay dili Dağlıq Altay Muxtar vilayətinin Altay və Tuva dialektinin fonetikası ilə bağlı bəzi məlumatlar V.V. ölkəsində yaşayan Altay xalqlarının ədəbi dilidir. Altay dili Radlovun “Şimali türk tayfalarının ədəbiyyat nümunələri” monolit deyil, iki dialekt qrupundan (şimal və cənub) ibarət­ (1866) və “Şimali türk dillərinin fonetikası” kitablarında dir. Cənubi Altay dialektində danışanlar Onquday, Ustkan, (1882) əks olunmuşdur2. Tuva dialekti ilə bağlı məlumatlan Elikmanar və Şebalin oymaqlarında yaşayırlar. Onlar özlərini N.F.Katanovun3, N.Yadrinçevin4, L.P.Potanovun5 tədqiqatla­ “altay kiji”, yaxud “altaylar” adlandırırlar. Tarixi mənbələrdə rında da görmək olar. Altay dili dialektəri ilə bağlı bəzi məlu­ və rəsmi sənədlərdə onlar “dağ altayları, ağ, yaxud sərhədya­ matlar Rusiyadan Sibirə səyahət etmiş akademik və məşhur nı kalmıklar” kimi verilir. səyyah P.S.Pallasm yazılarında əks olunmuşdur. Altay dialekti daxilində “mayma-kiji” və ya “mayma- lar” linqvistik cəhətdən fərqli olub, mayma şivəsi kimi xüsusi qrup yaradıb. Bunlar cənub qrupuna daxildir. Buraya daxil 1 Вакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном освещении. Фрунзе, Илим, 1990,с. 73 olan telenqit dialektinin daşıyıcıları Ulaqan və Koşaqaç oy­ 2Баскаков Н.А. Северные диалекты алтайского (ойротского) языка. Диалекты maqlarında yaşayırlar. Telenqit dialekti 2 şivəyə bölünür: te- черневых татар (Туба-кижи).Тексты и переводы. Москва: Наука, 1965,с.6 Ienqit-teles (özlərini “telenqit” və “tölös” adlandırırlar) və 3 Опыт исследования урянхайского языка,с.1,2, Казан, 1903 4 Об алтайцах и черневых татарах ,СПБ, 1981 s Очерки по истории алтайцев, М-Л, 1953______1 Bax: Баскаков Н.А. Алтайский язык. M, 1958, s.5-26 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 288 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 289 AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnarə Nadir qıu Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,HI c.,Bakı, 2012 çuy (özlərini “çuy-kiji” adlandırırlar; rusca onlar həm d ə çuy Beləliklə, şimal (tuba, kumandin və çalkan) və cənub kalmıkları adlanırlar)1. Əlavə edək ki, Teles həmin ərazids (altay, teleut və telenqit, yaxud çuy) dialektləri kifayət qədər göl, Çuy isə çay adıdır. Teleut dialektinin daşıyıcıları Dağlıq fərqlənir. Buna görə də onlar, hətta fərqli dil qruplarına bölü­ Altay Muxtar vilayətinin Şebalin və Maymin oymaqlarında. nürlər. Şimal dialekti şor dilinə yaxındır və onunla birgə türk Altay vilayətinin Çumış rayonunda və başlıca olaraq Novosi­ dillərinin şərq budağının uyğur-oğuz qrupunun xakas yarım- birsk vilayətinin Belov rayonunda yaşayırlar. qrupuna aiddir; cənub dialekti isə qırğız dilinə yaxındır və Şimal dialekti 3 qrupdan ibarətdir: tuba, kumandin, çti­ onunla birgə türk dillərinin şərq budağının qırğız-qıpçaq qru­ kan. puna aiddir1. Kumandin dialekti 3 şivəyə bölünür: turaçak, solton v; N.A.Baskakov Altay dilinin şimal dialektini əhatəli təd­ köhnə bardin. qiq etmiş, bu dialekt daşıyıcılarından xeyli material toplamış, Çalkan dialektinin daşıyıcıları özlərini “çalkandu, şal- bunun əsasında fonetika, morfologiya və sintaksisi əhatə kandu-kiji, kuu-kiji” adlandırırlar. Rusca bunlar “lebedin ta­ edən qrammatik oçerk və əlavə olaraq lüğət hazırlamışdır. tarları” adlanırlar. Tuba dialektinin daşıyıcıları özlərini “tuba, §5. Qumuq dili dialektologiyası tuva, tuma-kiji, tubalar, diş, tiş, yış-kiji” adlandırırlar. Rusca Qumuq dili Dağıstan MR-də yaşayan qumuqların dili­ bunlar “qara tatarlar”1 2 adlanırlar. dir. r.A.Kərimovun bildirdiyinə görə, tədqiqatçılar tərəfindən Tuba dialekti linqvistik əlamətlərinə görə: fonetik, lek­ bu dildə üç (buynaq, xaytaq və zasavyurt dialektləri) və sik və qrammatik baxımdan vahid və monolit deyil. Bu dia­ bəzən də beş (kaydaq, dağ ətəyi, buynaq, xasavyurt və ter lekt oymaq adma uyğun olaraq çoy və turaçak şivələrinə ay­ dialektləri) dialekt göstərilir2. Ədəbi dilin əsasında buynaq və rılır3 . xasavyurt dialektləri durur. Ədəbi dildən daha çox fərqlənən N.A.Baskakov sonrakı tədqiqatlarında qeyd etmişdir ki, xaydaq dialektidir. İnternet səhifəsində isə bu dilin 4 dialekti “qara-tatar, yəni tuba-kiji altay (oyrot) dilinin şimal dialekt- göstərilir: xasavyurt, buynaq, kaytak ('xaydaq) və dağətəyi. lərindəndir ki, bura kumandin (kumandı-kiji) və çalkan, ya­ Bu dilin tədqiqatçıları sırasına N.K.Dmitriyev, A.Şifner, K.Q. xud lebedin (kuv-kiji) daxildir. Altay dilinin şimal dialekti Zaleman, Y.Nemet, B.Çobanzadə, A.Akbayev, A.Satıbalov, göstərilən 3 dialektdən ibarətdir”4. Göründüyü kimi, tədqiqat­ M.Osmanov və b. daxildir3. çı 1958-ci ildə daha aydın ifadə etdiyi fikri bir qədər fərqli, §6, Qazax dili dialektologiyası lakin anlaşılmaz şəkildə izah etmişdir. Qazaxıstanda qazax dilinin dialekt sistemi çox zəif təh­ lil olunmuş, dialektlərin müqayisəli öyrənilməsi yaxınlarda

1 Баскаков H.A. Алтайский язык, с.67-68 ‘Баскаков.H.A. Северные диалекты алтайского (ойротского) языка. S.7-S 2Баскаков. Северные диалекты алтайского (ойротского) языка, s.68 2Zeynalov F.Türkologiyanın əsasları. Bakı. 1981, s.244 3Баскаков.Алтай, язык. М, 1958 с. 10. ' www.vandeks.ru.rıoDKCKHe языки 4 Баскаков. Северные диалекты алтайского (ойротского) языка, s.7 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 291 Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin leksikası, səhifə 290 EhtanJ^aM t^m ^l^m g^ıpçoq qrupu türk dillərinin dialekt leksikast AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi başlanmışdır. V.V.Radlov və P.M.Melioranski belə fikrə g əl­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəii leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 mişlər ki, qazax dili dialekt fərqlərindən məhrumdur. Q azax çap olunmuş əhəmiyyətli işlərdən biri J.Doskarayevin “Qa­ dili dialektlərinin tədqiqatçılarına ən əvvəl bu dialektlərin zax dilinin yerli xüsusiyyətləri” kitabıdır ki, burada Qazaxıs­ mövcudluğunu sübut etmək lazım gəlmişdir1. 1940-cı illərə tanın müxtəlif rayon əhalisinin xarakterik dialekt xüsusiyyət­ qədər qazax dialektologiyası ilə bağlı heç bir əsər mövcud ləri təsnif olunmuşdur. 1956-cı ildə qazax dilinin dialektoloji deyildi. Böyük Vətən müharibəsi illərində (1941-1945) dia- xüsusiyyətləri toplanmış məcmuə tərtib olunmuşdur1. 1955-ci lektoloji işlər kəsilmişdir. Bu, yalnız 1946-cı ildə bərpa olun­ ildə J.Doskarayev qazax dilinin ilk dialektoloji lüğətini nəşr muşdur. etdirir. 1948-49-cu illərdən başlayaraq Akademiyanın Dil və Bu gün qazax dilinin daha bir dialektoloji lüğəti var ki, Ədəbiyyat İnstitutunun dialektoloqları sistemli olaraq hər il bu da prof.S.Amanjolovun “Qazax dili tarixi və dialektologi- ayrı-ayrı rayonlara getmiş və bu yolla şöbənin fondu tədricən yası məsələləri” (Alma-Ata,1959,s.353-448) kitabına daxil­ yeni materiallarla zənginləşmişdir. Hətta bəzi rayonlara dia- dir. Prof.S.Amanjolovun dialektoloji lüğəti qazax dilinin dia­ lektoloqlar 2-3 dəfə getmişlər. Ekspedisiyalar zamanı Qaza­ lekt leksikası ilə bağlı zəngin və maraqlı materialları ehtiva xıstanın 200 rayonundan yalnız 40 rayonu tədqiqata cəlb edi­ edir. Bu lüğət, eləcə də J.Doskarayevin daha əvvəl çıxmış lmişdir1 2. dialektoloji lüğəti leksikoqrafiya sahəsində qazax dialekto- Fondda qorunan dialektoloji material özünəməxsus xa­ loqlarınm sonrakı fəaliyyətləri üçün mühüm mənbə hesab rakterə malikdir. Burada leksik material daha geniş təqdim olunur2. olunmuş, bundan sonra ayrı-ayrı rayon əhalisinin nitqinin Qazax dili üç dialektə bölünür: fonetik xüsusiyyətləri verilmişdir. Qrammatik xüsusiyyətlər 1. Şimal-şərq dialekti (Müasir qazax ədəbi dilinə əsas­ haqqında materiallar isə daha azdır. lanır, daha şox ədəbi dilə yaxındır); Qazaxıstan Dövlət Universitetinin qazax kafedrası və 2. Cənub dialekti; Akademiyanın Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun dialektologiya 3. Qərb dialekti3. şöbəsi 1936-cı ildə ilk dəfə kompleks şəkildə işləmişlər. Eks­ Qazax dilinin şərq dialektində respublikanın şimal, pedisiya iştirakçılarının topladıqları materialların bir hissəsi mərkəz, cənub və qərb şivələri ilə uyğunluq təşkil edən söz­ məqalələr şəklində “Qazax dilinin dialektologiyası və tarixi lərlə yanaşı, Altay, uyğur, çin, monqol, urianxay, dunqan və materialları” məcmuəsində çap olunmuşdur. Bu sahə ilə bağlı digər dillərdən alınmalar var.

1 Сауранбаев H.T., Сарыбаев Ш.Ш. Казахская диалектология./Вопросы 1 Убрятова Е.И. Изучение диалектов тюркских языков. Вопросы диа­ диалектологии тюркских языков.Баку, АН Азерб.ССР,1958, s.85 лектологии тюркских языков.Т. И, Баку, I960, Изд.АН A3ep6.CCP,s. 14 2Покровская Л.А. О диалектологическом словаре казахского языка / Вопросы 2 Сауранбаев Н.Т., Сарыбаев Ш.Ш. Казахская диалекгология./Вопросы диалектологии тюркских языков.Баку,Изд.АН Азерб.ССР, s i57 диалектологии тюркских языков.Баку, АН A3ep6.CCP,1958,s.80______3 Баскаков Н.А. Тюркские языки. Москва, 1960, s. 169______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 292 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 293 __ Eimsrə^Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəlileksikologiyasııjnəşəhhnJHcJBdOjJOn Ümumiyyətlə, bütün qazax dialektlərini aşağıdakı xüsu­ siyyətlər birləşdirir: az və ya çox dərəcədə arxaik söz və ifa­ Noqay dilinin 3 əsas dialekti var: dələrin qorunması; hər hansı bir sözün fərqli, bəzən də əks 1. А к noqay. Bu dialekt daşıyıcıları əvvəllər özlərini mənalarda işlənməsi; sinonim sıranın çoxluğu. Bunlarla bəra­ kuban noqayları adlandırmışlar (Çərkəz MV-də yaşayırlar). bər qazax dili şivələri bir-birindən alınmaların mənşəyinə gö­ 2. Əsl noaav dialekti. Sərhədləri tədricən Acıkulak və rə seçilir1. Koyasulin rayonlarına uyğun gəlir. § 7. Qaraqalpaq dili dialektologiyası 3. Qara noaav dialekti. Stavropol ərazisinin Karanoqay Qaraqalpaq dilinin dialekt və şivələrinin öyrənilməsi rayonu ərazisində yaşayanların dialektidir. sovet dövrü ilə əlaqədardır (1930). Bu dilin tədqiqatçıları sı­ Noqay dili dialektlərində ədəbi dildə olduğu kimi, milli rasına S.E.Malov, N.A.Baskakov, E.D.Polivanov, və b.daxil­ sözlərlə yanaşı, alınmalar da üstünlük təşkil edir. Bu alınma­ dir. 1960-61-ci illərdə KKMSSR-nm Muynak ərazisinə lar arasında ərəb, fars mənşəli alınmalar daha çoxdur. D.S.Masırovun rəhbərliyi ilə dialektoloji ekspedisiyalar gön­ Ak noqay dialektində Qaraçay və çərkəz dilindən alın­ dərilmişdir. Ekspedisiyalar zamanı bu dialektlərin leksikası malar, qara noqay dialektində qumuq dilindən alınmalar var. ilə bağlı çoxlu material toplanmışdır.2 Noqay dili leksikasında kifayət qədər böyük yeri rus dilindən N.A.Baskakovun təsnifatına görə, qaraqalpaq ədəbi dili alınmalar təşkil edir. Ak noqay dialekti ərəb, fars alınmaları­ şimal-şərq ədəbi dili əsasında, D.S.Nasırovun təsnifatına görə nın azlığı və rus alınmalarının çoxluğu ilə seçilir. Əsl noqay isə şimal dialekti əsasında formalaşmışdır. dialektində isə ərəb, fars alınmaları çoxdur, rus məişəti ilə T.Beqjanovun “Qaraqalpaq dilinin Muynak şivəsinin bağlı alınmalar azdır, nəhayət, bu dialektə ak noqay dialek- leksikası” adlı tədqiqat işində terminoloji səciyyə daşımayan tindən də sözlər keçmişdir. Qara noqay dialekti daha çox əsl sözlər: omonimlər, sinonimlər, antonimlər, neologizmlər, ar- noqay dialektinə yaxındır və ak noqay dialekti ilə də uyğun xaizmlər təhlil olunmuşdur. Burada, həmçinin termin səciy­ xüsusiyyətlərə malikdir.1 yəli sözlər: toponimlər, etnonimlər, balıqçılıq, bitkiçilik və s. § 9. Balkar dili dialektologiyası təhlil olunmuş, rus, ərəb, fars dillərindən alınmalar tədqiqata Balkarların dil və şivələrinin öyrənilməsi XIX əsrin son­ cəlb edilmişdir. larından başlanmışdır. Balkar dili və dialektlərinə rus tədqi­ §8. Noqay dili dialektologiyası qatçılarından ilk müraciət edəni N.A.Karaulov olmuşdur Noqay dili Stavropol ölkəsində və Çərkəz Muxtar vila­ (1912). Sonralar o, ilk olaraq balkar dilini iki dialektə böl­ yətində yaşayan noqay xalqının dilidir. müşdür: balkar-xulam və çeqem-urusbiyev. Balkar dili haq­ qında ilk əhatəli tədqiqat işi yazan macar şərqşünası V.Pröle

Болатов Ж. Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку. АКД. 1970, с.21-22 1 Баскаков H.A. Ногайский язык и его диалекты.Грамматика, тексты и _Бегжанов Т.Лексика муйнакского говора каракалпакского языка. АКД, Б, 1966,22 с. словарь. М осква-Ленинград, Изд.АН,1940, 271 с. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 294 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 295 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 bir “ts(ır)”- laşan (цокающего) dialekt müəyyənləşdirmişdir. Prof.V.İ.Filolenko iki fonetik əlaməti nəzərə alıb (ç-ц; O, qaraçay və balkardan müstəqil dil kimi bəhs etmişdir. j~z) balkar dilini 4 dialektə ayırmışdır: “ts(u)”-laşan, “ç A.K.Borovkov balkar dilində bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə laşan və qarışıq. olan iki dialekt aşkar etmişdir: Yuxarı Balkar, Aşağı Xulam A.M.Appayev balkar dilində 4 dialekt müəyyənləşdir­ və Bezenq rayonlarında “ts(n)”-laşan və Çeqem, Baksan mişdir, lakin bunlar dil faktları ilə təsdiqlənməmişdir: o, öz rayonlarında “ç”-Iaşan. təsnifatında fonetik prinsipə əsaslandığını qeyd etsə də, Qaraçay dili “ç’’-laşan balkarlardan az seçilir. Qaraçay Ş.X.Akbayev bunu inkar etmiş və müəllifin coğrafi (ərazi) dilində “ləhcə” yoxdur. Eyni zamanda balkar dilindən fərqli baxımdan təsnif etdiyini bildirmişdir: çerek, xolam-bizinqiy, olaraq, qaraçay dilində iki dilin qarışması müşahidə olunur1. çeqem və basxan. O qeyd etmişdir ki, Qaraçay-balkarın bü­ 1940-cı ildən balkar dilinə olan maraq artmışdır. V.P. tün rayonlarında toplanan materiallar, canlı müşahidələr belə Suxotinin “Balkar dili şivələrinin xarakteristikası haqqında” nəticə çıxarmağa imkan verir ki, qaraçay-balkar dili çox mü­ (1940), A.M.Appayevin “Balkar dili dialektləri və onların rəkkəb dialekt sisteminə malikdir, bura şivələrlə bağlı 2 dia­ balkar ədəbi dili ilə əlaqəsi”(1960) kimi qiymətli əsərləri ya­ lekt daxildir, lakin bütün şivələr bu və ya digər dialektə daxil ranmışdır. deyil. Qabardin-balkar Elmi Tədqiqat İnstitutunun əməkdaşla­ 0. belə təsnif etmişdir: rı hesab edirlər ki, balkar dilində bir-birindən aydın fərqlənən 1. Əsas, yaxud “ç” dialekti basxan-çeqem şivəsi ilə; 3 şivə var: 2. Malxar, yaxud “ts(iı)”-dialekti; 1) Yuxarı Balkar (“ts(n)”-laşan), 3. Xolamo-bizinqi keçid şivəsi1. 2) Baksan, yaxud baksan-çeqem(“ç”laşan), Balkar dili dialektlərində müşahidə etdiyimiz bəzi ma­ 3) Xulam-bezenq (qarışıq)1 2. raqlı fonetik faktlara diqqəti cəlb etmək istərdik. Bu, Azər­ baycan dili ilə müqayisədə bəzi isimlərin qarşısına z samiti­ 1 Материалы и исследования по балкарской диалектологии, лексике и фольклору. nin artırılması hadisəsidir.Məs.:züzük “üzük”, züzüm “üzüm”, Нальчик. Кабардино-балкарское книжное издат. Ред.А.Ю. Бозиева). 1962, сУ! 2 Yenə orada.s.8 zulduz “ulduz”, zütü “iti, cəld”. Oevd 1: Bu kitabda (Материалы и исследования по балкарской диалектоло­ Balkar dili dialektlərində işlənən bəzi fellər Azərbaycan гии, лексике и фольклору. Нальчик, 1962,) balkarlar, onlarm dili və dialektləri- və türk dillərindən fərqli fonetik quruluşa malikdir. Məs.: ja- nin tədqiqi, ayrı-ayrı şivələrin qruplaşdtrılmış xüsusiyyətləri, balkar folkloru və janrları, şivələrdən toplanmış mətnlər və balkarca-rusca lüğətin də verilməsini xü­ bış “yapış”, zukla “yuxula”. Burada j-y, ı-y uyğunluğu müşa­ susi qeyd etmək lazımdır. hidə olunur. Yalnız t-d əvəzlənməsi ilə müşahidə olunan fel- Oevd 2: Balkar dili ilə bağlı tədqiqatlar sırasına aşağıdakı əsərlər də daxildir H.A. Караулов «Краткий очерк грамматики горского языка «балкар»», В.И. Филоненко «Грамматика балкарского языка» (1940), И.В. Алиев «Диалект­ 1 Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка ное членение языка карачаевцев и балкарцев» (1963), «Исследования и ма- (Опыт сравнительно-исторического изучения). Черкесск, 1963, s.16-21 териалы по балкарской диалектологии, фольклору и лексике» (1962) və s. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 29 7 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 296 Elnarə N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikast AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstituiunun türk dilləri şöbəsi lər də az deyil: töz “döz”, toltur “doldur”, tuura “doğra”. Bə­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 zi fellərdə isə o-u əvəzlənməsi özünü göstərir: uşa “oxşa”, Balkar dili dialektlərində Azərbaycan dili dialektləri ilə urla “oğurla”, yuyan “oyan”. Azərbaycan dilində yalnız atla uyğunluq təşkil edən bir ifadəyə də rast gəlirik: lakırda et gedişə aid olan çapmaq feli balkar dili dialektlərində “yort­ “zarafat et”, lakırda “zarafat, söhbət”1. Bu leksik vahid Azər­ maq, tələsmək, qaçmaq” mənalarında işlənir. baycan dili dialektlərində lakqırtı vurmaq “söhbət etmək, de­ Azərbaycan dili ilə müqayisədə daha geniş semantikaya yib-gülmək” şəklində işlənir. malik sözlər də mövcuddur. Məs.: tınç “sakit, asan, yaxşı” Balkar dili dialektlərində türk mənşəli sözlərlə yanaşı, (balkar) - dinc “sakit”. Dinc sifətindən düzəlmiş dincəlmək bəzi fars, ərəb mənşəli sözlər də işlənir ki, bunlar Azərbaycan feli balkar dili dialektlərində tınçay şəklində işlənir. ədəbi dili ilə eynilik təşkil edir. Məsələn, muxur “möhür”, Dialektdə rus dilindən alınmalar da müəyyən yer tutur muxurla “möhürlə”, osiyat “vəsiyyət”, murat “arzu, məqsəd”. ki, bunlar arasında da Azərbaycan dili ilə uyğunluq təşkil Bu dialektdə “arzulamaq” mənasında murat et ifadəsi də işlə­ edənlər var: payton “fayton”, papiros “siqaret, papiros”. nir. Bundan başqa, fars mənşəli umut et, ərəb mənşəli şukur Balkar dilinə keçmiş rus alınmalarının böyük hissəsi in­ et, daulaş “mübahisə” kimi leksik vahidlər də Azərbaycan qilab vaxtı və sosialist quruculuğu vaxtı daxil olmuşdur. Bun­ dili ilə yaxından səsləşir. lara sovetizmlər deyilir. Elm, təhsil, ictimai, siyasi, mədəni §10. Qaraçay dili dialektologiyası inkişaf rus dilindən alınmaların sayının daha da artmasına sə­ Qaraçaylar da balkarlarla yanaşı, Şimali Qafqazda yaşa­ bəb olmuşdur. Bu alınmaların sayı hətta o qədər artmışdır ki, yırlar. Qaraçaylarm dili bəzən balkarla birgə, bəzən də müs­ artıq yersiz alınmalar da yaranmışdır. Məsələn, Xulamo-Be- təqil dil kimi tədqiq olunmuşdur. Balkar dilini geniş tədqiq zenqiy rayonunun bir kəndinin telefonçusunun nitqindən nü­ edən V.Prele qaraçay dilini də müqayisəyə cəlb etmişdir. O munəyə nəzər salaq: Mmda Nalçik bla liniya soyediniç etilip yazır: “Balkarlar kuman tayfasına aiddirlər, lakin onların ləh­ “Burada xətt Nalçiklə bağlanılıb”1. Dildə bu cür alınmaların cələri bəzi özünəməxsusluğuna baxmayaraq, Çeqem, Baksan işlədilməsi dilin korlanmasına, gözəlliyinin itməsinə, onun və Kuban Vilayətlərində yaşayan eyni tayfa nümayəndələri ağırlaşmasına gətirib çıxarır. tərəfindən asanlıqla başa düşülür”* 2. Bəzi sözlər isə fərqli semantikada işlənir. Məs.: kötür V.Prele qaraçay və balkar dillərini müstəqil bir dil kimi “yuxarı qaldır”, kımılda “tərpənmək, tələsmək”, kızqan “pa­ tədqiq etmişdir. xıllıq etmək” və s. Bu dialektdə (Çeqen dərəsi) işlənən eyni Bu məsələyə İ.Aliyeva da Öz münasibətini belə bildir­ köklə bağlı kızqanç “xəsis” sözü də, göründüyü kimi, Azər­ mişdir: “Bolqarıstanda təxminən hər dərədəki - çökəklikdəki baycan dilindən fərqli mənada işlənir. 'Материалы и исследования по балкарской диалектологии, лексике и фольклору, 1962,с. 180 Материалы и исследования по балкарской диалектологии, лексике и 2Аппаев А. М.Диалектная основа карачаево-балкарского литературного языка. фольклору, 1962,с. 19 Сб.ст.,М.,1986, с .2 6 ______======_ ==____ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 298 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 299 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-ntüqayisəli leksikologiy ası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 şivə bir-birindən fərqlənir, balkarlar çeqemlərdən, onlar da §11. Karaim (karay) dili dialektlologiyası balkarlardan fərqlənirlər; Qaraçayda da eyni vəziyyətdir, hər­ Onlar Litva, Ukrayna, Moskva, Leninqrad, Rostov, Pol­ dən böyük və kiçik Qaraçayın şivələri arasındakı fərqə rast şa və s. ərazilərdə yaşayırlar. gəlmək mümkündür...Qaraçay və balkar dillərinin fonetik, Karaim dili Şərqi Avropa karaimlərinin, şimal-qərb türk morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri o qədər cüzidir ki, onlar dillərinin danışıq və ədəbi dilidir. Bu dilin 3 müstəqil dialekti hətta eyni bir qrammatikadan istifadə edə bilərlər”1. var: 1) Krım\ TfTarakay (şimal); 3) Qaliç (cənub). A.K.Borovkov qaraçay və balkar dillərinin əlaqələrin­ Müasir türkologiyada bu dialektlər 3 müstəqil dil hesab dən bəhs edərək yazır: “Qaraçay dili “ç ”-laşan balkarlardan olunmur. XVIII əsrin sonlarından yox olan Krım dili indi dia­ az fərqlənir. Qədim qaraçay dili xüsusi inkişaf etmiş, balkar lekt sayılır. Bu, Krım-tatar dilinin karaim variantıdır. Bütün dili ilə ayrıca əlaqəsi olmayan müəyyən tarixi inkişaf prosesi karaim dialektlərində ərəb, fars, yunan, italyan, litva və idiş keçmişdir”. dillərindən alınmalar var'. Bu dilin tədqiqatçıları K.Musayev, A.M.Appayevin fikrincə, A.Borovkov bu mövqedə V.Radlov, Y.Qjekojevski, V.A.Qordlevski, A.N.Sarnoyloviç, V.Prelenin səhvini buraxmışdır1 2. A.M.Appayev fonetik, lek­ A.Zayonçkovski, T.Kovalski, A.Mardkoviç, O.Priçak, S.M. sik və morfoloji prinsip əsasında qaraçay-balkar dili dialekt- Şapşala, V.Filonenko, N.Baskakov, A.M.Şerbak və başqaları lərinə aşağıdakıları daxil etmişdir: çerek, xulamo-bezenqi, olmuşlar. çeqem, baksan və qaraçay. Tədqiqatçının fikrincə, sadalanan Karaylar da karaimlər, xəzərlər vaxtında (VII-XI əsr) xüsusiyyətlərinə görə, çerek və qaraçay şivələri bir-birinə musəviliyi qəbul etmiş az saylı türk toplusudur. Onlar son ziddir. Ara şivələr olan xulamo-bezenqi, çeqem, baksan müx­ vaxtlara qədər kiçik qrup halında Litvada, Polşada və Türki­ təlif dərəcəli əlamətlərinə görə, çerek və qaraçay şivələrinə yədə yaşayırlar. uyğunlaşır. O, göstərir ki, müasir qaraçay-balkar dili baksan, Tülay Çulhanm bildirdiyinə görə, türk topluları qaraçay və çeqem dialektləri əsasında formalaşmışdır3. arasında önəmli yer tutan karaylarm adı bağlı olduqları İnternet səhifələrində bu dialekt bir qədər fərqli tədqiq məzhəbdən irəli gəlir. Karaim sözü ibranicə “müqəddəs ya­ olunmuşdur: qaraçay-baksan-çeqem, yaxud “ç”-laşan (ədəbi zını oxuyanlar” mənasındadır2. dilin əsası, malkar, yaxud “ts(if) "daşan və xolamo-bizinqe- Karay dilində Azərbaycan dili ilə yaxınlıq təşkil edən yev, yaxud qarışıq4. ərəb-fars mənşəli alınmalar da az deyil: acdaha “əjdaha”, ahu “ceyran”, avaz “səs, səda”, imdat “imdad”, tarazu “tə­

Аппаев А.М.Диалектная основа карачаево-балкарского литератур­ rəzi” və s. ного языка. Сб.ст.,М.,1986, с.27 2Yenə orada. 1 www.eteven.co.il 2 Bax: Tülay Çulha. Karaycamn Kısa Sözvarlıgı. Karayca-Türkçe Kısa Sözlük. İstanbul, 3Yenə orada, s.28 2006, s . 9 ______\vw\y,yandeks.ru.тюрке кие языки Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 301 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 300 Elrtarə Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Karaycada ərəb mənşəli sözlər də az deyildir. Bu, ka- AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyasi məsələləri,III c,,Bakı, 2012 raylarm uzun müddət islam mədəniyyətinin təsiri altında qal­ malarını, müsəlman türk xalqları və tatarlarla yaxm əlaqədə evindən aparılan hədiyyə” (Azərbaycan dialektləri) və s. söz­ olduqlarını göstərir. Bir də ibrani yazı dilinin təsiri karayca- lər daxildir. nın sintaksisini böyük şəkildə dəyişdirmişdir. Karay dialektlərində işlənən bəzi sözləri təhlil etmək Karay dilinin dialektlərində qədim türk mənşəli sözlər istərdik. xüsusi yer tutur. Məs.: arıslan “aslan”, arıhlıh “zəiflik, quru­ Abayla - saymaq, hörmət etmək, qiymətləndirmək. Bu luq”, orman “meşə”, öksüz “yetim”, yumuşluh “iş, fəaliyyət”, dialekt sözü eynilə qazax dilində də işlənir: abayla. Abay sö­ börü “qurd”, koy “qoyun”, kenəş “öyüd, nəsihət, tövsiyə”, al zü Azərbaycan dilinin dialektlərində müxtəlif mənalarda işlə­ “qırmızı; hiylə”, buğday “buğda”, bitik “məktub, yazı”, bilgin nir: “ləzgi arvadı” (Şəki), “xala” (Qax), “bacı” (Çəmbərək)1. “bilgi” və s. A nkit - su quşu. Türk ədəbi dilində işlənən bu söz (an- gut kuşü) Azərbaycan dilində dialekt səviyyəsində müşahidə Rus dilindən alınmalara da rast gəlmək mümkündür: olunur. Anqut (Ağdam, Şuşa) “uzunboğaz ördəyə oxşar quş”. advokat “vəkil”, biblioteka “kitabxana”, literatura “ədəbiy­ Azərbaycan dili şivələrində bu söz semantik baxımdan dəyi­ yat”, kontakt “təmas”, vot “budur”, vizit “ziyarət” və s. Qeyd şikliyə uğrayaraq yeni mənalar qazanmışdır: “acgözlüklə ye­ etmək lazımdır ki, rus dilindən alınmalar karaycanın Trakay dialektində işlənir. Qaliiç və Krım dialektlərində isə bunlar yən”, “avam, qanmaz”2. daha az müşahidə olunur. Yumuşçu - işçi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da bu ifadəyə rast gəlirik: Mən bir yumuş oğlanam, Müasir Azərbaycan dili Rus dilindən sonra alınmalar arasında ikinci yerdə ibri dili durur. Bunlar isə daha çox Trakay və Qaliç dialektlərində dialektlərində isə bu sözlə rastlaşmırıq. özünü göstərir. Krım dialekti isə daha təmiz dialekt kimi Kemik - sümük. Karaycanın Krım dialektində işlənən diqqəti cəlb edir. bu söz Azərbaycan dilində qeydə alınmasa da, müasir türk Ümumiyyətlə, Karay dili dialektlərində qədim türk dilində işlənməkdədir. mənşəli sözlər daha çoxdur. Bu leksik vahidlərə “Codex Cu- Çeriv -döyüş, əsgər. Bu ifadə qədim türk leksik qatma manicus”, Orxon abidələrində, V.Radlovun lüğətində və s. daxil olan sözlərdəndir: çerik. Sözün kökü olan “qoşun” mə­ yazılı mənbələrdə rast gəlmək mümükdür. Həmin sözlər ara­ nalı çəri sözü XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan ədəbi sında Azərbaycan ədəbi dilində işlənən, dialektlərdə qalan, dilində işlənilmişdir. Müasir Türkiyə türkcəsində isə bu gün yaxud tamamilə arxaikləşənlər də mövcuddur. Birincilərə də çəri Ieksemi dilin aktiv lüğət fondundadır. bitmək, biz, çıhış “çıxış”, elçi, səfər, sekiz “səkkiz”, tuma Azaş- yolunu itirmək, yolunu azmaq, günah işlətmək. “durna”, yoharı “yuxarı” və s. sözlər daxildir. İkincilərə bilgi Karay dili dialektlərində bu sözün digər variantları da işlənir: “nişanlıya verilən hədiyyə” - bəlgəHbəliyə “qız evinə oğlan 1 Azərbaycan dialektoloji lüğəti.Ic.,A-L, Ankara, 1999, s.l. Qıpçaq qrupu türk dilbrinin leksikası, səhifə 302 2 Yenə orada.s.15-16. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 303 AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnarə N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin larixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III c,,Bakı, 2012 azaşmah “günah işləmə”. Azaş felinin kökü olan az sözü “al­ Torun - nəvə. Karaycanın Krım və Trakay dialektlərin­ danmaq, yanılmaq” mənasında karay dilinin bütün dialektlə- də işlənir. Bu söz Azərbaycan ədəbi dilində və dialektlərində rində işlənir. Bu fel Azərbaycan ədəbi dilində yolunu azmaq işlənilməsə də, Türkiyə türkcəsində hələ də ümumişlək leksik frazeoloji vahidin tərkibində qalıb, yuxarıda göstərilən mə­ laya daxildir. nada işlənir. Müstəqil şəkildə isə azmaq “çaşmaq, səhv sal­ QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN maq” mənasındadır. DİALEKT LEKSİKASININ TƏHLİLİ Azəbaycan dilinin Şəki dialektində karay dilinin Krım Qıpçaq qrupu dialektləri özünün lüğət tərkibinin zən­ və Trakay dialektlərində olduğu kimi, azışmax feli “çaşmaq” ginliyinə görə seçilir. Təsadüfi deyil ki, bu qrupa daxil olan mənasında işlədilir: - Hağlı azışıfdı, gedə danışığını bilmiyi hər bir dil özünün dialekt qruplarının rəngarəngliyi ilə diqqəti heç. Bu dialektdə azışmax feli həqiqi mənada da qeydə alın­ cəlb edir. Buna səbəb həm qrup daxili dillərin, həm də dil da­ mışdır: Yolu azışdım, zornan tapbişəm sizi1. xili dialektlərin müxtəlif dillərlə əlaqədə olmasıdır. Bu əla­ Aya- “acımaq,mərhəmət göstərmək, təəssüf etmək” mə­ qənin nəticəsində dialektlərdə müxtəlif mənşəli sözlərə rast nalarında karay dilinin bütün dialektlərində müşahidə olunur. gəlmək mümkündür. Bu fel eyni fonosemantik tərkibdə qazax dilində də iş­ Bu qrupda nəinki ayrı-ayrı dillərin dialektləri, hətta eyni lənir. Azərbaycan dilinin Borçalı dialektində bu köklə bağlı dilin dialektləri arasında da fərqə rast gəlmək mümkündür. ayar “ürəyiaçıq, gülərüzlü” {Mənim ayar adamnan xoşum Dialektlərdə külli miqdarda omonim, sinonim, çoxmənalı var), Culfa dialektində isə ayanat “kömək"-Hökmət mənə sözlər və s. leksik-semantik söz qrupları müşahidə olunur. ayanat eliyir) ifadələri müşahidə olunur1 2. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu leksik vahidlər fone- Kip - güclü, qüvvətli. Əlamət bildirən bu söz Azərbay­ tik fərqlərlə müşahidə olunur. Eyni bir dilin dialektlərində bir can dili dialektlərində “möhkəm” mənasında işlədilir. Məsə­ sözün bəzən dörd-beş, bəzən isə daha çox fonetik variantla­ lən: Qapını kip bağla — Qazanın qapağını kip ört. Karaçay rına rast gəlmək mümkündür. Məs.:tebetey//tebetay//tevatay// dili dialektlərində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq bu köklə telpek “kişilər üçün milli baş geyimi”(qırğız dili dialektik bağlı yeni sözlər də yaranmışdır: kiplə “qüvvətləndirmək, ti rəz//i ir əzə//tərəzə “pəncərə” (tatar dili dial.), baka yaprağı// gücləndirmək”, kiplik “güc, qüvvət, taqət”. bakayafrak// baka yafrağı (başqırd d.dial.), hukır seben//sukır Öktəm- məğrur, qürurlu. seben// sukır çeben “mığmığa, hüni”(başqırd d.dial.)1. Bu fel qazax dilində də eyni fonosemantik tərkibdə iş­ lədilir. Azərbaycan dilində isə bu leksem bir qədər fərqli 'Баккнова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном освещении, Фрунзе, şəkildə özünü göstərir: ötkəm “möhkəm”. Илим, 1990.С.40; Хайрутдинова Т.Х.Образование говора Златоустовский татар/Исследо- вания по исторической диалектологии татарского языка с.51; Дильмухаметов. Мате­ риалы по лексике среднеуральских башкир //Исследования и материалы по башкирской 1 Azərbaycan dialektoloji lüğəti.Ic.,A-L, Ankara, 1999, s.24. диалектологии.с.63,66-68; Tumaşeva D.Q.Könbatış seber tatarları tele. Qrammatik oçerk həm süzlek. s.89 ____ 2 Yenə orada, s.22. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 305 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 304 AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnarə Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-mtiqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 Daha çox fonetik fərq dillərarası dialektlərdə özünü dialektlərində işlənmiş çoxmənalı sözlərə nəzər salaq: bədən göstərir. Məs.: ana//ene(Şm. Altay) //əni//ada(tat.) //əne// inəy “telo”, “korpus”. (baş.) anay //nənəy// nənə (xris, tat.) Qırğızıstanın İssık-kul vadisində (Şimal zonasının) ene Dialektlərdə kifayət qədər sinonim sözlərə rast gəlmək termini “ana” mənasında lokallaşmışdır. Qırğızıstanın şivələ­ mümkündür. Məs.: burum bonn (ədəbi dil)// yıslık (Vaqay r- rinin böyük əksəriyyətində, həmçinin Özbəkistan və Tacikis­ nu)//tanau//tomşık(Tümən ölkəsi,Vaqay r-nu) //porın (şimal) tanın qırğız şivələrində ene leksemi çoxmənalıdır və bir neçə Me,TZ>:urman (ədəbi dil)//urmannık (Tobol r-nu.-Tümən mənalarda çıxış edir:“ana”,“nənə”, “qaynana”1. ölkəsi)//ağaçlık(Tümən ölkəsi)//tös(Tümən). Q.Bakinovamn bu qeydi ilə razılaşmaq olmaz. Çünki Göründüyü kimi, Qərbi Sibir tatarlarının dilində bir bu, çoxmənalı söz deyil, burada məcazilik yoxdur. Burada məfhum 4-5 sözlə ifadə olunur. ene leksemi məna genişlənməsinə məruz qalmışdır. Dialekt­ Qırğız dili dialektlərində də kifayət qədər sinonimlərə lərdə işlənən kiçik sözü “möcüzəli, qeyri-adi, orijinal, maraq­ rast gəlmək mümkündür: böyük: çon// kəttə// zor ; lı, heyrətli” mənalarında diqqəti cəlb edir. Burada semantik oxlov: okto// oktov// sekelek// yayqıç ; genişlənmə özünü göstərir. vedrə: çelek// pakır// çaka Başqırd dili dialektlərində işlənən surət/hürət/ hörət pis, xosaşəlməyəm. jaman// xunik// kunik sözü bütün şivələrdə “şəkil”, bəzi şivələrdə isə “surət, gö­ inək: uy// sıyır// mal// kara mal// pada// inek rünüş”, “müqəvva” mənalarında işlənir. Bu dialektlərdə şüşə Başqırd dili dialektlərində də belə sinonimlərə rast sözü şeşə/şişə/şişa fonetik variantlarında yayılıb, “pəncərə gəlmək mümkündür: şüşəsi, şüşə qab (butılka), lampa şüşəsi” mənalarını bildirir. Baba: karttay// olatay Dialektlərdə daha çox diqqəti çəkən terminoloji zən­ Pis: lıstır// yamatay ginlikdir. Qonşu dillər, eləcə də dialektlərlə əlaqə bu termino­ Fincan(cav üçün): ayak// tustak// sönkə//kübətə logiyanın inkişafına səbəb olmuşdur. Ədəbi dildə işləkliyini Düymə: elmə// töymə// hi zən// bufka itirmiş sözlər də dialektlərdə öz ümumişləkliyini saxlamaqla Ördək: ürdək// öyrək// supkay. zənginliyə səbəb olmuşdur. Qıpçaq qrupu dialektlərində qo­ Noqay dilində işlənmiş sinonimlərə də nəzər salmaq humluq bildirən, məişət, heyvandarlıq, bitkiçilik, əkinçilik və maraq doğurur. s. ilə bağlı kifayət qədər terminlər işlənir. Sırğa: sırqa// toqa 1.Qohumluq terminləri. Ən zəngin tematik qrupdan bi­ Ürək: yurokJ/serdça ri qohumluq terminləridir. Ümumiyyətlə, qohumluq terminlə- Kiçik qardaş: ini// koşşı Dialektlərdə kifayət qədər coxmənalı sözlərə də rast gə­ 1 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном осве­ linir. Çoxmənalı sözlər məcazi mənalı ifadələrdir. Qırğız dili щении, Фрунзе, Илим, 1990.С.27 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 307 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 306 Elnarə Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ri indiyə qədər geniş tədqiq olunmuşdur. L.A.Pokrovskaya, Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 U.D.Dospanov, S.İ.Rudenko da bu sahədə olan tədqiqatlarım həmçinin zurata ifadəsi də qeydə alınmışdır ki, bu, ataya və müqayisəli şəkildə aparmışdır. Lakin qıpçaq qrupu dialektləri ya atanın ən böyük qardaşına müraciət forması kimi işlənir1. müqayisəli tədqiq olunmadığından diqqəti bu sahəyə yönəlt­ Qırğız dili dialektlərində isə zor sözü “böyük” mənasını məyi məqbul bildik. bildirir. Bütün dillərdə olduğu kimi, qıpçaq qrupu türk dillərin­ Azərbaycan dilinin Cəbrayıl dialektində zorapa ifadəsi də qohumluq terminləri 2 yerə ayrılır: qan qohumluğu və ni­ işlənir ki, bu leksem qıpçaq qrupu dialektləri ilə müəyyən kaha əsaslanan qohumluq sözləri. Qıpçaq qrupu dialektlə- yaxınlıq təşkil edir. Cəbrayıl dialektində zorapa sözü “tut rində qohumluq terminləri həm fonetik variantlarının çoxlu­ yarpağının özəyi-zoğ” mənasını ifadə edir: -Bir çəngə zorapa ğuna, həm də omonimlərin zənginliyinə görə seçilir. Onlar­ olseydi, qurdu yayardıx 1 2. dan bəzilərinə nəzər salaq. Buradakı I tərəf (zor) məlumdur, apa isə “ana” məna­ ANA. Müasir Azərbaycan dilində işlənən ana sözü qıp­ sında türk, türkmən, qırğız, özbək dili dialektlərində, uyğur, çaq qrupu dialektlərində müxtəlif variantlarda işlənir: ana/ tuva, çuvaş dillərində işlənir. ene (Şimali Altay), əni/ ana/ ada/ nənə (tatar), ana (noqay), Zorapa və zorinəy leksemlərini semantik eynilik birləş­ əni/əne/inəy/ənkəy/əsəy/əpsəm (başqırd), anay/ nənəy /nənə dirir. Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsində isə zorapa sözü (xristian tatarları). Bu ifadə qədim yazılı abidələrdə və müasir semantik dəyişikliyə uğramışdir. Yarpağın özəyi və ana “baş­ türk dillərinin əksəriyyətində ana şəklində işlənir. Birinci lanğıc” məfhumları arasındakı əlaqə göz qabağındadır. S.Qil- hecada anlautda dialektlərin əksəriyyətində a/e/ə saitləri mü­ manovanın zorinəy ifadəsi ilə bağlı qeydi diqqəti cəlb edir: şahidə olunur. Başqırd dili dialektlərində (inəy sözü) -kəy “Kart, yəş, zor//dur, dəri sifətləri ilə ana xətti qohumluğu bil­ şəkilçisi canlıların adını düzəldən məhsuldar şəkilçidir1. dirmək üçün çoxlu yeni tərkibli terminlər düzəlir. Zurinəy Başqırd dialektlərində inəy sözü “ananın böyük bacısı; ifadəsi müxtəlif fonetik variantlarda aktiv işlənir: zurinəy, xala” mənasında da işlənir. Ümumiyyətlə, başqırd dili dia­ durinəy, durnəy, dəünə, durəni, zurənəy və s.”3. Sonradan lektləri ana məfhumunun ifadə vasitələrinin zənginliyinə gö­ müəllif əlavə edir ki, zurinəy/ zurnəy daha çox atanın anasına rə seçilir. Burada “ananın anası - nənə” öləsəy, yırağəbey/ aid edilir4. Başqırd dili dialektlərində kartinəy, nənəy, kartıy jırağəbey, “atanın anası - nənə” isə durinəy/durnəy/zurinəy/ terminləri isə ata nənəyə aid edildiyi kimi, ana nənəyə də aid zurnəy şəklində ifadə olunur. Göründüyü kimi, ana tərəfindən nənə bir qədər uzaq tutulmuş, ata tərəfindən olan nənə isə zur 1 Tatar teleninq dialektoloqik silzleqe, s.l38 adlandırılmışdır. Zur sözü tatar dili dialektlərində 1. “güclü, 2 Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti.,s.232. 3 Гилманова С.Г.Термины родства в северо-западном ареале башкирского möhkəm”; 2. “uzun”; 3. “uzaq” mənalarında işlənir. Burada, языка./ Исследования и материалы по башкирской диалектологии. - Уфа: изд- ие БФ АН СССР, 1982, с.51. 'Максютова H. Восточный диалект башкирского языка.М., 1976, s.l 13 4 Yenə orada, с.51. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 308 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 309 Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt teksikası AMEA LNəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi шшттвшяяшлштшяятш^твтштяяштштяяятттияши^^шяшш^тяттшштяятшшшшттятятя^шят edilə bilir. S.Qilmanova bildirir ki, sonu -y,-ey,-əy formantı Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 ilə bitən qohumluq terminləri müvafiq şəkilçisiz terminlərə anası” mənasında işlənirsə, bu anlayış başqırd dili dialekt­ nisbətən daha geniş yayılmışdır. İm , əm yalnız müəyyən söz lərində daha maraqlı şəkildə ifadə olunur: kəymm “qadının - birləşmələrinin və cümlələrin tərkibində işlənə bildiyi halda, arvadın anası”, beyəm “kişinin - ərin anası”. Kəymm/beyəm/ onlar daha çox müraciət məqamında işlənir.1. qaynana leksik vahidlərindən istifadə, görünür, böyüklərdən Qırğız dialektlərində ene termini “ana” mənasında şi­ utanma, çəkinmə, böyüklərə hörmət əlaməti ilə bağlıdır. Tə­ mal zonasmm Issık-kul vadisində geniş yayılmışdır. Qırğı­ sadüfi deyildir ki, bu gün də bəzi bölgələrdə həyat yoldaşına zıstanın digər əksər şivələrində, həmçinin Özbəkistanın və “uşaqların anası” deyə müraciət olunması onunla bağlıdır. Tacikistanın digər qırğız şivələrində ene müxtəlif mənaları Başqırd dilində paralel olaraq beyana, beyanay, biana, beye- bildirir: l.ana; 2.nənə; 3.qaynana (həm oğlana, həm də qıza mey variantları da qeydə alınmışdır. Bəy köklü variant xris­ aid). “Ana” mənalı apa izoqlosu Qırğızıstanın bütün ərazisin­ tian tatarlarının dialektində beyem, beyatay variantlarında iş­ də, müəyyən qədər Özbəkistanda, həmçinin qırğız ədəbi di­ lənir. Xristian tatarlarının ədəbi dilində kaynana, kaynata lek- lində yayılmışdır; eyni mənada ene izoqlosu yayılmış İssık- semləri qeydə alınmışdır. kul vadisi dialekt arealı istisna təşkil edir. Qaynana məfhumu ilə bağlı Şimalı Altayda kayın, tatar­ Zaqatala şivəsində ana sözünə adıy şəklində rast gəli­ larda isə babay leksemi işlənir. rik ki, tatar dilindəki ada,başqırd dilindəki atay “ata” leksemi Qırğız dili dialektlərində mama leksemindən istifadə ilə səsləşir.-Bizim adıy fermada işləyir3 Ene termini çon sözü olunur. Mama burada izoqloss təşkil edərək Özbəkistanın ilə birgə (çon ene; çon “böyük”) cənubi qırğız şivələrində, (Əndican, Səmərqənd, Sır-Dərya, Daşkənd), Tacikistanın xüsusən İssık-kul vadisində “nənə-anamn anası” mənasında (Cerqe-Talsk rayonu və Leninakan vilayətinin rayonlarında) işlənir. Çuy, Talas, Ketmen, Tübin vadisində isə çon sözü bəzi şivələrində, bütün qırğız şivələrində, Fərqanə vadisində apa lekseminə qoşularaq çon apa “ata nənə-böyük nənə” və Qırğızıstanın Oş vilayətinin cənub-qərb rayonlarında aşa­ mənasında işlənir4. ğıdakı mənalarda işlənir: Geniş semantikaya malik ana sözü Azərbaycan dilində 1. Mama, kəmpir mama “nənə” (ata xətti üzrə); qayın lekseminə qoşulmaqla(qayınana) “həyat yoldaşının 2. Mama “nənə” (ana xətti üzrə); 3. Mama, kəmpir mama, mama ene “ulu nənə”; 4. Mama “uşaqların atanın böyük və ya kiçik qardaş 1 Гилманова С.Г.Термины родства в северо-западном ареале башкирского arvadlarına müraciət forması”. языка./ Исследования и материалы по башкирской диалектологии. - Уфа: изд- ие БФ АН СССР, 1982, с.51. 5. Mama “uşaqların böyük qardaş arvadlarına müraciət 2 Yenə orada, s.28. formaları”; 3 Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti,lc.,A-L.Ankara, 1999,s.2. 6. Mama, kəmpir mama “yaşlı, avtoritetli qadına mədəni 4 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном освещении, Фрунзе, Илим, 1990. с.27.______müraciət forması ”. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 310 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 311 E lita n Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,111 c.,Bakt, 2012 Qıpçaq qrupu dialektlərində ata sözünün də fərqli ifadə variantları mövcuddur: aba/ata(Şm.Altay), əti/tətə (tatar), S.Y.Malov qə.dim türk yazılı abidələrində apa sözünün at ay (xris. tatar), atay/atıy/ətey (baş.), ata (qırğız). aşağıdakı mənalarda işləndiyini qeyd etmişdir: 1. “ana” (uy­ Dialektlərdə baba termini də fərqli şəkildə ifadə olunur. ğur), 2.“böyük bacı, xala”; 3. cavan olmayan qadınları da be­ babaç (tatar), baba (noqay), kis / karttay/olatay lə adlandırırlar; 4. Krım ləhcəsində “baba”. M.Kaşğarinin Başqırd dili dialektlərində baba məfhumu ata və ana “Divani-lüğət-it türk” əsərində apa “ana” mənasında karluq xətti üzrə fərqli şəkildə adlandırılır, yırağbabay (ana xətti), türkmənlərinə aid edilmiş, eyni zamanda sözün cingiltili va­ karttətəy (ata xətti). Burada da ana baba uzaq tutulmuş, ata riantı aba “ana”nın oğuzlar üçün səciyyəviliyi qeyd edilir. babanı adlandırmaq üçün əsas tərəf kimi tətəy, yəni dədə Qədim türk yazılı abidələri üzərində işləyən İ.Batma- sözündən istifadə olunmuşdur. nov terminin müxtəlif mənalarını qeyd etmişdir: apa “ana, Ümumiyyətlə, başqırd dilində elə qohumluq terminləri böyük bacı, ata, baba və s.”1. var ki, digər türk dillərində onların analoqu yoxdur: olo ata Bu gün apa termini “böyük bacı” mənasında qırğız di­ “baba-böyük, ulu ata”, kart olo ata “baba-qoca ulu ata”1. linin şimal dialektlərində işlədilmir, Çuy, Talas zonasının şi­ Dialektlərdə bacı məfhumu da fərqli şəkildə ifadə olu­ vələrində bu, mürəkkəb dialekt temıininin ilk tərkib hissəsi nur. Qıpçaq qrupu dialektlərində, hətta bacılar fərqləndirilir, kimi saxlanılmışdır: aqaje/apaje/əpəjə/ apiçe/apçe. Terminin böyük-kiçikliyindən asılı olaraq müxtəlif tenninlərdən istifa­ son komponenti(çe/açe/açı) anoloji olaraq qədim türk ça, aça də olunur: abısta/appa/apay (tatar), apt e/ aba (noqay), əye/ “böyük bacı”, aça “qohum”, baş açalarım “mənim böyük qo­ əpeme/apa(qazax), ağabey/abzəbey/tətəyəbey/ yəşəbey/bələ- humlarım”, Yenisey abidələrində aça/əçi/ içi “böyük qo- kəy/mullabey/karındaş/hende (başqırd), eqeçQosılkar). hum”(Batmanov), müqayisə et:tuva çaiaça/ açay “böyük Sadalanan ifadələr arasında təkcə karındaş sözü oğuz bacı”), xakas piçe “böyük bacı”2 Dialektlərdə qohumluq terminlərindən qardaş məfhu­ qrupu türk dilərində işlənir. Tatar dilində isə bu leksem munun ifadəsi də maraq doğurur, aqa/aka/akı (Şimali Altay), xarendəş şəklində “ kiçik bacı” mənasında qeydə alınmışdır. aqa{qırğ\z), abö(tatar), nini (xristian tatar), ağay/ abzıy/akı/ Şimali Altay dialektində bu mənada sıyın sözü işlənir. akbabay (>akı+babay- başqırd) , aqa (noqay). Dialektlərdə “bacı” mənasında daha çox müşahidə olu­ Noqay dili dialektlərində kardaş/kardas/karındas/xarın- nan söz(müxtəlif fonovariantlarda) apa ifadəsidir. Qırğız di­ daş ifadələri də işlədilir ki, bu, ümumiyyətlə, “bacı, qardaş”, lində isə apa “ana”, apaja isə “böyük bacı” mənasında iş­ yəni eyni zamanda həm bacıya, həm də qardaşa aid edilir. lənir. Apa sözü bir sıra qədim türk və müasir türk dillərində “ana” semantikasmda qeydə alınmışdır. 1 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном осве­ ’Бурнашева С.А.Некоторые вопросы лексики татарского языка/ Исследования щении, Фрунзе, Илим, 1990. с.30 по сравнительной грамматике тюркских языковЛУ, Лексика, 1962,s.l 17 2 Yenə orada, s.31 : — - . .11 ■ —— шт Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 312 Qıpçaq qrupu (ürk dillərinin leksikası, səhifə 313 Elnara N adir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt teksikası AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakt, 2012 Noqay dili dialektlərində qardaşlar arasında yaşından asılı olaraq qardaşlara müraciət forması da fərqlidir. Burada tuta/tütə, yaxud abı? sözlərindən, həmçinin onların birləşmə­ kiçik qardaşa ini, yaxud koşşı deyilir. sindən yaranmışdır’ .Tm/ö, eləcə də onun fonovariantları rus Qazax dili dialektlərində karındctş leksemi “kiçik qar­ mənşəli tyotya (тетя), abız isə ərəb mənşəli sözdən götürül­ daş” mənasındadır. müşdür. Həmin sözü karaim dilində “böyük bacı” mənasında Tatar dili dialektlərində əksər qohumluq terminləri bö­ tota, noqay dilində totay kız “xanım” şəklində işlənir* 2 3. Xala- yük və kiçikliyinə görə fərqləndirilir: bibi məfhumu xristian tatarlarında tələ, apay, başqırd dili Abız - uşaqların ata, yaxud ananın böyük və kiçik dialektlərində isə inəy şəklində ifadə olunur. bacılarına müraciəti Qırğız dili dialektlərində ata və ananın bacısı, həmçinin Abzəni - ata, yaxud ananın böyük bacılarına müraciəti yad, yaşlı qadına müraciət məqamında xala (hörmət forması) Avay/abay - gəlinlərin qaynanaya müraciəti terminindən və özbək dilinə söykənən xola, xələ terminindən Abızlaçın - ərin kiçik bacısına, yaxud onun əmi, dayı istifadə olunur. Xala termini dar mənada (xala - ana tərəf­ qızlarına müraciət dən), qırğız dilinin cənub dialektinin bütün şivələrində para­ Abızzınkay/abızyenqı - ata, yaxud ananın ən kiçik lel olaraq tayeje, taaje, tayje şəklində yayılmışdır. qarda şı arvadına müraciəti Özbək əhalisinin arasında yaşayan qırğızlar həm böyük Abızobi/abızəbekey - atanın böyük qardaşı arvadına bacı, həm də atanın böyük və kiçik bacısına uşaqların müra­ müraciət ciət forması kimi эттэ/атта terminindən istifadə edirlər Abızapa - gəlinlərin ərin böyük bacısına müraciəti (özbəkcə amma “bibi”). Atanın ən böyük bacısını isə uşaqlar Abızbikəçəy - gəlinlərin ərin kiçik bacısına müraciəti apağ əje adlandırırlar. Qeyd etmək istərdik ki, əmmə lek­ Abıstuğanmy - ərin kiçik bacısının gəlinə müraciəti semi M.Şəhriyarm “Heydərbabaya salam” poemasında əm- Abızbabay - ata, yaxud ananın ən böyük qardaşına mscanı şəklində və “əmiarvadı” mənasında işlədilmişdir. müraciəti Başqırd dili dialektlərində apa, tütəy, tutay, təltəy, Шэу Abızdədəy - ərin arvadının böyük qardaşına müraciəti “böyük bacı, analıq, özündən böyük istənilən qadın” mə­ Äbziy, abzıkay, əbzəy, szəy sözləri tatar dilinin mişar nasında işlədilir4. dialektində “böyük qardaş”, “ata”, yaxud “atanın qardaşı”, həmçinin “böyük qohum” mənasında geniş işlənir. Bu dia- ' Л.Т.Махмутова. Некоторые материалы по лексике мишарского диалекта татарского языка./ Исследования по исторической диалектологии татарского языка.с 139-168. lektdə “ata, yaxud ananın bacısı” mənasında tüt i, abız, abız 2 Yenə orada, s. 143 tüteş, abız tüti, abıstay, abıstakay və s. sözlər; “böyük bacı” 3 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном освещении, mənasında isə tota, tətəy, tütay, tuta, abıstay, abıstay, attay Фрунзе, Илим, 1990.С.32 4Гильманова С.Г. Термины родства в северо-западном ареале башкирского əbtəy, əpti, əptəy və s. leksemlər işlənir. Bunların hər ikisi языка,//Исследования и материалы по башкирской диалектологии. - Уфа: изд- ие БФ АН СССР, 1982, s.52______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 314 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 315 AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Elnarə Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,111 c. ,Bakı, 2012 Qıpçaq qrupu dialektlərində diqqəti çəkən maraqlı ifa- Qıpçaq qrupu dialektlərində gəlin məfhumunun ifadəsi dələdən biri baldız leksemidir. Bu leksemin ifadə etdiyi mə­ də maraq doğurur. nalara və işlənmə məqamlarına diqqət yetirək: Başqırd dili dialektlərində doğma qardaş arvadlarının Baldız - 1 .arvadın kiçik qardaşı (Şərqi Qazaxıstan); bir-birinə müraciəti üçün kilendəş termini mövcuddur. Bir- 2. Arvadın kiçik bacısı (tatar); birlərinə müraciətlərində böyük qardaş arvadı üçün jinqə, 3. İr baldız - arvadın qardaşı; jiney, kiçik qardaş arvadı üçün isə kilen termini işlədilir. 4. Kız baldız - arvadın bacısı (tatar); Nikaha əsaslanan koza (bu gün Azərbaycanda bəzi toy dəvət­ Bu dialektlər üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, namələrinin üstündə gördüyümüz) kozaça, baja, jiznə/jiznəy/ baldız sözü bu gün Azərbaycan dilində yalnız ər, yaxud ar­ jinqə/jiney (bu, rus dilindəki jena sözünü xatırladır), kilen, vadın bacısına aid edilsə də, digər türk dillərinin dialektlə­ keyəü, xalır, ir, yaxud yəməğət kimi digər terminlər başqırd rində semantik genişlənməyə məruz qalmışdır. dilinin digər şivələrində işlədilir1. Oğuz qrupu dillərində qaqauz dilində də bu sözün ifa­ Şimali Altay dialektində də kelin terminindən istifadə dəsində cins kateqoriyasının izləri özünü göstərir. Onlar bal­ olunur. Rus dilində ata, yaxud ananın qardaşı ümumi bir ter­ dız sözünə -ka şəkilçisini artırmaqla qadın cinsini fərqləndir­ minlə ifadə olunursa, türk dillərinin dialektlərində bu, gah mişlər. Baldızka ifadəsi bu dildə qadına aid edilir. Baldız bir, gah da fərqli terminlərlə ifadə olunur. Başqırd dili dia­ sözü M.Kaşğaridə “arvadın kiçik bacısı”, uyğur abidələrində, lektlərində “atanın qardaşı” aka, apa; zurətəy, dürətəy, dəüə- “Altun yaruk”da baltır fonetik tərkibdə “kiçik qohum (qadın tey “atanın böyük qardaşı, həmçinin ata və ananın böyük ba­ cinsi)”, “gəlin” mənasında1 qeydə alınmışdır. cısının əri” mənasında, yəşətəy “atanın kiçik qardaşı, həmçi­ Başqırd dilinin şimal-qərb arealında ərin böyük bacısını nin ata-ananın kiçik bacısının əri” mənasında işlənir2. Xris­ adlandırmaq, ona işarə etmək üçün kəyneqəç/ kaymqəç (kəyn tian tatarlarında bu semem (“ata, yaxud ananın qardaşı”) də­ “qayın"+-iqəç) termini yaranmışdır ki, bu, tatar dili üçün xa­ rakterikdir1 2. də, dədəy, ağa, ağay terminləri ilə ifadə olunur (ədəbi dildə Kəynsenle/kəynsene! termini cənub dialektinə uyğun abıy). Qırğız ədəbi dilində və onun bütün şimal şivələrində olub, “ərin kiçik bacısı”m bildirir, lakin ərin kiçik bacısını tayake (tay+ake) izoqlossu “dayı” mənasında lokallaşmışdır. adlandırmaq üçün işlədilən baldız termini bütün başqırd dilini əhatə edir. Taqa (tay+ aqa) izoqlossu isə “dayı” mənasında cənub şivə­ lərində lokallaşmışdır. Hər iki termin ana qohumuna, böyük

1 Древнетюркский словарь, Л.1969,с.80-81. 'Гильманова С.Г. Термины родства в северо-западном ареале башкирского 2 Гильманова С.Г. Термины родства в северо-западном ареале баш­ языкаИ Исследования и материалы по башкирской диалектологии. - Уфа: изд- кирского языка// Исследования и материалы по башкирской диалек­ ие БФ АН СССР, 1982, с.54 тологии. - Уфа: изд-ие БФ АН СССР, 1982, с.5 4 ______2 Yenə orada. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 316 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 317 Elnara Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi qardaşa müraciət forması kimi də işlədilir. Cənubi qırğız şi- Türk dillərinin tarbd-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 vələrindəki taqa termini tam eyni mənada uyğur dilindəki uşaqlar”1. Anoloji .varianta bəzən Azərbaycan dilində də təsa­ taqa, özbək dilindəki toqa ilə izoqloss təşkil edir. Q.Baki- düf olunur; - Oğuldan, uşaqdan nəyin var?; -Oğul-uşaq y i­ nova bildirir ki, tay komponenti digər terminlərin yaranma­ yəsi olasan ”. sında da iştirak edir. O əlavə etmişdir ki, hər iki termindəki 2. Bədən üzvlərinin adlan (taqa və tayake/ taake) sözönü t samiti ilə Altay, xakas, öz­ Baş:baş (Şm.Altay, noqay, qırğız), kəllə (noqay) bək, uyğur dilləri ilə (qırğız dilindəki kimi, bu dillərdə də Bədəmboy (Şm.Altay), kevde (noqay) sözönü d xarakterik deyil) dilarası izoqloss təşkil edir. Boyumboyın (Şm.Altay), moyun (noq.) Məs.raltay tay/taay, xakas tay, uyğur taqa, türkmən Bel:bel(Ş m.Altay); dayı, tuva daay müqay.et: bur-monq. taabay, müasir monqol Ayak.ayak (tat.), noqa, çaşka (Şm.Alt.), aşa (qaz.); naqas “ata tərəfdən qohum”1. Ovuc:alakan (Şm.Alt.), aya (noq.) Dialektlərdə “qadın, arvad - həyat yoldaşı” anlamlı ifa­ Ürək:dürek (Şm.Alt.), yurok (noq.), yiXrök (baş.), serdça dələr də maraq doğurur: abakay, kadı, kadıt/kaydat (Şm. (noq.) Altay), tom(balkar), ay el (ər. mənş.noqay), abakay (tatar). Üz: düs (Şm.Alt.), bet (noq.); Zənnimizcə, Altay və tatar dillərindəki abakay termini­ Burun:borın(büş.), tumşuk (noq.), tomşok (Qb. Sibir tat., nin kökündə aba/apa sözü durur. Noqay dilindəki ay el ərəb ədəbi dildə: borın); mənşəlidir, əyal sözündəndir. Balkar və Şimali Altay dialek- Alınmannay, manday (baş.), m iy ə (Qb.Sibir tat.); tindəki digər sözlər qadın termininin variantlarıdır. Yanak.'daak (Şm.Alt.), yəyək (tat.), bet (noq.); Digər qohumluq terminlərinə də nəzər salaq: Nəvə: SaqqaUsakal, iyak (tat.); deen (Şm.Altay), neen, пик, luçki (tatar); Kürakan, yeznə: Çiyin:insə, inbaş (tat.) və s. kuyev (noq.), yesnə (Qərbi Sibir tatar.); Qayın: yanağay 3. Məişət leksikası. (başqırd), kəyne (“kiçik qayın” başqırd); Xalq: yort (baş.) Məişət leksikası ifadəsini biz geniş mənada götürmü­ Tatar dilinin mişar dialektində ümumi şəkildə “uşaqlar, şük. Buraya həm məişət-mətbəxdə istifadə olunan əşyaların övlad” sememi ol-kız, “bala” sememi isə olan/ ulan leksemi adları, həm də yemək adlarını daxil etmişik. Qıpçaq qrupu ilə ifadə olunur. Bu tennin kız və ir sözləri ilə birgə də işlənə dialektlərində digər sahələrdə olduğu kimi, məişət leksikasına bilər: Kız ulan “qız” (ədəbi dildə: kız bala); İr ulan “oğlan” aid sözlər arasında da həm sinonimlik, həm də çoxmənalılıq (ədəbi dildə: ir bala). Müqayisə et: türkmən dilində qız-oqlan özünü göstərir. Bunlara nəzər salaq: “qız”, erkek-oqlan “oğlan övladı”, oqlan-uşaq “övladlar,

1 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном осве- 1 Л.Т.Махмутова. Некоторые материалы по лексике мишарского диа­ щении, Фрунзе, Илим, 1990, с.35-36______ет======—=—= лекта татарского языка./ Исследования по исторической диалектоло- гии татарского языка,с!44-145______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 318 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 319 E lnarəJfadirjım Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt lekslkası AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikotogiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 Vedrə: X.bizrə (başqırd); bid(e)re{tatar); bedre (qazax) Düymə;1. tüyme(cn. qırğız), tüymə(balkar), töymə (başqırd); pətrə (Qb.Sibir tatar) 2. topçı (şm.Altay), topçu (şm. qırğız); 3. tana “köy­ 2. çelek (balkar, sm. Altay, qırğız dilinin cənub nək üçün ağ düymə”(qazax); 4. elmə, hizəp, bufka, və keçid şivələri);çz/əA: (tatar); çilə (xristian tatar) bıyıfka (başqırd). 3. çaka (qırğız ədəbi dili və şimal şivələri) Köynək: külmək (qırğız; ədəbi dildə; küldək), çamça (şm.Al 4. kazan (tatar) Fincan-çaşka: tabak (noqay), ayak/tustak/ təqəs/ sönkə/ tay) Səbət; çeten (balkar)/ karzinke (noqay) kübətə (başqırd) Güzgü: Küzlek/ közqe (tatar)/ piyala (noqay) Çaynik: səynük/səyqön/səykomğan/səyğomğan/komğan Nimçə: təlikə (

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 322 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 323 Elnarə Nadir qızı Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA I.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 17. Баскаков Н.А.Северные диалекты алтайского (ойрот­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012 ского) языка. Диалекты черневых татар (Туба-кижи). 28. Максютова. Восточный диалект башкирского языка. Тексты и переводы. М.,Наука, 1965, 340 с. Москва, 1976. 18. Баскаков Н.А. Северные диалекты алтайского (ой­ 29. Максютова Н.Х. Формирование и современное состо­ ротского) языка. Диалекты черневых татар (Туба-ки­ яние говоров восточного диалекта башкирского языка жи). Грамматический очерк и словарь. Москва: (сравнительное исследование). АДД, Баку, 1980 Наука,1966,173 с. 30. Материалы и исследования по балкарской диалекто­ 19. Баскаков Н.А. Тюркские языки. Москва, 1960. логии, лексике и фольклору. Нальчик.Кабардино-бал­ 20. Бегжанов Т. Лексика муйнакского говора каракал­ карское книжное изд. Ред. А.Ю.Бозиева. 1962,200 с. пакского языка. АКД, Б, 1966, 22 с. 31. Махмутова Л.Т.Некоторые материалы по лексике ми- 21. Болатов Ж. Восточная группа говоров казахского шарского диалекта татарского языка./ Исследования языка и ее отношение к литературному языку. АКД, по исторической диалектологии татарского языка, 1970, Алма-Ата, с.21-22. Казань, 1979, 176 с. 22. Бурнашева С.А. Некоторые вопросы лексики татар­ 32. Махмутова Л.Т. Опыт исследования тюркских диа­ ского языка/ Исследования по сравнительной грамма­ лектов татарского языка. Москва: Наука, 1978, 272 с. тике тюркских языков.IV, Лексика, М.,1962 33. Миржанов С.Ф. Южный диалект башкирского языка. 23. Гарипов Т.М. Башкирская диалектология, современ­ Москва: Наука, 1979 ное состояние и ближайшие перспективы./ Вопросы 34. Покровская Л.А.О диалектологичесом словаре казах- диалектологии тюркских языков. Т.П, Баку, Изд.АН кого языка/Вопросы диалектологии тюркских языков. Аз. ССР, 1960 Баку, Изд.АН Азерб. ССР, 1963. 24. Гильманова С.Г. Термины родства в северо-западном 35. Русская диалектология. Москва, 1964 ареале башкирского языка// Исследования и материа­ 36. Сауранбаев Н.Т., Сарыбаев Ш.Ш.Казахская диалекто- лы по башкирской диалектологии. - Уфа: изд-ие БФ логия./Вопросы диалектологии тюркских языков. Ба­ АН СССР, 1982, ку, АН Азерб.ССР,1958. 25. Дильмухаметов. Материалы по лексике среднеураль­ 37. Тумашева Д.Г. Восточный диалект татарского языка ских башкир// Исследования и материалы по башкир­ и его отношение к татарскому литературному языку и ской диалектологии, с.66-68 другим его диалектам/Вопросы диалектологии тюрк­ 26. Древнетюркский словарь. М- Л, 1969. ских языков. Казань, 1960, с. 45-52. 27. Ишбулатов Н.Х. Вопросы диалектологии тюркских 38. Тумашева Д.Г.Диалекты сибирских татар в отноше­ языков. Т.Ш, Баку, Изд. АН Аз. ССР, 1963 нии к татарскому и другим тюркским языкам. АКД, Казань, 1969, 50 с. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 324 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 325 EhmrəNadir^ qızı Əliyeva. Ojpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 39. Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. Опыт Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 сравнительного исследования.Казань, 1977 Təranə ŞÜKÜROVA 40. Убрятова Е.И. Изучение диалектов тюрских языков. filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dosent Вопросы диалектологии тюркских языков.т II, Баку, , Изд.АН Азерб.ССР, 1960. 41. Хайрутдинова Т.Х. Образование говора Златоустов­ QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ ский татар/ Исследования по исторической диалекто­ ALINMA TERMİNLƏR логии татарского языка. Казань, 1979, 176 с 42. Шакирова Р.А.Говор татар Краснооктябрьского райо­ ər bir dilin lüğət tərkibində milli terminlərlə на Горьковской области.АКД, Москва, 1950 yanaşı, alınma terminlər də mövcuddur. Qıp­ 43. Эдельман Д.И. Проблема «язык» или «диалект»? при çaq qrupu türk dillərinin lüğət tərkibində alın­ H ma terminlər milli terminlərə nisbətən üstündür. Bu meyarı отсуствии письменности. На материале памирских языков//Лингвистическая география, диалектология и nəzərə alaraq, Azərbaycan, eləcə də qıpçaq qrupu dillərində история языка. Ереван, 1976. alınma terminlərin mövqeyi, mənşəyi və onların keçmə yolla­ 44. www.vandeks.ru.тюркские языки rını araşdırmaq istərdik. 45. www.eleven.co.il Alınma prosesi mürəkkəb dil hadisəsi olduğundan bu 46. www.turkolog.narod.ru məsələyə tədqiqatçılar müxtəlif prizmalardan yanaşmışlar. 47. www.kitap.net.ru Alınma sözlər haqqında bir çox tədqiqat əsərləri yazılsa da, onun bir termin kimi düzgün anlamının həlli hələ də mübahi­ sələrə səbəb olur. Dilçilikdə alınmalar və alınma söz-termin­ lər haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Azərbaycan dilçili­ yində bu məsələdən bəhs edən N.Xudiyev yazır: “Bəzən «alınmalar» termini ilə alınma söz termini eyniləşdirilir. Alınma söz termini əvəzinə «əcnəbi söz» terminindən istifadə edilir. “Əcnəbi söz” və “alınmalar” eyni mənada işlədilir. Hər şeydən əvvəl qeyd etməliyik ki, bu terminlər müəyyən dərə­ cədə yaxın məzmunlu olsalar da, müxtəlif anlayışlar ifadə edirlər. Belə ki, yalnız alınma terminin özü iki mənada - dar və geniş mənada işlədilir. Birincii halda bu termin başqa dildən keçib daxil olduğu dili zənginləşdirən linqvistik vahid mənasını bildirir. Geniş mənada «alınma» bir dildən başqa

Qtpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 326 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 327 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu iiirk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-mii qayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 dilə söz keçmə prosesini bildirir. Beləliklə, ikinci mənada bu xalqlarla olan müxtəlif tarixi və ictimai münasibətlərindən termin proses, birinci mənada isə prosesin nəticəsini bildirir. asılı olaraq ya bilavasitə mənsub olduğu dildən, ya da başqa Alınma və alınma söz terminləri eyni anlayışları bildirmir. bir dildən keçə bilər”1. Alınma dedikdə bir dildən başqa dilə keçən bütün linqvistik Azərbaycan və qazax xalqlarının tarix boyu başqa xalq­ vahidlər, hər hansı bir dil elementi başa düşülür. Alınma söz larla münasibəti, ictimai-siyasi, mədəni əlaqələri bu dillərin dedikdə isə yalnız leksik vahidlərin mənimsənilməsi nəzərdə lüğət tərkibinin zənginləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu cür tutulur. Başqa sözlə desək, alınma termini daha geniş anlayışı şərait həm də bilinqvizmin formalaşmasına xidmət edir. ifadə edir. Belə ki, alınma söz anlayışının özü də alınma ter­ Sözlərin bir dildən başqasına keçməsinin əsas səbəblərindən mininin ifadə etdiyi mənanın tərkibinə daxildir”5. biri də bilinqvizmdir. Azərbaycan və qazax xalqları həmişə H.Həsənov ümumişlək alınmalar, beynəlmiləl sözlər, ikidillilik şəraitində yaşamışlar. Müxtəlif dövrlərdə ayn-ayrı ekzotizm və varvarizmləri alınma sözlərin növləri kimi ve­ xalqlarla (ərəb, fars, rus və Avropa) ünsiyyətdə olmuşlar. rir* 2. E.Axunzyanov isə terminlərin məna fərqlərindən danı­ İkidillilikdən danışarkən əsasən Azərbaycan və rus iki­ şarkən “alınma termini alınma söz terminindən daha geniş­ dilliyi nəzərdə tutulurdu. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, orta dir” fikrini əsaslandırır3. və ali məktəblərdə ana dili və rus dili ilə yanaşı, xarici dillə­ Alınma və alınma söz terminlərindən başqa dilçilikdə rin də tədris olunması, xarici firmaların fəaliyyəti nəticəsində bu anlamın ifadəsi üçün «əcnəbi söz», «alınmalar», «əcnəbi respublikamızda digər ikidillilik şəraiti də yaranmışdır. alınmalar», «xarici söz» və «xarici alınmalar» kimi terminlər Sözalmanın ikinci səbəbi hər hansı dilin öz daxili im­ də işlənilir. D.Lottenin fikrincə, alınma söz termini o sözlərə kanları hesabına keçinə bilməməsi ilə bağlıdır. Dünya dillə­ aid edilir ki, onlarda heç bir dəyişiklik edilmir4. Bu fikir ta­ rində yeni yaranan sözlər özləri ilə yeni anlayışları da daxil mamilə doğrudur. Bu gün dilimizdə işlədilən alınmalar heç olduğu dillərə yayır. Ancaq dil heç vaxt sözalma nəticəsində bir fonetik və qrammatik dəyişikliyə məruz qalmadan, oldu­ öz milli vahidlərini unutmur. ğu variantda ədəbi dildə öz əksini tapır. Tez bir zaman çərçi­ Y.Polivanovun alınma sözlə bağlı ideyaları rus dilçili­ vəsində ədəbi dilin yazılı və şifahi qolunda sabitləşir. S.Cə­ yində geniş yayılmışdır. Onun fikrincə, “söz adətən o dildən fərov alınma sözlər haqqında öz fikrini belə izah edir: “Başqa götürülür ki, həmin dil anlayışın yayıcısı olmuş olsun”2. Bu dillərdən alınma sözlər xalqmızın həmin dillərdə danışan fikrə əsasən söyləmək olar ki, bu gün dilimizə daxil olan söz­ lər özləri ilə bərabər məfhumları da gətirmiş olur. Çünki söz 'Xudiyev N.M.Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü.Bakı:Maarif, 1986, s. 5-6 məfhumu ifadə edir. Məfhumlar isə iqtisadi inkişafla bağlı 2 Həsənov H.Müasir Azərbaycan dilinin leksikası.Bakı: Maarif, 1987, s.124 3 Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. Москва, «Сов. энцикло­ педия», 1966, с.305 4Лотте Д.Краткие формы научно-технических терминов.М.,Изд-во «Нау­ 1 Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1970, s. 139 ка», 1971. с.9 ______2 Abbasova B. Sözalma hadisəsinin əsasları. Bakı: Azəməşr, 1995, s. 30

Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 328 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 329 Тэгапэ ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikalogiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 olaraq yaranır. ma terminləri mənşəyinə görə üç qrupa bölmək olar. Qərbi Avropa dillərindən alınma sözlər dilçi alimlərimi­ 1. Ərəb və fars mənşəli terminlər zin diqqət mərkəzində olmuş, tədqiqat obyekti kimi öyrənil­ 2. Rus mənşəli terminlər mişdir. Bundan başqa, alınmaların öyrənilməsi Avropa dillə­ 3. Avropa mənşəli terminlər: rinin türk dillərinə, o cümlədən Azərbaycan və qazax dilləri­ 1. Ərəb və fars mənşəli terminlər. Tarix boyu Azərbay­ nə müsbət təsiri kimi ümumi məsələləri aşkar etməyə imkan can və qazax xalqları ərəb, fars və rus xalqları ilə sıx əlaqədə verir. Azərbaycan dilçiliyində Avropa mənşəli alınmalara olduğundan onlardan müəyyən terminlərin qəbul edilməsi tə­ dair A.Qarayevin “Müasir Azərbaycan dilində Avropa mən­ bii haldır. Azərbaycan və qazax dillərinin lüğət tərkibindəki şəli leksik alınmalar”1 əsəri də maraq doğurur. Əsərdə alın­ alınma sözərin mühüm bir qismini ərəb və fars sözləri təşkil maların tarixi, geneoloji təsnifındən başqa, onların sinonimlik edir. Həmin dillərə ərəb və fars dillərinin təsiri VII əsrdən münasibəti və omonimlik səciyyəsi haqqında da elmi məlu­ başlamışdır. matlar verilmişdir. “Azərbaycan dilinin texniki terminologi­ Bu proses XIX əsrin I yarısına qədər davam etmişdir. yasında Qərbi Avropa mənşəli alınmalar”1 2 əsərində isə R. Misal olaraq hərbi sahəyə müraciət edək: əsgər, zabit, əsir, Cəfərov texnika sahəsində alınma sözlər haqqında elmi axta­ mühasirə, hərb, hərbi and, sərhəd, kəşfiyyat və s. Terminlər rışlarının nəticələrini ortaya qoymuşdur. ərəb mənşəlidir. Ədəbiyyatşünaslıq terminləri olan - qəsidə, Bundan başqa alınma sözlər haqqında olan nəzəri müd- qəzəl, qitə, müxəmməs, beyt, minacat və s. ərəb və fars mən­ dəlar B.Abbasovamn “Sözalma hadisəsinin əsasları”3 əsərin­ şəlidir. Ərəb və fars mənşəli dilçilik terminləri də bu gün öz də davam etdirilir. Burada təhlil olunan sözalma hadisəsi, fəallığını saxlamaqdadır: məsdər, fel. onun yolları, üsulları, dildaxili və dilxarici əlamətləri praktik Hələ XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dilindəki ərəb cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir. və fars mənşəli terminlərə ikili münasibət olmuşdur. Bəziləri Termin mənimsəmə prosesi sözalma prosesinin bir his­ qəliz, dilimizin qrammatik qayda-qanunlarma cavab verə bil­ səsidir. Qeyd etməliyik ki, bütün terminlər sözdür, lakin bü­ məyən, lakin artıq mənimsənilmiş ərəb, fars mənşəli söz və tün sözlər termin deyildir. Etimon dildən söz alan dilə termin terminləri dildən çıxarmağı təklif etmişlər. Beləliklə, termin keçərsə, onun üslublar sistemində yalnız elmi üslubda mə­ yaradıcılığında zərərli, ziddiyyətli, dilin lüğət tərkibinin zən­ nimsənilməsi kifayətdir. Qıpçaq qrupu türk dillərindəki alm- ginləşməsi, təkmilləşməsinə mənfi təsir göstərən purizm cə­ rəyanı meydana gəlmişdir. 1 Qarayev A. Müasir Azərbaycan dilində Qərbi Avropa mənşəli leksik Puristlər ərəb-fars terminlərinə birtərəfli münasibət gös­ alınmalar. Bakı: ADU nəşri, 1988 tərmişlər. Onlar Azərbaycan terminologiyasının nöqsanla­ 2 Cəfərov R.C. Azərbaycan dilinin texniki terminlogiyasında Qərbi rının aradan qaldırılmasının əsas yolunu bütün ərəb və fars Avropa mənşəli alınmalar. Fil. elm. nam. ...dis. Bakı: 1990 3 Abbasova B. Sözalma hadisəsinin əsasları, Bakı: Azərnəşr, 1995______sözlərinin çıxarılıb, yerinə necə olursa-olsun “Azərbaycan Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 330 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 331 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 sözlərinin” qoyulmasında, yaxud sözlərin sonunun “Azər­ dininə sitayiş etdiyi üçün o xalqların dillərində mövcud olan baycan dili” şəklinə salınmasında”1 görürdülər. terminlərin əksəriyyəti ərəb və fars mənşəlidir və bir-birlərin­ Azəpbaycan dilində işlənən ərəb və fars mənşəli ter­ dən fonetik dəyişmələrlə fərqlənir”1. minlərin bir qisminə nəzər salaq: qətnamə, qanun, möhür, Məsələyə belə yanaşma, bizcə, etiraz doğurmamalıdır. mühəndis, nəbatat, vəkalətnamə, şimal, cənub, şərq, qərb, Doğrudan da, istər oğuz, istərsə də qıpçaq və karluq qrupuna nəzm, təlim, hakimmərəz, elm, sənaye, kimya, rüsum, qafiyə, daxil olub müsəlmanlığı qəbul edən türk dillərində elə dini hüriyyət, ticarət, məvacib, məxaric, təzkirə, üslub, tədqiqat, terminlər vardır ki, onlar həm semantikasına, həm də orfoqra- mənzum, mənsur, musiqi və s. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, fiya və orfoepiyasına görə eynidirlər. Məs:Azərb. -xuda, qır­ qazax dilində də dilçilik terminlərində belə dəyişiklik özünü ğız -xuda, türk-xuda, türkm. -xuda, qazax -xuda, qırğız - göstərir: xaborlı söylem (nəqli cümlə), suranlı söylem (sual xuda. cümləsi), buyrıklı söylem (əmr cümləsi), lepti söylem (nida Təbii ki, bu terminlərin sayını istənilən qədər artırmaq cümləsi). olar. Namaz, oruc, ramazan kimi dini terminlər islam dinini Azərbaycan dilində ərəb və fars mənşəli morfemlər də qəbul etmiş bütün türk xalqlarının dilində heç bir fonetik də­ mövcuddur. Onlar da işlənmə yerinə görə sözönü və sözsonu yişməyə məruz qalmadan işlənir. mövqeyə malikdirlər. Məsələn: Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb və fars mənşəli terminlər a) isim düzəldən şəkilçilən-ıyyat, -iyyat, -dar, -namə, təkcə - dini deyil, ictimai-siyasi sahədə də həm Azərbaycan, at/-ət, -iyyə, -i/-vi: ədəbiyyat, külliyyat, cəmiyyət, tədqiqat, həm də qırğız dillərində mövcuddur. əməkdar, nəzəriyyə, əhvalat, əməliyyat. Belə terminlərin Azərbaycan və qırğız dillərində b) Sifət düzəldən şəkilçilər: -i, -pərəst, -pərvər, -şünas, mövqeyi bir qədər fərqlidir. Məsələn: xüsusi vəzifə adını bil­ -xah, -pəsənd, -bi, -na, -ba: baməzə, inqilabi, avropapərəst, dirən «nazir» sözü Azərbaycan dilində çox işləkdir. Baş na­ vətənpərvər, bədxah, namünasib və s. zir, Təhsil Naziri, Səhiyyə Naziri və s. Hətta bu söz -lik şəkil­ c) zərf düzəldən şəkilçilər: -anə, -yanə, -ən: şairanə, çisinin qəbulu vasitəsilə söz yaradıcılığı prosesində aktiv iş­ dahiyanə, qəsdən, qəflətən və s. tirak edərək xüsusi müəssisə adlarım da ifadə edir. Məsələn: 1920-ci illərdə purizm terminləri fəallaşır. 30-cu illərdə Vergilər Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, isə milli terminlər əsas yer tutur. 30-cu illərin sonlarında rus- Daxili İşlər Nazirliyi. Qırğız dilinə gəlincə, bu dildə həmin Avropa sözlərinə meyil güclənir. 40-cı illərin sonlarında isə vəzifəni adlandırmaq üçün «vazir» sözündən istifadə edilir: yenidən ərəb-fars sözləri bərpa olunur. A.Jakinovun fikrincə, Baş vazir, Vazirlar Maxkamasi. Maraqlı cəhət budur ki, bu “Postsovet məkanında yaşayan türklərin əksəriyyəti islam söz Azərbaycan dili üçün də yad deyildir. Müasir Azərbaycan

1 Qasımov M.Ş.Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı: Elm, 1973, s.70 'Жакинов А.Термины верблюдовства в казахском языке. АКД., Алма-Ата. 1983.с. 77. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 332 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 333 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 dilinin əsas lüğət fondunda bu sözə rast gəlməsək də, vəzir sözü şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, o cümlədən nağıl­ dilində, xüsusilə danışıq dilində işlənən raykom, ispalkom, larımızda «şahın köməkçisi» mənasında rast gəlinir: qara kolxoz sözləri ümumişləklik qazanmışdı. Hal-hazırda bu tipli vəzir, baş vəzir, vəzir. sözlərdə arxaikləşərək tarixin arxivinə atılmışdır. Azərbaycan və qırğız dillərində hüquq terminləri ara­ Azərbaycan və qırğız dillərində ərəb və fars terminləri sında da bir sıra fərqli cəhətlər vardır. Məs: qırğız dilində hələ də mövqeyini saxlamaqdadır. Elmi-texniki tərəqqi, qlo­ məhkəmə termini kabinet sözünün yerində işlənir. Nazirlər ballaşma, qərbə inteqrasiya daha çox rus və Avropa terminlə­ Kabineti - Vazirlər Maxkamesi. Azərbaycan dilində isə bu rinin dilə daxil olmasına şərait yaradır. termin sırf hüquqi məna kəsb edir, «ayrı-ayrı mübahisələri II. Rus və Avropa mənşəli terminlər. Bu terminlərin ayırd edən orqan» mənasını daşıyır: Konstitusiya Məhkəməsi, Azərbaycan və qırğız dillərinə keçmə tarixi XIX əsrin birinci Xalq Məhkəməsi, Ali Məhkəmə. yarısına təsadüf edir. Q.Zakir, M.F.Axundov H.Zərdabi və Ərəb və fars mənşəli terminlər həm Azərbaycan, həm başqaları öz əsərlərində rus və Avropa mənşəli sözlərdən ge­ də qırğız dillərində ədəbiyyatşünaslıq terminləri kimi daha niş istifadə etmişlər. çox aktivdir: Əruz, təşbeh, qəzəl, qəsidə, müxəmməs, beyt və A.Tajmuratova rus dilindən terminalmanın dörd prinsi­ s. terminlər cüzi fonetik fərqlərlə həm Azərbaycan, həm də pini göstərərək yazır: “1. Terminlər yalnız ehtiyacla əlaqədar, yəni Azərbay­ qırğız dillərində mövcuddur. Qəzəl, qəsidə sözlərini qırğızlar can dilinin daxili imkanları əsasında nəzərdə tutulan anlayış­ fars variantında ğəzəl, gəsidə kimi işlədir. Qırğız dilindəki ları dəqiq ifadə edən, yaxşı yaddaqalan konkret terminlər ya­ geyim adları daha çox millidir. Lakin Azərbaycan dili ilə ratmaq mümkün olmadıqda alınmalıdır. müqayisədə oxşarlıq müşahidə edilir. Məsələn, qadınların baş 2. Mühüm anlayışları ifadə edən və beynəlxalq miqyas­ geyimi kimi tanıdığımız araxçın sözü hər iki dildə işlənir. da işlədilən terminlər Azərbaycan dilində də bir qayda olaraq Fərq burasındadır ki, bu söz qırqızlərdə bu gün də müasirdir, tərcüməsiz işlədilməlidir. Belə bir prinsip bizi mürtəce puriz- Azərbaycan dilində isə arxaikləşməyə doğru gedir. mə aparıb çıxarar ki, bu da dilimizin inkişafını ancaq ləngidə Azərbaycanda 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra ictimai-siyasi formasiyanın dəyişməsi ilə əlaqədar bir sıra ter­ bilər. 3. Rus dilindən terminlər götürülərkən onların derivat- minlər dilimizdə aktivləşərək xüsusi isimlərə çevrildi. Çevri­ lişdən sonra dilimizdə inqilab, hökumət kimi əcnəbi terminlər ları (törəmələri) da nəzərə alınmalıdır. Məlumdur ki, termin­ xeyli aktivləşdi və az bir zaman içərisində ümumişlək oldu. lərdən hər birinin müxtəlif derivatlan vardır. Ona görə də ya Eyni vəziyyəti şura və sovet sözlərinə də aid etmək olar. əsas terminlə birlikdə derivatlar da götürülməli, ya da həm Azərbaycanda şura və sovet sözləri termin səciyyəsini itirə­ əsas termin üçün Azərbaycan dilində müvafiq qarşılıq müəy­ rək xüsusi isim kimi daha çox işlənir. Vaxtilə Azərbaycan yənləşdirilməlidir. Çünki birini götürüb, digərini götürməmək, məntiqsizlik olar. Məsələn, əgər biz reforma termininin qar-

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 334 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 335 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 şıhğı olaraq Azərbaycan dilində islahat sözünü işlədiriksə, onda reformator, reformizm, reformist terminləri üçün də olur. Alman dilinə məxsus olanlar: kassir, orden, stul, qalstuk müvafiq qarşılıq müəyyənləşdirib işlətməliyik. və s. 4. Məlum olduğu kimi, terminoloji sistemlərdən hər bi­ İngilis dilinə aid: Azərb. seyf, tank, kombayn, traktor, rinin tərkibində müəyyən mikrosistemlər (tematik prinsip üz­ futbol, voleybol, reyd və s. noqay. finiş, futbol, basketbol, rə birləşən termin-adların məcmusu) mövcuddur. Odur ki, rus boks, departament və s. dilindən terminlər götürülərkən ayrı-ayrı mikrosistemlər nə­ Fransız sözləri: Azərb. salon, restoran, salat, kompot, zərə alınmalıdır»1. plombir, palto, manto; noqay. leytenant, general, desant, Rus mənşəli alınmalara misal olaraq aşığadıkları nümu­ artilleriya və s. nə göstərmək olar: jurnal, nömrə, filosof, konfrans, general, Türkiyə türkcəsindən alınmalar: sorumlu-məsul, yazar- kapitan, zavod, kolxoz, sovxoz, telefon, televizor, maşın, gim­ yazıçı, olay-hadisə,uçaq-təyyarə, müsafir-qonaq. naziya, kampaniya, kino, teatr, bilet, komandir, matros, yar­ Azərbaycan və noqay dillərində rus mənşəli terminlər­ marka, bolşevik və s. Qumuq dilində rus dilindən alman ter­ dən başqa, intemasionalizmlər də mövcuddur. Bu tipli ter­ minlər öz fəal işlənmə arealı ilə diqqəti cəlb edir: aviasiya, minlər bir neçə dildə eyni məna daşıdığı üçün onlarda qarşı­ admiral, amnistiya, anarxiya və s. Leksik alınmalarla yanaşı, lıq axtarmaq lazım deil. Çünki onlar beynəlxalq standartlara morfoloji alınmalar da türk dillərində aktiv mövqedə işlən­ uyğun qəbul olunmuş terminlərdir. Məsələn, menecer, me­ mişdir: necment, prezident, spiker, birja, konstiutsiya kimi və s. ter­ a) İsim düzəldən şəkilçilər: izm, -ist, -ik - liberalist, kom- minlərə qarşılıq axtarmaq lazım deyil. munzm, akademik, jurnalist. M.Qasımov alınma terminlərin Azərbaycan dilindəki b) sifət düzəldən şəkilçi lər-awd, -a, ist, -iv, -l, -loji, -ji, -tik. mövqeyini bir sıra cəhətlərdən xarakterizə edir. Antiimperialist, obyektiv, formal, pedaqoji, sistematik və s. 1. Alınma termin dilin lüğət tərkibinə möhkəm şəkildə Tarix boyunca ərəb, fars və rus dillərindən keçən söz­ daxil olmaqla onun həm yazılı, həm də şifahi qolunda bu və lərin bir qismi vətəndaşlıq hüququ qazandığından dilimizdə ya digər məfhumu ifadə edir. Belə terminlər daxil olduqları sabitləşmişdir. Müasir dövrdə Avropa və türk mənşəli ter­ dilin sözləri ilə eyni hüquqa malikdir. minlərin Azərbaycan və noqay dillərinə axını güclənmişdir. 2. Alınma terminlərdən bəziləri yalnız canlı danışıq di­ III. Avropa mənşəli alınmalar: biznes, blank, seans, sti­ lində işlənir, ədəbi dilə keçmir. mul, biznesmen,market, departament, sponsor, insident və s. 3. Alınma termin müəyyən dövrdən sonra dildən çıxa Avropa mənşəli alınmalar alman, fransız, ingilis və s. mənşəli bilir. Bu proses müxtəlif yollarla gedir: a) dilin öz sözləri əsa­ sında yaranan termin alınma termini sıxışdırıb aradan çıxarır, 1 Тажмуратова А. Термины технических культур в казакском языке. b) alınma terminlər bir-birini sıxışdırır. Məsələn, vaxtı ilə di­ АКД, Ташкент. 1966., с.110.______limizdə işlənmiş //гда darülfiunun, sövtiyyat terminləri sonra-

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 336 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 337 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012_ lar partiya, universitet, fonetika terminləri ilə əvəz olunmuş­ dur1. Dilçilər arasında beynəlmiləl terminlərin müəyyənləş­ Belə qənaətə gəlirik ki, müstəqillik illərində Avropa dirilməsi üçün müxtəlif fikirlər mövcuddur. A.Frinta «inter­ mənşəli terminlər rus mənşəli terminlərdən üstündür. Çünki nasional» terminim dünyanın bütün «mədəni dillərində» işlə­ sovet dövründə Avropa mənşəli terminlər yalnız rus dili vasi­ nən söz kimi şərh edir1. O.B.Şaxray isə bundan fərqli olaraq təsilə alınırdı. Müstəqillik illərində bu mənzərə artıq dəyişir, yazır ki, bu və ya digər söz «bir sıra» dillərdə işlənirsə, onu bilavasitə Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrin möhkəmlən­ «internasionalizmlər» sırasına daxil etmək olar2. Biz A.Frin- məsi yeni terminlərin alınmasına səbəb olur:bankrot, diskont, tanın fikri ilə deyil, O.B.Şaxrayın fikri ilə razılaşırıq. Çünki investor, korporasiya, audit, alyans,bank, depozit, manko, «mədəni dil» məfhumu bir qədər qeyri-məqbul səslənir. treyder, poritet, auksion* 2. Bu dövrdə dilimizdə Avropa mən­ Termini o zaman beynəlmiləl hesab etmək olar ki, onu şəli terminlər də daxil olmuşdur: auditor, klip, klip-meker, dünyanın bir sıra dillərində sərbəst şəkildə işlətmək mümkün prodüsser, tok-şou, şou, şou-biznes, impreashop, broker, olsun. M.Qasımov intemasionalizmi tamamilə başqa aspekt­ makler, market, merketinq, magistr, magistratura, bakalavr, də izah edir. O, internasionalizmə belə bir tərif verir: «İnter­ space, menecer, diler, kommersant, nyüsrayter, dizayn, dis- nasional terminlər dedikdə tam, yaxud qismən ümumi seman- put, daycest, miltimedia, mediamorfoz, şoumen. tikaya malik, orfoqrafik, fonoloji cəhətdən nəzərəçarpacaq Qıpçaq qrupu türk dillərində də alınmaların bu cür axını dərəcədə yaxın olan beynəlxalq əhəmiyyətli anlayışları ifadə diqqəti cəlb edir. Məsələn, noqay dilində advokatura, suver- edən, dünyanın əksər dillərində (o cümlədən qohum olmayan nitet, demokratiya, prezident, referendum, ratifikasiya, şou, dillərdə) işlənən sözlər nəzərdə tutulur3. S.Xəlilovaya görə, tok-şou, şou-biznes, market, marketinq, maqistr, maqistratu- «İntemasionalizm o zaman həqiqətən, internasionalizm olur ra, bakalavr, menecer, şoumen kimi Avropa mənşəli alınma ki, söz və terminin səs tərkibi ilə yanaşı, onun mənası da ol­ terminlər daxil olmuşdur duğu kimi başqa dillərdə yayılmış olsun»4. Alınma terminlərdən danışarkən beynəlmiləl terminlə­ Müasir Azərbaycan dilində işlədilən blokada, bomba, rin də əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır. Terminologiyanın marş, qarnizon, serjant, patron, marşal və s. kimi fransız zənginləşdirilməsində qəbul edilmiş beynəlmiləl terminlər­ mənşəli hərbi terminlər beynəlmiləl səciyyə daşımaqla yana­ dən düzgün istifadə etmək vacibdir. Həqiqətən də, ehtiyac şı, həm də dilimizin fəal leksik vahidlərindəndir. Azərbaycan duyduğunuz beynəlmiləl söz və terminlərin dilimizə keçmə­ və noqay dillərində iqtisadi termin kimi işlənən - biznesmen, sinin qarşısını süni surətdə almaq düzgün deyildir. valyuta, broker, kommersiya, kommersant, ictimai-siyasi ter-

'Qasımov M.Ş.Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları.Bakr.Elm,1973,s.l47 ’Qasımov M.Ş.Azərbaycan dili terminologiyasının əsaslan. Bakı: Elm, 2 Y enə orada, s. 147 1973, s. 153 1 Y enə orada, s. 149 2 İqtisadi nəzəriyyə Bakı., Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2002 4 Xəlilova S.N. İnternasional terminlər. Bakı: Maarif, 1991, s.65 ____ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 338 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 339 Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi minlər olan priezident, vitse-prezident, diktatura, parlament, Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, 111 cild, Bakı, 2012 spiker, proporsional kimi sözlər beynəlmiləl səciyyə daşıyır. 14. Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Москва, «Сов. энциклопедия», 1966, с.305 1. Xudiyev N.M. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Ba­ 15. Лотте Д. Краткие формы научно-технических терми­ kı: Maarif, 1986, s. 5-6 нов. М., Изд-во «Наука», 1971, с.9. 2. Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı: 16. Жакинов А. Термины верблюдовства в казахском Maarif, 1987, s.124 языке. АКД., Алма-Ата. 1983, стр. 77. 3. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1970, 17. Тажмуратова А. Термины технических культур в s.139 казахском языке. АКД, Ташкент, 1966, с.110. 4. Abbasova B. Sözalma hadisəsinin əsaslan. Bakı: Azər- 18. Мусабаев Г.Лексика современного казахского языка. nəşr, 1995. АДД, Алма-Ата, 1960. 5. Qarayev A. Müasir Azərbaycan dilində Qərbi Avropa 19. Современный казахский язык. Алма-Ата, 1959. mənşəli leksik alınmalar. Bakı: ADU nəşri, 1988 6. Cəfərov R.C. Azərbaycan dilinin texniki terminlogiya- smda Qərbi Avropa mənşəli alınmalar.Fil.elm.nam.diss. Bakı: 1990 7. Abbasova B. Sözalma hadisəsinin əsasları. Bakı: Azər- nəşr, 1995 8. Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasla- п. Bakı: Elm, 1973, s.70 9. Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasla­ rı. Bakı: Elm, 1973, s. 153 10. İqtisadi nəzəriyyə.Bakı.,Bakı Universiteti nəşriyyatı,2002 11. Qasımov M.Ş.Azərbaycan dili terminologiyasının əsasla­ rı. Bakı:Elm, 1973, s.147 12. Qasımov M.Ş.Azərbaycan dili terminologiyasının əsasla­ rı. BakııElm, 1973,s.l49 13. Xəlilova S.N. İnternasional terminlər. Bakı: Maarif, 1991, s.65

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 340 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 341 Qatiba Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillarinda morfoloji yolla söz yaradıcıtığı ______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qətibə MAHMUDOVA Türk dillərinin tariəd-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 filologiya üzrə fəlsəfi* doktoru, dosent şəkilçilər dilin tarixi inkişaf mərhələlərində cüzi fonetik dəyi­ şikliyə uğramış olsalar da, onların məna xüsusiyyətləri və ye­ QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ ni sözyaratma dairəsi genişdir”1. MORFOLOJİ YOLLA SÖZ YARADICILIĞI Qeyri-məhsuldar şəkilçilərin özləri də söz yaradıcılığın­ örkəmli Azərbaycan alimi F.Zeynalovun türk dillə­ da müxtəlif mövqe tutur. Buraya cəmi bir-iki sözün yaranma­ rinin təsnifi ilə bağlı bölgüsünü1 əsas götürərək qıp­ sında iştirak edən şəkilçilərdən tutmuş daha çox sözün yaran­ G çaq qrupu türk dilləri dedikdə biz qazax, qırğız, masında iştirak edən şəkilçilərə qədər hamısını daxil etmək qaraqalpaq, noqay, altay dillərini nəzərdə tutmuş və həmin olar. Buraya getdikcə ədəbi dildən çıxmaq üzrə olan şəkilçi­ dillərin morfoloji qatında gedən söz yaradıcılığı prosesini lər də daxildir. digər türk dilləri ilə müqayisədə izləmişik. Qıpçaq qrupu türk dillərindəki sözdüzəldici şəkilçilərin Türk dillərində söz yaratmanın müxtəlif yolları var: geniş təhlilinə keçməzdən öncə bu qrupa daxil olan dillərdə a) Sözlərin leksik yolla əmələ gəlməsi morfoloji yolla söz yaradıcılığı prosesinin tədqiqi tarixinə b) Sözlərin morfoloji yolla əmələ gəlməsi nəzər salmağı lazım bilirik. c) Sözlərin sintaktik yolla əmələ gəlməsi. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası sırf elmi şə­ Türk dillərində söz yaradıcılığı prosesində leksik və kildə XX əsrin ortalarından başlayaraq tədqiq olunmağa, öy­ sintaktik üsula nisbətən morfoloji üsul daha məhsuldardır. rənilməyə başlamışdır. Qpçaq qrupuna daxil olan qazax, qır­ “Morfoloji söz yaradıcılığı prosesi elə məna və şəkil xüsusiy­ ğız, qaraqalpaq, noqay, altay dillərinin də qrammatikası, o yətlərinə malikdir ki, onları dilimizin şəkilçi sisteminin həm cümlədən bu dillərdə morfoloji yolla sözyaratma prosesi o ümumi həm də xüsusi cəhətlərində, yəni müxtəlif nitq hissə­ dönəmdə dünya türkoloji dilçiliyində aparıcı mövqeyə malik lərinə münasibətində araşdırmaq lazımdır” * 2. olan sovet dilçilik məktəbinin korifeyləri tərəfindən tədqiq Oğuz qrupu türk dillərində olduğu kimi, qıpçaq qrupu olunmuş, bu sahədə fundamental əsərlər yazılmışdır. türk dillərində də söz yaradıcılığı prosesində iştirak edən şə­ Biz ilk növbədə N.A.Baskakovun adını çəkmək istər­ kilçilərin hamısı eyni dərəcədə məhsuldar deyildir. Bu şəkil­ dik. Onun noqay dili, qaraqalpaq dili üzərində apardığı araş­ çilərin bir qismi yeni sözlərin yaradılmasında fəal və əhatəli dırmalar bu gün də öz qiymətini itirməmişdir.2 1940-1950-ci olduğu halda, digər qismi az məhsuldar, və ya qeyri-məhsul- illərdə meydana gəlmiş bu əsərlər sonralar noqay və qaraqal­ paq dillərinin qrammatikasının yazılmasında mənbə rolu oy- dardır. “Məhsuldar şəkilçilər daha qədim tarixə malikdir. Bu

'Qiyasbəyli M.N. Azərbaycan dilində morfoloji söz yaradıcılığı. “Maa­ Zeynalov. F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı,2008. Qiyasbəyli M.N.Azərbaycan dilində morfoloji söz yaradıcılığı.“Maarif' rif’ nəşriyyatı. Bakı-1987. nəşriyyatı. Bakı-1987 2 Баскаков.H.А.Каракалпакский язык.Часть II,Москва-1952, Yenə də onun. Ногайский язык., Москва-1940. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 342 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 343 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası nwsəIələri^lI^.J_Bakı120l2___ nadılar.1 N. A.Baskakov tədqiqat zamanı bu dillərdə söz yara­ Oğuz qrupu türk dillərində olduğu kimi, qıpçaq qrupu dıcılığı prosesini izləmiş, bu prosesin əsas və fəal ünsürü olan türk dillərində də morfoloji yolla söz yaradıcılığı prosesində sözdüzəldici şəkilçiləri, onların yaranma yolları və etimologi­ iştirak edən sözdüzəldici şəkilçilər 3 qrupa bölünür: yası məsələlərinə də toxunmuşdur. L Ad düzəldən sözdüzəldici şəkilçilər. B.Oruzbayevamn bu gün də öz dəyərini saxlayan “Qır­ 2. Fel düzəldən sözdüzəldici şəkilçilər. ğız dilində söz yaradıcılığı” əsərinin də böyük hissəsi məhz 3. Zərf düzəldən sözdüzəldici şəkilçilər. morfoloji yolla söz yaradıcılığına həsr olunmuşdur1 2. “Qırğız Burada ad və fel düzəldən sözdüzəldici şəkilçilərdən ədəbi dilinin qrammatikası” əsərində də morfoloji yolla söz bəhs edəcəyik. yaradıcılığı geniş işıqlandırılmışdır3.Sovet dönəmində qıpçaq I. Ad düzəldən şəkilçilər qrupuna daxil olan dillərdə söz yaradıcılığı haqqında onlarla a) adlardan ad düzəldən şəkilçilər dissertasiya yazılmış, sözdüzəldici şəkilçilər müxtəlif aspekt­ I.-lıa.-lik,-lua,~lük//-ltk.-lik.-luk,-lük-.Məhsuldar olan lərdə tədqiq olunmuşdur. bu morfoloji göstərici bütün müasir türk dillərində işlənir. Bu gün bu cür araşdırmalar daha çox Türkiyə Respubli­ Ona monqol dilində də təsadüf edilir: “anda ” monqolca dost kasında aparılır. Türk alimlərinə qıpçaq dillərin morfologiya­ deməkdir. Andalıq - dostluq, “qaranqu”: qaranlıq - qaranqu- sına, eləcə də söz yaradıcılığına aid bir çox kitablar məxsus­ luq (qaranlıq), “arivun” təmiz: arivunluq - təmizlik. dur . Son illərdə bu sahədə aparılmış tədqiqatlardan Mustafa Azərbaycan dilində 11 mənadaı düzəltmə adlar əmələ Önerin “Bugünkü qıpçaq türkçəsi”4 əsəri çox diqqətəlayiq və gətirir. Bu şəkilçi bəzi türk dillərində məsdərlərə də əlavə qiymətli əsərlədəndir. Lakin alim qıpçaq qrupuna daxil olan edilir. Azərbaycan ədəbi dili tarixində də bu fakta rast gəlinir, bütün dilləri deyil, yalnız tatar, qazax, qırğız dillərini tədqiqa­ (məsələn, C.Məmmədquluzadənin dilində “etməklik, demək- ta cəlb etmişdir. lik” sözləri müşahidə olunur. Müasir Azərbaycan dilində ar- Türkiyə alimləri qıpçaq qrupu dilləri ayrı-ayrılıqda da xaizmə çevrilmiş aytmaq (“demək”) felinin noqay dilində tədqiq etmişlər. Hülya Kasapoğlu Çengelin “Kırğız türkçesi aytm agM “deməklik” forması mövcuddur. grameri” əsəri bu baxımdan ən yaxşı nümunələrdən biri kimi Türk alimi M.Ergin bu şəkilçi barədə yazır: “Türkçenin qiymətləndirilə bilər. Müəllif kitabda qırğız dilində morfoloji eskiden beri kullanılan en işlek isimden isim yapma eklerin- yolla söz yaradıcılığı prosesini ətraflı araşdırmışdır. den biridir. Başlıca funksiyonları yer, alet, topluluk isimleri, mücerret isimler ve sıfat yapmaktır”.1 1 Грамматика ногайского языка. Черкесск-1973 Azərbaycan dilində də -lıq,-liq,-luq-,-lüq şəkilçisi qə­ Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, dimdən bəri aktiv halda işlənən bir şəkilçi olmuşdur. Bu 1964. 3Грамматика киргизского литературного языка.Ч.1, Фрунзе-1987 4 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. 1 Muharrem Ergin. Türk dili. İstanbul, 1997.səh.323. __ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 344 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 345 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla Türk dillərinin tarixi-mttqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 ______söz yaradıcılığı______^ = = _ _ _ = = _ arık lık “arıqlıq”1 ,koylok/z'& “köynəklik”, ton lık “donluq”, ay- şəkilçinin bir özəl xüsusiyyəti də onların qrammatik şəkil­ lık “aylıq”, kozlik “ğözlik”, taslık “daşlıq”2 və s. Müasir qara- çilərdən sonra gəlməsidir: gün-de-lik. qalpaq dilində də bu məhsuldar şəkilçi -lıkb/-lik variantların­ A.N. Kononov bu şəkilçinin yer, zaman, əşya, peşə, və­ da işlənir. Məsələn, tas lık “daşlıq”, kayın lık “çinarlıq”, saban- zifə, hal-vəziyyət, topluluq, mücərrəd anlayışı, aid olmaqlıq lık “samanlıq”, tavlık “dağlıq”, kyollik “göllük”, terlik “tər­ və s. mənalar ifadə etdiyini qeyd etmişdir1. lik”, balaM “uşaqlıq” və s. Müasir altay dilində isə bu şəkilçi -lıq, liq- şəkilçisi tarixən daha qədimdir. “Qədim za­ -lık,-lik variantlarında reallaşır. Məsələn, bay lık “zənginlik”3. manlarda -lık//-lik- toplu çoxluluğunun mürəkkəb affiksi ol­ Bu şəkilçi alınma sözlərə də asanlıqla artırılır. muşdur. Onun ilk mənası müxtəlif türk dillərində bu günə II. cı/-ci/-cu/-cii-. Monqol dilində və bütün türk dillə­ qədər qismən saxlanılır. Məsələnrtat.NaratM - şamlıq, türk­ rində işlənir. Şəxsin fəaliyyətini bildirmək üçün işlədilən bu mən: ağaclık, azətb: daşlıq. SonralaT -lik//-Iık affiksi m üxtəlif şəkilçi türk dillərində çox yayılmışdır. “Guman ki, -çı, -çi si­ mənalar kəsb etmişdir ki, əsasən bunlardır: l)keyfıyyətin fətin affiksi olmuş və bir şeyə qarşı həvəs, meyil, vərdiş bil­ abstract adı. Azərb:ağhq, tat: “karanqM ’’qaranlıq; 2) fəa­ dirmişdir. Sonra bu affiks müvafiq semantik dəyişikliklərlə liyyətin ifadəsi: azərb. “qazmaçı/zg ”1 2 isimlərin sahəsinə keçmişdir4. Bu şəkilçi qazax dilində -lık/-lik;-dıkJ-dik; -tık/-tik\ qır­ Qazax: -şı/-şi,- koyyı “çoban”, kömekyi “yardımçı”, öti- ğız dilində -lıkZ-lik; -dıkJdik; -tık/-tik şəklində işlənir. Qazax: riky/ “yalançı”, barlavyı “araşdırmaçı”, malyz “heyvandar”, dos tik “dostluq”, tuvıskamM “qohumluq”, batı dik “qəhrə­ ügityz' “öyüt verən”, nuskavyı “müəllim”, savmyz “sağıcı”, jer- manlıq”, ortaM “mərkəzi”, aptaM “həftəlik”, joldas/zA: “yol­ demşı “yardımçı”, sporty; “idmançı” və s.; qırğız: -çı/-çi;-çu,/ daşlıq”, sen dik “səninki” və s.; qırğız: baluu/u& “qiymət”, töş- çü. - mal çı “çoban”, dükönçü “dükançı”, pahtaçz “pambıqçı”, tük “dəmir zireh”, körkömc/wÄ “gözəllik”, cooluk “dəsmal”, kırkmaçı “qırxıncı”, koyçn “qoyun çobanı”, tegirmençı “də­ suuluk “plaş”, tündük “bir gecəlik”3. yirmançı”, ötükçü “pinəçi” və s. Bu şəkilçinin qədim türk di­ Bu şəkilçinin -dık/dik-tık/tik variantları qıpçaq qrupuna lindən bu günə qədər dəyişməyən -çı/-çi-şdk\\ qazax və qırğız daxil olan dillərdən qazax, qırğız dillərində təsadüf olunur.4 dillərində işlənir. Qazax dilindəki -şı/-şi şəkli ç~ş səs də­ Müasir noqay dilində o, -lık/-lik variantlarında reallaşır: aşlık yişməsi bu üç dil arasında tək variantdır. Müasir noqay dilin­ “aclıq”, atalık “atalıq”, batir/ıft “igidlik”, bakıl/zk “paxıllıq”, də -şı/-şi şəklində təzahür edir: okutuvy/ “müəllim”(okutuv-

1 Кононов A.H.Грамматика современного турецкого литературного 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s. 115 языка. Москва, 1956. s.67-69. 2 Баскаков.Н.А. Ногайский язык., Москва-1940.s. 58. 2Serebrennikov В.A., Hacıyeva N.Z.Türk dillərinin müqayisəli tarixi 3 http://www.philology.ru/iinguistics4/baskakov-97.htm qrammatikası. Bakı-2002.s.l30. 4Serebrennikov. В. А ., Hacıyeva. N. Z.Türk dillərinin müqayisəli tarixi 3 Yenə orada.. qrammatikası. Bakı-2002.s.l30. 4 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.36______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 347 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 346 AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qətibə Mahmudova.Qtpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. III c„ Bakı, 2012 ______söz yaradıcılığı______dilində bu şəkilçi -lıAli- şəklində reallaşır. Məsələn, korkınış- təhsil), arbaşı “arabaçı”, savuvşz “sağıcı”, termenyz “dəyir­ lı “qorxulu”, kumll “qumlı”, tutin/z' “tüstülü”, tesik/z' “deşik- mançı”, elşz' “elçi”, koyşı “çoban”(qoyunçu)'.Müasir qaraqal- li”, aşuv/z “acıqlı”, kayqı/z “qayğılı”, kuşlz “güclü”, tesik/z paq dilində bu məhsuldar şəkilçi -şı/-şi variantlarında realla­ “deşikli” və s. şır. Məsələn, temirji “dəmirçi”, balıkşı “balıqçı”, isyz “işçi”, Müasir qaraqalpaq dilində bu şəkilçi -lı/-li variantların­ duzyz “duzçu, duz satan”, koyşı “duz satan, duzçu”, elyz “el­ da işlənir. Məs.: kum/z “qumlu”, ılay/z “gilli”, darya/z “çay qı­ çi”, bazarşı “bazarçı, bazarda mal satan” və s.2. Müasir altay rağı”, tisli “dişli”, djyun/u “yunlu”, davus/w “səsli”, akııl/z dilində -çı/-çi variantlarında işlənir. Timirçz “dəmirçi”, ançz “ağıllı” və s.1 Müasir altay dilində bu morfoloji göstərici -lu / “ovçu” və s.3 ~lüu şəklində işlənir. Məsələn, kar/и “qarlı” və s.2. Türk dil­ III. -h/-ü/-lu/-lü-. Bütün türk dillərində işlənir. Mənşə çisi Mustafa Öner -lıAli- şəkilçisinin müxtəlif türk dillərinin etibarı ilə çox qədimdir. Bu şəkilçi qədim türk dilində -/zg/- qrammatikalarına həsr olunmuş əsərlərdə sifət düzəldən şə­ Ug;-lug/-lüg şəklində olmuşdur: altun/zzg, atlıg, erk/zg, kön- kilçi kimi verilməsinin əleyhinədir. Alimin fikrincə, bu şəkil­ güllüg və s.4 Cığatay türkçəsi dönəmində də şəkilçi məhz qə­ çi cümlə daxilində yerindən asılı olaraq sifət, zərf, isim dü­ dim formasında işlənmişdir. Qərbi türk dillərində -lıg—lu zəltmə funksiyalarını yerinə yetirə bilər. Bu şəkilçi morfem şəklində dəyişmiş və qıpçaq dillərində -U/-U- şəkli hakim ol­ haqqında M.Ergin yazır: “Bu ek işleklik derecesi çekim ekle- muşdur. Lakin maraqlı faktdır ki, bu sırada qıpçaq abidələrin­ rine yakın olan çokluq, işlek bir isimden isim yapma ekidir. də -lı/Z-li şəkilçisinin -lıg/-lig şəkilçisinə nisbətən daha çox Sıfat eki diye anılır. Ek sahiblik ve ya bağlılık ifade edir: ki- işləndiyinin şahidi oluruq. Qazax dilində -lı/-li; -dı/-di;-tı/-ti lit-li, toz-lu, ölüm-lü(sahiblik);Ankara-lı, Osman-h, köy-lü variantlarında işlənir. Məsələn, arlı “utancaq”, gük/z “güllü”, paydalı “faydalı”, atak/z “məşhur”, iykemc/z' “ağıllı”, agaştı (bağlılıq)4. IV -cıa/-cik/-cııq/-cüq. İsimlərə artırılaraq əzizləmə, ki­ “ağaclı”, eserli “təsirli”, edep/z “ədəbli” və s. Qırğız dilində isə: -luu/-liiü; -duu/-düü; -tuu/-tüü şəklində işlənir. Məsələn, çiltmə mənası əmələ gətirən şəkilçidir. Məsələn: ana - anacz- ğım, nənə - nənəciyim, sünbül - sünbülcüyüm5. S.Cəfərov bu atШ11 “atlı”,tokoy/zzzz “meşəlik”,taşfmz “daşlı”, daamduu “ləz­ zətli ”, küç/wzz “güclü”, atak/zzzz “məşhur”, akılc/ии “ağıllı”, şəkilçinin qohumluq bildirən isimlərdə əzizləmə mənası, əşya balikfwzz “balıqlı”, kaygı/wu “qayğılı” və s. və yer adlarında kiçiltmə mənası verən isimlər düzəltdiyini “Noqay dilinin qrammatikasf’nda da bu şəkilçi noqay yazmışdır6. Azərbaycan dilində bu şəkilçiyə -az,-əz ünsürü dilinin ən məhsuldar şəkilçisi kimi təqdim olunur.5 Noqay 1 Баскаков.H.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва-1952.5. 193. 1 Баскаков.Н.Л. Ногайский язык., Москва-1940.s. 116. } http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.hlm 2 Баскаков.Н.Л. Каракалпакский язык. Часть 11, М осква-1952.s. 189. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.41 } http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm 4 Muharrem Ergin. Türk dili. İstanbul, 1997.s. 235 4 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.39. 5 Xəlilov B.Müasir Azərbaycan diliin morfologiyası ! h.,Bakı, 2007.S. 87 5 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.139.______‘Cəfərov. S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı-1982.s. 176. Qtpçcıq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 348 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 349 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində ntorfolojiyolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikoloniyası məsələləri, Ш c., Bakı, 2012 əlavə edərək yazıqlıq mənası ifadə edən -cığaz,-ciyəz,-cuğaz,- kapşz& “kisəcik”, oyınşık “oyuncaq”, tyuinşık “düyüncük”, cüyəz variantları da işlənir. Məs.: adamcığaz, tifilciyəz və s. yumş7& “evcik” və s.1 Müasir altay dilində bu şəkilçidən fərq­ B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva bu şəkilçinin türk dillə­ li fonetik variantda olan, lakin eyni mənanı verən düzəltmə rinin əksəriyyətində işləndiyini qeyd etmişlər. Məs.: tuva di­ sözlər yaradan morfoloji göstərici -aş,-eş şəkilçisidir. Məs.: lində xem “çay” - xemçik (caycık), türkmən dilində körpü ayak “fmcan”-ayakaş “fincancıq”.2 “körpü/w/c”, xakas dilində kime “gəmi” - kimece£ və s.1 V.-S 17/-Sİ 7/-SUZ/-SÜZ-. Bu şəkilçi vasitəsilə əşyanın möv­ M.Öner bu şəkilçinin qədim türk dönəmində mövcud cud olmadığını bildirən sifətlər düzəldilir. Ə.Rəcəbov Orxon- olmadığını qeyd emiş və onun qədim türk dilində -ç və -k Yenisey abidələrində bu şəkilçinin məhsuldar olduğunu qeyd şəklində işləndiyini sübuta yetirmişdir. Məs.: ögüçüm, ögük etdir. O göstərir ki, bu, bir-iki müstəsna olmaqla, əsasən da­ “anacığım, anacık”1 2. maq saiti ilə işlənir. Məsələn: İçrə açsız, taşra tonsız yabız yabak bodunta üzə olurtım. “İçi açsız, bayırı donsuz pis və Qədim qıpcaqcada -çuk/çük (arslançuk, atçuk, bebeçöÄ:, it çük); Çığatayca :-çuk/çuk (tagar çuk, yarım çuk)3. Müasir qır­ əclaf xalqın üstündə oturdum”. Alimin fikrincə,“Göytürk di­ ğız, qazax dillərində bu şəkilçinin işlənmə tezliyi o qədər də lində bu şəkilçi bəzən artırıldığı sözdəki əlamətin yoxluğunu böyük sürətə malik deyil. Bu şəkilçi qazax dilində -şik/-şık; deyil, çoxluğunu göstərir.Məs.:Edgü özlək atın, kara kisi, kök qırğız dilndə -çık/-çik, -çukZ-çük şəklində özünü göstərir. Qa­ teyinin sansız kəlürip kop kotı. “Yaxçı yorğaatını, qara mara­ zax: oyutışık “oyuncaq”, tüyir.yı/c “kürəcik”, kölşik “gölcük”, lım, göy dələsini saysız gətirib tamamilə qoydu”3. kiryz'A: “ləkə”, ay şik “hilal, halqa”, kalaşik “kişik şəhər”, töbe- Bu şəkilçi qədim qıpçaq dilində -sız,-siz,-suz,-süz şək­ cik “təpəcik” və s.; qırğız: kölçüA: “gölcük”, çalçık “bataqlıq”, lində işlənmişdir. Məsələn: kutsuz, tilsüz, arıksuz və s. Qədim botoçuk “dəvə balası”, termeçi^ “balaca-malaca bir şey”, ka- cığatay dilində isə -sız/-siz formasında olmuşdur. Məsələn: gınçık “qırıntı”, irimçik “pendir”, tıgınçık “tıxac” və s.4 Müa­ küçəzz, rulıvzz, sanv/z, yüzsiz və s.4. Bu şəkilçi qıpçaq qrupuna sir noqay dilində isə bu şəkilçi -şık/-şik variantlarında işlənir. daxil olan müasir qazax dilində -sız/-siz variantlarında, müa­ Məsələn: кар şik “kisəcik”, kwzşık “qızcıq, qızcığaz”, ulanyz£ sir qırğız dilində isə -sız/-siz/-suz/-süz variantlarında işlənir. “oğlancıq” və s.5 Müasir qaraqalpaq dilində də bu morfoloji Qazax :kol.s7z, bilimv/z, aşuv.v/z “sakit”, tüs.vzz “rəngsiz”, mun- göstərici -ş7Ä/-ş/A>variantlarında işlənir. Məsxkızşöfc “qızcıq”, sız “kədərsiz”, tüysiky/z “hissiz” və s.5 qırğız: erksiz “iradə­ siz”, s u il sm z “susuz”, cararmvz “yararsız”, caysız “yersiz”, 1 Serebrennikov B.A.,Hacıyeva N.Z.Tilik dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası. Bakı-2002.s.l32. 1 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва- 1952.S. 179. 2 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.43. 2 http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm 3 Yenə orada s.44. 3 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002.s. 151. 4 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998, s.45. 4 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh 41 5 Баскаков.H.А. Ногайский язык., Москва-1940.s.56. 5 Yenə orada, s.42. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 350 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 351 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, / / / a, Bakı, 2012 paydasız “faydasız”, talaprzz “məqsədsiz” və s. Müasir noqay Bu şəkilçi qədim qıpçaq dilində də işlənmişdir.Məs: ka- dilində aktiv şəkildə işlənən şəkilçi -sız/siz variantlarında rın daş, yol daş, kadaş “kardeş”, tmvkdeş “süd qardaşı”, teng- reallaşır və isimlərdən sifət yaratmağa xidmət edir. Məs.: deş “eyni”, yer deş “yerli” və s.1. Bu morfoloji göstərici oğuz uyatsız “utanmaz”, uy sız “evsiz”, suvszz “susuz”, atsız “ad­ qrupu türk dillərinə nisbətən müasir qıpçaq qrupu türk dillə­ sız” və s.1, betvzz “sifətsiz”, kılıksız “xaraktersiz”* 2. Müasir rində, xüsusilə qazax və qırğız dillərində daha aktivdir. Müa­ qaraqalpaq dilində də bu şəkilçi işlək və məhsuldar morfoloji sir qazax dilində -laş/-teş, -daş/-deş şəklində, bəzən də samit göstəricilərdən sayılır. Məs.: panaszz “müdafiəsiz”, paydaszz ahənginə uyğun olaraq -las/-les kimi görünür. Müasir qırğız “faydasız”, uruksatszz “icazəsiz”, atsız “adsız”, atasız “ata­ dilində isə dodaq ahənginə uyğun olaraq -doş/-döş;-toş/-töş; sız”, tuvnlıkm “düzgün olmayan, doğru danışmayan” və s.3 -liş/-löş şəkillərində işlənir. Qazax: avıldaş “yerli”, at taş VI. -tas// tes, daş-//deş-. Olduqca işlək olan bu şəkilçi­ “adaş”, tilevfeş “eyni diləkdə olanlar”, kadir/er “dost”, pikir- lərin əsas funksiyası ortaqlıq, mənsubiyyət və bağlılıq ifadə les “eyni fikirdə olanlar”, kdsildes “məsləkdaş”, otandas “və­ etməkdir. H.Mirzəzadə qeyd edir ki, bu şəkilçi türk sistemli təndaş”, jıldas “yaşıt” və s.; qırğız: cerdeş “həmşəhərli”, ant- dillərin hamısında vardır4.Hələ XX əsrin sonlarında K.Q.Za- daş “and qardaşı”, colufoy “yoldaş”, zaman daş “kiminsə müa­ leman yazırdı: “döş- şəkilçisi -da+eş hissələrindən ibarətdir, siri olmaq”, klassüzy “sinif yoldaşı”, ön döş “eyni rəngli”, sa- “da” ismin yerlik halı,“ey” isə yoldaş, ortaq deməkdir”.5 A.N. naalaş “eyni fikirli”və s. Kononov göstərir ki, bu şəkilçi türk dilində söz kökünün son Müasir noqay dilində də işlək olan bu şəkilçi -das,-des samitindən asılıdır. Cingiltili samitlərdən sonra “daş ”, kar sa­ variantlarında işlənir. Məsələn, avuldas “həmkəndli”, karın- mitlərdən sonra “taş” kimi yazılır. H.Mirzəzadə bildirir ki, das “qardaş-bacı”, yoldaş “yoldaş”.2Müasir qaraqalpaq dilin­ bu şəkilçinin müasir dilimizdə mövcud olan“dzy” variantı də bu morfoloji göstərici -das, -des variantlarında reallaşır. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində də təsadüf edilir. Məs.: iki qardaş bir-birinə sağdiş oldular. “Bu affiksin əsas funksiyası Məs.: djoldav “yoldaş”, karında.v “qardaş”, kurdas “həmya­ birgəlik ifadə etməkdir. Bu affiksin birinci tərəfi yerlik halın şıd” və s. Müasir altay dilində şəkilçinin -daş//-deş variantları -ta//-tə affıksidir, ikinci komponent toplu çoxluğun qədim af- işlənir. Məsələn: Ayıl daş “qonşu”. Ayıl “ev” deməkdir. fıksinin təzahürüdür” 6. VII. -kı//-ki//-ku//-kü-. S.Cəfərov bu şəkilçi vasitəsilə zaman mənalı sifətlər əmələ gətirildiyini yazır. Məsələn: ax- Баскаков.Н.А. Ногайский язык., Москва-1940.s.57 şam&ı, dünənki, bugünkü və s.3 -kı şəkilçisində mənsubiyyət 2 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s. 120. məzmunu -lı şəkilçisinə nisbətən daha güclüdür. Bu morfem- 3 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, М осква-1952.s 196. 4 Mirzəzadə Н.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980,s.57 lə yaranan sözlərdə həm obyekt, həm də subyekt məzmunu 5 Yenə orada, s. 58. 6 Məmmədov İ.T. “Düzəltmə adların semantik xüsusiyyətləri”. Azərbaycan di­ 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.48 lində adların morfologiyası. Bakı-1984. səh, 130 ______2 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.l 17 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 352 3 Cəfərov. S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı-1982. s. 176. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 353 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 mövcuddur. M.Öner bu şəkilçinin tarix boyu o qədər də məh­ türk dillərində bu morfoloji göstərici daha işləkdir. Müasir suldar olmadığım söyləyir1. Bununla belə qədim türkçədə -kı, qazax dilində bu şəkilçinin -çıl/-çil variantı, müasir qırğız di­ -ki variantlarında, məsələn, tün/d, yazıdakı, aşnukı; qədim cı- lində isə dodaq ahənginə uyğun olaraq -çıl/-çil/-çul/-çül/-şıl/- ğataycada isə -gı/-ki/-kı variantlarında göründüyünü görürük. şil variantları var. Qazax: uykışıl “yuxucul, yuxu sevən”, şay- Məs.: içreki, taşkı, evvelgı, bumağı və s. Bu şəkilçi müasir şıl “çay düşgünü”, özinişil “eqoist”, oyşıl “ağıllı”, savıkyz/ qazax dilində: -gı/-gi,-kı/-ki\ müasir qırğız dilində -gı/-gi,-kı/ “dəcəl” və s.; qırğız:konokqz/ “qonaqpərvər”, kir çil “çox kir­ -ki /-gıı/-gü/-ku/-kü variantlarında reallaşır. Qazax: işki “için­ li”, oyçul “narahat” və s. Qazax və qırğız dillərində -çılf-çil dəki”, song/ “sonuncu”, törgi “baş küncdəki”, artkı “arxada­ şəkilçisinin yanında onunla eyni funksiyam daşıyan -çan/-çen kı”, türk/ “dibdəki”, jogarg/ “yuxarıdakı” və s.; qırğız: bayırkı morfoloji göstəricisi də işlənir. Qazax dili üçün -ç>ş əvəz­ “əvvəlki”, çet ki “ucdakı”, ba şkı “başdakı”, keçki “axşamkı”, lənməsinin səciyyəvi olması bu dildə həmin şəkilçinin -şan/ şaardag/ “şəhərdəki” və s. Müasir noqay dilində b\x,-kı/-ki, -qı/ -şeh variantının mövcudluğunu da labüd edir. Qırğız dilində -qi şəklində məhsuldar şəkilçi kimi işlənir. Məs.: Şal^ı “dər­ isə bu şəkilçinin -çon/-çön variantları da aktiv mövqeyə ma­ yaz” (şal-bişmək), taslamkz “tullantı”, sıbırtkz “qamçı”, pışkz likdir. Qazax: aşuyaü “hirsli”, kiryeü “tez kirlənən”, terşeh “mişar” (pış-kəsmək), şertkz “üzgəc”(btora düşmək, qarmağa “çox tərləyən”, boy şah “uzun boylu”, paltoyaü “paltolu” və s. gəlmək), aşıtkı “qəlyanaltı”1 2. Müasir qaraqalpaq dilində bu Qırğız: at çan “atlı, süvari”, ışikçan “ateşi yüksək”, nayza çan formal əlamət -kı/-ki,-qı/-qi variantlarında işlənir və məhsul­ “döyüşkən” və s. Müasir noqay dilində isə bu şəkilçinin va­ dar şəkilçi sayılır. Məs.: tıskz “xarici”, djazqı “yaylıq”, bir riantları belədir: -şıl/-şil. Məsələn, oy şıl “fıkircil”, konakyz/ kyunq/ “bir günkü”, kis kı “qışlıq”, astkz “aşağıdakı” və s.3 “qonaqcıl”, areketşil “əməkcil” və s. Müasir qaraqalpaq dilin­ Altay dilində bu şəkilçi -kı//-ki//-qı//-qi variantlarında işlənir. də bu morfoloji göstərici -şılf-şil- variantlarında reallaşır. Məs.: kışkz “qışdakı” və s. Məsələn, akyz/ “ağa bənzər”, kyokşil “göyümtül”, sarı şıl “sa­ V III. -cıl/Acil. “Müasir dilimizdə (.Azərbaycan dilində - rımtıl”, djıldamşd və s. M.Q) az da olsa, işlək olan bu şəkilçi XIX əsr Azərbaycan IX. -ça//-çe. İsimlərdən kiçiklik mənası verən substan- ədəbi dilində, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. “Əkinçi” tiv isimlər əmələ gətirən leksik şəkilçidir. Əksər türk dillərin­ qəzetində “orta əsr” mənasında ortancıl zaman tərkibinə rast də bu şəkilçiyə rast gəlinir. M.Öner bu şəkilçinin kiçiltmə gəlinir”4. Bu şəkilçi Azərbaycan dilində olduğu kimi Türkiyə., mənalı isimlər yaratdığını deyil, -lık/-lik şəkilçisi ilə eyni türkçəsində də o qədər işlək deyil. Lakin müasir qıpçaq qrupu funksiya daşıdığını göstərir. Zənnimizcə, alimin bu fikirləri yanlışdır. Tədqiqatımız zamanı belə nəticəyə gəlmişik ki, bu 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. s.43 şəkilçi qırğız, qazax dillərində iki semantik məna ifadə edən 2 Yenə orada s.43 isimlər yaradırıl) həm -lık/-lik şəkilçisi ilə eyni funksiyanı 3 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, MocKBa-1952.sl96 daşıyır; 2) həm də kiçiltmə mənası verir. Məs.: qazax: balıkyö 4 Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ш cild, (XIX), Bakı, Şərq-Qərb, 2007.S.121.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 354 Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 355 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkoloşiyası məsələləri, III e., Bakı, 2012 “balıqçıq”, kitapşa “proşur”, yekeşe “təklik”, sarıda “sanca”, mağa xidmət edir. M.Öner iddia edir ki, bu morfoloji göstəri­ sandıkya “sandıqca”, ökizşe “dana” və s. Qırğız: kudaça “qu­ ci “at balası” mənasını verən “tay” sözündən yaranmışdır. da”, belesçe “dağın döşü”, klpça “incə, nəfis” və s. Əlbəttə, bunu alimin subyektiv fikri1 kimi qiymətləndirirk. M.Önərin fikrincə, qədim türk dilində əvvəlcə -çak şə­ Qazax: aga/ay “böyük qardaş”, şeşetay “anacıq”, kişken/ay kilçisi olmuş, sonra isə ondan -ça şəkilçisi yaranmışdır. Qə­ “kiçiçik”, ара/ay “böyük bacı”, böpe/ay “bəbəcik”, tete/ay dim cığatay dilində: bekçek “kiçik bəy”, çukurçak “kiçik çu­ “xalacıq”, eke/ay “atacıq” və s.; qırüız: agatay “böyük qar­ xur”, ahnçak “atın alın bəzəyi”, yan çak “atm yanlarına bağla­ daş”, initay “qardaşcıq”, cengetay “yengəcik” və s. Qaraqal­ nan zireh”; qədim qıpçaqca: kaburçak “sandıq qutu”, sap çak paq dilində bu şəkilçi müqayisə mənası verir və -day,-dey, “mis qulplu vedrə”, kökçek “gözəl”, issiçek “isti” və s. Alim -tay, -tey variantlarında işlənir.Məs.ıbakao'öy “qurbağa kimi”, daha irəli gedərək hətta -çak şəkilçisi ilə -lık şəkilçisinin qo­ suvday “su kimi”, kyundey “günəş kimi”, kabakfay “balqa­ hum olduğunu qeyd edir. Lakin o, fikrinin dəqiqliyinə harda­ baq kimi”, barmaktoy “barmaqkimi” və s. Noqay dilində bu sa özü də inanmadığından bu müddəam bir fərziyyə kimi irəli formal əlamət -day//-dey, -lay//-ley, tay//-tey- variantlarında sürür. Alim belə bir sxem göstərir: -çak~şak~ltk. işlənir: tiri/ey “diri diri”. Müasir altay dilində isə bu, -dıy/ Qıpçaq qrupu türk dillərində bu şəkilçi əsasən oxşarlıq, -diy,-tıy/-tiy variantlarındadır: töödiy “dəvə kimi” və s. bənzərlik mənalan ifadə edən isimlər düzəltməyə xidmət XI. -rak//-rek. Bu şəkilçi qədim cığatay dilində -rakJ edir. M.Önerin fikrincə, bu şəkilçi qıpçaq dillərində -lıq4 şə­ -raq/-rek (məs.: zrak, köprek, esahгак, savugгак, kiçigre/t və kilçisinin funksiyasına uyğun bir vəzifəni yerinə yetirməyə s.), qıpçaqcada -rak/-rek (məs.: kiçirek, ulurak, yazuçırak və xidmət edir. Qazax: balıkya “balıqçıq”, kitapya, akya “pul”, s.) kimi müşahidə olunur. Türkiyə türkçəsində bunun əvəzinə jeke^e “təklik”, ögizye “dana”, köpye “çoxluq”, sandıkya “daha” sözü işlədilir. “sandıqça” və s.; qırğız: kipça “incə, nəfis”, kudaça “quda”, Qazax və qırğız dillərində samitlə bitən kök və ya baş­ belesçe “təpə” və s.; Müasir noqay dilində bu şəkilçi -şa/-şe lanğıc formaları ilə şəkilçi arasında yardımçı bir sait işlənir. şəklində işlənir və qeyri-məhsuldar şəkliçi sayılır. Məs.: kı- Məs.:qazax: kögirek “daha mavi”, alışırak “daha uzaq”, küş- zılya “qızılca”, yasıl.ya “yasılca” və s.* 2 Müasir qaraqalpaq di­ tirek “daha güclü”, agırak “daha bəyaz”, jaksırak “daha gö­ lində də bu şəkilçi işlənməkdədir. Mas.-joLya “kiçik yol”, ak- zəl”, kölemdire& “daha həcmli”, jukaraL “daha incə” və s.;2 şa “ağca”, kızılpa “qızılca”, djenilş’a “yüngülcə”, kıskaya “qı­ qırğız: tattuurak “daha dadlı”, cakşıraak “daha gözəl”, suluu- saca” və s. raak “daha gözəl”, küçtüüröök “daha güclü”, çofturaak “daha X. -tay. Bu şəkilçi qıpçaq qrupu türk dillərində əsasən böyük” və s.3 Fikrimizcə, M.Öner qazax və qırğız dillərindən qohumluq və yaxud əzizləmə, kiçiltmə mənalı isimlər yarat­ 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.123. 'öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. ssh.47. 2 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.51. 2 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.l 18. 3 Yenə orada. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 356 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 357 Qətibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 masma xidmət etdi. Məs.: aşxana, dərixana (aptek); 2) rus d i­ XX. -baz/-paz/~poz: Nəyinsə həvəskarı, vurğunu olmaq lindən keçmiş sözlərə artırılaraq yeni düzəltmə sözlər yaratdı. mənasım verən isimlər düzəldir. Bu şəkilçi vasitəsilə düzələn Məs.: pivoxana. Qazax dilində -xana həm affıks, həm də söz sözlər mənfi anlamda işlənir. Məs: söz baz, qumar baz və s. kimi işlənir. Məsələn: kitapxana, kitap xana1. Qırğız dilində Qaraqabaqdlimpaz. kumarpaz, cmcelpaz “davakar”, maska- isə bu şəkilçi iki variantda işlənir: -капа//-xana. Məs.: kitap- rapaz “zarafatcıl”, kyulkipaz “güləyən”, bilimpaz “bilikli”, kana, çayкапа, tookкапа, mal капа və s. jenimpaz “qalib”, jaqımpaz “yaltaq”. Qırğız: aşpaz, oyunpoz, XVI. -dar/tar: Qaraqabaq: minnet/ar, xabardar, tarap- ilimpoz “elmli” və s. tar “tərəfdar”, yumit/ar “ümidvar”, miymandar “qonaqpər­ H.Mirzəzadə “baz” sözünün bir şəkilçi kimi formalaş­ vər”, jaradar “yaralı”, karızdar “borclu”; qırğız: karızd a r masını XIX əsrdən sonrakı dövrlərə aid edir . “borclu”, kuşfar “aşiq”, j aradlar “yaralı”.1 2 XXI. -kor/-xor: Qaraqalpaq: kanxor “qaniçən”, jalaxor XVII. -pərast/paras: Qaraqalpaq: paras: kenceparas “xəbərçi”, teqinxor “müftəxor”, ısrapxor “israfçı”, çayxor “bürokrat”, davkaparas “şöhrətpərəst”, butparas “bütpərəst”, “çayxor”, paraxor “rüşvətxor”, arakxor “araq düşkünü” . otparas “odpərəst”. XXII. -bi/-biy/-bey: Qıpçaq qrupu türk dillərində bu XVIII. -keş: Bitişdiyi sözə predmetlik, hal, vəziyyət göstərilən variantlarda reallaşır. Qaraqalpaq: biyxahaı, biy- məzmunu verir. Qaraqalpaq:arbafeş “arabaçı”, paxtakeş pam ­ makset “məqsədsiz”, bıyadeplik “ədəbsiz”, biydari “dərdsiz” bıqçı”, kirey&ef “nəqliyyatçı”. Qırğız: arabakeç “arabaçı”. və s.; qırğız:6eyopa “qəddar”, beyiaalay “bədbəxt ”, beytaamş XIX. -kar/-ker/-qer/-kor//-korok: Qaraqalpaq: oyuna- “naməlum” və s. kar “cinayətkar”, ayıpker “günahkar”, isker “işcil”, dariqer XXIII. -na//nav.‘Qaraqabaq: Məs.:nadurus “nadürüst”, “əczaçı”, savdager “sövdakar”, xızmetker “xidmətçi”, paxta- natuvrı “nadürüst”,nakolay “narahat”, narazı, namart “na­ kor “pambıqçı” və s. Məs.:jalaa£or “iftiraçı”, çay kor, kam kor mərd”, naxak “nahaqq”. N.A.Baskakov bildirir ki, qaraqal­ “qayğıkeş”. paq dilində -па//пау- ön şəkilçisili düzəltmə sözlərin bəziləri Qırğız dilində -ker//-qer variantlarında reallaşır. Bu şə­ komponentlərinə ayrılmır. Məs.: nadan, nasap, naşar və s.3 kilçi həm ərəb-fars sözlərinə, məsələn, talap&er, aylaker “hiy­ XXIV. -/zm. Qırğız: sosializm, idealizm və s. B.Oruzba- ləgər”, həm də qırğız sözlərinə artırılır: joo& er “əsgər, dö­ yeva rus dilində sözlərlə birlikdə qırğız dilinə keçən -izm, -isi yüşçü”, jasaker “yaltaq”və s. və s. morfoloji göstəriciləri alınma şəkilçi kimi götürən bir çox dilçilər razılaşmır. Onun fikrincə, bu şəkilçilər qırğız di­ linin söz yaradıcılığında iştirak etmədiklərinə, heç bir başqa ‘Бейсембаева З.Нормализация словообразующих аффиксов имен существительных в современном казахском литературном языке. АКД, Алма-Ата. 1982. с.22. 1 Mirzəzadə U.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980.S. 69. 20рузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, 2 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва-1952.с. 190-191. 1964. с. 182. 3 Yenə orada, s. 209. Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 360 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 361 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla ______söz yaradıcılığı______■маш мамааш пннмш вмнмманаммш мш и AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaratmadıqlarına görə onlara alınma şəkilçi demək düz­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 gün deyil1. N. A.Baskakov isə noqay dilindəki bu tip şəkilçi­ XXVII. -qay//kay: malakay “xəz papaq”, ırqay “doq- lərdən danışarkən “beynəlxalq alınma şəkilçilər” terminini iş­ quzdon - kol bitkisi”, karaqay “küknar” və s. Q.Ramstedtə is­ lədir və nümunə kimi -ant, -ent, -ar, -er, -ist, -izm, -iya və s. şəkilçiləri göstərir.* 2 tinad edən B.Oruzbayeva bildirir ki, bəzən leksik şəkilçinin monqol və yaxud türk dilinə aid olmasını ayırd etmək çox Qazax dilçisi Z.Beysembayeva qazax dilində alınma şə­ çətin olur. Bu da monqol və türk dilləri arasındakı oxşarlığın kilçilərin varlığı haqqında bu sözləri yazır: “Müasir qazax di­ həddidən artıq çox olması ilə bağlıdır. linin lüğət tərkibində ərəb-fars formandan ilə düzələn sayca XXVIII. -man: kaarman “qəhrəman”, bilermen “bilik­ heç də az olmayan söz mövcuddur”3.0, qeyri-məhsuldar isim li”, akılman “ağıllı” və s. düzəldən şəkilçilər sırasında bu şəkilçiləri göstərir: -qer: ka- lamger “yazıçı”. XXIX. -ban: Bu şəkilçi İran dillərində “qorumaq” mənasını verən sözdür: ЪщЬап. B.Oruzbayeva bildirir ki, bu B.Oruzbayeva qırğız dilindəki alınma şəkilçiləri əsasən söz heç bir qırğız sözünə artırılıb yeni söz yaratmır. 3 hissəyə4 ayırmışdır: l)monqol dilindən almanlar; 2)ərəb- XXX. -ma: bu şəkilçi qırğız dilində qoşa sözlərin ya­ fars dillərindən alınananlar; 3) rus dilindən alınananlar. ranmasında iştirak edir. Məs.:betme-bet “üz-üzə”, közmö-köz Bildiyimiz kimi, türk dilləri içərisində monqol dilinin “göz-gözə”, oozmo-ooz “sözbəsöz”. təsirinə ən çox məruz qalan dillərdən biri qırğız dilidir. Bu XXXI. -ke: enefe “ana”. dildə monqol dilindən alınma sözlərə çox rast gəlinir. Sözlər­ XXXII. -köy: amalköy “zirəng”. lə müqayisədə şəkilçilər azlıq təşkil etsə də, oğuz qrupu türk XXXIII. -mer üşmer “xadim”,söz mer “sözbaz” və s.2 dillərindən fərqli olaraq qıpçaq qrupunda monqol dilindən B.Oruzbayeva rus dilindən qırğız dilinə keçən -ov//-yev, keçmiş şəkilçilər çoxdur. Qırğız dilində monqol dilindən ke­ -ova//-yeva, -in//-in. şəkilçilərini alınma hesab edir. Məs.: çən şəkilçilərdən bəziləri bunlardır: Asan ovl/ Asan ovu; Məsələn: Abdullma. XXV. -qa/Alqa. Məsələn: aqil qa “qapaq”, kanjıgu “yə­ hərdə qayış”, kaalqa “qapı”; Rus dilindən qırğız dilinə əzizləmə və kiçiltmə anlayışı bildirən şəkilçilər də keçmişdir. Bu şəkilçilər Azərbaycan di­ XXVI. -çak: киш çak “gəlincik”, köör çök “süddən ha­ zırlanan içki”; lində söz yaradıçılığında iştirak etmir. Lakin rus dilinin təsiri­ nə daha çox məruz qalmış qırğız, yakut, xakas dillərində isim düzəldən şəkilçilər arasında bunlardan da bəhs o\uxu\r'.-eçka// 'Орузбаева. Ь.О.Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, 1964, с. 183 2 Баскаков.Н.А. Ногайский язык.Москва-1940.з.61. ka, -enka,-çik//-ik. Məs: Asanca, Asançik, Kubat//Kubatı7c. Бейсембаева 3. Нормализация словообразующих аффиксов имен суще­ b) feldən ad düzəldən şəkilçilər. ствительных в современном казахском литературном языке. АКД. Алма- Ата. 1982. с.21. Feldən ad düzəldən şəkilçilər addan ad düzəldən şəkil­ 40рузбаева. Ь.О.Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, 1964, с. 183. çilərə nisbətən daha zəngindir. B.Serebrennikovun fikrincə, əvvəlcə feldən sifətlər yaranmışdır. Onlar hərəkətin nəticəsini Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 362

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 363 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qətibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla Türk dillərinin tarixi-müqayisəli toksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 ______söz yaradıcılığı______ifadə etmişlər. “Feldən yaranan qədim sifətlərin bu keyfiyyət­ tı, sərt” və s., qırğız: aştoo “heyvan yemi”, şayloo “seçim”, ləri onların substantivləşməsi üçün böyük imkanlar yaradır­ caz uu “yazı”, tolg oo “doğum sancısı”, caroo”zəif, arıq”, sü- dı”.1 Feldən düzələn adlar substantivləşmiş qədim feli sifət­ yüü “sevmə”, küyüü “yanma” və s. Müasir altay dilində hərə­ lərdən ibarətdir. kət adları -u//-ü<-uu//-üü morfoloji göstəricisinin vasitəsi ilə I. -v. Qıpçaq qrupu türk dillərində fel köklərindən fel yaranır. Məs.:sadw “satmaq”. Noqay dilində bu göstərici -uv, düzəltmək üçün bu şəkilçidən istifadə edilir. M.Önər bu şə­ -v variantlarında işlənir.Məs.:A:e/wv “gəliş”, yazuv “yazı” və s. kilçinin qədim türkçədə feldən isim düzəldən -g şəkilçisindən II. -m-//-ımy/-imj/-umj/-üm.Qədim türk dili dönəmin­ əmələ gəldiyini, bu şəkilçinin daha sonra qıpçaq dövründə ta­ dən nümunələri bol olan bu şəkilçi tarix boyu o qədər də çox mamən düşdüyünü və ya -g>-v şəklində dəyişdiyini göstərir.1 2 dəyişməmişdir. Qədim türk dili: kedim “geyim”, tugum “do­ Bu şəkilçi əsasən hərəkət adları yaradır. Qazax dilində -v- ğum”, istem “istək” və s.; qədim qıpçaqca: atla/м “addım”, şəklində olan bu şəkilçi qırğız dilində tamamilə saitə dön­ cığataycada: yazım “tale”, dgrim “Ьйкм/м” və s.1. Bu şəkilçi müşdür və bu hadisəsinin izi olaraq uzun tələffüz olunur. Qır­ müasir qazax dilində -ım, -im variantlarında görünür. Bunun­ ğız dilində samit səsin saitə dönməsini M.Öner bu şəkildə la belə qazax dilində bu diə xas olan başqa bir vəziyyət də müşahidə olunur. Qazax dilində -mı/-mi şəkilçisi -U/-U şəkil­ göstərir: baştav >baştov>baştoo. Bu şəkilçi qırğız dilində -oo, -uu, -öö şəklində işlənir. Əgər qazax dilində -v- şəkilçisi sa­ çisi ilə birləşərək -ımdı/-imdi(-mdı/-mdi) şəkli alır. Məs.: ja- gımdı “gözəl”, utımdı “faydalı”, una/мсЛ “gözəl, lətif’, oxamdı mitlə bitən köklərə yardımçı -u,-ü- saitləri ilə birlikdə əlavə olunurdusa (məs.: kür-ü-v, cıyın-u-v, kat-u-v şəklində), qırğız “uyğun”, şıdamdı “səbirli”. Müasir qırğız dilində isə bu şəkil­ dilində artıq özü sait səslərdən ibarət olan şəkilçi birbaşa kö­ çinin -ım/-im/-um/-üm- variantları mövcuddur. Qazax: alım kə əlavə olunur (məs.: küy-üü, süy-üü, caz-uu və s.). Qazax: “qüvvət, güc”, tinim “sükunət”, tüsim “qazanc, gəlir”, bölim aluv “almaq”, barwv “getmək”, könwv “alışmaq”, kurmettev “bölüm”, kiyim “geyim”, bilim “bilgi”, toyım “bilgi”, tözim “hörmət etmək”, aytkızwv “ söylətmək” və s.: qırüız: Ъагии “səbr, təhamül”, uyım “təşəkkül” və s.; qırğız: tüşüm “hasi­ “getmək”, kelwü “getmək”, kıynoo “əziyyət etmək”, cıynoo lat, qazac”,sıyım “hörmət”, uyum “təşkilat”, bilim “bilgi”, “toplamaq” və s. ıkım “çeviklik” və s. Müasir noqay dilində bu şəkilçi -ım/-im Bu şəkilçi yalnız hərəkət adlarının deyil, eyni zamanda variantlarında reallaşır. Məs.: kelim “gəlir”, kiyim “geyim”, digər mənalı sözlərin də düzəldilməsində iştirak edir. Məs: tilim “dilim”, yarım “yarım”, bilim “bilim” və s.;2 Qaraqal- qazax: tavav “yaxın, yan-yana”, bayav “yavaş, sakit”, avrwv paq dilində isə -ım,-im,-m variantlarında reallaşır. Məs.: bilim “xəstəlik”, tüzMv “doğru, düz”, jadorv “zəif, bihal”, katwv “qa­ “bilim”, byolim “bölüm”, ölim “ölüm”, djem (ye-m) “yem”, dizim “siyahı”, terim “dərim”, akım “axın” və s. Altay dilin-

1 Serebrennikov. В. A., Hacıyeva. N. Z. Türk dillərinin müqayisəli tarixi qram­ matikası. Bakı-2002. S. 134. 1 öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.74. 2 Грамматика Ногайского языка Черкесск-1973, s. 116 2 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.71.______Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 365 Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 364 Qatiba Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillarinda morfolojiyolla АМЕЛ Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dillari şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsalalari, III c., Bakı, 2012 də bu morfoloji göstərici -ım//-im,-m variantlarında işlənir. Tarixən çox fəal olan bu şəkilçi bugünkü müasir qıpçaq Məs.: ölüm “ölüm”.1 qrupu türk dillərində də fəaldır. Şəkilçi müasir qazax dilində III. -s//-ı$J/-isJ/-usJ/-ü$.Hərəkəti adlandırmaq üçün iş­ -ık,-ik- şəklində, qırğız dilində isə -ık,-ik, -uk-ük variantların­ lədilən bu şəkilçi qədim türk dönəmindən bu günə qədər türk da reallaşır. Qazax:tarak “daraq”, sızık “cizgi”, tilek “dilək”, dillərində görülməkdədir. Qədim türkcə: uruş “savaş”, küsü; bölı'k “bölük”, öksik “hıçqırtı”, aşık “açıq”, tunzk “şəffaf’, “arzu, istək”, busu; “kədər”, sığış “sıxıntı”, tegiş “təmas” və surak “sual”, tösek “döşək”, karmak “qarmaq” və s.; qırğız: s; qədim qıpçaqca: olturaş “oturuş”, uruş “vuruş”, okşaş “ox­ teş/k “deşik”, kaçık “uzaq”, cırtık “yırtıq”, tunuk “duru, şəf­ şarlıq” və s.; cığatavca:ohsas' “bənzərlik”, çırma; “qarmaşıq”, faf’, aykırık “bağırma, hayqırtı” və s. Müasir noqay dilində bakıy, окну soruş və s. Müasir qazax dilində ənənəvi hal alan bu şəkilçi -ıkf-ik- variantlarında təzahür edir. Məsələn, tesik və bu dilə xas -ş>-s səs dəyişməsinə uyğun olaraq bu dildə “deşik”, kışkırık “qışqırıq”, tırtzk “səpki”, katık “qatıq”, kilik şəkilçinin -s- variantı da işlənir. Qazax :avkay “mücadilə”, ta­ “qılıq”1. Qaraqalpaq: tilek “dilək”,bakirik “bağırtı”, kışkırık las “mübahisə”, jLiginis “rica, arzu”, tuvı.v “qardaş”, batı “qışqırıq”, oy ık “oyuq”, emizı'k “əmzik”, aşık “açıq”, tinik “qərb”, tarns “tanış”, kelı's “anlaşma”, jür/s “gəzinti” və s.; “sakit, dinc” və s. Altay: tarak “daraq” ciırğız:sogaş “savaş”, okuş “təhsil”, süylöş “danışıq, söylə­ V. -ak, -ek.Yuxanda bəhs edilən -k- şəkilçisinə nisbətən mə”, atkarıhş “bacarma, icra etmə”, olturuş “oturuş” və s. bu şəkilçinin tarix boyu az nümunələri görünməkdədir. Fel­ Müasir noqay dilində bu şəkilçi -ış/-iş variantlarında işlənir. lərdən əşya adları düzəltməyə xidmət edir. Qədim türkcə: Məs.; kuvaıy “otrada”, korkını; “qorxunc”, “yazığı gəlmək”, biçek “bıçaq”; cığatayca: bölek “parça”, kesek “qurumuş pal­ tayan/; “dayaq”, uyanı; okiniş “qaşov, skrebok” və s.3 2. Qara- çıq parçası”, kötek “sopa”; qədim qmçaqca:kışkırak “bağırtı”, qalpaq :yotimş “xahiş” və s. korkak, kuçak və s. Bu şəkilçinin müasir qırğız dilində dodaq IV. -k//-ıkj/-ikj/-ıtkj/-ük. Fellərin sonuna artırılaraq ahənginə uyğun olan -ak//-ek variantı ilə yanaşı, -ok//-ök va­ vəziyyəti təsvir edən isinilər düzəldən, çox növlü əşya adları riantı da görünür: qazax: pışak “bıçaq”, kork ak, töşek, kesek yaradan bu şəkilçi tarix boyu türk dillərində aktiv bir mövqe­ və s.; qırğız: konok “qonaq”, töşek “döşək”, turak “dayana­ yə malik olmuşdur. Qədim türkcə: anuk “hazır”, közünük caq”, bıçak, ötök “dağ ətəyində çuxur”, catak “gecələnəcək “pəncərə”, bank “mal”, yanlnk “yanlış”, süzük “təmiz”, teğ- yer”, şuudurak “xışıldayan və s. Müasir noqay dilində bu \ük “kor” və s.; qədim qıpçaqca: bitik “yazı”, ırgak “çengel”, şəkilçi -ak/-ekJ-k variantlarında işlənir və qeyri-məhsuldar sa­ mak “dost”, ayık, açık, yıkzk, sınwk və s.; cığatayca: bölük, yılır. Məs.: karmuk “qarmaq”, kur ek “kürək”, tımak “dırnaq”, kara к “dost”, açwk, artuk, üzük “qopmuş, parçalanış ip” və s. . tayak “dayaq”, tilek “dilək” və s.2 Qaraqalpaq dilində -ak, -ek şəklində işlənir: korkaka “qorxaq”, konak “qonaq”, turak 1 http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm 2 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.l 17. 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s. 117 3 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.79. 2 Yenə orada, s. 118 ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. salt if а 366 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 367 Qəlibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoiojiyolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli ieksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 “yaşayış məskəni”, orak “oraq” və s. Altay dilində -akJ/ -ek çısı” və s. Şəkilçinin -gıç,-giç-, kıç,-kiç-\ariantları qazax və variantlarında işlənir: biçi£ “kitab”, tarak “daraqlı, dişli” və s. qırğız dillərində işlənir. Yalnız qazax dilində -ç>-ş əvəzlən­ VI. -qı//-Qİ//-kı//-ki. Qədim türkçədə -gu/-gü şəklində məsi nəticəsində şəkilçi -giş,-giş,-kiş,-kiş- şəklini almışdır. söz yaradıcılığında iştirak etmişdir: bıçgu “bıçaq”, işlegü “iş­ Qırğızcada isə dodaq ahənginə uyğun olaraq -guç, -güç, - kuç, ləmə”, kedgü “libas”, kurtulgw “xilas etmək, qurtulmaq” və -küç- variantları da işlənir. Qazax: süzgiş “süzgəc”, sezgiş s.1 Bu şəkilçi türk dilinin sonrakı dönəmlərində samit ahən­ “həssas”, tap kiş “birinin ağlındakını bilən”, aşulangz? “hirsli, ginə uyğun olaraq -gu/-gü; -ku/-kü şəkillərində öz missiyasını qızğın”, bilg/ş “bilikli” və s.; qırğız: a çkıc “açar”, tut kuç davam etdirmişdir. Çıgatayca: algw-bdn/w “alış-veriş”, içkü, “qulp, sap”, tunguç “ilk uşaq”, atkiç “yaxşı nişançı”, bilgiç пуки, yar qu “qərar”; qıpçaqca: kı\qu “əhlaq”, s e\qü “sevgi” “xəbərdar” və s.’;Bu morfoioji göstərici müasir noqay dilində və s. Qazax: sıpırgı “süpürgə”, süzgi “süzgəc”, aşıtkı “maya”, -gış/-giş,-kış/-kiş variantlarında (məs.:yırtkiş “yırtıcı”), müa­ jamılgı “örtü”, uyıtkı “ayran mayası”, buralqı “başıboş kö­ sir altay dilində isə -qış/-qış,-kış/-kiş variantlarında (məs.: pək” və s.; qırğız: açıtkı “maya”, uyutku “qatıq mayası”, ta- as kiş “asılqan”) reallaşır2. ralqı “üzəngi qayığı”, mingi “yük heyvanı”, süzü “sıx dişli VIII. ^ M.öner fellərə əlavə olunaraq adlar yaradan daraq” və s.1 2 3 Müasir noqay dilində bu şəkilçi -qı/-qi/-kı/-ki- bu şəkilçinin qədim formasının-fn//-fM olduğu ehtimalını irə­ variantlarında işlənir. Məs.: keşki “gecəki”, kısfo “qışdakı”, li sürür. Qədim türk dili dönəmində bu şəkilçi düzəltmə söz­ yazqı “yaydakı”, tunequm// “dünənki”, bıltırç/ “bildirki”, er- lərin tərkibində həm -ç-, həm də -çu//-çü kimi işlənmişdir: tenqi “ertəki” və s.3 Oaraqalpaq dilmdərtiykarq/ “əsaslı”, tıs/n ögrünç-ögrünçü “sevinc”, abmç “təsəlli”, bulunçsuz-bulun- “xarici”, astkı “aşağıkı”, aldındı “qabaqkı”, sonqı “sonuncu”, çusuz “tapılmaz”, ınanç-ınançu “inanç” və s. Eyni şəkilçi kısfo “qışdakı” və s.4 Altay dilində bu şəkilçi -kı//-ki variant­ sonrakı ədəbi ləhcələrdə də görünür. Çığatyaca: ökünç “pe­ larında işlənir. Məs.: suskı “parç”. şimanlıq”, korkunç “qorxu, narahatlıq”, sevünç “sevinc”; qə­ VII. -gıç,-giç//kıç,-kiç. Bu şəkilçiyə qədim türk dilində dim qıpçaqca:sagınç “düşüncə”, umunç “ümit” və s. -ç- şəkil­ rast gəlinmir. “Çığatay və Qıpçaqcada bəzi əşya adlarında çisi müasir qazax və qırğız dillərində də işlənməkdədir. Lakin gördüyümüz -guç//-güç şəklçisinin ən qədim olduğu və -guç bu şəkilçi bu dillərdə o qədər də aktiv deyildir. Müasir qazax <-gu-çı şəklindən yarandığı ehtimal oluna bilər”5. Çıgatayca: dilində bu dil üçün xarakterik olan -ç>ş dəyişməsinə uyğun çatlagwç “saqqız”, saraguç “sarıq”, süzgüç “süzgəç” və s.; olaraq -ç- şəkilçisi -ş- kimi işlənir. Qazax dilində bu şəkilçi qıpçaqca: olturgwç “kreslo”, açkuç “açar”, bıçkuç “dərzi qay- yardımçı -ı,-i saiti ilə, qırğız dilidə isə -ı,-i,-u,-ü saitləri ilə iş­ lənir; qazax: kuvanış1 “sevinc”, süyiniş “sevinc”, kızqanış’ 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh. 81 2 Yenə orada, s.82. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998.s.84. 5 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s. 139. 4 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва-1952 с. 196. 2 Yenə orada, s.85. 3 öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.83.______3 Yenə orada, s.84. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 368 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 369 Qətibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III c., Bakı, 2012 “qısqanma”, ökni.y “peşmanlıq”, jubanış “təsəlli” və s.1; qır­ X. -maa//məq//-mak//-mək.Qədim türk dili dönəmindən ğız: saqınıç “həsrət”, ayanıç “mərhəmət”, bul qanıq “həddin­ görünən bu şəkilçi çox məhsuldar olub geniş işlənmə dairəsi­ dən artıq çirkin” və s. nə malik olmuşdur. Qədim türkçə: ukтак “ağıl”, tüzülmək XIX. -çak//-çək. Noqay dilində feldən ad düzəldən bu “sükunət”, XnXrnak “sap”, ağırlamak, amraтак “sevmək”, toq- şəkilçinin qədim türk dilində nümunələri, demək olar ki, çox mak “doğmaq”, ögтек “öymək” və s. Bu şəkilçi sonrakı türk azdır. Qədim qıpçaqca: emqş yerdəyişməsi nəticəsində bu şəkilçinin Müasir qazax və qırğız dillərində bu şəkilçi özünün 'Şak/V-şek variantları meydana çıxmışdır. hərəkət adları yaratmaq funksiyasını tamamilə -v şəkilçisinə Müasir qırğız dilində dodaq ahənginə uyğun olaraq bu vermişdir. Müasir qazax və qırğız dillərində bu şəkilçi çox az şəkilçi 4 variantda real\aşır.-çak/-çek/-çok/-çök. Müasir qırğız miqdarda məsdər tərkiblərində və düzəltmə isimlərin dilində bəzi nümunələrdə şəkilçinin saiti vurğu qəbul etdiyi içərisində qalmışdır. Müasir qırğız dilində onun -mak/-məkJ- üçün uzanma hadisəsi baş verir: qazax.erin- mok/-mök variantları mövcuddur. Qazax dilində bəzən bu şə­ şek-qırgız.erinceek. Məs.:qazax. emşek “məmə, əmcək”, kilçi samit ahənginə tabe olur. Saitlə və /, r, v, у samitləri ilə erinçek “tənbəl”, ауащак “çəkingən”, kızqa nşak “qısqanc” bitən kök və ya əsaslara artılarkən -mak/-mek- cingiltili və s.; qırğız. maktançaa£ “öyüngən”, xxmtçaak “unutqan”, samitlərdən sonra -bak/-bek-, kar samitlərdən sonra isə -pakJ- uruşçaok “davakar”, casançaak “bəzəkli, bəzək sevən”, pek şəklində işlənir. Bu hal qırğız dili üçün xarakterik deyil. soqonçok “topuq, pəncə” və s. Qazax: il тек “ilmək”, oymak “oymaq”, şakpak “çaxmaq”, Müasir noqay dilində bu şəkilçi -şıkJ-şık,-şakJ-şek pisрек “kımız qarışdırılan qab”, sırтак “yun jaket”, ospak variantlarında işlənir. Məs.: kabarşık “qabarcıq”, zv'mşek “kinayəli danışma” və s.; qırğız: iy mək “küpə”, çak так “çax­ “ərincək”, oyınyd “oyuncaq”, кар şık “kisəcik”, kolqapşı^ maq”, Wmek “çəngəl”, oy mok “üskük”, kez тек “sıra, “qolçak” və s.3 Qaraqalpaq dilində şəkilçi -şa//-şek variant­ növbə”, cedirmək “aşık oyunu” və s. larında işlənir. Məs.: ilmeşek “qarmaq”, cutkunş-a^ “adəmin Müasir noqay dilində bu şəkilçi -mak/-mek,-bak/-bek,- alması”, kelinş^Ä: “gəlinin əzizləmə forması, gəlinciyəzim”. pak/-pek variantlarında işlənir. Noqay dilində qeyri-məhsul- dar morfoloji göstərici kimi təzahür edən bu şəkilçi fellərdən 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. s. 85. 2 Yenə orada, s. 86. 3 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.119.______1 Öner Mustafa. Bugiinkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.78. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 370 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 371 Qəlibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası m əsələləıfjnc11_Bakh_2012__ isimlər yaratmağa xidmət edir. Məs.: oyтак “oymaq”, il тек M.Öner bu şəkilçinin qədim dövrlərə nisbətən bu gün “ilmək”, artpak “yol çantası” və s.1 Bu şəkilçi qaraqalpaq di­ qıpçaq qrupuna daxil olan dillərdə daha çox təsadüf olundu­ lində -так, -тек, -bak, -bek, -рак, -рек variantlarında işlənir. ğunu yazır. 1 Bu şəkilçi müasir qazax dilində -dı//-di şəklin­ də, qırğız dilində isə -dı/-di/-du/-dü- variantlarında işlənir. Məsələn,aytpak “demək”, jumbak “yummaq”, ilmek “ilmək”, və s.3 12 3 Qazax: juvınc/ı “it yalı”, sıpırım/ı “süpürüntü”, sarkınt/z “ye­ mək qalığı”, asıranJz “övladlıq”, şayınc/z “bulaşıq suyu’, ku- XI. -qak//-qek//-kak//kek. Feldən adlar düzəldən bu şə­ randı “toplam” və s.; qırğız: car/z “yarısı”(car-yarmaq), uran- kilçi qədim qıpçaqcada (bezgek “aşağı hərarət”, ısırgaA: “kü­ dı “xaraba”, çıqındı “satılıq heyvan”, kirini/ “yad bir ailəyə pə”, kaçkak “qaçaq” və s.), cığataycada (aygak “danışqan”, qatılan kişi”, çabm dı “çayır”, asıran dı “övladlıq” və s. Müasir batkak “bataqlıq” və s.) müşahidə olunur. Müasir qıpçaq qru­ altay dilində bu morfoloji göstərici -tı//-ti variantlarında işlə­ pu türk dillərində də işlənən bu şəkilçi müxtəlif variantlarda nir. Məsələn, sural/z “üzürxahlıq” və s. çıxış edir. Müasir qazax dilində -gak,-gek,-kak,-kek-, qırğız XIII. -qın,-qin//-kın,-kin.Qədim türk dili dönəmindən dilində isə dodaq ahənginə uyğun olaraq -gok/-gök /-gäkJ- düzəltmə sözlərin tərkibində görünməkdədir. Qədim türk dili: gek, -kok/-kök/-kak/-kek variantlarında işlənir: qazaxnabısAaA: satqın, tırgin “topluluq” və s.; qədim qıpçaqca: sepkün “yağ­ “yapışqan”, tonqak “soyuğa dayanaqsız”, onqak “solğun”, mur”, soluAm “nəfəs alan”, ta şkın “daşqın”, yar kin “parlaq­ mayıs как “yumşaq”, mıskak “döyüşkən” və s.; qırğız: canç- lıq” və s. cığatayca: az qun “yolunu itirmiş, azmış”, yutqun kak “sancı”, il gek “çəngəl”, bas как “çuxur”, orкок “qarınqu­ “burulğan, girdab” və s.2 Şəkilçi müasir qazax dilində -qın, lu”, tayqak “ sürüşkən” və s. Müasir noqay dilində bu şəkilçi -qin//-kın,-kin, müasir qırğız dilində isə -qın, -qin//-kın, -kin// -qak/-qek,-kak/-kek variantlarında işlənir.Qeyri-məhsuldar şə­ -кип,-kün kimi işlənir. Məs.: qazax: kaşkın “qaçqın”, şapkin kilçi sayılır. Məs.: ilgek “ilgək”, as как “asılqan”, pis kek “müdafiə döyüşü”, joykin “təhlükəli”, köşkin “xəyalat”, kır- “yağdüzəldən aparat və yaxud nehrə”, katкак “ilk soyuqların qın “qırğın” və s. qırğız: türkün “müxtəlif’, ke\qin “mühacir”, düşməsi” və s. Müasir altay dilində bu şəkilçi -к,-как,-kek kıtkin “qırxım” (qoyun qırxımı), tüşkün “qamçının ucu”, variantlarında rast gəlinir. Məs.: toskek “sınıq” və s. Qaraqal­ çalqın “qanad”, sürAızm “sürgün”, ta şkın “daşqın” və s. paq dilində sözü gedən morfoloji göstərici -как/ -kek, -ğakJ- Müasir noqay dilində qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçiyə qek variantlarında təzahür edir. Məs.: esgek “avar, kürek”. -kın/-kin,-qın/-qin,-ın/-in- variantlarında rastlanır: щкт XII. -tı,-ti,-tu,-tü//-dı,-di,-du,-dü-.Bu şəkilçi qədim türk “iskra”, ka şkın “qaçqın”, kıvqın “qırğın”, tas kin “daşqın” və ləhcələrində bir neçə nümunədə görünməkdədir. Qıpçaqca: karaWw “qaraltı”, övdü “öymək”, yuymWw “çirkli su”. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak TUrkçesi. Ankara, 1998. səh.88. 2 Yenə orada, s.l89. 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.l 19. 3 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s. 120.______2 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва-1952.с.391. 3 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.l 19,_____ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 373

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 372 Qalibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla ______söz yaradıcılığı______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi XIV. -n//-ın,-in.-un,-ün. Tarix boyunca, az da olsa, nü­ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 munələri görünən bir şəkilçidir. Qədim türkçə: tüt ün “tütün”, cuddur. Müasir qırğız dilində isə dodaq ahənginə uyğun ola­ es/я “yel, külək” və s. Çığatayca: çakm “işıq, parıltı”, как» raq bu şəkilçi dörd cür yazılan -mış//-miş-/muş/-müş- şəklində “saysız, çox”, yağm “yağmur”, tügım “düyün” və s.; qədim reallaşır.1 qazax:Ьо1иш “varlıq, mövcudiyyət”, tnrmıs “həyat, qıpçaqca: biçin “əkin biçilməsi”, kel/и “gəlin”, tık/я “loxma” yaşama”, kılmıs “günah, əhlaqsız davranış”, jazmıs “taleh, və s. Müasir qırğız dilində digər qıpçaq dillərindən fərqli ola­ yazı”; qırğız: kilmiş “cinayət”, kömüş “yenilik, yeni şey”, raq bu şəkilçinin -an,-en- variantları da görülməkdədir. Məs.: tuşamış “buxov”, kıdırmzş “səyyar işçi” və s. Bu formal kı raan “çevik” (quş, pişik haqqında deyilir), bula an “talan”, əlamət qaraqalpaq dilində -mıs,-mis-,mış,-miş variantlarında çqaan “tanınmış”, cıqaan “axar suyun qıvrıldığı, başqa səmtə dialektlərdə işlənir:yem/ş, turmıs “həyat”, yazmış “tale” və s. axdığı yer”, şileen “tədbir” və s.‘. Qazax: iulw “ömürlük”, XVI. -апак/Аэпзк. Qədimdən bəri türk ləhcələrində korqrm “qala, kurqan”, jasırw “gizli”, jug/и “boşqabda ye­ çox az işlənən bu şəkilçinin müasir qıpçaq dillərində də iş­ mək qahntısı”, tıqm “tıxac”, savm “süd verən heyvan”, aqw lənmə dairəsi dardır. Lakin tədqiq etdiyimiz dillərdə bu “axın” və s.; qırğız: eg in “əkin”, caan “yağmur”, tepsöön/я şəkilçi vasitəsi ilə düzəlmiş düzəltmə sözlər az da olsa vardır. “ayaq altı, çoxgəzilən yer”, ürk ün “təlaş, panika” və s. Bu Qazax: suqапак “arsız, gözü ac”, şukапак” çox da dərin ol­ morfoloji göstərici müasir noqay dilində -ın,-in- variantların­ mayan çuxur”, şıq апак “su kanalı”; qıpçaq: kabanak “dişlə­ dadır. Məs.: uz/и “uzun”, yasırm “sirli, gizli”, yayın “yayıl­ yən it”, kaçanak at “qaçağan at”, tebenek “təpikləyən hey­ mış” və s.1 2 N. A.Baskakov bu şəkilçinin -qın,-qin// -kin, -kin van” və s. morfoloji göstəricisinin fonetik inkişafı nəticəsində əmələ XVII. -ga/Ase. Qədimdən bəri qeyri-məhsuldar bir şə­ gəldiyini yazır.3 Məsələn, eq/я “əkin”, djyın “yığın”, kel/и kilçi sayılır. Qədim türkçə: bilge “hakim”, kıs^a “qısa”; cığa- “gəlin”, suvsm “içki”, şıqzn “çıxar, xərc” və s. tayca: kıs£a “qısa”, yumurtka “yumurta”; qədim qıpçaqca: XV. -mıs/Amis. Qədim türk dili dönəmindən müxtəlif bilge “alim”, kavurqa “taxıl qovurğası”, süpürge-sipirge “sü­ türk ləhcələrində işlənmişdir. Bəzi alimlər onun ilkin forma­ pürgə”. Müasir qazaxca: janka “tilişkə, taxta parçası”, Шка sının -bış/-biş olduğunu ehtimal edirlər.4 12 Müasir qazax dilin­ “sap, qulp”; qırğızca: ulaqa- irege “çadırda qapı ağzında də -mış/Amiş- variantının yanında bu dil üçün spesifik olan - yer”, tötöqö “keçədən bəzək əşyası” və s.2 ş>-s dəyişməsinə uyğun olaraq-mı,y/-mi.v- variantı da möv­ XVIII. -ma, -mə-/Aba,-be/Apa,-pe. Bu şəkilçisi fel kök­ lərindən isim düzəldən, mənşəyi qədim dövrlərə gedib çıxan

1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.92 şəkilçi morfemdir. Müasir Azərbaycan dilində -ma, -mə şə­ г Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973, s.55. kilçisi vasitəsilə düzəlmiş bir sıra sözlər vardır ki, onların 3 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть 11, Москва-1952.с.398. 4 Serebrennikov. В. А ., Hacıyeva. N. Z. Türk dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası. Bakı-2002. S. 291. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.92. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 374 2 Yenə orada s.94. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 375 Qəlibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəii leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 yaranması və inkişafı uzun bir dövr tələb etmişdir. Məs.: süz­ be, nəhayət, kar samitlərlə bitən kök və başlanğıc formalarına mə, bağlama, dolma, bozartma və s. isə -pa//-pe şəklində əlavə olunur” 1,qırğız dilində isə bu A.N.Kononov, N.K.Dmitriyev, S.Cəfərov, H.Mirzəza- şəkilçinin -та/-те/-то/-mö variantları işlənir. Müasir qıpçaq də, M.Ergin və başqaları isim düzəldən -ma, mə- şəkilçisinin qrupu türk dillərində şəkilçi bu nümunələrdə görünür: -maq, mək məsdər şəkilçisi ilə eyni mənşədən olması fikrini Qazax.ilme, suvırma “siyirmə, çəkməcə”, minbe “səhnə, irəli sürmüşlər. “Bizcə, bir tərəfdən həmin şəkilçinin ancaq kürsü”, jarmö “yarma”, katılma “nazik yuxa”, bölme “otaq”, fel köklərinə bitişməsi, digər tərəfdən yenə onun tam forması baspa “mətbəə”, köşpe “köç”, böspe “boş və yalan söz olan -maq,-mək şəkilçisinin isim əmələ gətirməsi, ismə ya­ söyləyən”, kirispe “giriş” və s.; qırğız: boyoто “boyanmış, xınlaşması həm -ma, -mə, həm də -maq,-mək formal əlamət­ saxta”, süzmö “süzmə”, münözdömö “təsvir”, sız ma lərinin bir mənşədən olduğunu təsdiq etməyə əsas verir. Bu “cizilmiş”, tuumö “doğma”, astlwö “asma”, katırwa “çörəyin gün dilimizdə işlənən “çaxmaq, yemək, basmaq və ya isitmə, bir növü”, aylanma “girdab” və s. büzmə və s. sözlər hər iki vəziyyətdə düzəltmə isimlər kimi Müasir noqay dilində bu morfoloji göstəricinin-ma/- izah edilir.”* 1 Daha sonra H.Mirzəzadə qeyd edir ki, “-ma,- me,-ba/-be,-pa/-pe- variantları işlənir. Bu sözdüzəldici şəkilçi mə” şəkilçisi XVIII əsrdən sonra daha məhsuldar olmuşdur. noqay dilində məhsuldar şəkilçi sayılır. Məs.: bol те “otaq”, XX əsrin əvvəllərindən isə bu şəkilçinin sözyaratma qabiliy­ anlatma “anlatma”, suzbe “süzmə”, berkitpe “bərkitmə”, kay- yəti artmışdır. tarma “təkrar” və s.2 Qaraqalpaq dilində -ma,-me/-ba,-be/- Qıpçaq qrupu türk dillərində bu şəkilçi isim və sifət ki­ pa, -pe variantlarında işlənir. Məs.:baş/?a “çap”, kispa “spaz- mi işlənən düzəltmə sözlərdə rast gəlinir. Bu morfoloji göstə­ ma”, atışpa “atışma”, körkezbe “sərgi” və s. Müasir altay di­ rici qədim türk dilində ən çox düzəltmə sifətlər yaratmışdır. lində sözü gedən morfoloji göstərici -та/-те, -ba/-be, -pa/-pe M.Onər bu şəkilçi ilə düzəlmiş nümunələrin tarix boyu müx­ variantlrinda reallaşır. Məs.: jıldırma “sürgü, siyirtmə, rəzə” təlif ləhcələrdə görüldüyünü söyləyir.2 və s. Cığatayca: as ma, bas ma, çekme, çiz me, egme “əyri”, B.Serebrennikovun fikrincə, əvvəlcə bu şəkilçinin -pad qovurma, süz mə və s.; qıpçaqca: it me, Ysama, kıy ma, sür me, -pə forması olmuşdur. Sonralar “p " samiti "b ” samitinə keç­ süzme, yaxma və s. Müasir qazax dilində bu şəkilçi -ma//-me miş və -ba//-be forması törəmişdir. Bu formalar Sibir türklə­ variantlarında işlənsə də, onun qazax dilinə xas xüsusi bir va­ rinin dillərində daha çox saxlanmışdır: /n/r-bükmək felindən riantı da mövcuddur. “Şəkilçi saitlə və -!,-r,-v,-y- samitləri şor dilində “purba" üzük, sözür “sürümək” morfemindən al­ ilə bitən kök və başlanğıc formalarına -ma//-me; cingiltili tay dilində sözürbe “tor” sözü yaranmışdır. Pa//-pe şəkilçisi­ samitlə bitən bütün digər kök və başlanğıc formalarına -ba//- nə qazax və noqay dillərində də rastlanır. Kos “qarışdırmaq”

1 Mirzəzadə 11.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980.S.61. 1 öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. s.74. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.73. ! Грамматика Ногайского языка Черкесск-1973.с. 119. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 376 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 377 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojiyolla Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikolopiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 ______söz yaradıcılığı______dən keçmiş sözlərdən fel düzəltmək üçün ehmək(etmək) kö­ morfemindən qazax dilində kospa “qarışıq”, tart “dartmaq” məkçi felləri işlənir. Məs: təmir eh, razı eh və s. morfemindən noqay dilində tartpa “qutu” yaranmışdır1 . Azərbaycan dilində -la/lə- vasitəsi ilə düzəlmiş sözlərin digər türk dillərində eləmək- feli ilə əmələ gəldiyinin, ya da b) adlardan fel düzəldən şəkilçilər. əksinin şahidi oluruq. Məs.ıqaraqalpaq: tezle (tez ele), bırge- 1. -la//-lə, -da//-de,~sa//se, -da//-de. Adlardan fel düzəl­ le/e (birgə elə) və s. Adlardan fel düzəldən bu şəkilçi türk dil­ dən ən məhsuldar şəkilçidir və bəzi digər şəkilçilərin əmələ lərinin bütün dövrlərində məhsuldar olmuşdur. Gövtürk dilin­ gəlməsində mühüm rol oynayır. Onun mənşəyi haqqında də­ də də bu şəkilçi yüksək işlənmə tezliyinə malik olmuşdur. qiq fikir yoxdur. O.Bötlink bu şəkilçinin -lar,-lər ilə qohum Orxon-Yenisey abidələrinin dilində o, isim və təqlidi sözlərə olduğunu iddia edir. Bunun əleyhinə olan S.Cəfərov isə hə­ artırılaraq yeni fellər yaradır. Bu şəkilçi vasitəsilə Göytürk min şəkilçilər arasında yalnız səs uyğunluğunun olduğunu dilində 35 fel yaranır. Məs.: sü (qoşun) -süh (qoşun çək), kı- söyləyir.2 -la/-h şəkilçisinin ad düzəldən -lu/-du/-tu şəkilçi­ lıç (qılınc) - kılıç/nmak (qılınclamaq), yağı - yağıla (düşmən- sindən törəndiyini söyləyən altay dili tədqiqatçılarının fikirlə­ çilk etmək), yay - yay la (yayı keçirmək), boşana (azad ol­ rinə etiraz edən S.Cəfərov bu hökmün türk dillərinin ruhuna tamamilə yad olduğunu söyləyir. maq) - boşanala (azad etmək), öt (öyüd) - öt h (öyüd ver) və s. “Otuz yaşıma Besbalıktapa sü/edim” (Otuz yaşında Beşba- V.Banq -la/-lə şəkilçisini ala- feli ilə bağlayır. Lakin, Jıka qarşı qoşunla getdim), “Yabaş Tokuş beltirində yayla­ bizcə, ala- feli bağlamasının kökü olan al- felinin mənası ilə dım” (Yavaş Tokuş çayının mənsəbində yayı keçirdim)1. Bu bu şəkilçi vasitəsilə düzəlmiş fellərin mənası, həm də qram­ şəkilçi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarımı dilində də fəal matik vəzifələri arasında heç bir yaxınlıq yoxdur. A.N.Kono­ olmuşdur. Məs: quş quşladılar, av ovladılar, izin izlədilər, nov isə bu şəkilçinin ismin yerlik hal şəkilçisi ilə əlaqədar ol­ qonaqladı, ağırladı2 duğunu göstərir. S.Cəfərov bu iddianın da məntiqdən kənar “Divanü-luğət-it-türk” əsərində M.Kaşğari bu şəkilçi olduğunu söyləyir. haqqında yazmışdır. R.Əsgər DLT-də bu kimi düzəltmə fellə­ Türk dillərində adlardan fel düzəltmək üçün köməkçi rin işləndiyini göstərərək yazır:“İsimlərə əlavə edilərək onlar­ fellərdən istifadə olunur. Bu o deməkdir ki, felsiz addan fel dan fel düzəldir, “bəg kuşladı” cümləsindəki kimi “bəy quş düzəltmək qeyri-mümkündür. Deməli, adlardan fel düzəldən ovladı” deməkdir. Məs: ol anı kasık/adı “o onun ovurduna şəkilçilərin mənşəyini adlara məxsus şəkilçilərdə deyil, kö­ vurdu”, ol anı oğuzladı “o onu oğuz saydı”, ol anı kılıç/adı “o məkçi fellərdə axtarmaq lazımdır. Türk dillərində eləmək- onu qılıncladı”, pamuk uruğ/odı “pambığı çiyiddən ayırdı”, köməkçi feli vardır. Bildiyimiz kimi dilimizdə başqa dillər- tənqri məni ağır/adı “tanrı məni əzizlədi”, ol odunq bağladı

1 Serebrennikov. B. A ., Hacıyeva. N. Z. Türk dillərinin müqayisəli tarixi 1 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 237. qrammatikası. Bakı-2002. S. 136. 2 Dəmirçizadə.Ə. Kitabı- Dədə Qorqud dastanlarının dili. Bakı-1959. 2 Cəfərov S.Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı- 1960. S. 104. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 379 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 378 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla АМБА Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi _____ söz yaradıcılığı ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, IIIç.j_BqkijJ012_ “o odun bağladı” və s.1 N.Niqmatova əsaslanan R.Əsgər -ta, “dişlə”, bavia “bağla”, tuymeta “düymələ”, tuz la “duzla”, -lə şəkilçisinin DLT-də işlək olduğunu yazır. Bu şəkilçi vasi­ su via “sula”, sabınta “sabunla” və s.1 Müasir altay dilində də təsilə DLT-də 294 fel yaranmışdır. bu şəkilçi işlənməkdədir. Məsələn, ayla “fırlanmaq, əhatə et­ Məlumdur ki, türkologiyada -ta,-ta şəkilçisinin qədim mək”.2 Müasir qaraqalpaq dilində bu şəkilçi -la//-le şəklində fonetik variantı kimi -da,-də, eləcə də -ta,-na şəkilçiləri qeyd işlənir. Məsələn, tisle “dişlə”, duzla “duzla” və s. olunur. Mustafa Öner qədim türkcədə bu şəkilçinin geniş ya­ II. -lan2. Bu şəkilçi Göytürk abidələrində də işlənmiş­ yıldığını söyləyir. Məs: igle, bağışla, oğurla. Daha sonrakı dir. “Tarixən bu qayda ilə düzəlmiş fellər istər şəkil, istərsə dönəmlərdə də bu şəkilçinin məhsuldarlığı müşahidə olunur. məzmun cəhətdən müasir dilimizdə yeni bir hadisə deyildir. Məs.:cığatay:avta, bagta, taşta, burunta; qıpçaqca: bayram/я, Müxtəlif dövrlərdə yazılmış ədəbi-bədii əsərlərin dilində iki ta, berkta, azla.1 2 Müasir qazax, qırğız dillərində də bu şə­ -lan,-lən vasitəsi ilə düzəlmiş fellər istənilən qədər işlənmiş­ kilçi aktiv şəkildə işlənməkdədir. Lakin bu dillərdə -la/-lə şə­ dir”.3 Ə.Rəcəbli qeyd edir ki, bu şəkilçi göytütrk mətnlərində kilçisi fərqli variantlarda reallaşır:qazax dilində -la/-le, da/de, qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi iştirak edir. Onun vasitəsilə Or- -ta/-te, qırğız dilində -la/le, -da/de, -ta/te, -lo/-lö, -do/-dö, -to/ xon-Yenisey abidəsində cəmi 6 fel düzəlir. “Göytürk -lan, -tö şəklində düzəltmə sözlərin tərkibində işlənir. Məs.:qazax. -lən- şəkilçisi isim, sifət və fellərdən (sonuncusu türk dilləri addım da “addımla”, may la “yağla”, jüncfe “dəvənin yununu üçün qəribə hadisədir) yeni mənalı fellər yaradır.4 Məs.: at- qırxmaq”, tuzada “duzla”, bızav/a “buzovu doğuzdurmaq”, tan, boğuztan “boğazlan”, kanlan “xan seç”, kattan “döz”, noktata “ata başlıq taxmaq”; qırğız: bay la “bağla”, i şte “işlə”, taşta “daşla”, ayıpta “günahlandırmaq”, ot to “otlamaq”, taka- katığlan “möhkəmlən”. Fellərdən fel düzəldən variantı isə la “nalla”, ukta “yuxula və s. Bu şəkilçinin qədim türk dilin­ nadir hadisədinseftan “fərqlən”. Bu şəkilçi Göytürk dilində dən bəri dəyişməyən -la//-le forması hər iki dildə (qazax, qır­ prosesin adını yaxud əlamətini, hərəkətin formasını yaxud ğız) eynidir. Qazax və qırğız dillərində saitlə və -v, y - samit­ tərzini göstərən fellər düzəldir. M.Kaşğarinin “Divanü-lüğət- ləri ilə bitən kök və əsaslardan sonra eyni -la//-le şəkli əlamə­ it-türk” əsərində bu şəkilçinin isimlərə artırılaraq 225 düzəlt­ ti işlənməkdədir. Digər samitlərlə bitən kök və əsaslar samit mə fel yaratdığı məlum olur.5 Məs.:ər tayaklandı “adam əsa ahənginə daxil olur. Cingiltili samitlərdən sonra -da//-de, kar­ sahibi oldu”, süt kayuklandı “süd qaymaqlandı”, ər atığ kız- lardan sonra -ta/-te işlənir. Samit ahəngi ilə olan hər üç şəkil landı “adam atı bahalı hesab etdi”, ol anı kızlandı “o onu öz qırğız dilində dodaq ahənginə də girir. qızlarından biri hesab etdi”, ər layuklandı “adam kübarlaşdı”, Müasir noqay dilində də bu, ən məhsuldar fel düzəldən

şəkilçilərdən sayılır. Məs.: bas la “başla”, koz le “gözlə”, tista 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.205. 2 Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. Москва ' Əsgər RamizMahmud Kaşgari və onun “Divanü-Lüğat-it-türk" əsəri. Bakı-2008.s. 167. 1962 .s.54. 2 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.53. 1 Mirzəzada Н.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980.S.209. 1 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 238. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 380 *Əsgar Ramiz.Mahmud Kaşgari vaonun “DivantiLüqat-it-türk” əsəri.Bakı-2008.s. 151. Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 381 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi s======______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakt, 2012 ər kaplandı “adam qab sahibi oldu”,ar oğuzlandı “adam oğuz maq”, kezdes “karşılaşmaq, rast gəlmək” və s.; qırğız: salam- oldu”, kəpəz uruğlandı “pambıq qoza tutdu” və s. Müasir qa­ daş “salamlaş”, duşfnanc/a^ “düşmən olmaq”, azar daş “dava zax dilində də bu şəkilçi geniş şəkildə işlənir. Məs.: bulttcw etmək”, dosfoy “dostlaş”, dengeeldeş “rəqabət etmək”, mo- “buludlanmaq”, payda/ая “faydalan”, arlan “utanmaq”, ma- yundaş “qucaqlaşmaq”, coop/ay “söhbətləşmək”, borborcfoş şıktan “adət etmək”, batır/ая “cəsarət etmək”, kırıstan “hirs­ “mərkəzləşmək”,və s. lənmək”, iyelen “sahib olmaq”, meyir/ея “mərhəmət etmək”, IV. -a,-ə.Türk dillərinin bu qədim şəkilçisinin adlara borış/ая “borc almaq” və s.; qırğız: kapa/ая “kədərlənmək”, artırılaraq fel əmələ gətirdiyi faktından bəhs edən M.M.Mir- can dan “canlanmaq”, niyetfen “niyətlənmək”, azapfan “əzab zəliyeva türk və türkmən dillərində bu gün də işlənən uza= çəkmək”, ir den “böyümək, iriləşmək”, ar dan “utanmaq”, ca- felinin uz kökündən məhz bu yolla əmələ gəldiyini qeyd et- şddan “yaşıllanmaq”,şat/ая “sevinmək, nəşələnmək”, tamak- mişdir:“...uza= feli uz sözünə -a şəkilçisinin artırılması ilə tan “yemək, qarın doyurmaq”, n amıs/ая “utanmaq, pisinə əmələ gəlmiş düzəltmə feldir”1. Mirzə Kazım bəy in fikrinə getmək” və s.1 Müasir noqay dilində bu şəkilçi -lanZ-len va­ söykənən alim müasir Azərbaycan dilində sadə fel kimi sa­ riantlarında təzahür edir. Məs.: payda/ая “faydalan”, aşuvlaw bitləşmiş yaşa=, boşa= fellərinin də bu yolla əmələ gəldiyi­ “acıqlan”, atlan “atlan”, уапк1ая “işıqlan”, bas/ая “başlan­ ni göstərərək yazır: “Getdikcə həmin şəkilçi (-a şəkilçisi - maq”, suv/ая “sulanmaq”, оу/ая “fıkirlənmək, fikirli olmaq” Q.M.) artırıldığı sözün tərkibində daşlaşmış, vahid bir söz və s.1 2 kimi formalaşmışdır. Lakin yaşa= və boşa= fellərindən III. -laş//hş. Ə.Rəcəbli bu şəkilçini -la, -lə şəkilçisinin fərqli olaraq, uza= feli müasir Azərbaycan dilində öz var­ derivatı, törəməsi hesab edir. Qədim Göytürk dilində bu şə­ lığım qoruyub saxlaya bilməmişdir.”2 kilçi qeyri-məhsuldardır və cəmi iki söz əmələ gətirir: ög (bi­ Göytürk dilində -a,-ə -şəkilçisi hərəkətin, vəziyyətin və lik) - ögləş (məsləhətləş), söz - sözləş (məsləhətləş). “Qeyd prosesin adım bildirən təsirsiz fellər, hərəkətin, prosesin əla­ etmək lazımdır ki, bu şəkilçini bütün hallarda sözdüzəldici mətini ifadə edən təsirli fellər, hərəkətin, prosesin predmetini şəkilçi kimi qəbul etmək olmaz. -laş,-ləş o zaman bütöv söz­ ifadə edən təsirli fellər, hərəkətin aləti, materialı mənasını düzəldici şəkilçi qəbul edilə bilər ki, o, öz tərkib hissələrinə ifadə edən təsirli fellər yaradır. Məs.: ata “adlandır”, yarlıka -la,-lə və -ş morfemlərinə parçalanmasın”.3 Qazax: kömek/ey “əmr et”, yaşa “yaşa”, sana “say”, sığı ta “sıtqa”, tilə “dilə”, “yardım etmək”, dostay “dostlaş”, pikir/e^ “fikirləş”, irgeles boşa “boşa” . “qonşu olmaq”, kezektes “yer dəyişdirmək”, eseptes “hesab­ M.Kaşğarinin "Divanü-lüğət-it-türk” əsərində bu şəkil­ laşmaq”, sır las “birinə sirrini açmaq”, el des “barışmaq, anlaş­ çinin əsasən təkhecalı sözlərə artırılaraq həmin sözlərlə bağlı

1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.56. 1 M.Mİrzəliyeva. Məna növ şəkilçili fellərin etimoloji təhlili.Türk dillərinin г Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.208. tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, 1 cild, Bakı,2004, s. 173 ^Rəcəbli, Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 238. 2 Yenə orada.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 382 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 383 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillarinda morfoloji yolla AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı ___ _ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012 müxtəlif mənalı sözlər yaratdığım görürük. Divanda bu şəkil­ lində bu şəkilçi -a//-e variantlarında reallaşır. Məs.: til - tile çinin -ı, i-, u-, ü, variantı da var. Məs.:yaza “yayladı”, ər kiş- “dilə”, orın -ormla “qarışdırıb əritmək, qarışdırmaq” və s.1 lağda yazadı “adam yayı qışlaqda keçirdi”, aşa “yedi”, ar aş V. -al,-əl,-L “Türk dillərinin ən qədim sözdüzəldici (fel- aşadı “adam yemək yedi”, küçə “taladı, güclə “aldı”, tünə düzəldici) şəkilçilərdən olsa da, -/, -al, -əl şəkilçisi göytürk di­ “gecələdi”, baya “varlandı”, kinqw “genişləndi”, yəni “d o ğ ­ lində az məhsuldardır. Abidənin mətnində bu şəkilçi ilə dü­ du”, urağut yənidi “qadın doğdu”, kam “qanadı” və s. Bu şə­ zəlmiş cəmi 4 söz mövcuddur. Abidələrin dilində bu şəkilçi kilçinin nümunələrinə qədim qıpçaqcada və cağataycada da vasitəsilə adlardan (sifət və saylardan) müəyyən bir keyfiy­ rast gəlinir. Qıpçaq: boşa, капа, oyna, yaşa və s. Cıgatay: yət, əlamət, kəmiyyət əldə etmək, hala,vəziyyətə keçmək mə­ örte, orna, oyna, tona və s.1 nası ifadə edən təsirsiz fellər yaradır. Məs.: tüzəl “düzəl”, tir// M.Öner bu şəkilçinin işlənmə dairəsinin türk dilində “diril”, arıl “arıqla”, ükwl “çoxal”.2 Qazax, qırğız dillərində getdikçə zəiflədiyini söyləyir. Lakin bununla belə bu şəkilçi, işlənən isimlərdən təsirsiz fellər yaradan və qeyri-ınəhsuldar olan bir şəkilçidir. Dil tarixində bu şəkilçinin nümunələrinə demək olar ki, bütün türk dillərində işlənməkdədir. Qazax: az rast gəlinir. Qədim türkcə: çavıl “məşhur olmaq”, koya/ ata “adlandırma”, deme “yardım etmək, dəstəkləmək”, jiyna “dərinləşmək”, tusul “faydası toxunmaq”,yoka/ “yox olmaq”; “toplamaq”, oyna “oynamaq”, nıka “sıxışdırmaq”, aşa “ye­ qıpçaqcada: yoka/ “yox olmaq”, yinçge/ “incəlmək” və s.; mək”, üste “əlavə etmək”, sıldıra “uğuldamaq” və s.; qırğız: cığatavcada: aza/, ona/ “xəstəlikdən qurtulmaq”, kar şul “qar­ tişe “süd dişlərini tökmək”, közö “dəlmək,dəlik açmaq”, keze şılamağa getmək”, sag al “sağalmaq, sağlığına qovuşmaq”; “nişan almaq”, tünd “gecələmək”, küçö “qüvvətləndirmək”, qazax: jogal “yox olmaq, qeyb olmaq”, suva/ “suyu quru­ sana “saymaq”, omo “yerləşmək” və s. maq”, on al “düzəlmək, doğrulmaq” və s.; qırğız: cogol “yox Bu şəkilçinin -a/-e variantları qırğız, qazax dillərində olmaq, qeyb olmaq”, onol “düzəlmək” və s. ortaqdır. Sadəcə olaraq dodaq ahənginin daha güclü olduğu Çox az işlənən bu şəkilçinin -/ şəkli qazax və qırğız dil­ qırğız dilində bu morfoloji göstəricinin -o/-ö şəkillərinə daha lərində ortaqdır. Fəqət yalnız qırğız dilində yardımçı sait kimi çox rast gəlinir. Müasir noqay dilində bu şəkilçinin -laJ-le -u, -ü- saitlərini də ala bilər. Yəni qırğız dilində -/ şəkilçisinin morfoloji göstəricisindən əmələ gəldiyi iddia edilir. Lakin -lu,-lü variantına da rast gəlinir. /- şəkilçisinin qədimdən bəri -la/-le şəkilçisinə nisbətən -a/-e şəkilçisi çox az işlənir. Əsa­ saitlə birləşmiş şəkli olan -al,-el variantları da qazax və qırğız sən də noqay dilində bu şəkilçi samitlə bitən isim köklərinə dillərində işlənməkdədir. Bu iki dil arasında yenə də qırğız artırılır. Məs.:ata “adlandırma”, aşa “yemə”, sana “sana”, tile dili fərqlənir. Çünki qırğız dilində -al, -el şəkilçisinin -ol,-öl “dilə”, ota “atla”, капа “qana” və s. Müasir qaraqalpaq di- variantları da mövcuddur.

1 Грамматика погайского языка. Черкесск-1973.с.308. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.58. ! Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 245. 2 Грамматика погайского языка. Черкесск-1973.с.207. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 38S Qıpçaq qrupu lilrk dillərinin leksikası. səhifə 384 Qətibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla söz yaradıcılığı______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyqsı məsələləı%fJIj^jJfıkı^ ^ ^ ^ _ VI. -ar,-ər. “Hələ göytürk dili üçün qeyri-məhsuldar lində -ar,-er şəkilçisinin -or,-ör variantı da mövcuddur. Müa­ feldüzəldici şəkilçidir, -ar,-ər variantı ilə yanaşı-ır,-ir variantı sir noqay dilində bu şəkilçi əsasən sifətlərə artırılır və -ar/-er, da işlənir, -ar, -ər şəkilçisi adlardan (isim, sifət, saylardan) -r variantlarında təzahür edir. Məs.:akar>aqar “ağarmaq”, ko- müəyyən bir vəziyyətdə olmaq müəyyən bir vəziyyətə düş­ ker>koqer “göyər”, kıskar “qısal”, eskir “köhnəlmək” və s. mək, müəyyən bir əlamətin baş verməsi və inkişafı, əşyaya Bu şəkilçilərlə yanaşı qazax və qırğız dillərində nadir doğru yönəlmiş hərəkət və s. mənaları ifadə edən müxtəlif hallarda işlənən isimdən fel düzəldən şəkilçilərə də rast gəli­ mənalı təsirli və təsirsiz fellər əmələ gətirir.”1 Məs.: “ögə et”, nir. ög “tərif’ ögir- “fəxr et”, eb/> “dolan”, ağıra “ağrı”, ulğar Qazax dilində -rka/-rke\ qırğız dilində -rka-/-rke; —rko/ “yüksəlt”, kobar “çoxalt”, kop “çox”. M.Kaşğarinin "Diva- -rkö şəkilçiləri də işlənir. Məs.:qazax: esirke “mərhəmət et­ nü-lüğət-it türk” əsərində bu şəkilçinin işləndiyini qeyd edən mək, əsirgəmək”, tasırka “daşa çarparaq yadırqamak” (atın R.Əsgər yazır: “Felə artırıldığı sözün keyfiyyətini ifadə edir. ayağı haqqında), tosır&a “yadırğamaq”, aşırka “acmaq”, şa- Məsələn, al ar “qızardı”, pusar “qaraldı, sis oldu”, kök pu­ mırkan “hirslənmək”; qırğız: taşırA:a “ayaqlan zədələnmək”, sardı “göy dumanlandı, buludlandı, sis bürüdü”, köbr “göl­ sanaar&a “düşünmək” və s. ləndi, gölməçə oldu.1 2 Qədim türkcə: eskı'r, yank ur, alar, kı- VII. -u-U-ıu-ü. Müasir Azərbaycan dilində bu şəkilçinin zar, onar, tüner, yaşar, belgär, kadgwr, karagwr, iııçwr, tınçur, 4 cür variantı mövcuddur. yinçwr və s.; çığatayca: belgär, esk/r, köker, karar, kaygwr, 1) isimlərdən atributiv isim və ya sifət, sifətlərdən isə sargar, yaşar və s. qıpçaqca: esk/r, karar, keber, kayg/r, kıs- isim əmələ gətirir. Məs.: vağzalı, qəhvəyi, turşu, şirni və s.; kar, agar, bozar, kızar, sarar, və s. Müasir qazax, qırğız dil­ 2) cəm şəkilçisi qəbul etmiş zaman adlarından zaman lərində bu şəkilçinin nümunələri bunlardır: qazax: janar “ye­ zərfi əmələ gətirir. Məs.: sabahları, əvvəlləri, gecələri və s. nilənmək”, uzar “uzanmaq”, tazar “paklanmaq”, çalar “saç­ 3) Fellərdən isimlər əmələ gətirir. Məs: yazı, çəki, dolu, ları ağarmaq”, jaltar “rədd etmək”, kızar “qızarmaq”, şak/r sürü və s.; “çağırmaq, dəvət etmək” və s. qırğız:kavg/r “kədərlənmək”, 4) adlardan təsirsiz fel əmələ gətirir. Məs.: bərk/'mək, boz or “üzü solmaq”, kıskar “qısalmaq”, caşk/r “gözəlləşmək, ağr/maq, təng/mək, ac/maq, turşumaq, bərk/'mək, təng/'mək iyiləşmək”, can/r “yenilənmək” və s. Bu şəkilçinin -r variantı və s., qazax dili: bay/ “zənginləşmək” kenz “bollaşmak”, tarp/ qazax, qırğız dillərində də işlənmişdir. Qırğız dilində -r şəkil­ “ciynəmək, əzmək”, jelpz' “əsmək”, jas/ “qəripləşmək, üzül­ çisi saitlə birləşərək -ur/-ür şəklində ola bilir, -ar,-er şəkilçisi mək” və s.; qırğız dili: taşı “daşmaq”, ünü “dəlmək”, canı isə hər üç dildə aktiv halda işlənməkdədir. Yalnız qırğız di­ “ilişmək, toxunmaq”, sıltz “xəfifcə axsamaq” və s. Şəkilçinin -//-/ variantı hər üç dildə eynidir. Qırğız dilində isə təbii ola- 1 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002.s. 246. 2 Əsgər Ramiz.Mahmud Kaşğari və onun “Divanü-lüğat-it- türk” əsəri. Bakt- 2008. s. 249. 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.207

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 386 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 387 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu tiirk dillərində morfolojiyolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli teksikologiyası n^əJələt%JU_c:2_Bala2_20I2_^ raq dodaq ahənginə görə bu morfoloji göstəricinin -u,//-ü va­ müasir qazax, qırğız dillərində də işlənməkdədir: qazax: bar- riantı da mövcuddur. kıra “bar-bar bağırmaq”, jarkıra “işıldamaq”, şırkra “hıçqır­ VIII. -sa,-sə. Qədim türkçədə də bu şəkilçi bugün daşı­ maq”, kürkire “göy guruldamaq”, şurkıra “kişnəmək” və s.; dığı funksiyaları yerinə yetirmişdir. Qədim cığatayca: suya qırğız: maara “mələmək”, kamaara “narahat olmaq, möörö “böyürmək” və s. Bu şəkilçinin -ra//-re variantı hər üç dildə “susamaq”; qədim qıpcaqca:körüvy

1 öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. ssh.64. 2 Yenə orada.s, 6 5 . ______' Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.60. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 389 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 388 Qətibə Mahmudova.Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarbä-müqayisəli leksikolagiyası məsələləri, III c., Bakı, 201f _ mok", küşey “güclənmək”, körkey “gözəlləşmək”, mufiuy XIV. -k//-k. Qədim türkçə dönəmindən bəri görülmək­ “kədərlənmək” və s.; qırğız: köböv “çoxalmaq”, tikirey “dim­ dədir. Məs: içiÄ: “içəri girmək”, tagıA: “dağa çıxmaq”, yol& dik durmaq”, tekçey “kiçik və zərif olmaq”, azay “azalmaq”, “qarşılaşmaq” və s. Qədim qıpçaqça: keçi к “gecikmək”, tatı к bacaroy “gözləri açılmaq”, tasımy “şişmək, qabarmaq”, ço- “yad adam kimi danışmaq” və s.; cığataycada: atı/c “ad sal­ noy “böyümək, yoğunlaşmaq” və s. Müasir noqay dilində: maq, məşhur olmaq”, yagı£ “düşmən olmaq”, yoluk “qarşı­ kuşey “güclənmə”, esey “böyümə, kişiləşmə”, munay “qüssə­ laşmaq” və s. Bu şəkilçi müasir, qazax, dillərində də bu gün lənmə”, keney “genişlənmə”, к obey “genişlndirmə”, tamy işlənməkdədir: qazax: aşı/c “acmaq”, jolıA: “qarşılaşmaq”, “daralma” və s.1 Qırğız dilində bu şəkilçinin -oy//-öy variantı omı& “yerləşmək”, biriA “birləşmək”, kamık “üzülmək”, öşiк da işlənir. “vuruşmaq”, molı£ “bollaşmaq, çoxalmaq” və s. XIIL-ta/Мэ. Göytürk dilində işlənir. Fel düzəldir -ad/i XV. -gar//~ger. İsimlərdən fel düzəldən bu şəkilçi tiirk -əd şəkilçisinə yaxındır. Məsələn: tok “tox” - tokta “toxta”1 2. dilinin bütün dönəmlərində çox işlək olmamışdır. Qədim Müasir Azərbaycan dilində işlənməyən bu şəkilçi bu türkçə: içker “boyun əymək”, könülker “düşünmək”, tözker gün bir çox müasir türk dillərində işlənməkdədir. Bu şəkilçi­ “esasına vakif olmak”; çığatayca: Ъацкаг “öncüllük etmək”, nin da//-de variantı bu gün müasir qazax, qırğız dillərində kutkar “qurtarmaq” və s. M.Öner bu şəkilçinin müasir qırğız, işlənir. Mustafa Öner bildirir ki, qədim türkçədə bu şəkilçinin qazax dillərində işləndiyini, lakin o qədər də məhsuldar ol­ örnəkləri bunlardır: ündü “səslənmək”, isie “aramaq, istə­ madıqlarını yazır: qazax: sugar “heyvan və ya torpaq sula­ mək”, al da “aldatmaq”, yasta-n “yaşlan, yaşlanmaq”; qıpçaq- maq”, es ker “diqqət çəkmək, xatırlamaq”, ohgar “düzəlmək, cada: a\da, izde, kımıl da, ün de və s.; cığataycada: a Ida, in de, yaxşılaşmaq” və s.; qırğız: ba$kar “idarə etmək, başa keç­ ko Ida, yanda- “yaxınlaşmaq, eyni tərəfdə olmaq” və s.3 Bu­ mək”, kutfcrr “qurtarmaq”, at kar “ata mindirmək, yollamaq” günkü müasir örnəklərimiz isə təbiət səslərinin təqlidi olan və s. Bu şəkilçinin samit ahənginə uyğun olaraq var olan fellərlə əhatəlidir. Məsələn: qazax: çırılda “şırılda”, tarsılcfo -gar//-ger (cingiltilərlə) və -kar//-ker (karlarla) variantları qa­ “gurultu etmək”, künkilt/e “mırıldanmaq” və s. qırğız: lıpılö'tf zax və qırğız dillərində ortaqdır. Yalnız qırğız dilində əlavə “tez hərəkət etmək”, lıkılr/a “qaynaşmaq”, dınqılrfo “cınqıl- olaraq dodaq ahənginə uyğun -gor/-gör;-kor/-kör- variantları datmaq” və s. Qazax və qırğız dili üçün bu şəkilçi -la//-le şə­ da var.1 Müasir noqay dilində bu şəkilçi -kar/-kcr variantla­ kilçisi ilə omonimlik təşkil edir. -da//-de şəkilçisi hər üç dil rında təzahür edir. Araşdırmaçılar bu şəkilçinin -qar,-qer va­ üçün ortaqdır. Sadəcə olaraq qırğız dilində bu şəkilçinin -do// riantının da noqay dilində olduğunu, lakin həddindən aıtıq -dö variantları da görülməkdədir. çox az miqdarda düzəltmə sözün tərkibində işləndiyini söy­ ləyirlər. Məs.:kutfcar “xilas etmək”, suvqar “suvarmaq”, es- 1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.208. 2 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 247 3 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkyesi. Ankara, 1998. səh.69. 1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. s. 66.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 390 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 391 Qalibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi söz yaradıcılığı______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Ш c.,Bakı^2012^ ker “xatırlamaq”, at kar “yola salmaq”, on qar “səhvi düzəlt­ b) türk dilində mək” v ə s.1 13. Muharrem Ergin. Türk dili. İstanbul, 1997.səh.323. 14. Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak: Türkçesi. Ankara, 1998. ƏDƏBİYYAT c) rus dilində aj Azərbaycan dilində 15. Баскаков.Н.А.Каракалпакский язык.Ч.,П,Москва-1952. 1. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. III cild, (XIX), Bakı, Şərq- 16. Баскаков.H.А. Ногайский язык., Москва-1940. Qərb, 2007.s.121. 17. Бейсембаева 3. Нормализация словообразующих аф­ 2. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. фиксов имен существительных в современном казах­ Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı. Bakı- 1960. ском литературном языке. АКД, Алма-Ата. 1982. 3. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı-1982. 18. Грамматика киргизского литературного языка. 4.1, 4. Dəmirçizadə Ə. Kitabi- Dədə Qorqud dastanlarının dili. Изд-во «Илим» Фрунзе-1987 Bakı-1959 19. Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973 5. Əsgər Ramiz.Mahmud Kaşğari və onun “Divanü-lüğat- 20. Кононов А.Н.Грамматика современного турецкого it- türk” əsəri. Bakı-2008 литературного языка. Москва, 1956. 6. Qiyasbəyli M.N.Azərbaycan dilində morfoloji söz 21. Орузбаева.Б.О.Словообразование в киргизском языке. yaradıcılığı. “Maarif’ nəşriyyatı.Bakı-1987 Фрунзе, 1964 7. Xəlilov B.Müasir Azərbaycan diliin morfologiyası.I 22. Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в h.,Bakı, 2007 азербайджанском языке. Москва 1962 8. Məmmədov İ.T. “Düzəltmə adların semantik xüsusiyyət­ 23. http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm ləri”.Azərbaycan dilində adların morfologiyası. Bakı- 1984 9. Mirzəzadə H.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980. 10. Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002 11. Serebrennikov B.A., Hacıyeva N.Z.Türk dillərinin müqa­ yisəli tarixi qrammatikası. Bakı-2002. 12. Zeynalov. F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 2008.

1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.208. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 392 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 393 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ____ konversiya ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild,Bakı^2012 Ruslan ABDULLAYEV «Konversiya» termini əvəzinə bəzən dilçilik ədəbiyya­ falsəfa doktoru tında «transpozisiya», «transformasiya» terminlərindən də is­ tifadə olunur. Məsələn, «Татарская грамматика» əsərində QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ əsas nitq hissələrinin modal sözlərə keçmə prosesindən bəhs LEKSİK-SEMANTİK KONVERSİYA olunur: “Modal sözlərin əmələ gəlməsi yollarından biri də digər nitq hissələrinin hesabmadır. Digər nitq hissələri (isim, sifət, say, əvəzlik, fel və s.) semantik və funksional cəhətdən onversiya» terminindən müxtəlif elm sahələrində dilin inkişaf təkamülü nəticəsində transformasiya olunur istifadə olunur. Məsələn, informatikada konversi­ (ehtimal, axırı və s.)”.1 ya: 1. İnformasiyanın emalının bir metoddan Konversiya-keçmə maraqlı linqvistik hadisə olub, dilin K digərinə, bir sistemdən digərinə keçməsi prosesi; 2. Verilən­ ifadə və məzmun planlarının qarşılıqlı nisbətdə öyrənilməsi lərin təqdim edilməsində bir formadan digərinə keçirilməsi zəminində meydana çıxır. Konversiya yarananda söz yeni prosesi kimi şərh olunur.1 İqtisadiyyatda bu termin «dövlət sintaktik mühitə düşür, yeni sintaktik funksiya ilə çıxış edir, istiqrazı şərtlərinin dəyişməsi» mənasında2 işlənir. yeni məna formalaşır, sözün morfoloji dəyişməsi nəticəsində «Konversiya» terminindən dilçilik elmində də istifadə digər paradiqmalar əmələ gəlir.2 olunur. Elu anlayış-termin nitq hissələri problemi ilə bağlı Dildə keçid nəzəriyyəsi deyilən bir nəzəriyyə mövcud­ nəzərdən keçirilir. Konversiya hadisəsi (bir nitq hissəsindən dur. Keçid prosesi ümumi və aktual linqvistik problemdir. digərinə, əsasən, keçid prosesləri) nəinki ayrı-ayrı türk dillə­ Bu nəzəriyyə keçidin vəziyyəti, inkişafı və tiplərini müəy­ rində, həmçinin müqayisəli türkologiyada da tam həllini tap­ yənləşdirir. Bu nəzəriyyə dildə keçidlə nitqdə keçidin dina­ mayan problemlərdən sayılır. mikasını öyrənir. Bu nəzəriyyə dinamik və statik keçidin qa­ «Konversiya» termini latın mənşəlidir, «dəyişmə» mə­ nunauyğunluqlarını tədqiq edir. Ümumən keçid nəzəriyyəsi nasındadır.3 Linqvistik terminlər lüğətində «konversiya» ter­ dilçilikdə ilk növbədə dilin material formasının tarixi ilə bağ­ mininin ingiliscə «conversion» sözündən əmələ gəldiyi və lı meydana çıxır. yeni söz yaradıcılığı üsulu, yolu olduğu, sözdəyişdirici para- Keçid anlayışı transformasiya, transpozisiya kimi dilin diqmalar təşkil etdiyi qeyd olunmuşdur.4 vəziyyəti, onun inkişaf anı ilə bağlıdır. Q.H.Paulun fikrincə, «keçid hadisəsi bir nitq hissəsinin digərinə keçmə dərəcələri- 'Rüstəmov Ə.M., Hüseynov E.M. İnformatika. Azərbaycan, rus, ingilis dillərində izahlı terminlər lüğəti. Bakı: ADU nəşri, 1996. 2 Rusca- Azərbaycanca lüğət. I cild. Bakı, 1990, s. 555 'Cəfərov C. Nitq hissələrinə keçid prosesləri (substantivləşmə). 1 məqalə, 3Смирнитский А.И.Так называемая конверсия и чередование звуков в APİ-nin «Elmi əsərlər», XI ser. Bakı, 1971, s.31- 32 . английском языке\\Иностранный язык в школе,1953,№ 5, с. 14-19, 2 Арбекова Т .И . Лексикология английского языка (Практичкский 4Ахманова О.С,Словарь лингвистических терминов.М., 1966,с.202 курс). М.: Высшая школа, 1977, с, 41______^ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 394 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 395 Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______.. konversiya______Türk dillərinin tar 'ıxi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bah, 20U _ ni öyrənir.Burada okkazional-fərdi məna kontaminasiyası üs­ dıcılığı üsulu kimi flektiv dillərin, o cümlədən ingilis dilinin tündür».1 tarixində və bu dilin qrammatik quruluşunun xüsusiyyətlərini Keçid nitq hissələri və sintaktik vahidlər əhatəsində ola aydın əks etdirir. Bilavasitə konversiya bu dillərin qramma­ bilir. Bir nitq hissəsindən digərinə keçid prosesini A.A.Şax- tik quruluşu ilə yaxından bağlıdır. matov xüsusi terminlərdən istifadə etməklə aydınlaşdırmış­ A.Smimiskinin fikrincə,“Qədim ingilis dilində yeni dır. Bu terminlər aşağıdakılardır: substantivləşmə (isimləş- söz yaratma yolları ən çox konversiya - derivasiya yolu ilə mə),adverbiallaşma (zərfləşmə), verballaşma (felləşmə), pro- mümkün olmuşdur, belə sözlər həmin dilin lüğət fondunda nominalizasiya (əvəzlikləşmə), konyuksionallaşma (bağlayı- xüsusilə seçilmişdir. Beləliklə, bu dildə çox sözlər sadə kök­ cılaşma).3 dən ibarət olmuş, amma müxtəlif nitq hissələrinə mənsublu- Beləliklə, deyilənləri belə ümumiləşdirmək olar ki, ke­ ğuna görə fərqlənmişlər. Orta ingilis dili deyilən dövrdə bir çid, ümumiyyətlə, sözün nəticə etibarilə üslubi xarakterinin sıra şəkilçilər öz məhsuldarlığım itirmiş və bunun nəticəsi dəyişməsi deməkdir. Bu dəyişmə mənadan məqsədəuyğunlu- kimi eyniköklü sözlər çoxalmış və bu da omonimliyə gətirib ğa, daha doğrusu, semasiologiyadan morfoloji üslubiyyata çıxarmışdır. Bu zaman eyni qrammatik formalar omonimlik doğru inkişaf edir. yaratmışdır. Aşağıdakı sözlər qədim və orta əsrlər ingilis di­ Konversiyanı - keçid prosesini yeni söz yaradıcılığı lində həm fel, həm də isim kimi işlənməyə meyl göstər­ üsulu da sayırlar. Sözün qabığında və cildində heç bir dəyi­ mişlər. Bu hal müasir ingilis dilində də geniş vüsət almaq­ şiklik edilmədən bir nitq hissəsi digəri ilə əvəzlənir, başlan­ dadır: comfort (təskinlik, təskinlik vermək), cover (qapaq, ğıc söz-forma ilə sonrakı söz-forma üst-üstə düşür. örtmək), escape (qaçış, qaçmaq), cry (qışqırıq, qışqırmaq) İngilis dilində bu hadisəni araşdıran A.İ.Smimitski iki dance (rəqs, rəqs etmək), rest (istirahət; istirahət elmək), oxşar sözü (ha mmer və hamme r) qarşılaşdırır. Bu oxşar answer (cavab, cavab vermək); name (ad; adlandırmaq); formalar nəinki öz sintaktik funksiyasına görə, həmçinin pa- blossom (çiçək; çiçək açmaq); care (qayğı; qayğısına qal­ radiqmalarına görə fərqlənir. Belə ki, hammer sözünün fel maq); ship (gəmi; gəmi ilə göndərmək); drink (içki; içmək); kimi hammer, hammered, (çəkicləmək) isim kimi isə (many) smoke (tüstü; siqaret çəkmək), end (son; sonlandırmaq); hammers (çəkiclər) paradiqmaları mövcuddur.3 fight (mübarizə; mübarizə aparmaq), fear (qorxu; qorxmaq); Azərbaycan dilində belə formalar omonimliyi yaradır. fish (balıq; balıq tutmaq) və s.1 Konversiya hadisəsi türk dillərindən fərqli olaraq söz yara- Analoji cütlüklər sifət və fel keçidində də çox müşahi­ də olunur. Qeyd edək ki, belə konversiya hadisəsi flektiv dil­ lərə məxsusdur. Amma bu hadisə Azərbaycan dilində də bir Пальчов О.А.Понятие сочетаемости и валентности на семантическом уровне.//Вопросы романогерманской филологии»,т. 139.Воронеж,1972, с..34 2Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. Л„ 1941,с.427 Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. М., 1956. 1 Смирницкий А.И.Лексикология английского языка. M ., 1956. Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 396 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 397 Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semanlik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şiibəsi ______konversiya______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 sıra sözlərdə özünü göstərir. A.Axundov bu barədə yazır: digər nitq hissələrində əsas sintaktik funksiyalardırsa, sözün «İltisaqi dillərdən biri kimi Azərbaycan dilində, flektiv dil­ sintaktik dəyişməsi adlana bilər. Digər nitq hissəsinə aid olan lərdə olan fonematik əvəzlənmə yoxdur. və sintaktik dəyişmənin təzahürünü söz yaratmağa aid etmə­ Ümumiyyətlə, qrammatik və leksik mənaların ifadə yə əsas yoxdur. Sintaktik dəyişmənin hədləri substantiv, ad- olunmasında başqa türk dillərində olduğu kimi bizim dili­ yektiv, verbial və bu kimi xüsusiyyətlərdə aşkara çıxır. Düz­ mizdə də monosemantik affikslər, həm sözdəyişdirici, həm dür, bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsinə keçid, şübhəsiz, də sözdüzəldici şəkilçilər əsas rol oynayır. Fonetik asılılığa sözün sintaktik dəyişmələr imkanı ilə əlaqədardır. Sonuncu məruz qalmayan söz kökləri isə müxtəlif qrammatik vəziy­ başlanğıc nöqtə rolunu oynayır və birincinin əsasıdır. Bunun­ yətlərdə sabit və dəyişməz qalır. Bir sözlə, Azərbaycan dilin­ la bərabər prinsip etibarilə bunlar ayrı-ayrı təzahürlərdir və də fonematik əvəzlənmə axtarmaq nəzəri cəhətdən doğru onları məhdudlaşdırmaq lazımdır: birinci halda, həqiqətən deyil. Lakin bir çox amillər bizim dilimizdə fonematik əvəz­ yeni lüğət vahidi yaranır, ikinci halda isə bu baş vermir”1 lənmələrin tədricən özünü göstərməsi üçün müəyyən əlveriş­ Bu hadisə haqqında baxışlar müxtəlifdir. Türkologiya­ li şərait yaratmaqdadır»1 da konversiya hadisəsi haqqında üç nöqteyi-nəzər diqqəti Konversiyanın tipləri müxtəlif və rəngarəngdir. Sözün cəlb edir. bir nitq hissəsindən digərinə keçidinin 3 tipi vardır: Birinci qrup dilçilər hesab edirlər ki, isim tamamlığın. 1) leksik-semantik; sifət təyinin funksiyasında çıxış edir. Bu, konversiya hadisə­ 2) morfoloji-semaııtik; sidir (N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov, A.İ.İsakov, F.R.Zeyna- 3) morfoloji-sintaktik. lov və b.). Leksik-semantik konversiyada eyni sözlər yalnız kök­ İkinci fikrin tərəfdarları belə bir mülahizə irəli sürürlər lərdən ibarət olur. Məsələn, “yaxşı ” sözünü götürək. Bu lek­ ki, türk dillərində isim sifətin, sifət zərfin funksiyasını müəy­ sik vahid yalnız kökdən ibarət sifətdir. Leksik-semantik kon­ yən kontekstdə yerinə yetirirsə, bu, konversiyadar (P.M.Me- versiya statusu qazanmaq üçün bu sifət zərfə keçməlidir və lioranski, N.F.Katanov, N.İ.Aşmarin). onun sintaktik funksiyasım qazanmalıdır. Müqayisə et: yaxşı Üçüncü fikrə görə, bu hadisə (konversiya) nitq hissələ­ adam-yaxşı oxuyur. Göründüyü kimi, “yaxşı ” sözü sintaktik rinin zəif diferensiallaşmasıdır (İ.A.Batmanov, S.K.Kenesba- variasiyaya məruz qalmışdır. yev, L.N.Xaritonov, N.A.Baskakov, E.V.Sevortyan). Biz bu hadisəyə sintaktik hadisə kimi deyil, leksik-se­ Tədqiqatların gedişində türkologiyada bu problemlə mantik hadisə kimi baxmalıyıq. “İkinci dərəcəli sintaktik əlaqədar dördüncü bir konsepsiya cla meydana gəldi. Həmin funksiyalarda bu nitq hissələrində sözlərin istifadə edilməsi, konsepsiyanın tərəfdarları - A.A.Yuldaşev, F.A. Qəniyev,

1 Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: Maarif, 1984, səh.88______‘Современный русский язык.Морфология.М.,1952. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 398 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 399 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik ______konversiya______AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 A.A.Axundov, İ.P.Pavlov, S.Abdullayeva) bu hadisəni dilin tipoloji quruluşu ilə bağlayır, bunun müqayisəli-tutuşdurma tekstdə əşyalıq məzmunu kəsb etməsi və ismə məxsus bütün qrammatikasında, leksikoqrafik praktikada dəyərini göstə­ morfolji əlamətlərin öz üzərinə keçirilməsi prosesinə əsas­ rirlər. lanır. Beləliklə, qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik «Substansiya» bir termin kimi fəlsəfə elmində bütün konversiyanın aşağıdakı növləri müəyyənləşdirilmişdir: əşya və hadisələrin ilk əsası, mahiyyəti və məğzi mənasında substantivləşmə (isimləşmə) işlədilir. «Substantivləşmə» isə dilçilikdə digər nitq hissələri­ adyektivləşmə (sifətləşmə) nin isim kateqoriyasına keçməsi, isim xüsusiyyətini qazan­ adverbiallaşma (zərfləşmə) ması, yəni isimləşmə anlamındadır.1 Substantivləşmə leksik- verballaşma (felləşmə) semantik konversiyanın növlərindən biridir. Leksik-semantik Konversiyanın bu növləri birinci və ikinci tiplər adı konversiyanın bu növündə müxtəlif nitq hissələrindən isim altında birləşir. Substantivləşmə və verballaşma birinci tip; yaradılır. Bu prosesə konversiya yolu ilə isim yaradıcılığı da sifətləşmə və zərfləşmə konversiyanın ikinci tipi kimi xa­ demək olar. «Substantivləşmə sözlərin digər qrammatik si­ rakterizə olunur. niflərdən hər hansı sözdüzəldici vasitələri (affıks, kökün də­ §1. Substantivləşmə leksik-semantik yişməsi) tətbiq etmədən isim siniflərinə keçidi qədim zaman­ konversiyanın bir növü kimi lardan məlumdur»1 2. Qıpçaq qrupu türk dillərinin morfoloji sistemində elə Türk dillərində konversiya yolu ilə substantivləşmənin sözlər vardır ki, cümlədə yerinə görə müxtəlif funksiyalarda: aşağıdakı tip və istiqamətləri özünü göstərir. həm fel, həm ədat, həm əvəzlik, həm bağlayıcı və s. kimi iş­ Sifət-isim istiqamətində substantivləşmə. Bu istiqamət­ lənir. Bu ondan irəli gəlir ki, konversiya deyilən linqvistik də keçid sifətlərin substantivləşməsi də adlanır. Sifətlərdən hadisə bir nitq hissəsinin digər nitq hissəsinə keçməsi prin­ siplərinin funksional xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir. Bu isimlərin törəməsi və ya isimlərdən sifətlərin törəməsi hadi­ funksiyalar aşağıdakı kimidir: sələri bu nitq hissələrindən birincinin - sifətin substantivləş­ Qisim sifət funksiyasında. məsi, ikincinin - ismin atributivləşməsi ilə əlaqədardır. Lakin 2) sifət zərf funksiyasında. türk dillərində birinci hadisə ikinciyə nisbətən daha qüvvətli­ 3) say zərf funksiyasında. dir. Nümunələrə baxaq: 4) qoşma zərf funksiyasında. Jas kartaymak, joktuvmak, tuvgan ölmek. «Substantivləşmə» termini ingilis dilində “substanje”, Tağdır jok, ötken ömir kayta kelmek. “substantive” sözündən olub, mənası əşya, isim deməkdir. Bu anlayış sifət, say, əvəzlik, zərf və felin müəyyən kon- 1 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə. Bakı: Elm, 1987, s.109 2Татарская грамматика. 2. Морфология, Казань, Татарское книжное изда­ Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 400 тельство, 1993, с. 100; Георгиева В.Л. О субстантивация как языковом явле­ ния. - «Ученые записки ЛГПИ имени А.И.Герцена», т. 242, Л., 1963, с.63 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 401 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 ______konversiya______Digər nümunələrə nəzər salaq: (Qazaxca) Bizdey o kip Baskan iz, körgen kızık artta kalmak, jürgen jişitterşe kırda jaksi terbiye algan minezi jaksi, Bir kudaydan baskamn beri özgermek. adamşılıgı bar el kızın aluv kerek. - Bizim kimi oxuyan isid- (Genc ixtiyarlayacaq, mövcud olmayan doğacaq, lərə kənddə yaxşı tərbiyə almış təbiəti gözəl insanlığı olan doğan öləcək bir el qızı almalıdır. (Muhtar Evezov “Şigarmalar”, birinci Təqdir yoxdur, keçən ömür təkrar gəlməyəcək tom, Almatı, 1967, s.106). Bu cümlədə də “jigitterge” yəni Basılan iz, alman keyf geridə qalacaq igidlərə sifəti cümlədə hal şəkilçisi qəbul edərək tamamlıq Tək Allahdan başqasının hamısı dəyişəcək. vəzifəsində çıxış etməklə substantivləşmişdir. (Bay Kunanbayev) Substantivləşmiş sifət ismin adlıq və təsirlik hallarında Bu nümunədə “jas” yəni gənc sifəti cümlədə ismin olur: Oşentip az-azdan cişit könügö baştadı, oşondan bolsa sualına cavab verərək substantivləşmişdir. Eyni zamanda feli da çal anı ötö ay adı.{qırğızca) - Beləliklə yavaş-yavaş igid sifət olan “tuvgan”, yəni doğan sözü cümlə daxilində ismin alışmağa başladı, amma yenə də qoca ona çox acıdı. Bu nü­ sualına cavab verərək substantivləşmişdir. munələrdə adlıq halda işlənmiş igid və qoca sifətləri cümlədə İki söz - həm sifət və həm də isim kimi işlənərsə, bunu substantivləşmişdir. omonim hesab edənlər də vardır. İ.İ.Meşşaninov bu cür keçi­ Substantivləşmiş sifət ismin yiyəlik halında olur. Anav di “sifətin leksik substantivləşməsi” adlandırır. Rus dilində öl sen i isit tin düniyesine iye bolıp otirgan, yalgız gana kem- bu keçidi semantik keçid də adlandırırlar. pir, om da ala kelseşi!{qırğızca) - Bax ölən gencin dünyası­ F.Zeynalov yazır: “Sifət substantivləşəndə cümlədə na sahib oldu, yalnız bir qoca onu da alsaydı keşke. (Muhtar mübtəda və tamamlıq funksiyasında çıxış edir. İsmin bütün Evezov, Şigarmalar, birinci tom, Almatı, 1967) Bu cümlədə əlamətlərini qəbul edir, öz əvvəlki keyfiyyət, xasiyyət məz­ işlənmiş jigittin sifəti yiyəlik hal şəkilçisi qəbul edərək cüm­ mununu itirir, yeni “don” geyir. lədə substantivləşmişdir. Beləliklə, konversiya həmişə təmiz isim yaratmır (bir Sifətlərin substantivləşməsində -lar,-lər şəkilçisi fəal nitq hissəsi digərinə keçir)1. Q. Kazımov yazır: “qoca, ca­ rol oynayır. Məs.:Gs.y baldar da çondar menen koşo işteşet - van, gənc, keçəl, lüt, yetim, körpə və s. kimi sözlər substantiv Balaca uşaqlar da böyüklərlə bərabər işləyirdilər, (qırğızca) formada daha çox işlənir. Ona görə də bu cür sifətlərə müb­ Bu cümlədə böyük sifəti -lər cəm şəkilçisi və -lə qoşması təda vəzifəsində daha çox rast gəlmək olur. Məs.: Mərdan qəbul edərək isimləşmişdir. Biz dele usul ayıldın kedveleri kimi lütlər çəkilib öz yerində oturar (Mir Cəlal).1 2 bolobuz. (qırğızca) - Biz də bu kəndin kasıblarıyıq. Bu cüm­ lədə kedyeleri - kasıb sözü cəm, mənsubiyyət şəkilçisi qəbul 1 Зейналов Ф. P. Принципы классификации именных частей речи (на edərək substantivləşmişdir. Dalay cigitter kattalgalı tur du материале азербайджанского языка). АКД, Б., 1957,21 с. Səh. 13 2 Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Ünsiyyət, 2000, (qırğızca) — Xeyli gənclər qeydiyyat üçün ayağa durdu. 481 s. 104-105 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 403 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 402 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______konversiya______Türk dillərinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri, III did, Bakı, 2012 Feli sifət isim istiqamətində substantivləsmə. Müasir Asası rütübətli idi. Bu nümunədəki “oralar”, “buralar”, “yu­ türk dillərinin morfoloji quruluşunda feli sifətlər də əsas yer­ xarı” zərfləri cümlədə “hara?” sualına cavab verərək mübtə­ lərdən birini tutur. F.Zeynalovun fikrincə “feli sifət şəkilçilə­ da vəzifəsində çıxış etmişlər. ri felin şəkil və zaman kateqoriyası şəkilçiləri ilə ortaqlıq təş­ Q.Kazımov zərflərin substantivləşməsi prosesini belə kil edir. Lakin bunları eyniləşdirmək olmaz. Onlar cümlə da­ şərh edir: «Zərf hərəkətin əlamətini bildirən nitq hissəsi kimi xilində asanlıqla fərqlənir. Feli sifətlər həmin şəkilçilərlə iş­ izah olunur. Əlamət bildirən sözün mübtəda vəzifəsində iş­ ləndikdə əşyanın təyini kimi çıxış edir, ancaq substantivləş- lənməsi üçün isimləşməsi, hallana bilməsi, adlıq hal forma­ dikdə müstəqil işlənərək əşyalaşır”1. Məs.: (Q.) - Oturarmar sında olması vacibdir. Ona görə də zərfin mübtəda vəzifəsin­ (kim?) xiç annamadılar nasıl qeçtilar asfalt yolunu.(N.Ba- də çıxış etməsi üçün iki proses keçirməsi - əvvəlcə hərəkətin boqlu); Qeçennerda domuz kestilar, almış bir buka yaxxnı da əlamətini bildirmə prosesindən ötərək əşyanın əlamətini bil­ çekilmiş qelmiş(N.Baboqlu), (Tm) - Okumayan (kim?), işle- dirmə imkanı qazanmalı, sonra da substantivləşməlidir. yendən (kimdən?) pis yaşar. Məntiqi şəkildə belə bir sual çıxa bilər: “ora” sözünə Felin adyektiv forması olan feli sifətlərin isimləşərək bu və ya digər halın şəkilçisini birbaşa (məsələn: yer sözü tə­ mübtəda vəzifəsində işlənməsi onların fel və sifət xüsusiy­ səvvür olunmadan) artırmaq olmazmı? Qeyd etməliyik ki, bu yətlərini saxlayaraq əşya mənası kəsb etməsi ilə bağlıdır. sualın cavabı dilçiliyimizdə hələ verilməyib. Yuxarı, aşağı, Məs.: Oxuyan kim, calan kim... (İ.Məlikzadə). Rəqs edənlər geri, ora, bura sözləri birbaşa (qeyd etdiyimiz ikiqat proses geri çəkildilər (İ.Məlikzadə). “Sintaktik normalara əsasən fe­ olmadan) hal şəkilçiləri qəbul edə bilirsə, onlar zərf deyil, li sifət-mübtəda vəzifəsində daha çox cümlənin əvvəlində iş­ məkan mənalı isimdir. Bu son fikir ona görə daha çox həqi­ lənir. Lakin aktuallaşma, yerini bildirmə prosesində cümlə­ qətə uyğundur ki, ora, bura, irəli, geri, aşağı, yuxarı söz­ nin sonunda da işlənə bilir. Məs.: Hər müqəddəs ananın lay­ lərinin semantikasında substantivlik və ümumi yer sözü, yer lasında həyat var, Ölsün inanmayanlar! (S.Vurğun). İki qızdı anlayışı var. Bu cəhət də bunu təsdiq edir ki, ora, bura sözlə­ bütün rayonda oxuyan, onları barmaqla göstərirlər{S.Əh­ rini adverbial formadan atributiv formaya keçirmək olmur- mədov). orayer, bura yer deyilmir”.1 Zərf-isim istiqamətində substantivləsmə. Türk dillərin­ Zaman zərfi isim istiqamətində substantivləsmə. (T) də zərflərin də bir qismi atributivləşmə - substantivləşmə Akşamdan (nədən?) sonra sabahlar (nə?) hayrolsun (Türk ata əsasında cümlədə mübtəda vəzifəsində işlənir. Məsələn, (A) sözü); (Q.) - Matuşka taa sabaası annatmış enilikleri kız-kar- - Oralar çəmənlik, buralar daşlıqdır. Yuxarı qaranlıq idi. daşına, ama avşamdan artık butun kuy bilardi... (N.Baboq- lu). Substantivləşmiş zaman zərfləri ismin digər hallarında

1 Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. 11, Bakı: ADU 'Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Ünsiyyət, 2000, nəşri, 1975, 130 s. s. 115 s. 105 ш Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası. səhifə 404 Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası. səhifə 405 Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik ______konversiya______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 da ola bilir: Akşamm işini sabaha bırakma. Akşamın sabahı 4. Şəkilçiləşən sözün mənası ilə digər nitq hissələrindən var; Atılan ok geri dönmez (Türk ata sözü). konversiyalaşan sözlərin spektri(həcmi) və dominantların se- Dil faktları göstərir ki, oğuz qrupu türk dillərində mantikası fərqlənir. konversiya yolu ilə xeyli sifət ismə keçir. Bu zaman əsas, özül sözlər müxtəlif tematik (semantik) qruplardan ibarət 5. Digər nitq hissələrinin ismə keçidi zamanı ismin tam olur. şəkildə özünəməxsus paradiqmaları qəbul olunur. Nəticə olaraq qeyd etmək olar ki, konversiyanın ümu­ 6. Semantik cəhətdən substantivləşən söz həmişə əşya­ mi əlamətlərini müəyyənləşdirən substantivləşmə prosesi - nın qrammatik mənasını ifadə edir. sifət nitq hissəsindən isim nitq hissəsinə müvəqqəti keçid Digər sözlərin ismə keçidi elmi-nəzəri və praktik ba­ prosesi semantik inkişafla bağlıdır. Substantivləşmə konver­ xımdan əhəmiyyətlidir. Belə ki, leksikoqrafık təcrübədə hə­ siyanın bir növüdür. min sözyaradıcılığı üsulundan da(semantik üsul) istifadə olu­ Konversiya prosesində eyni köklü sözlərin inkişafı nur. (leksik-semantik, morfoloji-semantik və sintaktik-semantik) §2. Adverbiallaşma (zərfləşmə) leksik-semantik üsullarla izlənilmiş, onun leksik məzmunu, kommunikativ- konversiyanın bir növü kimi sintaktik funksiyası situativ-kontekstal məna vəhdəti nəzərə Dilin semantik proseslərindən biri də adverbiallaşma alınmışdır. adlanır. «Adverbiallaşma»-zərfləşmə mənasında işlənən dil­ çilik terminidir. Bu termin latınca “adverbialis” sözündən Beləliklə, qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik götürülmüş, hərfən “zərfi xüsusiyyət kəsbetmə”, yəni “zərf- konversiyanın substantivləşmə növü haqqında aşağıdakı nə­ ticələri çıxarmaq olar: ləşmə” deməkdir. 1. Konversiya yolu ilə isim yaradıcılığı qıpçaq qrupu Zərfləşmə və konversiya, şübhəsiz, ümumtürkoloji bir türk dillərinin derivasiya sistemində mühüm yer tutur, bun­ proses olub, söz və sözün eyniyyəti probleminə əsaslanır. suz isim düzəltmə mənzərəsini tam şəkildə düşünmək müm­ Zərfləşmə də qanunauyğun bir dil hadisəsidir. “Zərfləşmə- kün deyil. adverbiallaşma dedikdə, ümumiyyətlə, digər nitq hissələrinə 2. Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, qıpçaq qrupu türk məxsus müəyyən qrup sözlərin və bir sıra birləşmələrin (öz mənaları əsasında) zərf vəzifəsində işlənərək mənsub olduq­ dillərində sifət və felin ismə keçidi ən məhsuldardır, digər tip . ları nitq hissəsinə aid bəzi əlamətlərini məhdudlaşdırıb, bu­ leksik-semantik konversiyalar müntəzəm xarakter daşıyır. nun müqabilində həm də zərfi xüsusiyyət kəsb etmələri - bir 3. İsmə keçid yalnız sözün əsası sayəsində deyil, həm­ növ zərflərin analoquna çevrilmələri nəzərdə tutulur. Bu ha­ çinin leksik şəkilçili digər sözlərin də hesabmadır. Bu zaman disə də bir növ substantivləşməyə, adyektivləşməyə bənzə­ konversiya hadisəsi ilə şəkilçiləşməni təyin etmək çətinliyi yir. Belə ki, başqa nitq hissələri mübtəda və tamamlıq vəzi­ meydana gəlir. fəsində işləndikdə ismi xüsusiyyət, təyin vəzifəsində işlən- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 406 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 407 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi ______konversiya______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 dikdə sifət xüsusiyyəti kəsb etdikləri kimi, zərflik vəzifəsin­ yasını (zərflik) qazanmışdır. Sifətin zərfə keçmə dərəcəsi da­ də işləndikdə də zərf xüsusiyyəti kəsb edir, adverbiallaşır”.1 ha yüksəkdir. Çünki mücərrədləşmə dərəcəsinə görə sifət Müasir türk dillərində adverbiallaşan nitq hissələri zərfin xüsusiyyətlərini qəbul edən ən aktiv nitq hissəsidir. Al bunlardır: isim, sifət. görür ala, mor görür mora merak sarar (Türk ata sözü). Bu İsim və sifətin adverbiallaşma dərəcələri müxtəlifdir. keçiddə digər bir istiqamət ismə doğrudur (mora-nəyə? ma­ Burada hal sistemi əsas götürülür. Mətndə zərfi isim və ya raq salar)-, antonim cütlüklərin konversiyası: Aşağı tükürsen sifətdən ayırmaq əlbəttə, incəlik tələb edir. «Əgər sözə sifət sakal, yukarı tükürsen bıyık (Türk ata sözü). əlavə etdikdə sözün mənası dəyişmirsə, deməli, bu müəyyən Digər nümunələrə diqqət yetirək: ağır adam - ağır da­ formalı isimdir, əgər məna dəyişirsə, bu söz zərfdir”1 2 ’. nışmaq; sakit qız - sakit durmaq; sərt fikir - Qışın axır ayı Zərfləşmə hadisəsi bir sıra amillərlə şərtlənir: tarixi in­ sərt keçmişdi (M.İbrahimov); aydın baxış - aydın söyləmək-, kişafın nəticəsi olan semantik dəyişmələr; fel semantikasının ac toyuq - ac qalmaq; diri adam - Elə adamları dəyirmanın zərfləşmə prosesinə təsir göstərməsi; zərfləşməni doğuran gözündən ölü sal, aşağısından diri çıxacaq (S.Rəhimov); mü­ dövr, onun dərəcələri. nasib adam - münasib danışmaq; çətin uşaq - çətin başa düş­ Zərfləşmə prosesi pilləlidir, demək olar ki, sürət tədri­ mək və s. misallar vermək olar. Bu misallarda birincilər is­ cidir; burada prosesin başa çatması lazım gəlir. Proses sözün min əlamətini bildirdiyi üçün sifət, ikincilər isə hərəkətin leksik-sintaktik əlamətinin dəyişməsi ilə müşaiyət olunur və əlamətini bildirdiyi üçün adverbiallaşaraq zərf olmuşdur. onun nəticəsində zərf mənalı yeni sözlər yaranır. Bu proses «Sadə tərzi-hərəkət zərfləri öz forma və məzmunlarına görə xarakter etibarilə daimidir və fərdi əlamət də kəsb edə bilər. sadə sifətlərdən fərqlənir. Odur ki, belə sözləri sifət-zərf ad­ Bu prosesdə müxtəlif sözlər bir qayda olaraq, zaman, məkan landırmaq da olar. Bu sözlər əşyaya aid olduqları zaman si­ və istiqamət mənasını ifadə edən yerlik və çıxışlıq halları fət, iş-hərəkətə aid olduqda zərf hesab olunur».1 formasında zərfləşmədə iştirak edir. (Qırğızca) - Aşusu bıyık körünbös Sifət-zərf istiqamətində konversiya: Bu hadisə nəticə­ Belim alıs kaldı ele sində türk dillərində sifətlərin zərfə çevrilməsi prosesi baş Atagı çıkkan Fargana verir. Məsələn, iti bıçaq, düz söz, yaxşı xörək ifadələrində iti, Cerim alıs kaldı ele düz, yaxşı sözləri sifət olduğu halda; “Su iti axır. O, düz da­ (Azərbaycanca) - Keçidi yüksək görünməz nışır. Əli yaxşı oxuyur. ” cümlələrində isə iti, düz və yaxşı Ümüdüm uzaq qaldı sözləri adverbiallaşaraq hərəkətin tərzini ifadə etmək fiınksi- Şöhrəti çıxan Fərqanə

1 Cəfərov C., Abdullayev N. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı: 'Hüseynzadə M Müasir Azərbaycan dili .Morfologiya. Bakı: Maarif, ADPİ-nin nəşri, 2004. s.48 2 Hüseynzadə M Müasir Azərbaycan dili .Morfologiya. Bakı: Maarif, 1973, s.258 1973, s.258 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 409 Qıpçaq qrupu tilrk dillərinin leksikasu səhifə 408 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______konversiya______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Yerim uzaq qaldı A.Kazımbəydən üzü bəri türkoloqlar zərfi qoşmanın, (Toktogul, tandalmalar -Irlar, Frunze, 1984) sual əvəzliklərinin İçərisində vermişlər. A.Kazımbəy yazır: «Zərf kimi işlədilən sifətlərin sayı olduqca çoxdur... Bu si­ Yüksək sifəti cümlə daxilində zərfləşmişdir. fətlər onlarm arxasınca hər hansı bir fel istifadə olunarsa və (Qırğızca) - Aydalıp bardım alışka ya düşünülərsə o zaman zərfə çevrilirlər».1 Çaşımda ketken ekemin “XVI əsrdən başlayaraq qərbi Avropa ölkələrində tər­ Bolup kaldım abışka tib olunan qrammatikalarda klassik yunan-İsgəndəriyyə dil­ (Azərbaycanca) - Sürülüb getdim uzağa çilik məktəbinin prinsiplərinə müvafiq olaraq türk dillərində Gencliyimde getmişdim zərf ilk dəfə müstəqil nitq hissəsi kimi öyrənilib. Lakin Olub qaldım qoca ixtiyar Avropa qrammatikləri də zərfi tədqiq edərkən türk dillərinin (Toktogul, tandalmalar - Irlar, Frunze, 1984) daxili inkişaf qanunlarına əsaslanmırlar. Onlar əslində latın Genclik sözü cümlə daxilində zaman anlayışı bildirə­ dilinə məxsus bütün sadə və düzəltmə zərflərin qarşılığım rək zərfləşmişdir. türk dillərində araşdırırlar. Ona görə də, bir qayda olaraq, (Tatarca) - Açık eytkeç anlaşıldı.—Açıq söyləyincə an­ türk dillərində zərfin hələ formalaşmadığını iddia edir və bü­ laşıldı. Açıq sözü felə aid olaraq zərfləşmişdir. tün sadə sifətləri eyni zamanda zərf kimi öyrənirlər”.* 2 (Tatarca) - Bugen maynın urtaları bulganga, koy aş yı- Türk dillərində zərfləşmə prosesinə Ə.Şükürlünün tari­ rak, lekin tun hem matur капу.— Bu gün Mayın ortaları ol­ xi aspektdə yanaşması maraqlıdır. Müəllif «Azərbaycan dili­ duğu üçün, günəş uzağdan doğru və gözəl baxır. Doğru və nin tarixi qrammatikası» adlı dərs vəsaitində yazılı abidələri­ gözəl sifətləri zərfləşmişdir. mizdə rast gəlinən zərflərin bir qisminin zərfləşmiş sözlər (Qırğızca) Men kalp aytkandıktan, atam cardı bolup (adverbial sözlər) təşkil etdiyini göstərir. O yazır: “Zərfləş­ cürgön körünöt, a men tuulup kalıp ayta elekten murunku, miş sözlər içərisində hal görümlərində təcrid olunmuş sözlər malınar kayda, eger cırgay turgan bolsonor?—Mən yalan xüsusi yer tutur. Hal və ya mənsubiyyət şəkilçisi ilə birgə söylədiyim üçün atam yoxsul olub qalmış görünür, fəqət mən zərfləşən sözlər öz lüğəti mənasım itirərək iş, hərəkətə aid doğulub yalan söyləməzdən əvvəlki malınız haradadı, eger müxtəlif əlamət və ya keyfiyyəti bildirmişdir. Deməli, zərfm rifah içində yaşamısınızsa? Burada kalp-valan ismi zərfləş­ Azərbaycan dilində başqa nitq hissələri arasında təcrid olu­ mişdir. nub formalaşması tarixi çox qədim dövrlərdən başlamışdır. Sifətin zərfləşməsi.Ymk dillərində zərf bir nitq hissəsi kimi mübahisə doğurmuşdur. Bəzi dilçilər zərfi müstəqil nitq 'Казембек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. Казань, hissəsi hesab etdiyi halda, bəziləri onları köməkçi nitq his­ 1846, с.318 2 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских səsi kimi xarakterizə etmişlər. языков (Имя). М , 1977. sah.32-65______

Qıpçaq qrupu tiirlı dillərinin leksikası. səhifə 410 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 411 Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semaniik AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______konversiya Türk dillərinin tarixi-müqayisəli toksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Zərf dilimizin inkişafı prosesində, əsasən, aşağıdakı yollarla cən arxaikləşmişdir. Həm də alətlik-birgəlik halının arxaik- əmələ gəlmişdir: ä)zərflik vəzifəsini yerinə yetirən başqa nitq ləşməsində “ilə” qoşması mühüm rol oynamışdır. Ona görə hissələrinə məxsus sözlərin öz lüğəvi mənasını itirərək təcrid də yazılı abidələrimizdə alətlik-birgəlik hal görümündə rast olunması yolu ilə. b) xüsusi şəkilçilərin köməyilə. Bu qrupa gələn bir çox sözləri yalnız zərfləşmiş söz kimi qəbul etmək daxil olan zərflər zərfləşən sözlərdən onunla fərqlənir ki, kök lazımdır”1 və şəkilçiyə ayrıla bilir. Etimoloji araşdırmalar göstərir ki, Feli bağlama zərf istiqamətində konversiya. Türk dillə­ zərf düzəldən şəkilçilər də öz növbəsində başqa nitq hissələ­ rində feli bağlamanın təcrid olunub zərfə çevrilməsi hadisəsi, rindən təcrid olunmuşdur”.1 ehtimal ki, daha qədimdir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Ə.Şükürovun bu haqda belə bir fikri maraq doğurur ki, dilimizdə işlədilən bəzi əsli zərf məhz feli bağlamanın təcrid «zərf özünəməxsus fonetik uyuşmalarla deyil, başqa nitq his­ olunması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu cəhətdən -a, -ə şə- sələrinə aid hazır leksik-qrammatik vasitələr üzərində mey­ kilçili feli bağlamaların zərfləşməsi hadisəsi diqqəti daha çox dana gəlmişdir. Hər hansı bir dil özünəməxsus istiqamətdə cəlb edir: kıya «çəp»{¥JAQ,\6), kuruyı «hərəkətsiz» (SS 247) inkişaf edir. Türk dillərində də zərfin, əsasən, başqa nitq his­ və s.2 sələrinə məxsus morfoloji əlamətlərlə əmələ gəlməsi onun Qıpçaq qrupu türk dillərində müxtəlif şəkilçili feli bağ­ özünəməxsus formal xüsusiyyətidir. Sadə zərflərin bir his­ lamalar zərfə konversiya oluna bilir. Məs.: səsi başqa nitq hissələrinin adverbiallaşması nəticəsində ya­ -ganda/-gende şəkilçili feli bağlamaların konversiya ranmışdır. Bu proses sözlərin leksik-qrammatik cəhətdən ye­ olunması:(tatar) Anı kürsende selam birdem—Onu görəndə nidən dərk olunması və onların zərflik funksiyasında işlən­ salam verdim', (tatar) Sez kilsende aşıy idek.—Siz gelende ye­ məsi ilə əlaqədardır”.1 2 mək yeyirdik; (qırğız) Sizderdikine barganda içeyli de ceyli, Adların zərfə konversiyası. Zərfləşən (adverbiallaşan) bizdikine kelgende ırdaylı da oynoylu.—Sizinkinə gəlincə sözlər orta yüzilliklər dövründə yerlik, çıxışlıq, alətlik-birgə- içək və yeyək, bizimkinə eəlincə oxuyaq və oynayaq. lik hallarında müşahidə olunmuşdur: anda «orada», saatda -gaç/-geç şəkilçili feli bağlamaların konversiya olun­ «həmin anda», ildən «irəlidən», öndin «öndən», küzün «pa­ ması: (tatar) Arıgaç yal ittem -Yorulunca istirahət etdim., yızda», oğrun «xəlvətcə», sonun «sonra» və s. açık eytkeç anlaşıldı — açıq söyləyincə anlaşıldı. Üzen kür- Ə.Şükürov alətlik-birgəlik halında zərfləşmiş sözlərə megeç berni de eyte almıym - özünü görməyincə heç bir şey münasibətini belə bildirir: “Alətlik-birgəlik halı, məlumdur də deyə bilmirem. ki, X əsrə qədər qədim türk dilində hələ öz varlığım qoruyub -gah/-geli şəkilçili sözlərin konversiya olunması: (qa- saxlamışdır. Ehtimal ki, X əsrdən sonra həmin şəkilçi tədri- zaxca) Sizben tanıskalı köp bolgan sıyaktı — sizi çoxdandırki

1 Şükürov Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: APİ, 1981 səh. 19-20 1 Şükürov Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: APt-nin nəşri, 1981. 2 Yenə orada, s.9 2 Yenə orada, səh. 19 ______

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 412 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 413 Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik ______konversiya______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi görmürəm\ (qırğızca) Bazarga koy satgalı keldim — Bazara Tiirk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri, III cild, Bakı, 2012 qoyun satmağa gəldim. bağlamalar idarəetmə gücünü itirmiş olur. Yeni mənalı sözdə -maymça/-meyinçe şəkilçili feli bağlamaların konversi­ vurğu fərqlənir və nəhayət əvvəlki feli bağlamadan «daşlaşa- ya olunması: (qazaxca) Oylamayınşa söz söyleme — Düşün­ raq» əsər-əlamət qalmır. mədən söz söyləmə. Oylap almayınşa lem deme — fikirləş­ §3. Adyektivləşmə (sifətləşmə) leksik-semantik mədən ləb demə; (qırğızca) Men coldoş tor umdun artman konversiyanın bir növü kimi cetmeyinçe tınbayım — mən yoldaşlarımın ardından çatma­ Sifətlərin konversiya yolu ilə əmələ gəlməsi adyektiv­ dan dayanmaram. Aytmayınça kim bilet, açmayınça kim kö- ləşmə hadisəsi adlanır. Buna sifətləşmə də deyilir. Bu sifət röt — söyləmədən kim bilir, açmadan kim görür. yaradıcılığında məhsuldar üsullardan sayılır. “Adyektivləş- A.Borovkov «Uyğur dili dərsliyi» əsərində təsdiq edə­ məni, xüsusən də, türk dillərində söz birləşməsinin daxilində rək yazır: “sifətlər feldən əvvəl dayanarsa öz mənasına və müəyyənləşdirmək olur. Məsələn, «qiqant fermer təsərrüfa­ tətbiqinə görə zərfə çevrilirlər”.1 tı», «növbətçi şagird», «demokrat yazıçı», «tropik meşə» söz Bu konversivliyi İ.Əhmədov aşağıdakı kimi əsaslan­ birləşmələrinin birinci komponenteni “qiqant”, “növbətçi” dırır: «feli bağlamaların zərfə doğru inkişafı ən çox təsirsiz “demokrat”, “tropik” sözləri isimdir. Birləşmə daxilində ad- fellərdən ibarət olan feli bağlamalarda özünü göstərir, onla­ yektivləşərək sifətə çevrilmişdir. Bu birləşmələrdəki birinci rın idarəetmə əlaqəsi itir, əsas fellə yanaşma əlaqəsinə çevri­ komponentlər rus dilinə məxsus sözlərdir”1 lir, yeni vurğu fərqi meydana çıxır (vurğu sözün sonuna ke­ Birinci komponenti türk mənşəli sözlərdən ibarət olan çir - qaçaraq, çaparaq və s.), formal əlamətlər itir və s. Belə­ birləşmələrdə də həmin vəziyyətlə qarşılaşmaq olar. Məs.: liklə, adverbiallaşmanm qüvvətlənməsi İlə bağlı baş verən “qız bala”, “ana qaz”, “bala qoyun” birləşmələrinin də ilkin məna dəyişmələri yeni leksik vahidin əmələ gəlməsi ilə başa hissələri (qız, ana, bala) kontekstdən kənar isimdirlər və bir­ çatır».2 ləşmə tərkibində sifətləşmişlər. Sifətləşən bu isimlər əvvəlki Feli bağlamaların zərf istiqamətində konversiyası pro­ məzmununu itirmiş, yeni məzmun qazanmışlar. sesi bir sıra əlamtlərlə şərtlənir: feli bağlamada adverbiallı- Qıpçaq qrupu türk dillərində nitq hissələrinin bir çoxu ğm get-gedə qüvvətlənməsi, bu güclənmə nəticəsində tam və adyektivləşir. qismən zərfləşmək. İsimlərin adyektivləşməsi. İsimlərin sifət vəzifəsində Bununla bağlı olaraq feli bağlamanın təsirsiz növü da­ işlənməsinin bir cəhəti də vardır ki, burada isimlərin daxili ha asan şəkildə adverbiallaşır. Bu xüsusiyyəti qazanmış feli qüvvəsindən, məna həcmindən maksimum istifadə edilmir. Sözün daxili ehtiyatı bəzən istifadəsiz qalır. Bu xüsusiyyəti 1 Боровков А. Учебник уйгурского языка. M., 1935. səh.77 oğuz dillərindən qaqauz dilinə aid etmək olar. 2 Əhmədov İ. Azərbaycan dilində feli bağlamaların zərfə doğru inkişafı. ADU-nım «Elmi əsərləri», 1976,, № 3, s. 20-21______'Ганиев Ф.А.Суффиксальное словообразование в современном татарском Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 414 литературном языке.Казань.Татар.Кн.Изд,1974,5,187-188______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 415 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikotogiyası məsələləri, /II cild, Bakı, 2012 ______konversiya______işlənən “qonşu” və “komşu” sözləri adyektivləşmişdir. Adyektivləşmənin nəinki qrammatik, həmçinin də lek­ 2) Keçid məna səviyyəsində adyektivləşmə. Məs.: (A) sik-semantik amilləri vardır. İsimlər təyin kimi işləndikdə Balıq (nə?) suda üzür.(isim) - Balıq (hansı?) Hafiz televi­ hallanmır, mənsubiyyət üzrə dəyişmir, bir növ sifətlərin ana­ zorda çıxış etdi.(sifət) Poçt (nə?) xır yolunun üstündə idi. loquna çevrilərək sifətləşir, amma tamamilə sifətə çevrilmir. (isim) - Poçt (hansı?) Əhməd lampanı söndürdü, (sifət) Dilçilikdə bu qrammatik hadisəyə adyektivləşmə də deyilir. (İ. Şıxlı); (T) İt (nə?)itin etini yemez.(isim) - İt (hansı?) Mu­ Adyektivləşmə - latınca “adjicere” sözündən götürül­ radın izi at izine qarıştı. (sifət) müş, başqa nitq hissəsinin sifət xüsusiyyəti kəsb etməsi, mü­ Adyektivləşmə prosesində sadə, düzəltmə və mürəkkəb vəqqəti olaraq sifətlərə oxşaması hadisəsi mənasında işlənir. isimlər iştirak edir. “Adyektivləşən sözlərdə qismən sözdüzəldicilik xüsusiyyəti A) Sadə isimlər sifətləşir: yaranır, amma bu həmin sözlərin mənsub olduqları nitq his­ (Qırğızca) Kolundan kelse bermeksin səsi hüdudundan kənara çıxmasına, yəni sifətlərə çevrilməsi­ Altın kazna açkıçın nə gətirib çıxarmır, mənsub olduqları nitq hissəsində qismən Argımak attın cakçısın sifətlik əlamətinin yaranmasına da səbəb olur. Bu sifətlik xü­ Baktuluunun baktısın... susiyyəti müvəqqəti, mətni xarakter daşıyır”.1 (.Temirkul Ümitaliyev, Irlar: Ala Too, 1991-9/10 sayı Azərbaycan dilçiliyində bu sahənin görkəmli tədqiqat­ Bişkek, 1991, 150-152.s.) çısı C.Cəfərovun müşahidələri göstərir ki, adyektivləşmə bü­ (Azərbaycanca) Əlindən gəlsə verəcəksən tün isimlərin semantik qruplarını əhatə edə bilmir, yalnız Altın xəzinə açarını predmet, sosial təbəqə, insanın milli, professional-texniki və­ Köhlən atın gözəlini ziyyəti, heyvan adlarını və s. əhatə edir. Məs.:dəmir, neylon, Bəxtiyarın baxtını... doktor, çoban, kürd, özbək, kirpi və s.1 2 Türk dillərində adyektivləşmə prosesinin məna tipləri­ B) düzəltmə isimlər sifətləşir: nə görə bir sıra səviyyələri mövcuddur. Bunlar aşağıdakılar­ (Tatarca) - Yar buylatıp ütep bara idem dır: Oçradılar tanıs timerler Birbaşa məna bazasında - səviyyəsində adyektivləşmə. Min alamı sagınıp irkelsem. Məs.: (A) Qonşu qonşuya baxar, özün oda atar. - Qonşu Keşeler sanar mine tilege sıradan işıq içəri süzülürdü (İ.Məlikzadə); (T) Komsu akra- (Hesen Tufan, güzel Gam, (şiirler) Kazan, 1990) badan yakındır. - Komsu odadan ses geliyor. Bu ikincisində (Azərbaycanca) - Yar boyunca keçib gedirdim Qarşıma çıxdı tanış dəmirlər 1 Cəfərov C., Abdullayev N. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Mən bunları həsrətlə qucaqlasam Bakı: ADPİ-nun nəşri, 2004. səh.47 2 Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1992 səh.34______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 417 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 416 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik AM E A Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi konversiya______Türk dillərinin tarixi-müqayisəlileksikologiyasi məsələləı%JlIcUd2_Bajax2012_ İnsanlar sayar məni dəli deyə... fərqli olaraq təyin vəzifəsində olan belə isimlər öz isimlik (Tatarca) - Romaşkalar üsken dalada xüsusiyyətini tam büruzə verə bilmir. Belə ki, bunlar, əvvəla, İske töşte berge caklarım tam əşyalıq anlayışı deyil, daha çox əlamətlik mənası, əlamət Köte miken, saguna miken dip çaları ifadə edir. İkincisi, belə isimlər morfoloji kateqoriyalar Kanatların yolkam alamın üzrə dəyişmir. Üçüncüsü, onların leksik sualları ilə sintaktik (Hesen Tufan, güzel Gam, (şiirler) Kazan, 1990) sualları da ikiləşir; leksik cəhətdən “kim?”,“nə?”,“hara?”, (Azərbaycanca) - Çobanyastığılar bitən düzlərdə sintaktik cəhətdən isə “necə?”, “nə cür?”,“hansı?” suallarına Yada düşdü bərabərlik xatirələrim cavab verir. Bu vəzifədə həmin isimlər bir növ təyinin əsas Gözləyirmi, Özləyirmi ki deyə ifadə vasitəsi olan sifəti xatırladır. Bir növ sifətlərin analoqu­ Qanadlarını yoluram onların. na çevrilir, adyektivləşir, yəni sifətləşir. Hətta bəzi dilçilər Türk dillərində isimlə yanaşı, sifətlər, saylar, əvəzliklər bu vəzifədə isimlərin bütövlükdə sifətə keçdiyini də qeyd və zərflər böyük bir qrupda - adlar qrupunda birləşir. Adlar edirlər”.1 Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Belə ki, ümumi bir birlikdir. Bu nitq hissələri öz xarakterik xüsusiy­ “əgər bu vəzifədə isimlər sifət kimi qəbul edilərsə, o zaman yətlərinə görə fərqlənirlər. Bununla yanaşı, bir sıra türkoloq­ isimlərin təyin vəzifəsində işlənməsi inkar edilmiş olar”. lar ismin funksiyaca təyinin, sifətin yerində işləndiyini, çıxış (Qazaxca) Jılkıga kaskır şaptı ma, jok Ezimbaylar kaşagan etdiyini göstərirlər. S.Kenesbayevin fikrincə, “isim və sifət kuvşızıp iür me?—At sürüsünə qurdmu gəldi, yoxsa Ezim­ bir-birilə üzbəüz dayananda birinci yeri sifət tutur”.1 baylar qaçaq heyvanmı qovalayırlar? Qaçaq sözü bu cüm­ C.Cəfərov və N.Abdullayev ismin sintaktik xüsusiy­ lədə sifətləşmişdir. yətlərindən danışarkən onların təyin və zərflik vəzifələri üzə­ Məsələn, göy, ağ və s. bu kimi bir sıra sifətlər isimlərin rində dayanırlar. Bu da substantivləşmiş isimlərə aiddir. atributivləşməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. Amma bu hadisənin Çünki təyin və zərflik vəzifəsində substantivləşmiş isimlər türk dillərində özünü zəif göstərməsinə səbəb S.Cəfərovun (məsələn, direktor Məmmədov və s.) əsas yer tutur: Mənala­ fikrincə, şüurun inkişafı ilə əlaqədar olaraq, əlaməti ifadə rında həm də əlamətlik xüsusiyyəti olan, başqa sözlə: a)mad- edən başqa söz yaratma vasitələrinin daha çox inkişaf etmə­ də adları bildirən - gümüş, dəmir, taxta ...və s., b) ictimai və­ sidir. ziyyət bildirən - tələbə, sədr, professor, dekan və s.; c) peşə Müasir türk dillərində “dəmir qapı”, “qızıl saat”, “gü­ və sənət adı bildirən - usta, dəllək, aşbaz və s. kimi isimlər müş qaşıq” ifadələrində “dəmir”, “qızıl”, “gümüş” isimləri cümlədə təyin olur. atributivləşirsə də, tamam sifətləşə bilmir. Bunlar ancaq idio- “Mübtəda və tamamlıq vəzifəsində işlənən isimlərdən matik ifadə daxilində məcazi məna kəsb edərək (məsələn,

1 КенесбаевС. Грамматика казакского языка. Алма-Ата: 1947,с.41 ' Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1992 səh. 144 Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikasu səhifə 418 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 419 AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologlyası məsələləri, l i l cild, Bakı, 2012 ______konversiya______dəmir iradə, qızıl xasiyyət, gümüş saç və s.) öz atributivləş- 5. Əhmədov İ. Azərbaycan dilində feli bağlamaların mə prosesini daha da qüvvətləndirir ki, çox zaman bunlar zərfə doğru inkişafı. ADU-nun «Elmi əsərləri», leksik ibarə təşkil edir və təhlil olunmur. 1976, № 3 6. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: “İsimlərin atributivləşməsi yolu ilə əmələ gəlmiş sifət­ lərin türk dillərində yenə də substantivləşərək yeni isimlər Ünsiyyət, 2000 əmələ gətirdiyi də müşahidə edilir. Məs.:“ağ” - vaxtilə “yas” 7. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili Morfologiya. mənasında isim, “ağ” - əşyanın rəngi mənasında sifət, “ağ” Bakı: Maarif, 1973, s.258 8. Rüstəmov Ə.M., Hüseynov E.M. İnformatika. Azərbay­ - bez (isim),“ağ eləmək”(frazeoloji birləşmə tərkibində); can, rus, ingilis dillərində izahlı terminlər lüğəti. Bakı: “göy” - səma (isim), “göy” - əşyanın rəngi(sifət), “göy” - göyərti (isim)” . ADU nəşri, 1996. 9. Rusca- azərbaycanca lüğət. I cild. Bakı, 1990 Beləliklə, tədqiqat nəticəsində sifətləşmənin (adyektiv- 10. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. ləşmənin) oğuz qrupu türk dillərində aşağıdakı istiqamət tip­ ləri müəyyənləşdirilmişdir: II, Bakı: ADU nəşri, 1975, 130 s. 11. Şükürov Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. 1) ısım ------► sifət Bakı: APİ, 1981 2) fel ------► sifət b) rus dilində 3) zərf ------► sifət 12. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка 4) say ------► sifət (Практичкский курс). М.: Высшая школа, 1977 5) predikativ söz ------► sifət П.Ахманова О.С.Словарь лингвистических терминов. Sifətləşmə müqayisə edilən dillərdə hər zaman suldardır. М.,1966 14. Боровков А. Учебник уйгурского языка. М., 1935 ƏDƏBİYYAT a)Azərbaycan dilində 15. Ганиев Ф.А.Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке. Казань: 1. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: Maarif, Татар. Кн.Изд, 1974 1984,391 s. 16. Георгиева В.Л. О субстантивация как языковом 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti.4 cilddə.Bakı: Elm, 1987 явления. - «Ученые записки ЛГПИ имени А.И. Гер­ 3. Cəfərov C. Nitq hissələrinə keçid prosesləri цена», т. 242, Л., 1963 (substantivləşmə). I məqalə, APİ-nin «Elmi əsərlər», XI 17. Зейналов Ф. Р. Принципы классификации именных ser. Bakı, 1971 частей речи (на материале азербайджанского языка). 4. Cəfərov C., Abdullayev N. Müasir Azərbaycan dilinin АКД, Б., 1957 morfologiyası. Bakı: ADPİ-nun nəşri, 2004. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 421 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 420 Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik ______konversiya______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 18. Казембек А. Общая грамматика турецко-татарского Türk dillərinin tarixi-mügayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 языка. Казань, 1846 Güllü QƏRƏNFİL 19. Пальчов О.А.Понятие сочетаемости и валентности на filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dosent семантическом уровне.//Вопросы романогерманской » филологии»,т.139.Воропеж, 1972 20. Смирнитский А.И.Так называемая конверсия и ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА чередование звуков в английском языке\\ АНТРОПОНИМИИ КЫПЧАКСКОЙ ГРУППЫ Иностранный язык в школе,1953,№ 5 ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ 21. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. номастика, изучающая собственные имена, М., 1956 употребляемые каким-либо народом, отлича­ 22. Современный русский язык.Морфология. Изд. ется значительной традиционностью, что, в Московского университета, 1952 О частности, объясняется общностью и однотип­ 23. Татарская грамматика. 2. Морфология, Казань, ностью факторов (экономических, географических, био­ Татарское книжное издательство, 1993 логических и проч.) постоянно влияющих на него1. Од­ 24. Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. Л., 1941 ним из разделов ономастики является антропонимика. 25. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии Антропонимика происходит от латинских слов antropos тюркских языков (Имя). М., 1977. «человек» и опота «имя». Таким образом, антропоними­ ка изучает имена, фамилии, отчества, прозвища и титу­ лы. История имен является очень древней. С проис­ хождением рода, естественно, начинается и развитие антропонимии. Л.Г.Морган отмечает, что «при родовом строе одним из существенных признаков рода считалось право нарекать членов его. У каждого племени были свои имена, и племя имело право нарекать своих членов этими именами»2. Именами первой категории называли детей, второй - молодых. С наступлением определенного возраста детское имя закреплялось вторым именем. В

1 Суперанская. Имя и эпоха. Историческая ономастика. Москва, 977. 2 Морган Л.Г. Древнее общество, или исследование линий человеческого Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 422 прогресса от дикости через варварства к цивилизации. Изд.2. Л.,1935, с. 21. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 423 Gülltl Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 очередном собрании (рода) новые имена признавали знакомства начинаются с имен. Имя - это код, благодаря официально. которому мы получаем первую информацию о человеке, Огромное значение в развитии антропонимии име­ о его национальности, вероисповедании, отсюда у нас ют антропологические словари.1 В книге «Справочник формируются представления об его нравах, культуре, татарских личных имен» рассматриваются 300 русских обычаях и пр. фамилий тюркского происхождения, сопровождаемые Антропонимия тюркских современных народов в сведениями из родословных, дается более или менее сравнительно-сопоставительном аспекте не изучена. В подробный (анализ) историко-этимологический анализ тюркологии наличествуют отдельные работы, статьи, ко­ каждой конкретной фамилии. Книга содержит обширное торые всё же являются недостаточными. Антропоними- историко-филологическое введение. ческий материал, исследуемый в историческом плане, 1981 году Саттаровым Г.Ф. был опубликован сло­ дает возможность выделить основные этапы развития варь татарских личных имён1 2. Книга А.Гафурова посвя­ тюркской антропонимии, выявить антропонимические щена истории имен народов Ближнего Востока и Сред­ пласты различного происхождения, приходившие на сме­ ней Азии, связи личных имен антропонимов с историей ну друг другу в различные эпохи. Антропонимы тюрк­ этих народов.3 ских народов рассматривались в трудах Н.А.Баскакова, Так, в тюркском эпосе «Китаби-Деде Коркут» опи­ Г.Ф.Благовой, Г.Ф.Саттарова, А.В.Суперанской,В.А.Ни- сываются явления, связанные, прежде всего с именами конова,Т.Ж.Жанузакова, Ш.Жапарова, А.Г.Шайхулова, того или иного героя. Юноше после первого подвига ста­ Т.Х.Кусимовой, Э.А.Бегматова, О.Т.Молчановой, Н.И. рейшина рода, в данном случае, Деде Коркут, присваи­ Шатиновой, В.Я. Бутанаева, З.Б.Чадамба, И.А.Андреева, вает новое и уже постоянное героическое имя: Buğaç, Э.Ф.Чистякова, С.И. Вайнштена, Г.В.Косточкова мн. др. Bamsı Beyrək и т.д. В работе Г.Ф.Благовой дается взгляд на тюркскую В «Диване люгат-ит турк» Махмуда Кашгари наб­ антропонимию, как важное составляющее тюркской людаются нарекания вождей званием племени Салор, ономастики, как экстросистему, занимающую своё, Байандыр, Кыпчак и т.п. особое место в реконструкции пратюркского лексикона1. Антропонимы стали формироваться благодаря раз­ Антропонимы, имеющиеся в «Диване лугат-ит т^рк» витию мировоззрения того или иного народа. Первые Махмуда Кашкарского изучены В.У.Махпировым2. В

1 Справочник татарских личных имен (на татарском и русском языках) Казань, ' Г.Ф. Благова. К характеристике типов раннетюркских антропонимов//ВЯ- 1973; Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. Баку, 1979. 1998,№ 4. 2 Сатгаров Г.Ф. Словарь татарских личных имен. Казань, 1981. 2 В.У.Махпиров. Древнетюркская ономастика: (Имена собственные в 3 Гафуров А. Имя и история. Об именах арабов, персов, таджиков и тюрков. Словарь. Москва, 1987 "Дивану лугат-ит турк" Махмуда Кашгарского), Гылым, 1990, с.9 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 424 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 425 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской Türk dillərinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri,IU cild, Bakı, 2012 ______группы тюркских языков______В.А.Гордлевский объясняет это влияние в антропо­ данном исследовании, автор описывает только наиболее нимии одного из тюркских племён стойкостью доислам­ употребительные имена у тюрков-мусульман. ских традиций тюрков, которые, став мусульманами, всё Состав антропонимов неоднороден. Здесь отмеча­ же цепко держались за старый родовой уклад: «Офи­ ются три наиболее значительных пласта личных имен: циально Огузу - мусульмане, - пишет он, но это внешняя арабский, иранский и собственно тюркский. Даются ка­ оболочка, и долго у них существовали два имени: новое тегории по признаку разноязычных личных имен: это, мусульманское, и старое родовое имя или прозвище... во-первых, собственно-тюркские имена, представленные Двойной или служебной верхушки, куда, конечно, ислам в качестве словарных слов, многие из которых подвер­ должен был глубоко проникнуть»1. гаются историко-этимологическому анализу автором Вот некоторые из них: Muhammed Cakir Tonga xan - «Дивана», во-вторых, это имена, встречающиеся в толко­ тюркский бек (МКД, 111) Nizameddin İsrafil Togan Tegin ваниях слов, в цитатах, в рассказах о том или ином исто­ - имя тюркского бека (МК,П,111), где имя Nizameddin рическом событии, племени, городе и т.д. Имена второй арабский эпитет Мухаммеда (устроитель веры) a İsrafil - группы не всегда относятся к наиболее употребитель­ имя одного из библейских пророков. Так, Александр ным, это имена исторических деятелей, легендарных ге­ Македонский представлен под именем Zülkarnayn (МК, I, роев, основателей городов, это также имена из фолькло­ 9 0 )и др. ра. В данной статье автор дает список антропонимов, В данной работе затрагиваются имена Иранского имеющихся в «Диване»: 20 имен арабского происхож­ происхождения отмеченные в «Диване» М. Кашгарского. дения. Древнейшие тюрко-иранские связи подтверждаются и В связи с принятием ислама тюрками в IX-XI вв., а ономастическим материалом. вместе с ним, естественно и личных имен этого учения, Так, личное имя легендарного основателя тюрк­ изменились обычаи и традиции наречения детей, отчасти ского эле Asina связывается исследователями с древними вытеснились язычные имена, однако широко распростра­ иранскими языками, древние титулы тюрков, такие как нились арабские, религиозного происхождения. Sad Jabju и др. так же связаны с древнеиранскими язы­ Некоторые имена включали в себя почти все компо­ ками. Число антропонимов, заимствованных из араб­ ненты, присущие арабским: исм - алям - имя, даваемое ского языка, превышает количество фарсизмов, так как при рождении, кунью - прозвище, нисбу имя по проис­ последние считаются старшими по возрасту, про- хождению и т.д. У тюрков часто встречаются имена смешанного ти­ па, когда на ряду с арабским в состав имени включаются 1 Гордлевский В.А. К личной ономастике у османцев// Избранное и компоненты тюркского происхождения. соч. М , 1968, т. 4, с.84. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 427 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 426 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропоиимии кыпчакской AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 никшими в тюркские языки в очень далекие времена1. В В хунно-булгарском периоде древними тюркскими данном исследовании даны антропонимы, в основе пришельцами в Восточную Европу были гунны, а затем которых лежат названия животных и птиц. гуннские же племена булгаров, хазаров, аваров и сабиров В.У.Махпиров объясняет это явление как перечис- с более дробными их родоплеменными подразделениями ток первобытного культа последних. Многочисленные на огуров, он-огуров, комригурев, сарыгуров и прочими антропонимы, в основе которых лежат названия птиц, родами, создавшими в Европе два мощных каганата - подтверждают мысль о том, что в древнейший период Булгарский и Хазарский. О характере языков этих пле­ религиозное мировоззрение тюрков самым тесным об­ мен мы судим по следующим основам собственных имён разом было связано с птицами. Чаще использовались наз­ (этнонимам и антропонимам). вания хищных птиц, отличающихся стремительностью Тилмац ~ Тилмас - Толмач - название хазарского полёта, силой, так в составе имён Cajri Bek(MK,I, 421), рода. Ğajri Tekin (MK,I,413. Muhammed Cakir Tonva Xan лежит Денгизих - Денгизек - имя младшего сына Аттилы< cajri) cajir сокол. Значительное место в «Диване» за­ чуваш, tänäç «спокойный, мирный»+аффикс йк уменьши­ нимают имена восходящие к названием родов, племен: тельной формы > tänäç-ак. kurnuk/komuk - личное имя. Автор статьи исследует так Тирапис - мужское собственное имя у сабиров и же имена рабов и рабынь, отмеченных в «Диване» Мах­ гуннов < чув.аф. -es имени действующего лица > tärenes муда Кашгарского. «опирающийся» > имя собственное. В 1988 году под редакцией доктора филологических Приведенные в работе антропонимы, относящиеся к наук А.В.Суперанской было опубликована книга гуннам, булгарам, хазарам, сабирам и прочим, соответ­ «Ономастика. Типология. Стратиграфия». В данной кни­ ственно отражаются и характерные особенности их ге дана статья Н.А.Баскакова «Собственные имена древ­ языка, по которым можно судить и определить основные них тюрков Восточной Европы стратификация бунтар­ отличительные признаки этих древних тюркских языков ских, огузских и кыпчакских элементов». В данной Восточной Европы, которые являются общими для так статье автор даёт обзор древних тюрков Восточной Евро­ называемой булгарской группы, западно-хунской груп­ пы и их последовательное расселение в три исторических пы. Автор представляет основные признаки этой группы: периода в VIII-XII вв. показываут, что охват данного ис­ 1. ротацизм, т.е. наличие г в соответствии r-z по другим следования ограничен хронологической эпохой до мон­ языкам, ср. ojur - ojuz, avar > avaz, hotur > otuz и np. гольского нашествия. 2. ламбдаизм, т.е. наличие 1 в соответствии 1-ş по дру­ гим языкам, ср.byl ~ bil ~ billek ~ pillek вм. bes «пять»; 1 Джанузаков Т.Д. Основные проблемы ономастики казахского языка. byljyr ~ buljar вместь basqır и прочие. АДД. Алма-Ата, 1976, с. 36.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 428 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 429 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской АМЕЛ Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 3. Наличие вместе с ев других языках, указывающее на О характере языка Огузских племен автор судит по существование в диалектах, например, в хазарском основам личных имен и этнонимам. языке, следы которого сохранились в диалектах кара­ Кучюк ~ Кчий ~ Кочий - имя печенежского князя < имского, карачаево-балкарского и др. ср.: этнонимы kücüg «щенок», малый, младший. tylmac В данном случае имеется противоположный приз­ 4. Наличие наличного h вм. о ср. этноним hotur ojur нак Z/S. вместо otuz ojuz «тридцать огуров». Отсутствует соответствие диалектных с~с, харак­ Кроме того, к признакам, характеризующим эту древ­ терных для языков булгарской группы. Наличие началь­ нюю группу тюркских языков - булгарскую, наслед­ ных звонких d и g; daj вместо taw «гора» и т.д. ником которой является чувашский язык, относятся следующие: §2. Кыпчакский хронологический период 5. Наличие начального s вм. s в др. языках; Поздними пришельцами в Восточную Европу до 6. Наличие конечного ш вместо п, у - в других языках. монгольского нашествия были кыпчаки (куны, куманы, 7. Соответствие гласных i, и, й гласным e, о, ö - пос­ половцы). О характере их языков дают сведения этнони­ ледний признак кроме современного чувашского язы­ мы и антропонимы. ка характерен так же для современного татарского и 1) Анджоглы<ап “tnonv’+dzaq «сторона»+-Ь аффикс башкирского языков, относящихся к кыпчакско-бул- обладания и отношение. гарской подгруппе кыпчакских языков, т.е. кыпчак- 2) Бурджоглы<бура «этота+dzaq «сторона» -Ь аф­ ским языкам историческим субстратам которых явля­ фикс обладания ется язык булгар. 3) Гзак ~ Кьза ~ Коза ~ Гза Билюкович собственное имя половецкого князя Гзака< 1) qozy «ягнёнок»; 2) < §1. Огузско-печенежский хронологический пласт göz-i «его глаза» + aq «белый» Здесь отсутствует явление ротацизма и ломбдаизма, Более поздними кочевниками в Восточную Европу характерных для языков булгарской группы. Отсутст­ были огузы - часть крупного родоплеменного объедине­ вуют прогетические согласные h, j, v. Существует общий ния, центром расселения которого была Средняя Азия - огузский вокализм в отношении гласных e, о, ö вместо бассейн реки Сыр-Дарья. булгарских i, й, и. Переход конечных огузских j/g>w,y Первые волны огузов - узов, или черных клобуков доминирует dz — z b соответствии j, dz - z. Характерные проникли далеко на запад, распавшись на мелкие родо­ словосочетания типа beli düz «имеющий стройный стал» вые племена. и bojnu aq «имеющий белую шею» и распространенность

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 430 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 431 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кипчакской ______группы тюркских языков______AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikotogiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 собственных имён со значением «собака» (Бонек, Барак, Взгляд на тюркскую антропонимию, важное состав­ Кобяк). ляющее тюркской ономастики как на экстросистему, Н.А.Баскаков своим исследованием доказал, что ис­ занимающую свое, особое место в реконструкции про- следование этнонимов и антропонимов тех лет дает воз­ тюркского лексикона, отражен в работе Г.Ф.Благовой1. можность представить себе характер этих языков, источ­ Татарская ономастика богата исследованиями Г.Ф. ники которых сохранились в некоторых рудиментах. Саттарова, издавшего многочисленные труда и моногра­ В статье Ш.М.Саадиева «Структурные типы азер­ фии по топонимике Поволжья1 2. Особое место в его науч­ байджанских фамилий» разделяются азербайджанские ных поисках занимает антропонимикой от мусульман­ фамилии на две группы: одну группу составляют нестан­ ского языческого периода до современности. Тщательно дартные (непроизводные) фамилии, а другую - стандарт­ собранные, проанализированные татарские личные име­ ные (производные). Нестандартные фамилии не получи­ на составили большой словарь, включенный в моногра­ ли широкого распространения у азербайджанцев. Все фии 1989,1998 гг. В книге «Татар исемнере ни сойли?» они характеризуются отсутствием аффиксальных сре­ (О чем говорят татарские имена) опубликовано 15.000 дств, с помощью которых образуются фамилии, или ан­ имен, общее число которых с учетом вариантов дости­ тропоформанты и совпадают иногда с личным именем гает до 20.000. отца фамилии, деда того, кто впервые принял эти фами­ Антропонимы сибирских татар остаются малоизу­ лии. Эти фамилии могут совпадать так же с этнонимами ченными. Х.Ч.Алишина изучила ономастику сибирских - Бекташи, Бегдели, родовыми именами - Дильбази, татар. Она пишет, что среди антропонимов сибирских Кашгай1, псевдонимами - Təxmasib и другими готовыми татар Тюменской области нет лингвистического едино­ средствами. Стандартные фамилии, получившие широ­ образия: не все они могут быть раскрыты из современно­ кое распространение, состоят из основ, восходящих к го тоболо-иргышского диалекта. Часть из них этимологи­ различным источникам, и антропоформантам. зируется из барабинского, томского диалектов сибирских Для образования фамилии используются антропо­ татар и т.д. Большая группа личных имен идеенфициру- форманты -л ы/~л и/-лу/-л ü, -ов/-ев/-]ев/, -ски/-нски/-]ски, ется с арабо-персидской лексикой . -задэ, -и, оглу. Ш.М.Саадиев подчеркивает редкие случаи В Интернете мы обнаружили статью о карачаевских употребления имен отцов и даже матерей в функции фа­ - и балкарских личных именах. Здесь автор выделяет милий. — Əjdər Həsən oğlu, Gülnaz Ayna qızı - Həsən - яв­ ляется именем отца, a Ayna - именем матери. 1 Г.Ф.Благова. К характеристике типов раннетюркских антропонимов//ВЯ-1998,№ 4. 2 Сатаров Г. Ф. Сословные титулы и древнетюркские личные имена — Ономастика Поволжья, Ульяновск, 1969. 'Ш.М.Саадиев. Структурные типы азербайджанских фамилий // Оно­ Х.Ч.Алишна. Введение к изучению ономастикова сибирских татар, www.latar.ru мастика, типология, стратиграфия. Наука, Москва, 1988, с.87 ______Мужские и женские имена 6aaKapueB.www.talar,com.щ www.balkaria.narod.ru Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 432 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 433 AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 ______группы тюркских языков______ния» исследует тюркские фамилии, бытующие у русских. исконные карачаево-балкарские имена, арабские и пер­ Автор, анализируя списки русских фамилий, исследует сидские имена, пришедшие вместе с исламом. Имеется фамилии тюркского происхождения и дает обширную также множество имен русского происхождения, в ос­ этимологию данных фамилий и хронологию заимство­ новном, женские Ира, Лена, Татьяна и т.д. в неполной вания, отмечает фонетические изменения которые прои­ форме Люба, Рая. Автор даёт хронологию заимствования зошли в результате освоения той или иной фамилии. данных имен. Большинство имен может быть сложным: Здесь рассматриваются такие фамилии, как Булгаков, Бекболат, Абдулкадир и т.д.Следует отметить, что Гайдаров, Чеглоков, Мамонов —► mömin, bulpaq 1) му­ несмотря на географическую изоляцию балкарцев и жать, 2) мешать, тюркск. кирг. махать, coq кисть на карачаевцев и вхождение этих группы в разные государ­ шапки, «понарный смирны». Бутурлин - бутур - каз. ше­ ственно-административные области,основная масса имен роховатый, неровный и т.д. карач. и балкарцев совпадает. В Интернете так же имеется статья Самсонова «До­ Казахские имена отличается большим разнообра­ христианские личные имена Саха»1. Здесь исследователь зием, включают как исконно казахские, так и заимство­ дает современную антропонимическую модель Саха, т.е. ванные (в основном из арабского). Казахские антропо­ якутов и хронологию его заимствования. нимы изучены в 60-е годы Т.Жанузаковым и в 1965 году До прихода русских у Саха были только имена. был издан словарь казахских имен'. Тогда не было необходимости в употреблении отчеств и В интернете имеется словарь казахских имен. Здесь фамилий, во-вторых, они жили небольшими семьями в дается имя и его дословный перевод: аулах, следовательно знали друг друга в лицо. Они не ра­ А к бота = Ак белая + бота «верблюжонок» ботали тогда в официальном делопроизводстве. Фамилии Биржан - единственный (муж) и отчества, как раз появляются в связи с потребностями ГулъжоЬан - цветок мира (жен.) фарс государственного Аппарата (перепись населения) обло­ Здесь так же указывается пол именуемого и проис­ жения налогом и т.п. Происхождение древних имен саха хождение имени. были исконно тюркскими и представляли собой своеоб­ Среди тюркизмов, проникших в русский язык в те­ разные характеристики людей. Имена давались человеку чение длительного времени соприкосновение русских с как примета, по которой можно было выделить его из тюркскими племенами и народностями, значительное семьи или селения . В некоторых случаях имя давалось место занимают фамилии и прозвища. Н.А.Баскаков в своей книге «Русские фамилии тюркского происхожде­ 'Л.Самсонов.До христианские личные имена.Саха, www.lalar.com.ai Ф.1 '.Сафронов. Дохристианские личные имена народов северо-востока Сибири, 1985. 1 Т.Жанузаков. Казак тилиндечи жалгы есимдер, 1965. www.kazakh.ru/abutAjame- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 435 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 434 Güllü Qərənfil. Общая характеристика ашпропаиимии кыпчакской AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Tiirk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 по какому-либо внешнему признаку - моральным ка­ нимами. Здесь рассматриваются такие имена, как Тимур, чествам, но положено в племени или в семье, по отноше­ Арслан, Есунтумер, Тугес, Тумер, Кантемир, Булат и др. нию к нему родителей, сородичей, а и иногда по ряду его На интернетовских страницах имеются статьи бал­ занятий. Автор приводит некоторые имена человека по карского историка, филолога Надыра Будаева. Он иссле­ внешним признакам из Саха, бытовавшие у них до при­ дует происхождение Мамлюков Египта. Н.Будаев иссле­ нятия, связанных дохристианства. дуя историю антропонимов мамлюков, приходит к выво­ Очигии (Оччугуй «маленький, Узун, длинный, Кута- ду, что мамлюки - тюркский народ, который в V-VII веке поселился в Египте, и в последствии ассимилировался. В гар, пузатый») Ала (алаа «близорукий») данной работе автор анализирует посредством историко­ связанные профессией, занятиями: Булгут (охотник) сравнительного метода имена мамлюков, сравнивая их с Эчит (эччит - мясоруб) балкарскими, кумыкскими, карачаевскими личными име­ связанные с характером Человека: нами, находит множество параллелей: Арюкан - Арюка; Аслан, Каплан, Вачя, Айю, Инал и тд. Кинтат «надменный» Связанные с названием животных: В 1986 году была опубликована книга «Система личных имен у народов мира»1. В данной книге уделя­ Боря «волк», ется внимание не только собственным именам, но и фор­ Сасил «лиса, Ит «собака» мам обращения, то есть способам употребления личных Кутуех мышь» Кустех (куустээх «силоч», Клютюр «скупой»). имён в процессе общения людей. Только на основе изу­ чения максимально большого числа различных систем Мэнин «шалун» Имеются имена, связанные с названием рыб, пищи, имен могут быть сделаны теоретические обобщения о растений, одежды, жилищ, настроения. Некоторые име­ структуре и функциях личного имени как социального явления. В данной книге дается возможность познако­ на давались сразу после космических Тел, рождения, а миться со спецификой систем личных имен, как боль­ некоторые позже. ших, так и малых народов мира. Поэтому в книге можно Наиболее популярными именами в XVII в. были найти информацию об именах китайцев, численность ко­ Оргузей, Откан, Батуй, Тюбек, Тогурай. торых превысила миллиард и эроманга, насчитывающих В статье Д.Н.Хановой «Антропонимы как эстети­ всего несколько сот человек. Эта книга, естественна, не ческое явление»1 исследуются антропонимы монгольцев, завершена. имеющие общие корни со многими тюркскими антропо-

1 Д.Н. Ханова. Антропонимы как эстетическое явление\\Бытия и язык. 1 Система личных имен у народов мира, Наука, 1986. Новосибирск. 2004. ______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 437 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 436 Güllü Qərənfil. Общая характеристика анмропонимии кипчакской ______группы тюркских языков _ AMEA Nəsimi atlına Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Türkjülhrinin tarixi-milqayisəli leksikologiyası məsələləri,111 cild, Bakı, 2012 Антропонимика - молодая отрасль знания во мно­ гих направлениях делающая первые шаги, чем объясня­ конкретного человека. Антропоним сам по себе не имеет ется дефицит специалистов в данной области по ряду реального значения - личное имя обладает отсоциумным стран и регионов. денотатом и отсоциумным конкотатом. Антропоним сам Статьи, посвященные отдельным народам, писались по себе вбирает в себя культурные коннотации, а за счёт по единому плану. Имеются различия как в композиции чего формируются фантомные лексические значения, статей, так и в их содержании. У разных народов формы превращающие его в промежуточную форму между оно- именования различны. Немало различий в системах лич­ ма и апеллятивом коннотоним по определению Е.Отина. ных имен. У многих народов отсутствует отчество, у Личное имя варьирует в социуме, через многочис­ других оно еще только входит в употребление. Колеб­ ленные варианты и дублеты стараясь наиболее полно лются и формы отчеств. Ахмед оглу, в других - Ахме­ реализовать наполнение семантики имени. Семантика ан­ дович. Такой разнобой приносит много осложнений. тропонима определяется общенародными культурными Всю совокупность личных имен во всех их видах и коннотациями. Семантика личного имени определяется формах (имена индивидуальные в узком смысле, произ­ закрепленностью его за конкретным членом социума. водные от них ласкательные и др. отчества, фамилии, В интернете мы обнаружили большое количество прозвища, псевдонимы и т.д.). материалов об антропонимии крымских караимов. В К книге приложен словарь арабских, персидских, именнике крымских караимов отражены национальная и таджикских и тюркских имен с объяснением их значе­ религиозные традиции: древним тюркским именам сопу­ ний. Книга содержит следующие тематические разделы: тствуют принятые с вероучением имена персонажей выбор имени, значение и перевод от титула к имени, пат­ Ветхого завета. Имеются так же и другие заимствования. ронимы и причуды транскрипции и др. В данной статье даются фамилии караимов, боль­ Э.А.Бегматов в 1991 году опубликовал книгу «Уз­ шая часть которых тюркского происхождения. бекские имена», где он представляет список узбекских Некоторые мужские, имена: A inu - «трезвый», Альенок - «краснощекий», Арслан - «лев», Атчапар «на­ имен по алфавитному порядку. ездник», Баба-отец, Ходжа-богач, Шомолак - «говорун». В Интернете мы обнаружили множество статей посвященных антропонимии. Так, М.Э.Рут исследовал Женские: Айбике - луношкае, Айбике - белая гос­ пожа, Алтыман - золотая женщина, Байан - радость. семантику антропонимов.1 Он приходит к выводу, что антропоним существует сам по себе и как личное имя Кайгана - глазастая (букв, ячница), Менушек выдумщица, Сымыт - мука - крупчатка, Томай - милая, Шуиук - веселая, Ханыги-Ханша, Хатун - женщина, 1 М.Э.Рут. Антроонимика: размышления о семантике, philologi.ru. Элмаз. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 438 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səlıifə 439 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакскои AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi группы тюркских языков ______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası m əsələbrijnjU d^ akt^ 012__ Общие: Сары - желтый, Кумуш, Гумуш — серебро. ветница князя, Симит — удача, Мальке владыница; и Тансык - случайный(ая), Эммин - верный(я). мужские - Бабахай, Бабаджан и др. С первых веков нашей эры в памятниках родового Издавна фиксировалась родоплешенная принадлеж­ караимского кладбища фиксируются тюркские имена. ность, например, Кырксой от рода кырков. Нередко пере­ Характерно употребление общетюркских имен: Тохма- давались из поколения в поколение семейные прозвища мыш, Сары, Бубин, Султан и др. и места обитания предков; в дальнейшем они стали иг­ Имя Алтын известно, например, у алтайцев, кирги­ рать роль фамилий. Фамилии появились позже имен. На­ зов, кумыков, казахов, ногайцев, карачаевцев, гагаузов. циональные фамилии лучше всего сохранились в Крыму. Имена Арслан, Буки, Оту, Кумыш, Эммин из числа наи­ Их примеры указывают на профессию Арабаджи, Аба, более древних. Научу. Автор пишет, что ребенка долго же оставляли без Производные от имен. Айтолу, Бабажан, Бабай, имени, чтобы уберечь от злого духа и еще до официаль­ Ефет: От прозвищ: Бабахай - пустомеля, Бебеш «гу­ ного наречения родители давали младенцу имя или ляка», Джигит «удалец», Камбул «горбатый», Карт ласковое прозвище: Апи - паенька, Бахши - подарок, Им- «старый». шакчы - мягонький, Эвегель - приди домой, Эмчи-сосу- По месту: Кефели, Крым, Стамбул и т.д. от долж­ нок. Злого духа пытались отпугнуть неблагозвучными ности, имя, Ая, Мурзда, Бама, Чауш, Челеби. именами типа Сонук - уведшая. Бузур - порченный, Йа- Религия: Габай «староста», Иламаш «служитель манды — «имя его плохо». Домашнее имя применяли в храма». быту, а нареченное газзаном - как официальное. От тотемов: Берю «волк», Михей «кобгин», Бота В документах часто существовали оба имени: Яков- «верблюжонок», Домбай «молодой буйвол», Кыргый - Бабакой, Сара-Хатун и др. ястреб Двойственность, выражавшаяся в наличии нацио­ От родоплеменных названий. Алан, Аваз, Бахал, нального и религиозного имен, присуща так же у алтай­ Будун, Карга, Кара, Кыра Эль, Чуюн и др. цев, гагаузов и др. народов. В XX в. возрасла роль хрис­ Большую статью Х.Ч.Алишиной1 об антропонимике тианских имен. В России официально разрешалось да­ сибирских татар мы также обнаружили в интернете. В вать их караимцам. данной статье исследуются антропонимы конца X-VIII Лучше сохранились и дошли до нашего времени на­ века некоторых татарских корт. Автор даёт анализ 313 циональные женские имена: Аджикей - желающая, Ал­ тын - золото, Айтола - луноподобная, Бийкенаш - со- 'Алишна Х.Ч. «Антропонимы сибирских татар в сравнительно- ис­ торическом освещении», www.tatar.com

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 440 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 441 Güllü Qərənfil. Общая характеристика аптропонимии кыпчакской AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 женским, 1213 мужским антропонимическим единицам. Слово фамилия (familia) первоначально означало Раннетюркские антропонимы исследовались разными совсем другое, так например, у римлян оно первона­ учёными1. А.Н.Самойлович исследовал имена, функцио­ чально даже не относится к супругам и их детям, а нировавшие у турецких племен. только к рабам. Families означает домашний раб, а фа­ Богатый материал в изучении антропонимов име­ милия - это совокупность принадлежащих к этому чело­ ется в книге «Системы личных имен у народов мира», веку рабов... изданном в 1986 году в издательстве «Наука». В данной Форма имени, особенности его произношения и на­ книге антропонимы почти ста народов мира. Помимо писания, внутреннего строения и понятность его струк­ туры так же во многом зависит от этого времени его научной ценности (содержит богатый материал для даль­ нейших изысканий в области антропонимики) имеет важ­ создания и употребления. Например, далекий предок ное практическое значение: дает возможность ориенти­ Пушкина Ратша - это скорее всего Ратислав, служащий у А.Невского, убитый в 1268 г. В различных списках он роваться в многообразии имен и адекватно воспроизво­ зовется Ратша, Ратишка, Ратьша, Рачжша. Однако, лето­ дить их в ситуациях общения (письменного и устного). писи его Ротиславом не именует. В государственном Биологическая природа человека, его антропологи­ родословце говорится «Из немец пришел Ратша, у Рати ческие особенности находят отражение в ономастике, в сын Якун, у Якуна сын Алекса...»'Структура имени Рат­ первую очередь в антропонимии. В именах личных фик­ ша, состоящая из первой основы сложного славянского сируются как национальные идеалы красоты, так и от­ клонения от них и даже физические и иные недостатки. Ротислав и уменьшительного суффикса -ша была понят­ ной. У Пушкина встречается форма этого имени Рага и Те или иные исторические условия и особенности вли­ Радела.Византийские имена, входившие в русскую ан­ яют на формирование ономастикона. Имя - это языковой тропонимику, вскоре славянизировались. текст, очень важный для древнего человека, имя - это об­ раз и тень его души* 2. Использование отчеств при именовании людей раз­ личных национальностей бывшего СССР хронологиче­ Женские имена, как и само отношение к женщине, в разные эпохи у разных народов оказываются в особенной ски равномерно и неравномерно по числу случаев упот­ ребления. Оно выше в городах, где в связи с различного зависимости от исторических условий. рода официальными ситуациями возможно приобретение влияния русских антропонимических людей. В сельских 'Благов Г.Ф.К характеристике типов ранне тюркских антропонимов // ВЯ - 1998, № 4.; М агнитский В. К. Чуваш кие языческие имена. Казань, 1999; Булатов А.Б. Личные имена у древних булгар. В сб. «Ономастика Поволжье»; Гузеев Р.Г. «Опыт стратификации родоплеменной этнонимии 'Веселовский С.Б. Род и предки А.С.Пушкина в истории, Москва, башкир». В сб. «Ономастика Поволжья» 1990, с. 173. 2 Суперанская А.В. Имя и эпоха. Историческая ономастика, с. К______Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası. səhifə 443 Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası. səhifə 442 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кьтчакской AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi группы тюркских языков Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 местностях и в неофициальных ситуациях чаще домини­ ванных классов; у них же в XIX в. под влиянием русской руют национальные антропонимические модели без от­ AM возникают первые фамилии. честв или включающие имя отца в национальной форме. Простые люди обычно имели основное имя и при­ Основы личных имен у разных народов обнаружи­ соединявшееся к нему прозвище-различитель, например, вают типологические сходства, которые могут быть ре­ Kəçəl Əhməd «лысый Мамед», Çolaq Abdulla «хромой зультатом заимствования, взаимного влияние имен раз­ Абдулла», Uzun Həsən «длинный Гасан» и др. ных систем или следствием аналогичного самостоятель­ Появление фамилий у азербайджанцев относится к ного развития1. XX веку главным образом, к периоду после установления В формировании имен участвуют имена прилага­ советской власти в Азербайджане. Образование фамилий тельные, наречия, глаголы, которые могут соотноситься с не было унифицировано: за основу бралось имя отца или теми же самыми лексическими полями. деда. На стадии образования фамилий азербайджанская Современная антропонимическая модель (AM) антропоимическая модель состояла из имени и фамилий, азербайджанцев включает три компонента: имя, отчество возникшей из отчества, которое переходило в фамилию и фамилию, например, мужчина - Ağası Əli oğlu Babayev, или без изменений, например, Əliağa Səlimzadə, или в женщина - Fatimə Hüseyn qızı Hüseynova. русифицированной форме - Bəhram Məmmədov, Kəmalə Фамилии у азербайджанцев возникли сравнительно Qədirova. недавно. Еще в прошлом веке AM азербайджанцев Так появилась трехчленная AM: «ИИ + отчество + состояла из основного имени и имени отца, к которому НИ (фамилия)» В настоящее время у азербайджанцев добавлялись слова (из основного имени) оглу (вин.пад. встречаются фамилии, имеющие формы старых отчеств: от огул «сын»), -заде «сын» отпрыск которые в азер­ Əlioğlu, Nərimanoğlu, Almaszadə, а также оканчиваются байджанском языке употребляются только как антропо- аффиксами -лы,-ли: Cuvarlı, Cabbarlı, Qasımbəuli, Seyid- нимический формант и являются заимствованием из пер­ bəyli. В большинстве своем, фамилии азербайджанцев сидского при образовании мужских имен, например, Vəli оканчиваются на -ов(а), -ева: Əliyev, Səmədov, Tağıyev, Qasımoğlu, Orucbəy Həsənzadə, или кызы (вин. пад. от кыз реже на -ский: Şuşunski, Ləmberanski, Şəkinski и т.д. «дочь») при образовании женских имен, например, Рей- Отчества также употреблялись в двух формах: с одной хан Курбан кызы (в Иранском Азербайджане и ныне стороны, Məmməd oğlu, Əli qızı, с другой Мамедович, употребляется такое AM). Подобные формы имен имели Алиевна, причем в официально-деловом общении почти известные личности или представители привилегиро- всегда используются русифицированные варианты: Oq­ tay Zauroviç, Zivər Quseynovna и т.п. 1 Суперснская А.Г1. К проблеме типологии. Антропонимических основ. Ономастика. Типология... М., 1985.______Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 444 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 445 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакскои ______группы тюркских языков______AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 При обращении к мужчине (чаще всего старшему Принятой вежливой формой обращения младших по возрасту или вышестоящему по положению) распрос­ старших, а также к незнакомых людям родства, даже транено слово müəllim «учитель», которое в данном слу­ если старший не является родственником говорящего: чае утрачивает своё прямое значение и становится пока­ хала тетя «сестра матери» халакызы «двоюродная зателем вежливого почтительного отношения, например: сестра» баджыкызы «племянница», баджыоглу «пле­ Nəsir müəllim, Əhməd müəllim. мянник, сын матери», nənə, əmi, dayı. Сейчас постепенно выходит из употребления слово Старшие при обращении к младшим употребляют Мирза, которое добавлялось к имени при обращении к слово бала «дитя»: Фуад бала, Айнур бала и т.д. образованным, ученым людям. Ушли так же в прошлое Термины родства иногда выступают, как компонент титулы как гаджи, газы, сейид, паша, хан, бек, везир, имени, например, Böyükbacı, Selinqız, Atabala, Bibixanım, солтан и др. Эти титулы перешли в личные имена Hacı, Nənəqız и т.д. Paşa, Soltan и др. Современные азербайджанские имена имеют раз­ В официально-деловой сфере обращения употреб­ личное происхождение: наряду с исконно тюркскими ляется слово yoldaş, которое ставилось перед фамилией, (■Севиль, Аруз, Горхмаз), часто встречаются арабские и например, yoldaş Musayev, yoldaş Kərimova и т.д. Обра­ персидские (Əfruz, Ziyvər, Faik, Ziya). щение к лицам, занимающим определенный пост, часто Женские имена этимологически обычно связаны с используется сочетания yoldaş + название занимаемого понятием красоты, доброты, утонченности, нежности. поста например, yoldaş nazir «товарищ министр» (иногда Многие из них образованы от названия цветов: Nərgiz, просто, professor, müəllim). Yasəmən, Lalə, Reyhan, Bənövşə и т.д.Слово gül «роза» Сверстники друг другу обращаются по имени. Фа­ цветок входит в состав многих женских имен, например, мильярное отношение, передается присоединением к ос­ Gülşən, Gülpəri, Narıngül, Gülarə, Sarıgül, Gülnisə и т.д. новному имени слова киши «мужчина» при обращении к Мужские имена подчеркивают храбрость, отвагу, мужчине и слово арвад «женщина» при обращении к решительность, волю: Bahadır, Polad, Rəşid, Heydər. женщине, например, Həsən kişi, Züleyxa arvad. Как от женских, так и от мужских имен образуются При вежливом обращении к женщине используется уменьшительно-ласкательные формы при помощи аф­ слово хатт «уважаемая», «почтенная» в наши дни утра­ фиксов -ыш, -иш, -уш, -юш, -ы, (-и), -у, Кюбра-Кюбуш, тившее свое основное значение: Leyla xanım, Məhəbbət Məlahət-Məliş, Validə-Valiş, Alı-Alış, Xudayar-Xudu, Isfən- хатт, Nigar хатт. При вежливом обращении к девушке d'ıyar-İsi. употребляется сочетание хатт qız - «уважаемая девуш­ В разговорной речи, в бытовой обстановке употреб­ ка» а также bacı «сестра», gelin «невеста». ляются диминутивы, создаваемые по аналогии с русски­

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 446 Qtpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 447 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской AMEA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 ми именами: Фара{Фарида), Лля(Алия), Пара (Наргиз), Алтайские имена в этимологическом плане пред­ Сура (Сурия), Рафа (Рафиге) и др. ставляют собой названия растений, зверей, птиц, насе­ Некоторые женские имена образуют параллели с комых, рыб, домашних животных, конкретных предме­ мужскими, например: Фарида-Фарид, Тофига-Тофиг, Ка- тов (чаще всего предметов обихода) металлов, название миля-Камшь, Сепима-Селим и др. родов, соседних народов, например: Боронгот «сморо­ Часть имен относится как к мужчине, так и жен­ дина», Койои «заяц», Оймок «наперсток», Баштан «ме­ щине: Şövkət, Şirin, İzzət, Xavər и т.д. шочек»; в качестве имени могут также выступать слова, Для азербайджанской антропонимии характерны обозначающие понятия, действие, признаки предмета: двойные имена т.е. представляющие собой сочетания Амыр «покой». двух имен, например, Ağamusa, Əlisultan, Əliheydər, Qur- Однако, не все традиционные имена легко этимо­ banəli, Əliqulu, Abbasqulu и др. логизируются. Выходят из употребления такие женские имена, как Если в семье умирали дети, родители давали детям, Bəsti, Qızbəsti, Qızqayıt, Qıztamam, Kifayət, Yetər. родившимся позднее, в качестве имени слова с отрица­ Существует традиция наречия детей именами зна­ тельным или неприличным значением, чтобы «отпуг­ менитых людей - писателей, поэтов, героев, знаменитых нуть» или «обмануть» злых духов, например: Тезек «кал» эпических и других художественных произведений, на­ Сирке «гнида» Ит кулак «собачье ухо». пример, Babək, Fizuli, Natəvan, Ömər, Leyli, Fərhad. Чуткой грани между мужскими и женскими име­ Встречаются и иностранные имены: Гамлет, Ес- нами не было: одно и то же имя могло принадлежать и миральда, Офелия, Аида, Даниэль, Светлана, Руслан, мужчине, и женщине. Однако, только женскими именами Владимир и т.д. могли быть названия принадлежностей женского туалета Алтайцы - один из тюркоязычных народов Южной и обихода: Динди «бусы», Темине «иголка»; соответст­ Сибири (60 тыс. человек, по переписи 1979 г.). В доре­ венно только мужскими именами могли быть названия волюционный период алтайцы не представляли единой предметов, которыми основном пользовались мужчины: этнической общности. Это были отдельные племена: ал- Темир «железо» Matma «топор». Строгого списка алтай­ тай-кижи, куман-динцы, теленгиты, телесы, телеуты, ских имен в дореволюционный период не было. тубалары, челканцы, шорцы. Процесс национальной кон­ В середине XIX в. на Алтай стали переселяться солидации алтайцев начался в советский период. Тради­ русские. В результате постоянных тесных языковых кон­ ционная антропонимическая модель у алтайцев включала тактов многие русские имена были восприняты алтай­ индивидуальное имя, имя отца и название рода. Имя че­ цами, при этом некоторые из них претерпели фонети­ ловека давалось человеку один раз - при рождении. ческие изменения. Так появился целый ряд новых имен:

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 448 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 449 A M EA Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской TjpfjUUənmnJarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 ______группы тюркских языков имена с отрицательными значениями. В оканчании четко Ананас (Афанасий), Матрок (Матрена), Пантюш (Ваню­ прослеживается разница на формальном уровне женских ша, Иван), Муклай (Михаил). Некоторые русские нари­ и мужских имен: окончания женских имен тяготеют к цательные имена перешли в алтайский язык в качестве гласным Ална, но и Эркелей: мужские имена остаются в имен собственных, например: Петех «петух», Сонак «са­ своем большинстве на согласные: Сюмер, Аржан. пок», Собака «собака». Первые алтайские фамилии появились в связи с Ко второй половине XIX в. следует отнести появле­ христианизацией части населения. Как уже говорилось, ние «вторых» имен. Нередко при крещении алтайцы нередко при крещении давалось русское имя и отчество, принимали русское имя и отчество, образованное по ти­ образованное по модели русского языка. Фамилии обра­ пу русского, которые оставались записанными в церков­ зовывали от имени отца, деда, прадеда, например: Челдек ные книги, а в реальном обиходно-бытовом общении - Чендеков. использовалось национальное имя. Сабашка-Сабашкин, Кыдат-Кыдатов, или от наз­ В тех районах, где миссионерская деятельность бы­ вания родов, Кергил-Кергилов. Мундус Мундусов, Тодал- ла особенно активной, библейские имена вытеснили ал­ Тодошов, путем прибавления окончаний русских фами­ тайские и сохранились до наших дней: Исаак, Лазарь, лий -ов, -ев, -ин. Это практика сложилось в первые годы Моисей, Магдалина, Самсон, Сара. советской власти. Первая алтайская интеллигенция при­ С первых лет Советской Власти почти до конца 30- бавляла название ряда к фамилии: Чорус-Гуркин, Мун- х годов у алтайцев в качестве имен выступали неоло­ дус-Эдоков. гизмы, вошедшие в языковую практику после револю­ Современная антропонимическая модель (AM) ал­ ции, например, Доклад, Делают, Комсомол, Выбер, Рево­ тайцев состоит из фамилии, которая передается наслед­ люция, Милиция. ственно. Употребление AM алтайцев сходно с употреб­ Большинство современных имен алтайцев-русские, лением русской AM. В официально-деловой сфере об­ а также встречаются двойные имена - Николай-мылчай, ращаются по фамилии (тов. Адыкаев, тов. Кырчяков), на Владимир-Бухадай, причем в школе, училище, институте работе - по имени и отчеству (Иван Тониканович, Эр- и т.п. обычно употреб. русское имя, в селе, в семье, в бы­ кемен Матынович, Маилай Амырович). ту национальное. Обычай табуирования имен практически вымирает, В 80-е годы в алтайской антропонимии произошли хотя к старейшим людям не применяют обращение по определенные изменения. имени. В обычных ситуациях дома, в кругу друзей, Современные имена этимологически представляют обычно в среде молодежи, алтайцы обращаются друг собой слова с положительной семантикой и эмоциональ­ другу по имени. ной окраской, т.е. в настоящее время не встречаются Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 451 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 450 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Башкиры Парные слова даются в семье мальчику и девочке: Современный именинник башкир состоит из обще­ Шакир - Шакира, Иомыл - Йомыла, Роил - Роил и др. тюркских, собственно, башкирских, персидских, араб­ Близнецы так же получают в большинство случаев соз­ ских частично, монгольских, западноевропейских и рус­ вучные имена, имена национальных героев (Салайат - ских имен. Юлай), ранее даются имена мусульманских пророков как Наиболее частые имена, образующие компоненты - Хосэн - Хосаен, Исмогил - Ибрагим и т.п. Одного из слова, функционирующие во многих тюркских языка: ай близнецов иногда нарекали именем Щегбай или Игезек «луна», кон «день» тан «заре», гол «цветок», бай хозяин, «двойня» тем самым подчеркивая, что это один из батыр, тимер «железо», булат «сталь» ши «пара», нэн двойни. «душа», таш «камень» и др. Иногда по имени можно угадать последнего ребенка В основах личных имен - название родов и родовых в семье; ему давалось имя с компонентом кинйэ «после­ подразделений тюркских народов, топонимы, названия дыш», чтобы выделить его как наследника. Если и после небесных тел, слова, обозначающие диких животных, него появлялся ребенок, то им могли получить имя либо птиц, металлы и драгоценные камни, названия месяцев и с отрицательной, либо с положительной оценкой - Ар- дней недели, явлений природы. Сохранились охрани­ тыг, Алтын и др. тельные имена, составляющие один из древних пластов Антропонимия у башкир состоит из трех членов: собственных имен, типа атлык, атыл ан проданный, фамилии, имени и отчества. Фамилии стали появляется в тыбал «купленный», эттеймос «собака не тронет». XIX в. Вплоть до революции сохранилась традиция прев­ Имя, обычно при рождении давала повивальная ращения имени отца в фамилию детей, родовых фамилий книга. Если оно нравилось родителям, то становилось было очень мало; их носили преимущественно предста­ настоящим именем новорожденного. Раньше имена были вители имущих классов. Сейчас фамилии стали постоян­ многокомпонентными, состояли из двух, иногда даже из ными: оформлены они русскими аффиксами -ов, -ев, -ин. трех. В настоящее время тенденция нарекания краткими До фамилии было двухчленным, т.е. состояло из соб­ именами полностью преобладает; все больше становится ственного имени носителя и имени его отца: Салауат односложных и двусложных имен. Юлай, его отец Юлай Азналы и т.д. Часто при имени При наречении большое значение детей имеет вы­ употреблялись слова улы, йолы, ибн, бин «сын его», кызы бор ребенку имени, созвучного с именем отца, матери, «дочь его». Отчества по русскому образцу с суффиксами старших братьев и сестер. Айдар - Хайдар, Зило - Лило, -овин,-евин,-овна,-евна и др. стали оформляться преиму­ Рафик - Тайфик, Илдус - Илдар -Голдэр, Рим - Дим и щественно в советское время. т.п. Обращение по имени и отчеству или фамилии наб­

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 452 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 453 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков JÜrk_dillərinin tarixi-müqayisəii leksikologiyası məsələləri,/I I cild, Bakı, 2012 людается и сейчас исключительно в речи интеллигенции, локо», Шекер «сахар», Бэрбай «волк», Темир «железо», а также в иноязычной среде (в смешанных деревнях или Балта «топор», Жылкыбай лошадь + богач и др. городах) при общении с русскими и представителями Многие ИИ казахов являются по происхождению других нетюркских народов. древнетюркскими. Они возникли в различных эпохах Среди башкир принято обращаться к старшим сло­ истории народа, отражают характер его хозяйственной вами агай «дядя» апай «тетя», бабай «дед», алатай «де­ деятельности, религиозные верование и т.д. душка», исэй «бабушка», иней «бабушка» и др. Старшие Немногие ИИ зарождались на основе язычества, к младшим могли обращаться по имени, или без имени. Айслу, Айжан «лукоподобные», «Келу-красивая как За последние 30-40 лет набор имени башкир сжи­ солнце». мается, все большее число новорождённых получает оди­ Выбор имен казахов практически не ограничен; их наковые имена, но всё же перечень употребляемых имен именник включает свыше десяти тысяч ИИ. Мотиви­ еще остается огромным. ровка может быть различной. Иногда давалось имя с раз­ Казахи личными обстоятельствами рождения, например: Аман- Современная казахская антропонимическая мо­ жал «доброго пути» (т.е. рожден в пути). Жанбырдай дель двухчленна: она состоит из имени и фамилии, «богач рожден» (рождён в дождливой погоде) и т.д. например, Алма Сатаева, Асан Жанболатов, Тасболат Нередко ИИ являлись названиями зверей и птиц, Санаков. которые в представлении казахов ассоцировались с та­ И по структуре бывают простыми, сложными и кими качествами, как мужество, смелость, способности сложносоставными. Они пишутся согласно нормам ор­ ум. Аристан «лев», Тулкибай «лиса» и «богач», Буркит фографии казахского языка. ИИ образованы преиму­ «беркут» смелый, храбрый, отважный, сильный. щественно сложением имен существительных или основ Женские ИИ были связаны с красотой, нежностью, существительных с глаголами, например: Байтас = бай Айсулу, Айдай, Сулухан, Алтын «золото». Жибек «шелк», «богач» + тас - «камень»; Жилкелди = жыл «год», келди Мерует «перламутр», Маржан «коралл». «прибыл» и др. Многие имена образованы от апелля- В тех семьях, где часто умирали дети, новорож­ тивов. Среди таких имен встречаются наименования жи­ денным давались такие имена как Тохмар, Турар, Турсын, вотных, птиц, предметов обихода продуктов питания, и Тохтасын «пусть останется», будет жить Ожеген, Оте- другие слова. мис, Толпан, Толемис, Толенди «возмещенный», возвра­ Подавляющее большинство казахских имен - от щенный, восстановленный, имена эпических героев пе­ апеллятивного происхождения, поэтому имеют прозрач­ редавались из поколения в поколение. ную этимологию и иное значение, например, Алма «яб­ В казахской антропонимии встречаются заимство­

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 454 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 455 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кипчакской AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,Ш cild, Bakı, 2012 вания из русского, арабского, персидского языков. Заим­ русского языка -ев, -ов, -ин, -ева, -ова, -ина. Наследова­ ствованные имена в казахском языке подверглись незна­ ние фамилий происходит от отцовской линии. Поэтому чительным фонетическим изменениям: араб. Мохаммад в фамилия образовывалась от имени отца т.е. чаще всего казах.Махамбет, Мукамбет, Махмет, Мэмбет, Ибрагим имеет патронимическое происхождение: Мачажаи, Ма- - Ибраим, Ыбраим, Ыбырай, Райша - Айша, Кайша и мажанов, Сэрсэнбай, Бектай - Бектаев, Жанболат - т.д. Жанболатов. ИИ, заимствованные из русского и европейских Некоторые фамилии образованы от имени деда. языков, включаются в казахский именник без изменений: Например, если ИИ казаха Сейдин, фамилия Сатаев, зна­ Андрей, Сергей, Борис, Максим Мария, Валентина, чит, имя его деда Сатай, а наследственное фамилия де­ Светлана, Роза, Клара, Эрнест, Эдуард, Артур, Марат тей Сейдина - Сатаевы. и т.д. В старое время казахи употребляли имена родов, В советское время ИИ казахов пополнилось боль­ племен: Кара Кыпчак Кобланды (ИИ Кобланды) шой группой неологизмов, например, возникли мужские Шашкак Жэнибек, Канжигалы Кананбай, Албан Асан и имена Ким, Октябрь, Маршал, Дамир, Совет, Солдат- др. бек, Армия, Майден, Сайлай (выбор), Эдебиет (литера­ Отчество в казахском языке находится в стадии раз­ тура), Мэдениет Голым (ученый), Совхозбек и др. жен­ вития, поэтому еще нельзя говорить о его распростране­ ские: Мая, Кима, Октябрина, Мира, Гулмира, Дохтыр- нии в разговорной речи.Однако наблюдается прогрессив­ кан (доктор+хан), Сэулет (красота), Закон и др. ная тенденция к употреблению отчеств в кругу казахской Прозвища в системе AM служат как бы вторым, до­ интеллигенции, как к разговорной, так и в официальной полнительным именем индивида. В дореволюционном речи. Отчество оформляется с помощью суффиксов -иг, казахском ауле каждый человек имел кроме имени проз­ -ır, -евна, -овна, заимствованных из русского языка, или вище, указывающее на отрицательные или положитель­ казахского -улы «сын», кызы «дочь», например, Сара Му- ные черты характера его носителя, на его наклонности, кановна Ботбаева, Айжан Беришевна Жимабаева, Эсем физические недостатки и т.д. В связи с развитием фа­ Дэйимкызы Елжанова Бекежан Досымулы Асылканов, милий, прозвища стали употребляется не так широко как Tanan Шыныбекович Мусабаев, Самат Бекенович Му­ раньше. ратов и др. Казахские фамилии начали появляться во второй Ласкательная форма имени, например: Магаш от половине XVIII в. Однако окончательное их становление имени Магрифа, Сатыш от Сатылгап, Кулеш от Кулба- относится лишь к послеоктябрьскому периоду. харам, Сэкен от Садуакас, Сейфолла, Шэкен от Шаймер- Аффиксами фамилий являются заимствования из дан и др.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 456 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 457 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кипчакской AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Каракалпаки до сих пор наиболее распространенное среди каракалпа­ Современная антропонимическая модель (AM) ка­ ков. Эти имена отапиллятивного происхождения, т.е. об­ ракалпаков состоит из имени; отчества и фамилии, при­ разованы от собственно каракалпакских слов, обладают чем отчества и фамилии образуются в результате вли­ прозрачные этимологии и общественные значения. яния русской AM по русскому типу, с русскими антро­ По семантике можно выделить внутри этого пласта понимо-образующими аффиксами, напр., Калбай Максе- ряд групп: 1) многочисленные имена, образованные от тович Жолдастаев, Азира Наурызовна Омарова. Однако, названий животных: жылкыбай (связано с названием ло­ подобная AM более или менее устойчива (для вновь рож­ шади). дающихся), и сложилась лишь к 50-м годам нашего Кошкарбай (связано с названием барана), Тэкэш столетия. «козел», Арыслан «лев», Борибай, Борибек (связано с В дореволюционный период AM каракалпаков названием волка) Кундыз «выдра», Буркитбай (связано состояние из имени и отчества, последнее было двучлен­ с названием орла), Каршыга «ястреб» т.д. ным и включало имя отца и указание, сыном или до­ 2) имена, образованные от названий растений, черью последнего является именуемый, Колбай Максет Жынгылбай (связано с названием гребениц), Камысбай улы т.е. Калбай сын Максета, Азира Наурыз кызы т.е. (связано с названием камыша): многочисленные женские Азира дочь Наурыза. имена, связанные с названием цветов, - Алмагул «цветок После октябрьской революции у каракалпаков ста­ яблони», Анаргул «цветок граната». ли складываться фамилии по образцу русских; в тот пе­ 3) имена, связанные с названиями металлов риод образовывались они от имени отца: Калбай Мак- драгоценных камней, минералов, - Полат «сталь», та- сетович Максетов, Азира Наурызова Надрызова. мир век Алтын, Алтынгул (золото), Румисай, Кумис Интересно отметить, что в это время женщины вы­ (серебро) Хинжигул (жемчуг) Гэухэр «бриллиант». ходя замуж, брали за основу фамилии, имя мужа, напр.: 4) имена, связанные с обозначением качеств и Азира Наурызовна Кашмбетова, - имя женщины, кото­ свойств человека, - Жаксыбай, Жаксылык - «Хороший», рое замужем за Калыбетова Юсуповичем Юсуповым. Суду «красивая», Батырдай «богатырь», Кууат (опора) Фамилия как таковая, т.е. наследственное имя, в ос­ Мийиргул «заботливая». новном сложилась у каракалпаков лишь в 50-е годы на­ 5) имена, связанные с названием звезд, солнца, шего столетия. планет, луны, - Жулдыз, Кужулуу «красное солнце» Мол- В именнике каракалпаков по происхождению яв­ нан «венера», Аймурат, Айжак, Айсары. ственно выделяется несколько пластов. 6) имена, характеризующие природные условия, Первый пласт - наиболее древние имена и, однако, Боранбай, Дадылбай, Дарьябай.

Qıpçaq qrupu iilrk dillərinin leksikası. səhifə 458 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səiıifə 459 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кипчакской AMEA Məsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 7) Тенизбай, Жылкыайдар «табунщик», Козыбагар «цветок» Гулайым, Гулбазар, Гулбийби, Гулжан или ай посущий ягнят, Койбагар. «луна», Айгул, Айжимая, Айжан, Айсулуу. Есть такие 8) Казакбай, Туркпенбай, Кыятбай. женские имена как Алтын «золото», Кумис «серебро» 9) имена, связанные с топонимами: Кынчакбай, якыт «яхонт» Гэухэр «бриллиант», Сулу «красивая», Мойнакбай, Нокисбай, Конгратбай, Зеравшан, Чардисуй. Сырга «серьга», Маржан «Озсы» и т.д. 10) имена, связанные с именами героев эпоса, — Вторая группа имен связана с исламом и исламиза- Рустам, Алпамыс, Едиге, Каблан, имена видных деят. цией каракалпаков. Это имена арабского происхождения каран. истории и культуры, Айдос, Ерназар, Бердах. Мухаммад Алий, Сулейман, Омар, Осман, Ийса, Ийсак, 11) имена, связанные с терминами родства, - Ата- Ислам, Алим, Фатима, Амитма Самейма Камийла, Ка- бай, Атажин. рийма. Этих имен меньше, чем в I группе. 12) имена, связанные с названием орудий труда и оружия, (от названия молотка), Балтабай (топор), Орак Татары «серн», Найзабай (копье), Кылышбай (Сабля). Антропонимическая система современного татар­ 13) имена - обереги, данные с целью обмануть злых ского языка складывается как из официально принятых духов, вера в которых долго сохранялась в народе, - категорий наименования (имен, отчеств и фамилий), так Ийтжемес (тот, которого несет собака), Ийтемер тот, и из неофициального (прозвища и другие виды собствен­ который сосет собаку! Шагалбай (от названия шакала) ных имен). Официально принята трехчленная АН «имя+ Гаргабай (ворона). отчество+фамилия»: Азат Сабирович Халиков, Алсу Ай­ 14) имена - заклинание, типа Турсын, турды, «пусть ратовна Арсланова. живет», Улболсын пусть будет сын Угыл, Угылжан, Ул- Более распространенная модель в сфере официаль­ бийке, Улбоган, Тохма, Койсын остановись (в смысле по­ но-делового общения «фамилия + имя + отч.»: Халиков желания прекращения рождении дочерей). Азат Сабирович, Арсланова Алсу Айратовна выработа­ 15) имена, связанные с названием праздников типа лась под влиянием русского официального АС. У татар Наурыз, Аймерека (лунный ир-к), Байрам. личное имя и прозвище являются самыми древними ан- Мужские и женские имена первой группы есте­ тропонимическими категориями. Фамилии (с окончани­ ственно различаются по семантике. Мужские имена, оз­ ями на -ов/-ова, -ев/-ева, -ии//-ина, -ский/-ская) и отчество начающие мужскую доблесть, храбрость: Батырбай, на -ович/-овна,-свич/-евна возникли сравнительно поздно. Палуан, борец Кудат «сила, опора», женские имена, об­ Фамилия в татарской антропонимии окончательно разованные от основ добродетели слабого пола т.е. мно­ сформировалась и вошла в активное употребление во II гие из женских имен имеют в своем составе лексему гул половине XIX - в начале XX в. В настоящее время в

Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikast, səhifə 460 Qıpçaq qrupu türk dillərinin İeksikast. səhifə 461 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской ______группы тюркских языков______A M EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-mügayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 официальных документах употребляется отчество как и у ветствующего термина родства и свойства. Характерно русских, и является обязательным, поэтому они образу­ наличие большого разнообразия звательных форм при ются от всех татарских личных имен. обращении. Татары соблюдают древний обычай вежли­ В татарском языке национальные формы вежли­ вого обращения (не только к людям, состоящим в род­ вого, почтительного обращения оформились еще в древ­ стве с говорящим) по формуле имя лица+соответству­ ности. Ранее а) категория в современном татарском вы­ ющий термин родства или свойства с учетом его воз­ ражается различными лексико-граматическими способа­ раста пола. Татарский именинник разнообразен по ми. б) Отчество в сочетании с именем реализует веж­ происхождению, семантике, а так же и структуре. ливое, почтительное обращение. Кроме вышеуказанного 1) древнетюркские антропонимы:Илбуга = ил «стра- отчества русского типа (-ович, -евич; -овна, -евна) поч­ на»+буга «бык» Ил + баср тиф, Тимеркотлык= тимер+ тительное обращение осуществляется и национальными котлык счастье; Байтимер=бай+аслан «лев», Бугарслан формами общества, в которых имя отца всегда предше­ = буга+аслан; Уразбикэ-ураз счастье, Алтын бикэ - ствует имени лица, к которому обращаются Идрис улы делота + кнечиш. харрис, Сабир кызы лапа. 2) Старотатарские личные, генетически относя- Национальные отчества образуются по формулам: щися. к древнетюркским: Темирхан, Хантемир, Тимерби- а) имя отца+термин, родства в притяжательной форме ке, Алнар, Сатмыш, Айсылу, Таштимер, Ташбулат, Ай- улы букв, «его сын», малое разгов. его малыш «его сын», туган; монгольского происхождения: Баян, Сайхан, Сай- баласы разг. его дитя, его ребенок или кызы «его дочь + ман, Сарман, Чамыш Когана, Бату имя лица» например Хэбир улы Ризван «Ризван сын 3) Имена, заимствованные из арабского языка: Хабира», «Сабир баласы Илдус Сабира дитя Илдус», Габдулла Гали, Шамсетдин Габдулла кызы Сабира «Абдуллова дочь Сабира» и т.д. 4) имена, заимствованные из персидского языка: б) «имя отца (или деда) + имя лица с аффиксами Рустам, Бану, Гулнара, Сафа, Нияз притяжательности 3-го л. ед. ч., -сы, -се, -ы, -е» вес так 5) имена, заимствованные из русского языка: Ва­ называемыми нами, притяжательном отчеством: Хэбиб лентина, Светлана, Ренат, Венера, Роза, Лилия, Флера, Хэтимэса Xamıma Хабибова (букв. Хабибова Хатима), Рафаэль, Лала, Марсель. Шэрэфи Гарэфе «Шарафиев Гараф», Мерат Динэсе 6) новотатарские, появившиеся после октябрской «Муратова Дина» и т.д. революции: Илдус, Илшат, Илгиз, Гулчачак, Гульшат, 2. Второй способ выражения категории вежливости, Алсу, Ялкьш' почтительности в татарской антропонимии - это прибав­

ление к имени лица с учетом его возраста и пола, соот­ 1 О т а р о в Г. Ф Отглагольные антропонимы п глтарехом ятыкс,— Ономастика Поволжья Уфа. 1973. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 462 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 463 Güllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской A M EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun tilrk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-mtlqayisəli leksikologiyası məsələləri,!II cild, Bakı, 2012 .Литература 15. Касумова T.X. Из истории личных имен баллом, 1. Алекторов А.Е. Имена Киргизов. - Оренбургский настоящем и будущем. М., 1970 листок, 1868, № 4. 16. Кузеев Р.Г.Опыт стратификации родоплеменной 2. Баскаков Н.А. Собственные имена древних тюрков этнонимии башкир // Ономастика Поволжья - Уфа, Восточной Европы (стратификация булгарских, 1973. огузских и кыпчакских элементов), Ономастика 17. В.У.Махпиров. Древнетюркская ономастика: (Имена типология, стратиграфия. Наука, Москва, 1988. собственные в "Дивану лугат-ит турк" Махмуда 3. Благова Г.Ф. К характеристике типов раннетюркской Кашгарского), Гылым, 1990,157 стр антропонимии // ВЯ, 1998, № 4. 18. Садыхов З.А. Имятворчество в азербайджанской ан­ 4. Булатова А.Б. Личные имена у древних булгар// Оно­ тропонимии. Ономастика Кавказа 2, Махачкала 2, мастика Поволжья, 1971, с. 79. 1980. 5. Гаджиев И.З. Прозвища (алма) в азербайджанском 19. Садыхов З.А.Система азербайджанских личных имен. языке, Ономастика Кавказа,2 Орджоникидзе, 1980. Тюркская ономастика. А-А, 1984. 6. Гумилов Л.Н. Древние тюрки. М., 1976. 20. Самойлович А.Н. К вопросу о наречении имени у 7. Гордлевский В.А. К личной ономастике у осман- турецких племен. цев//Избранное соч. М., 1968, т. 4, с. 131-136. 21. Система личных имен у народов мира, Наука, 1986 8. Джанузаков Т.Д. Основные проблемы ономастики 22. Справочник личных имен народов РСФСР Магниц­ казахского языка. АДД. Алма-Ата, 1976,129 с. кий В.К. Чувашские языческие имена, Казань, 1905. 9. Жанузаков Т. Казак есжи дершш тарихи (Казахская 23. Суперанская А.В. Имя и эпоха (к постановке антропонимия) Алматы, 1971. проблемы). Историческая ономастика, стр. 7. 10. Жанузаков Т. Казак тимиде жаклы есимдер. Алматы, 24. Ойротско-русский словарь. М., 1947, Баскаков Н.А., 1965. Тощаков Т.М. 11. Жанузаков Т. Лично-собственные имена в казахском 25. Ураксин З.Г. Основные критерии выбора имен у языке Алма-Ата. 1960. башкир - Личные имена в прошлом, настоящем и 12. Жанузаков Т. Обычаи и традиции в казахской антро­ будущем. понимии. - Этнография имен. М., 1971 26. Д.Н. Ханова. Антропонимы как эстетическое явле- 13. Жанузаков Т.Очерк казахской ономастики. А.А. 1982. ние\\Бытия и язык. Новосибирск. 2004, стр. 216-119. 14. Закирьянов К.З. Личные имена у башкир, возникшее 27. Шубаева Б.К. Казахские прозвища. Ономастика По­ в советское время - Личные имена в прошлом, насто­ волжья 2 Горкий, 1971. ящем и будущем. М., 1970. 28. www.crimea.edu

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 464 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 465 GQllü Qərənfil. Общая характеристика антропонимии кыпчакской AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi ______группы тюркских языков______Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,lil cild, Bakı, 2012 www.tatar.com.ru MÜNDƏRİCAT www.budav.narod.ru www.balkaria.narod.ru www.imena.ord Məhəbbət MİRZƏLİYEVA www.kazakh.ru G İ R İ Ş Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq www.phiiologi.ru Elmin sabahının əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur...... 3-11

Məhəbbət MİRZƏLİYEVA. Sözyaradıcılığı prosesinə dair nəzəri qeydlər...... 12-28

Mayil B. ƏSGƏROV. Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə mexanizminin linqvopsixoloji modeli...... 29-102

Şəkər ORUCOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər...... 103-172

Baba MƏHƏRRƏMLİ. Qıpçaq qrupu türk dillərinin kök morfemlərində fonomorfoloji və fonosemantik dəyişmələr...... 173-227

Elçin Məhəmməd oğlu MƏMMƏDOV. Qıpçaq qrupu türk dillərində toponimlərin 1 bıq vistik təhlili...... 228-2 71

Elnarə Nadir qızı ƏLİYEVA. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası...... 272-325

Təranə ŞÜKÜROVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində alınma terminlər...... 326-340

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 466 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 467 AMEA İ. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Qatıba MAHMUDOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfolojl yolla söz yaradıcılığı...... 341- 393

Ruslan ABDULLAYEV. Azərbaycan Midi Elmlər Akademiyası Qıpçaq qrupu türk dillərində Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu leksik-semantik konversiya...... 394-421 Türk dilləri şöbəsi

Güllü QƏRƏNFİL Общая характеристика антропопимии TÜRK DİLLƏRİNİN TARİXİ-MÜQA YİSƏLİ кытакской группы тюркских языков...... 422- 466 LEKSİKOLOGİYASI MƏSƏLƏLƏRİ III CİLD MÜNDƏRİCA Т...... 467-468

QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN LEKSİKASI

Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 468 Yığılmağa verilmiş 02.04.2013 Çapa imzalanmış 12.06.2013 Şərti çap vərəqi 29,5 Sifariş № Ml Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500.

Kitab «Nurlan» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində hazır diapozitivləıdən çap olunmuşdur. Direktonprof.N.B. Məmmədli Ünvan:Bakı-64,İçərişəhər, 3-cü Maqomayev8/4 Tel.:497-16-32; 0503114189(mob.)