DOCSLIB.ORG

2. Türk Dillərinin Tarixi-Müqayisəli Leksikologiyası

Total Page：16

File Type：pdf, Size：1020Kb

Download full-text PDF Read full-text
2. Türk Dillərinin Tarixi-Müqayisəli Leksikologiyası Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu _________ Türk dilləri şöbəsi_______ Monoqrafiya türk dilləri şöbəsinin 40 illik yubileyinə həsr olunur. QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN LEKSİKASI - й ж - Bakı - 2012 3 cildlik “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi məsələləri” monoqrafiyası Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. TÜRKÜN MÜQƏDDƏS TARİXİNƏ İŞIQ SALMAQ ELMİN SABAHININ ƏSL Elmi redaktor: Məhəbbət Mirzəxan qızı MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru TƏMİNATÇILARI - XXI ƏSR GƏNCLİYİNİN MƏNƏVİ BORCUDUR Rəyçilər: Kamilə Abdulla qızı VƏLİYEVA «ИСТОРИЯ ЕСТЬ ОРУДИЕ ОХРАНЫ ИСТИНЫ ОТ filologiya elmləri doktoru НАСЕДАЮЩЕГО СОЧИНИТЕЛЬСТВА» Мурад АДЖИ. Европа, тюрки. Великая степь. Roza Hüseyn qızı EYVAZOVA filologiya elmləri doktoru əqiqətin keşikçisi olan qoca Tarix yalnız saxtalaş- Məsul şəxslər Aynel Ənvər qızı MƏŞƏDİYEVA dınlmadıqda, təhrif olunmadıqda, saf qəlbin və pak filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, vicdanın işığında yazıldıqda, danılmaz elmi dəlil doktorant H və faktlara söykəndikdə,ən qədim etibarlı mənbələrdən, əvəz­ siz qaynaqlardan, qiymətli salnamə və daş kitabələrdən, zən­ Günel Əmirxan qızı MİRZƏYEVA gin əlyazmaları xəzinəsindən bəhrələndikdə əsl Tarix hesab kiçik elmi işçi, doktorant oluna bilər. Bu mənada türk xalqlarının mövcudluq tarixinin, onla­ “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri” . III cild. rın təşəkkül, inkişaf və formalaşma yolunun dönə-dönə xü­ - Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. Bakı, “Nurlan”- 2012, 468 səh. susi tədqiqatların obyektinə çevrilməsi zəruri və labüddür. Bu monoqrafiyada qıpçaq qrupu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və Təəssüf ki, uzun illər boyu TÜRKün tarixini əslən türk­ terminoloji leksikası öyrənilir, TÜRKün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- lər deyil, adətən qeyri-türklər araşdırıb-yazmışlar. Bu proses­ mastik faktlar (toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aşkarlanır, TÜRKün də milli maraqların yaratdığı dolaşıqlıqlar, məqsədyönlü si­ maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlandıran məişət leksikası araşdırılır, bu yasi hiyləgərliklərin nəticəsi olan anlaşılmazlıqlar, olanları dillərin zənginləşməsinə xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izləni­ danıb, olmayanları qabartmaqla tarixin səhnəsində hegemon­ lir. Kitab 40 illik yubileyini keçirən türk dilləri şöbəsinin əməkdaşlarının qıpçaq luq qazanmaq uğrunda aparılan mübarizələr türklərin tarixin­ qrupu türk dillərinin zəngin materiallarına söykənən, bu dillərin leksikası- nm müxtəlif sahələrinə həsr olunan araşdırmalarının toplusudur. də istər-istəməz öz dərin izini qoymuş, “ağ ləkələri’in meyda­ Əsərdən türkoloqlar, dilçi-magistr və aspirantlar, eləcə də filoloq-tə­ na çıxmasına və zaman-zaman saxta tarixlərin yazılmasına, ləbələr faydalana bilərlər. nəticədə Türkün taleyinin qırılmasına, zamanın təlatümləri­ nin Yer üzünə pərən-pərən saldığı türk ellərinin «yadlaşma»- 460200Q000 Qriflinəşr sma, hətta türk övladlarının bəzən biri-birini tammamasma H - 098 - 2012 ©Türk dilləri şöbəsi, 2012 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 3 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının АМЕЛ İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur_______________________ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 gətirib çıxarmışdır. Bununla da, unutdurulmağa çalışılan şə­ lanması ilə nəticələnmişdir. Təsadüfi deyildir ki, türk dillə­ rəfli bir Tarixin faciəli tarixinin bu gün də ibrət götürmədiyi­ rinin istər tarixi, istər coğrafi, istərsə də linqvistik prinsiplərlə miz acı dərsləri ilə artıq üz-üzə qalmışıq. Bu başıbəlalı «ta­ aparılmış təsnifatlarında (bölgülərində) bir natamamlıq, bir rix» dilçi-türkoloqların da elmi araşdırmalarının düzgün isti­ naqislik hökm sürür. qamət almasına mane olmuş, türk xalqlarının, eləcə də türk Əlbəttə, türk xalqlarının tarixinə kölgə salan bu xoşa­ dillərinin keçdiyi keşməkeşli yolu zülmətə bürümüşdür. Təd­ gəlməz durum artıq davam edə bilməz. Şərəf və ləyaqət ün­ qiqatçıları çaşbaş salan bu zülmət isə əsl tarixi həqiqətin aş­ vanımız olan Ulu Əcdadımızı ehtiramla yad edib Türkün mü­ karlanmasına imkan verməmişdir. qəddəs Tarixinə işıq salmaq elmin sabahının əsl təminatçıları Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türkün möhtəşəm Tarixi­ - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur. Bu, həm də bu gün nin «öyrənilməsi» rus imperiyasının hiyləgər siyasətinin mü­ türk xalqlarının müstəqil dövlətlərə sahib olduğu bir dövrdə hüm tərkib hissəsini təşkil etmişdir. Bu, əslində Rusiyanın öz tarixi vəzifədir. maraqlarına xidmət edən (cavab verən) böyük bir siyasət ol­ Şübhəsiz, türkologiyanın qoca Şərqdə ən nüfuzlu mər­ muşdur. Rus dövləti ən ağıllı, müdrik ziyalılarını bu siyasəti kəzi olan Bakıda, 85 il bundan əvvəl I Türkoloji Qurultayın həyata keçirmək məqsədi ilə zaman-zaman səfərbər edə bil­ keçirildiyi bu şəhərdə, sovet dövründə türkoloji ənənələri ilə miş, onların zəkasının gücü və qələminin qüdrətindən Türkün öncül mövqe qazanmış paytaxtımızda müstəqil Azərbaycanın möhtəşəm tarixinə kölgə salmaqda, Türkün tarixdəki mövqe­ şarı-şöhrətli Türkün Şərəfli Tarixini dünyaya bəyan edə bi­ yini və rolunu kiçildərək danmaqda məqsədəuyğun istifadə ləcək istedadlı və həm də cəsarətli türkoloq-tarixçiləri, türko­ etmişdir. loq-dilçiləri, türkoloq-ədəbiyyatşünasları, türkoloq-filosof­ Şübhəsiz, vicdan və ləyaqətləri ilə elmə xidmət edən, ları, türkoloq-sənətşünasları, bir sözlə, geniş profilli əsl tür­ təqib olunmalarına baxmayaraq, Tarixi Həqiqəti demək əz­ koloq alimlər ordusu meydana gələcək. mində olan cəsarətli türkoloq alimlər də az olmamışdır. La­ Məhz bu, ağsaçlı Tarixin həqiqətin keşikçisinə dönəcə­ kin «pantürkizm, «panislamizm» damğalan, zindanlar, sür­ yi möhtəşəm Məqam olacaqdır. Sözsüz ki, bu tarixi Məqamı günlər, işdən qovulmalar, vəzifələrini itirmə qorxusu öz işini yaşamağa «böyük bir keçmişi olan və yaşı bilinməyən» görürdü. Son nəticədə “avam, naşı siyasət üzündən saysız- Azərbaycanımızın mənəvi haqqı vardır. Çünki «heç bir yerdə hesabsız maraqlı işlər o zamanlar elmdən kənarda qalmış­ türk adət-ənənələri Azərbaycanda olduğu qədər güclü de­ dır”1. yildir. Azərbaycan nəhəng mədəni və iqtisadi imkanları olan Bütün bunlar əsrlərin dərinliyində itib-qalmış və açıl­ nadir ölkədir. Əcdadların Avropada unudulan mədəniyyəti masına imkan verilməyən Tarixi Həqiqətin sirr olaraq sax­ burada qorunub saxlanmışdır.”1 1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 13 1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 16 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 5 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 4 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının _________________________ əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur_________________________ AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Türkün sirli Tarixinə linqvistik baxış və araşdırmalarla da nüfuz etmək, yol açmaq mümkündür. Ona görə də gənc ləri xüsusi maraq doğurur. Bu monoqrafiyalarda qıpçaq qru­ dilçi-türkoloqları səfərbər etməklə türkoloji tədqiqatların in­ pu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və terminoloji leksi- tensiv şəkildə aparılması, məsələlərə yeni baxış bucağından kası öyrənilir, Türkün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- yanaşılması artıq zəruriyyətə çevrilmişdir. mastik faktlar {toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aş­ Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə, Əbdüləzəl karlanır, türkün maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlan­ Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Abdulla Vəliyev, Əlövsət Ab­ dıran məişət leksikası araşdırılır, bu dillərin zənginləşməsinə dullayev, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Afad Qurbanov, xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izlənilir, milli Aydın Məmmədov həmçinin bu gün də Azərbaycan elminə ruhun daşıyıcısı olan frazeologiyası bütün əlvanlığı, çalarları fədakarcasına xidmət göstərən Ağamusa Axundov, Tofiq ilə tədqiq olunur. Hacıyev, Kamal Abdulla, Vahid Zahidoğlu, Mehman Musa­ Tədqiqatda əsas məqsəd qıpçaq qrupu türk dillərinin yev kimi dilçilərimizin türk dillərinin öyrənilməsi ilə bağlı leksika və frazeologiyasımn tarixi-müqayisəli fonda araşdı­ tədqiqatları da həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Bu tədqiqatlarda rılması, oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin aşkarlanması olsa da, ənənəviliklə yanaşı yeniliyin də özünü göstərməsi və bu za­ bu zaman qıpçaq qrupu türk dillərinin oğuz qrupu türk dilləri, xüsusilə Azərbaycan dili ilə bağlı maraqlı dil faktlarının mü­ man cəsarəti ilik, tarixə sədaqət və ehtiram nümayiş etdiril­ məsi danılmaz faktdır. qayisəyə cəlb olunması lazım bilinmişdir. Çünki yalnız bu aspektdə aparılan araşdırmalar tarixi-müqayisəli leksikologi- Əlbəttə, dilin bütün səviyyələrində tədqiqatların aparıl­ ya sahəsində yeni söz deməyə, TÜRKün inkişaf tarixinə ması vacibdir. Lakin leksik qatın araşdırılması türk dillərinin müəyyən mənada aydınlıq gətirməyə imkan verə bilər. mənşəyinin, təşəkkül, inkişaf və formalaşma tarixinin öyrə­ Tədqiqata başlamazdan öncə ilk növbədə türk dillərinin nilməsi, onların qohumluq əlaqələrinin (bu əlaqələrin hətta təsnifatı zamanı qıpçaq qrupu türk dillərinin tutduğu yer, görünmədiyi, sezilmədiyi məqamda belə) aşkarlanması, eləcə eləcə də bu qrupa daxil olan dillərin müəyyənləşdirilməsinə
Load more

Recommended publications
  • You Drive, We Care
    You drive, we care. KZ - Diesel & Services Kasachstan / Kazakhstan / Kazachstán PLZ sortiert Sorted by ZIP code » For help, call me! DKV ASSIST - 24h International Free Call* 00800 365 24 365 In case of difficulties concerning the number 00800 please dial the relevant emergency number of the country: Bei unerwarteten Schwierigkeiten mit der Rufnummer 00800, wählen Sie bitte die Notrufnummer des Landes: Andorra / Andorra Latvia / Lettland » +34 934 6311 81 » +370 5249 1109 Austria / Österreich Liechtenstein / Liechtenstein » +43 362 2723 03 » +39 047 2275 160 Belarus / Weißrussland Lithuania / Litauen » 8 820 0071 0365 (national) » +370 5249 1109 » +7 495 1815 306 Luxembourg / Luxemburg Belgium / Belgien » +32 112 5221 1 » +32 112 5221 1 North Macedonia / Nordmazedonien Bosnia-Herzegovina / Bosnien-Herzegowina » +386 2616 5826 » +386 2616 5826 Moldova / Moldawien Bulgaria / Bulgarien » +386 2616 5826 » +359 2804 3805 Montenegro / Montenegro Croatia / Kroatien » +386 2616 5826 » +386 2616 5826 Netherlands / Niederlande Czech Republic / Tschechische Republik » +49 221 8277 9234 » +420 2215 8665 5 Norway / Norwegen Denmark / Dänemark » +47 221 0170 0 » +45 757 2774 0 Poland / Polen Estonia / Estland » +48 618 3198 82 » +370 5249 1109 Portugal / Portugal Finland / Finnland » +34 934 6311 81 » +358 9622 2631 Romania / Rumänien France / Frankreich » +40 264 2079 24 » +33 130 5256 91 Russia / Russland Germany / Deutschland » 8 800 7070 365 (national) » +49 221 8277 564 » +7 495 1815 306 Great Britain / Großbritannien Serbia / Serbien » 0 800
    [Show full text]
  • World Bank Document
    Feasibility Study: Reconstruction of the International Transit Corridor “Western China - Western Europe” KAZAKHSTAN E2090 V3 SOUTH WEST ROAD CORRIDOR DEVELOPMENT PROJECT ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT AND ENVIRONMENTAL MANAGEMENT Public Disclosure Authorized PLAN AS OF JUNE 2008 9.1 INTRODUCTION Ecological problems became the global issues of humanity as they Public Disclosure Authorized affect all and each person individually. At present awareness of people all over the world is increasing that destroying environment, society destroys its future. The use of enormous riches of Kazakhstan on one hand and retention of environmental integrity on the other is the basic objective to be solved by the country. Taking into account that environmental policy is a prerequisite of successful social and economic reforms, these problems were reflected in the government decrees and the long-term developmental strategy of the country till 2030 adopted Public Disclosure Authorized by the President of the Republic of Kazakhstan and its component “Environment and natural resources -2030”. The territory of the Republic of Kazakhstan is located in Central Asia, borders on Russia in the North and the Northwest, on China in the East, and Kyrgyzstan and Uzbekistan in the South. The section of the transit corridor "Western China - Western Europe" ensures the connection between these countries. Traffic volume of transport on the road wholly depends on social and economic development of these countries. Any change in trading relations between these countries will render a notable increase in traffic volume along Public Disclosure Authorized this road. The economy of the Republic of Kazakhstan, in view of its geographical location, depends on ground- based transport system for export and import of commodities.
    [Show full text]
  • EXPORT ITALIAN FOOD and WINE
    EXPORT ITALIAN FOOD and WINE ACCORDO PER LA VENDITA DEI PRODOTTI e SERVIZI BUSINESS STRATEGICI PER L’EXPORT IN EURASIA EXPORT ITALIAN FOOD and WINE IN EURASIA PREMESSA Dal 2014, esiste una grande opportunità per il rilancio delle aziende italiane legate ai settori della Produzione, Artigianato, Ingegneria, Edilizia, ma soprattutto del Food e dell’Agroalimentare italiano, interessate a vendere, da Nord a Sud, le loro tante eccellenze del territorio: Vino, Olio, Salumi, Pasta, Formaggi, etc. Questa opportunità si chiama Unione Economica Euroasiatica, una federazione che unisce Kazakhstan, Russia, Kirghizistan, Armenia e Bielorussia. E’ un mercato di 180 milioni di consumatori dove si commercializza senza restrizioni e senza barriere doganali. Il Kazakhstan è il paese fondatore dell’Unione Economica Euroasiatica e ha da sempre con l’Italia ottimi rapporti e relazioni commerciali rafforzate di recente in occasione di Expo 2015. 2 EXPORT ITALIAN FOOD and WINE IN EURASIA PREMESSA IKE-B2B è la nostra organizzazione italiana con sede anche in Kazakhstan, e che ha l’obiettivo di promuovere e vendere in questo mercato i prodotti delle aziende italiane di cui ha la rappresentanza. In Kazakhstan trovano spazio grandi centri commerciali, Hotels e Ristoranti di grandissima qualità! Qui la giovane e dinamica popolazione kazaka dallo stile di vita sempre più occidentale, i businessmen e le tante persone benestanti esigono accesso a tutti i prodotti targati Made in Italy! Anche per questo motivo, in Kazakhstan, l’Italia è il secondo maggiore esportatore europeo e il quinto a livello mondiale. Dal 1991, l’economia kazaka ha fatto passi da gigante e il governo del Presidente, con un piano che si chiama “Strategia 2050”, ha delineato i progetti intesi a portare la nazione tra le 30 economie più sviluppate al mondo.
    [Show full text]
  • Traffic Management Plan (Rev. 8)
    Traffic Management Plan (Rev. 8) BAKAD Project August 2019 www.erm.com The business of sustainability Final Traffic Management Plan Revision 8 BAKAD Project Prepared for the BAKAD Consortium August 2019 CONTENTS TERMS AND ABBREVIATIONS 3 1 INTRODUCTION 4 1.1 ABOUT THIS DOCUMENT 4 1.2 PROJECT OVERVIEW 4 1.3 OBJECTIVES OF THE TRAFFIC MANAGEMENT PLAN 8 1.4 SCOPE OF THE TRAFFIC MANAGEMENT PLAN 8 2 PROJECT STANDARDS 9 2.1 INTERNATIONAL REQUIREMENTS AND STANDARDS 9 2.2 NATIONAL REQUIREMENTS AND STANDARDS 10 3 IMPLEMENTATION OF THE PLAN 11 3.1 TRAFFIC MANAGEMENT MEASURES 11 3.1.1 General measures for traffic management 11 3.1.2 General measures for vehicle movement at Project sites 12 3.1.3 General measures for transportation between project facilities by public roads 13 3.1.4 General measures for transportation of personnel 13 3.1.5 General requirements to drivers and vehicles 14 3.1.6 Monitoring of driver behavior 14 3.2 COMMUNITY ENGAGEMENT ON TRAFFIC MANAGEMENT 15 3.2.1 Awareness Training 15 3.2.2 Information and Consultation 16 3.3 SELECTION AND PLANNING OF TRANSPORT ROUTES 17 3.4 EMERGENCY RESPONSE 19 3.5 ORGANIZATIONAL STRUCTURE AND RESPONSIBILITIES 19 3.6 PERFORMANCE MEASUREMENT AND MONITORING 21 3.7 REPORTING 21 ANNEX A 22 ANNEX B 27 ANNEX C 34 ANNEX D 37 BAKAD CONSORTIUM VOL. VII. ENVIRONMENTAL AND SOCIAL MANAGEMENT PLANS ESIA BAKAD TMP, REV.8 2 TERMS AND ABBREVIATIONS This glossary defines terms and abbreviations used in this document. Term Definition ADB Asian Development Bank AETR European Agreement concerning the work of Crews of Vehicles engaged in International Road Transport BAKAD Big Almaty Ring Road EBRD European Bank for Reconstruction and Development EHS Environmental, Health and Safety EPC Engineering, Procurement and Construction ESIA Environmental and Social Impact Assessment ESMS Environmental and Social Management System H&S Health and Safety HSE Health, Safety and Environment HSES Health, Safety, Environmental and Social IFC International Finance Corporation IsDB Islamic Development Bank km kilometer LLP Limited Liability Partnership Ltd.
    [Show full text]
  • Project №АР05134198 «The Study of the Biosynthesis of Terpenoids In
    Project №АР05134198 «The study of the biosynthesis January – December 2019 of terpenoids in plants and the search for new pharmacologically active bimolecular compounds» In 2019, the Research Institute of Biological Safety Problems took part in the implementation of this project. For chemical modification, sesquiterpenic lactones of Based on the isolated terpenoids, flavonoids and alkaloids, For the reporting period, an application was filed for a grossheimin from Chartolepis intermedia Boiss., arglabin new hybrid derivatives were synthesized for the first time: receiving of protection document 2019/0611.1 dated and argolide from the CO2 extract of Artemisia glabella Kar. quercetinylgrossheimin (according to the Heck reaction) and 22.08.2019. Hydrochloride 3-oxo-8α-hydroxy-1,5,7α, et Kir., flavonoids pinostrobin from an alcoholic extract of β-cytisinylgrossheimin (according to the Michael reaction). 4,6,8,11β(H)-guaia-10(14)en-11(13-cytisinyl)-12,6-olide, Populus balsamifera L. buds and quercetin from an alcoholic Based on sesquiterpene lactones arglabin and grossheimin, which has an anthelmintic activity. extract of Hypericum perforatum L. were isolated and 4 of their new cytisinyl and anabasinyl derivatives were accumulated. synthesized. Grossmizin oxime was developed as the initial synton for chemical modifications. Amounts of extractive substances were accumulated from 5 In experiments conducted at the Research Institute of 2 articles were published in peer-reviewed foreign journals species of plants (Artemisia santolinifolia Turcz. ex Besser, Biological Safety Problems (under agreement No. 48 of with impact factor: Ferula ovina Boiss., Ferula kelleri Koso-Pol., Ferula March 27, 2019), leaves and buds of Artemisia glabella Kar. Molecules.
    [Show full text]