Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu _________ Türk dilləri şöbəsi_______ Monoqrafiya türk dilləri şöbəsinin 40 illik yubileyinə həsr olunur. QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN LEKSİKASI - й ж - Bakı - 2012 3 cildlik “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi məsələləri” monoqrafiyası Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. TÜRKÜN MÜQƏDDƏS TARİXİNƏ İŞIQ SALMAQ ELMİN SABAHININ ƏSL Elmi redaktor: Məhəbbət Mirzəxan qızı MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru TƏMİNATÇILARI - XXI ƏSR GƏNCLİYİNİN MƏNƏVİ BORCUDUR Rəyçilər: Kamilə Abdulla qızı VƏLİYEVA «ИСТОРИЯ ЕСТЬ ОРУДИЕ ОХРАНЫ ИСТИНЫ ОТ filologiya elmləri doktoru НАСЕДАЮЩЕГО СОЧИНИТЕЛЬСТВА» Мурад АДЖИ. Европа, тюрки. Великая степь. Roza Hüseyn qızı EYVAZOVA filologiya elmləri doktoru əqiqətin keşikçisi olan qoca Tarix yalnız saxtalaş- Məsul şəxslər Aynel Ənvər qızı MƏŞƏDİYEVA dınlmadıqda, təhrif olunmadıqda, saf qəlbin və pak filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, vicdanın işığında yazıldıqda, danılmaz elmi dəlil doktorant H və faktlara söykəndikdə,ən qədim etibarlı mənbələrdən, əvəz­ siz qaynaqlardan, qiymətli salnamə və daş kitabələrdən, zən­ Günel Əmirxan qızı MİRZƏYEVA gin əlyazmaları xəzinəsindən bəhrələndikdə əsl Tarix hesab kiçik elmi işçi, doktorant oluna bilər. Bu mənada türk xalqlarının mövcudluq tarixinin, onla­ “Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri” . III cild. rın təşəkkül, inkişaf və formalaşma yolunun dönə-dönə xü­ - Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. Bakı, “Nurlan”- 2012, 468 səh. susi tədqiqatların obyektinə çevrilməsi zəruri və labüddür. Bu monoqrafiyada qıpçaq qrupu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və Təəssüf ki, uzun illər boyu TÜRKün tarixini əslən türk­ terminoloji leksikası öyrənilir, TÜRKün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- lər deyil, adətən qeyri-türklər araşdırıb-yazmışlar. Bu proses­ mastik faktlar (toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aşkarlanır, TÜRKün də milli maraqların yaratdığı dolaşıqlıqlar, məqsədyönlü si­ maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlandıran məişət leksikası araşdırılır, bu yasi hiyləgərliklərin nəticəsi olan anlaşılmazlıqlar, olanları dillərin zənginləşməsinə xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izləni­ danıb, olmayanları qabartmaqla tarixin səhnəsində hegemon­ lir. Kitab 40 illik yubileyini keçirən türk dilləri şöbəsinin əməkdaşlarının qıpçaq luq qazanmaq uğrunda aparılan mübarizələr türklərin tarixin­ qrupu türk dillərinin zəngin materiallarına söykənən, bu dillərin leksikası- nm müxtəlif sahələrinə həsr olunan araşdırmalarının toplusudur. də istər-istəməz öz dərin izini qoymuş, “ağ ləkələri’in meyda­ Əsərdən türkoloqlar, dilçi-magistr və aspirantlar, eləcə də filoloq-tə­ na çıxmasına və zaman-zaman saxta tarixlərin yazılmasına, ləbələr faydalana bilərlər. nəticədə Türkün taleyinin qırılmasına, zamanın təlatümləri­ nin Yer üzünə pərən-pərən saldığı türk ellərinin «yadlaşma»- 460200Q000 Qriflinəşr sma, hətta türk övladlarının bəzən biri-birini tammamasma H - 098 - 2012 ©Türk dilləri şöbəsi, 2012 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 3 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının АМЕЛ İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur_______________________ Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,III cild, Bakı, 2012 gətirib çıxarmışdır. Bununla da, unutdurulmağa çalışılan şə­ lanması ilə nəticələnmişdir. Təsadüfi deyildir ki, türk dillə­ rəfli bir Tarixin faciəli tarixinin bu gün də ibrət götürmədiyi­ rinin istər tarixi, istər coğrafi, istərsə də linqvistik prinsiplərlə miz acı dərsləri ilə artıq üz-üzə qalmışıq. Bu başıbəlalı «ta­ aparılmış təsnifatlarında (bölgülərində) bir natamamlıq, bir rix» dilçi-türkoloqların da elmi araşdırmalarının düzgün isti­ naqislik hökm sürür. qamət almasına mane olmuş, türk xalqlarının, eləcə də türk Əlbəttə, türk xalqlarının tarixinə kölgə salan bu xoşa­ dillərinin keçdiyi keşməkeşli yolu zülmətə bürümüşdür. Təd­ gəlməz durum artıq davam edə bilməz. Şərəf və ləyaqət ün­ qiqatçıları çaşbaş salan bu zülmət isə əsl tarixi həqiqətin aş­ vanımız olan Ulu Əcdadımızı ehtiramla yad edib Türkün mü­ karlanmasına imkan verməmişdir. qəddəs Tarixinə işıq salmaq elmin sabahının əsl təminatçıları Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türkün möhtəşəm Tarixi­ - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur. Bu, həm də bu gün nin «öyrənilməsi» rus imperiyasının hiyləgər siyasətinin mü­ türk xalqlarının müstəqil dövlətlərə sahib olduğu bir dövrdə hüm tərkib hissəsini təşkil etmişdir. Bu, əslində Rusiyanın öz tarixi vəzifədir. maraqlarına xidmət edən (cavab verən) böyük bir siyasət ol­ Şübhəsiz, türkologiyanın qoca Şərqdə ən nüfuzlu mər­ muşdur. Rus dövləti ən ağıllı, müdrik ziyalılarını bu siyasəti kəzi olan Bakıda, 85 il bundan əvvəl I Türkoloji Qurultayın həyata keçirmək məqsədi ilə zaman-zaman səfərbər edə bil­ keçirildiyi bu şəhərdə, sovet dövründə türkoloji ənənələri ilə miş, onların zəkasının gücü və qələminin qüdrətindən Türkün öncül mövqe qazanmış paytaxtımızda müstəqil Azərbaycanın möhtəşəm tarixinə kölgə salmaqda, Türkün tarixdəki mövqe­ şarı-şöhrətli Türkün Şərəfli Tarixini dünyaya bəyan edə bi­ yini və rolunu kiçildərək danmaqda məqsədəuyğun istifadə ləcək istedadlı və həm də cəsarətli türkoloq-tarixçiləri, türko­ etmişdir. loq-dilçiləri, türkoloq-ədəbiyyatşünasları, türkoloq-filosof­ Şübhəsiz, vicdan və ləyaqətləri ilə elmə xidmət edən, ları, türkoloq-sənətşünasları, bir sözlə, geniş profilli əsl tür­ təqib olunmalarına baxmayaraq, Tarixi Həqiqəti demək əz­ koloq alimlər ordusu meydana gələcək. mində olan cəsarətli türkoloq alimlər də az olmamışdır. La­ Məhz bu, ağsaçlı Tarixin həqiqətin keşikçisinə dönəcə­ kin «pantürkizm, «panislamizm» damğalan, zindanlar, sür­ yi möhtəşəm Məqam olacaqdır. Sözsüz ki, bu tarixi Məqamı günlər, işdən qovulmalar, vəzifələrini itirmə qorxusu öz işini yaşamağa «böyük bir keçmişi olan və yaşı bilinməyən» görürdü. Son nəticədə “avam, naşı siyasət üzündən saysız- Azərbaycanımızın mənəvi haqqı vardır. Çünki «heç bir yerdə hesabsız maraqlı işlər o zamanlar elmdən kənarda qalmış­ türk adət-ənənələri Azərbaycanda olduğu qədər güclü de­ dır”1. yildir. Azərbaycan nəhəng mədəni və iqtisadi imkanları olan Bütün bunlar əsrlərin dərinliyində itib-qalmış və açıl­ nadir ölkədir. Əcdadların Avropada unudulan mədəniyyəti masına imkan verilməyən Tarixi Həqiqətin sirr olaraq sax­ burada qorunub saxlanmışdır.”1 1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 13 1 Мурад Аджи.Европа, тюрки, Великая степь. Москва, 1998,с. 16 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 5 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 4 Məhəbbət Mirzəliyeva. Türkün müqəddəs Tarixinə işıq salmaq Elmin sabahının _________________________ əsl təminatçıları - XXI əsr gəncliyinin mənəvi borcudur_________________________ AMEA İ. Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III cild, Bakı, 2012 Türkün sirli Tarixinə linqvistik baxış və araşdırmalarla da nüfuz etmək, yol açmaq mümkündür. Ona görə də gənc ləri xüsusi maraq doğurur. Bu monoqrafiyalarda qıpçaq qru­ dilçi-türkoloqları səfərbər etməklə türkoloji tədqiqatların in­ pu türk dillərinin lüğət tərkibi, dialekt və terminoloji leksi- tensiv şəkildə aparılması, məsələlərə yeni baxış bucağından kası öyrənilir, Türkün tarixi yaddaşını siləkələyə biləcək ono- yanaşılması artıq zəruriyyətə çevrilmişdir. mastik faktlar {toponim, antroponim və etnonim şahidlər) aş­ Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə, Əbdüləzəl karlanır, türkün maddi, mənəvi və mədəni aləmini işıqlan­ Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Abdulla Vəliyev, Əlövsət Ab­ dıran məişət leksikası araşdırılır, bu dillərin zənginləşməsinə dullayev, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Afad Qurbanov, xidmət göstərən alınmaların tarixi inkişaf yolu izlənilir, milli Aydın Məmmədov həmçinin bu gün də Azərbaycan elminə ruhun daşıyıcısı olan frazeologiyası bütün əlvanlığı, çalarları fədakarcasına xidmət göstərən Ağamusa Axundov, Tofiq ilə tədqiq olunur. Hacıyev, Kamal Abdulla, Vahid Zahidoğlu, Mehman Musa­ Tədqiqatda əsas məqsəd qıpçaq qrupu türk dillərinin yev kimi dilçilərimizin türk dillərinin öyrənilməsi ilə bağlı leksika və frazeologiyasımn tarixi-müqayisəli fonda araşdı­ tədqiqatları da həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Bu tədqiqatlarda rılması, oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin aşkarlanması olsa da, ənənəviliklə yanaşı yeniliyin də özünü göstərməsi və bu za­ bu zaman qıpçaq qrupu türk dillərinin oğuz qrupu türk dilləri, xüsusilə Azərbaycan dili ilə bağlı maraqlı dil faktlarının mü­ man cəsarəti ilik, tarixə sədaqət və ehtiram nümayiş etdiril­ məsi danılmaz faktdır. qayisəyə cəlb olunması lazım bilinmişdir. Çünki yalnız bu aspektdə aparılan araşdırmalar tarixi-müqayisəli leksikologi- Əlbəttə, dilin bütün səviyyələrində tədqiqatların aparıl­ ya sahəsində yeni söz deməyə, TÜRKün inkişaf tarixinə ması vacibdir. Lakin leksik qatın araşdırılması türk dillərinin müəyyən mənada aydınlıq gətirməyə imkan verə bilər. mənşəyinin, təşəkkül, inkişaf və formalaşma tarixinin öyrə­ Tədqiqata başlamazdan öncə ilk növbədə türk dillərinin nilməsi, onların qohumluq əlaqələrinin (bu əlaqələrin hətta təsnifatı zamanı qıpçaq qrupu türk dillərinin tutduğu yer, görünmədiyi, sezilmədiyi məqamda belə) aşkarlanması, eləcə eləcə də bu qrupa daxil olan dillərin müəyyənləşdirilməsinə