Środowisko Wrocławia

ŚRODOWISKO WROCŁAWIA

INFORMATOR 2014-2016

Praca zbiorowa pod kierownictwem Zbigniewa Lewickiego LEMITOR Ochrona Środowiska Sp. z o.o. we Wrocławiu aktualizowana przez pracowników Wydziału Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego Wrocławia

Spis treści 1. MIASTO – PODSTAWOWE INFORMACJE ...... 4 2. POWIETRZE ...... 5 2.1. Charakterystyka źródeł zanieczyszczeń powietrza ...... 5 2.2. Monitoring i ocena jakości powietrza ...... 6 2.5. Zagrożenia poważnymi awariami ...... 17 3. HAŁAS ...... 20 3.1. Charakterystyka źródeł hałasu ...... 20 3.2. Istotne źródła hałasu we Wrocławiu ...... 21 3.3. Analiza stanu akustycznego ...... 22 3.4. Plany działania dla obszarów zagrożonych hałasem ...... 25 3.5. Poprawa klimatu akustycznego ...... 30 3.5.1. Wdrożenie automatycznego systemu monitoringu hałasu i warunków środowiskowych ...... 30 3.5.2. Działania prowadzące do redukcji hałasu drogowego ...... 32 3.5.3. Działania minimalizujące hałas lotniczy ...... 33 4. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE...... 34 4.1. Charakterystyka źródeł pól elektromagnetycznych ...... 34 4.2. Źródła pól elektromagnetycznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ...... 37 4.3. System monitoringu pól elektromagnetycznych w środowisku ...... 39 4.4. Działania związane z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych ...... 41 5. WODY POWIERZCHNIOWE I PODZIEMNE ...... 41 5.1. Charakterystyka zasobów wodnych oraz źródeł ich zanieczyszczenia ...... 41 5.2. Monitoring i ocena jakości wód ...... 44 6. GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA ...... 48 6.1. Charakterystyka systemu dystrybucji wody ...... 48 6.2. System kanalizacji i oczyszczania ścieków ...... 49 7. GLEBY I GEOLOGIA...... 51 7.1. Geologia ...... 51 7.2. Charakterystyka gleb Wrocławia ...... 52 8. GOSPODARKA ODPADAMI ...... 52 8.1. Charakterystyka sposobu gospodarowania odpadami ...... 52 8.2. Selektywna zbiórka odpadów ...... 59 8.2.1. Wskaźniki odzysku ...... 60 8.3. Sposób zagospodarowania odpadów komunalnych ...... 63 8.4. Gospodarka ściekowa ...... 69 8.4.1. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych ...... 70 8.5. System monitoringu składowisk odpadów ...... 71 8.6. Sposób zagospodarowania odpadów gospodarczych ...... 73 8.7. Działania edukacyjne ...... 87 8.7.1. Podejmowane w zakresie zagospodarowania elektroodpadów ...... 87 8.7.1.1. Projekt edukacyjny „segreguj.wroc.pl”...... 87 8.7.1.2. Wrocławskie Dni Elektrorecyklingu: ...... 87

8.7.2. Działania edukacyjne Wydziału Środowiska i Rolnictwa ...... 89 8.7.2.1. Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia 90 8.7.2.2. Program udostępniania mieszkańcom kompostowników...... 94 8.7.2.3. Program użyczania szkołom pojemników do selektywnego zbierania odpadów komunalnych ...... 96 9. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE ...... 97 9.1. Fauna i flora Wrocławia ...... 97 9.2. Ocena zachodzących zmian fauny i flory oraz obszarów i obiektów chronionych ...... 102 9.3. Potrzeba tworzenia nowych form ochrony przyrody ...... 102 9.4. Program ograniczania uciążliwości związanych z dzikimi zwierzętami na terenie Wrocławia 106 9.5. Utylizacja liści kasztanowców ...... 107 9.6. Obszary i obiekty chronione ...... 108 9.6.1. Park Krajobrazowy „Dolina Bystrzycy” ...... 109 9.6.2. Obszary Natura 2000 ...... 111 9.6.2.1. Las Pilczycki...... 111 9.6.2.2. Grądy w Dolinie Odry ...... 114 9.6.2.3. Grądy Odrzańskie ...... 115 9.6.2.4. Dolina Widawy ...... 115 9.6.2.5. Łęgi nad Bystrzycą ...... 117 9.6.2.6. Kumaki Dobrej ...... 118 9.6.3. Użytki ekologiczne ...... 119 9.6.3.1. Użytek ekologiczny „Łacha Farna” ...... 119 9.6.3.2. Użytek ekologiczny „Dwa zbiorniki wodne wraz z otaczającym obszarem leśnym na terenie Janówka” ...... 119 9.6.3.3. Obszar na terenie Nowej Karczmy we Wrocławiu ...... 119 9.6.4. Pomniki Przyrody ...... 120 9.6.5. Zieleń miejska ...... 123 9.7. Ocena zachodzących zmian fauny i flory oraz obszarów i obiektów chronionych ...... 131 9.8. Potrzeba tworzenia nowych form ochrony przyrody ...... 135

1. MIASTO – PODSTAWOWE INFORMACJE

Położony w południowo-zachodniej Polsce Wrocław zajmuje powierzchnię 293 km2. Długość granic administracyjnych miasta wynosi 106,7 km. Miasto Wrocław położone jest u podnóża Sudetów, na Równinie Wrocławskiej, w samym centrum rozległej Niziny Śląskiej, w rozcinającej ją Pradolinie Wrocławsko-Magdeburskiej.

Na strukturę funkcjonalno-przestrzenną Wrocławia składa się siedem wyodrębnionych skupisk osiedli i innych kompleksów zabudowy, nazwanych zespołami dzielnicowymi. Są to zespoły dzielnicowe: Śródmiejski − obejmujący centralny, intensywnie zabudowany obszar miasta, cztery zespoły koncentrycznie przylegające do niego: Krzycki, Gądowski, Karłowicki i Oławski, oraz dwa zespoły nie przylegające do obszaru centralnego: w zachodniej części miasta Leśnicki i w północno-wschodniej Psiego Pola. Wyodrębnia się tu system terenów zielonych i otwartych, głównie parków i parków leśnych. Obejmuje on: – pasma terenów wzdłuż rzek przepływających przez miasto wraz z przylegającymi do nich kompleksami terenów zielonych, w szczególności wzdłuż rzek: Odry i Oławy, Widawy i Dobrej, Bystrzycy; – promieniście ukształtowane pasma zieleni, w tym: Klin Brochowski, Klin Wojszycki- Tarnogajski, Klin Południowy, Klin Kleciński, Klin Oporowski, Klin Muchoborski, Klin Jerzmanowski, Klin Ratyński, Klin Stabłowicki, Klin Pustecki, Klin Widawski, Klin Zakrzowski, Klin Kłokoczycki, Klin Pawłowicki; – duże kompleksy leśne, w tym lasy: Ratyński, Leśnicki, Mokrzański, Janowski, Rędziński, Lesicki, Pilczycki, Osobowicki, Zakrzowski − obszary o szczególnych wartościach ekologicznych; obszary sportowe i rekreacyjne z przewagą zieleni.

Obszar Wrocławia to 293 km2, z czego użytki rolne zajmują 132 km2, lasy i zadrzewienia – 16,5 km2, wody – 9,6 km2, nieużytki – 3,9 km2, tereny komunikacyjne – 28,48 km2, tereny osiedlowe – 85,08 km2, pozostałe – 17,44 km2.

Przez Wrocław przepływa 5 większych rzek: Odra, Bystrzyca, Oława, Ślęza i Widawa. Miasto poprzecinane jest dopływami rzeki Odry oraz licznymi kanałami, jest miastem 12 wysp oraz (wg danych ZDiUM) 100 mostów i 34 kładek.

Wrocław pod względem infrastruktury transportowej należy do najlepiej rozwiniętych miast w Polsce (wraz z Warszawą i Katowicami). Poza łatwym i szybkim dostępem do europejskiej sieci autostrad, łączność miasta z zagranicą zapewniona jest dzięki bezpośrednim połączeniom lotniczym do kilkudziesięciu miast Europy.

W poprzednich latach struktura sieci drogowej Wrocławia miała kształt promienisty i była silnie zorientowana na centrum miasta. Obecnie, po zrealizowanych inwestycjach (m.in. Autostradowej Obwodnicy Wrocławia), charakter promienisty został zaburzony i w przyszłości podlegać będzie dalszym dynamicznym zmianom (planowana m.in. budowa Wschodniej Obwodnicy Wrocławia).

Całkowita liczba mieszkańców Wrocławia w latach 2010–2012, wg danych GUS, utrzymuje się na tym samym poziomie, przy czym w 2012 r. wynosiła 631 188 (114 kobiet na 100 mężczyzn), w tym 37% stanowi ludność pracującą. Stopa bezrobocia w

4 roku 2012 wynosiła 5,8%, co klasyfikowało Wrocław na czwartej pozycji za miastami: Warszawą (4,4%), Poznaniem (4,2%) oraz Katowicami (5,2%).

Wrocław jest na mapie Europy znanym miejscem wielkich spotkań. W roku 1948 odbył się tutaj Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju, a w 1997 Światowy Kongres Eucharystyczny. W latach 1983 i 1997 miasto było miejscem uroczystości związanych z wizytą Jana Pawła II, a w 1989 i 1995 spotkań wspólnot Taizé. W latach 2001–2007 Wrocław dwukrotnie podjął starania o przyznanie prawa do organizacji wystawy światowej, w 2005 r. gościł Europejski Szczyt Regionów i Miast, w 2006 r. forum gospodarcze Futuralia, a w 2012 r. był jednym z gospodarzy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Miasto jest miejscem wielu dużych kongresów i konferencji. W umysłach wielu ludzi na świecie utrwala się obraz Wrocławia jako miejsca spotkań z dużą liczbą uczestników. W styczniu 2012 r. w Lozannie prezydent International World Games Association ogłosił decyzję o przyznaniu Wrocławiowi organizacji 10 edycji zawodów World Games, które odbędą się w roku 2017.

Rejestry i ewidencje zabytków zlokalizowanych na terenie Wrocławia prowadzone są przez Departament Architektury i Rozwoju Urzędu Miejskiego (dostępne są na stronie internetowej www.bip.um.wroc.pl).

Ostatnie lata były dla Wrocławia niezwykle rozwojowe. Władze miasta przyczyniły się do realizacji wielu działań proekologicznych, wpływających na poprawę warunków życia wrocławian i ich bezpieczeństwa, zapewniły też bogatą ofertę rekreacji i spędzenia czasu wolnego.

Ponadto projekty związane z nowymi technologiami, takie jak np. Wrocławski System Informacji Przestrzennej, którego zakres funkcjonalny był poszerzany, czy inne służące rozwojowi wrocławskiej sieci teleinformatycznej, a także Inteligentny System Transportu przyczyniły się do ułatwienia życia zarówno mieszkańcom miasta, jak i inwestorom. Prowadzona polityka zmierza zatem do zapewnienia Wrocławiowi możliwie wysokiej pozycji w systemie ośrodków miejskich środkowej Europy.

2. POWIETRZE 2.1. Charakterystyka źródeł zanieczyszczeń powietrza Na stan powietrza we Wrocławiu główny wpływ ma tzw. niska emisja pochodząca przede wszystkim z sektora bytowo-komunalnego, obejmującego zarówno indywidualne źródła wytwarzania ciepła i przygotowania ciepłej wody, jak również małe ciepłownie komunalne, a także zanieczyszczenia komunikacyjne pochodzące z transportu oraz sektora przemysłowego.

Energetyka i niskie źródła emisji oraz przemysł w znaczącej części są źródłem emisji zanieczyszczeń ze spalania paliw stałych, ciekłych i gazowych: pyłu, dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOx), tlenku węgla (CO) i dwutlenku węgla (CO2). Pył pochodzi z niepalnych części stałych zawartych w paliwie, a dwutlenek siarki z utlenienia siarki, jaką zawierają paliwa węglowe i oleje opałowe. W emitowanym pyle zawarte są metale ciężkie, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), takie jak benzo(a)piren i sadza. Tlenki azotu i tlenki węgla powstają w wyniku utleniania azotu i węgla zawartego w paliwie w procesie spalania, przy czym pewna część tlenków azotu pochodzi z azotu atmosferycznego w powietrzu podawanym do spalania.

Pojazdy poruszające się po ulicach miasta są źródłem emisji spalin zawierających zanieczyszczenia ze spalania benzyny, oleju napędowego i ciekłego gazu w silnikach takie jak ze spalania paliw w źródłach energetycznych oraz pewne ilości substancji organicznych pochodzących z niepełnego spalania paliw i parowania z układów paliwowych (np. benzen).

Przemysł jest dodatkowo źródłem emisji zanieczyszczeń specyficznych dla danej branży, spośród których jako najważniejsze należy wymienić pył i lotne związki organiczne (LZO) – głównie węglowodory alifatyczne i aromatyczne. Pył powstaje podczas procesów technologicznych, takich jak obróbka mechaniczna czy transport materiałów sypkich. LZO są emitowane głównie w wyniku parowania związków organicznych stosowanych w produkcji. Znaczny wpływ na stan powietrza we Wrocławiu może mieć, także w okresach suchych, wtórna emisja pyłu z dróg i innych powierzchni zanieczyszczonych pyłem, a także z hałd składowanych materiałów czy pól. Emisję wtórną powoduje wiatr, jak również jest ona wynikiem unoszenia pyłu z powierzchni drogi podczas przejazdu pojazdów.

Wskaźnikami jakości powietrza na terenie Wrocławia są: pył zawieszony PM10 i metale w nim zawarte, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu (NO2), tlenek węgla, benzen (LZO) i benzo(a)piren. Stężenia tych substancji charakteryzują stan powietrza w strefach miejskich.

Cechą charakterystyczną niskich źródeł emisji, takich jak lokalne i indywidualne źródła ciepła oraz małe zakłady i warsztaty, jest mała wysokość emitorów, którymi odprowadzane są do atmosfery spaliny i inne zanieczyszczenia. Powoduje to, że zanieczyszczenia rozpraszane są na małej wysokości, a emitowana struga osiąga przy niesprzyjających warunkach meteorologicznych poziom terenu. Wpływ niskich źródeł emisji obrazują stężenia pyłu i dwutlenku azotu w sezonie grzewczym, które są najwyższe na stacjach pomiarowych zlokalizowanych w rejonie dużego zagęszczenia. Podobnie jak niskie źródła emisji znaczny wpływ na jakość powietrza w miastach ma emisja zanieczyszczeń komunikacyjnych. Działa tu podobny mechanizm jak w przypadku źródeł ogrzewania indywidualnego. W ostatnich latach rozbudowano układ drogowy Wrocławia, w wyniku czego część ruchu została wyprowadzona z miasta, co jest korzystne dla środowiska.

2.2. Monitoring i ocena jakości powietrza Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r. monitoring jakości powietrza we Wrocławiu w 2014 r. prowadzony był przez WIOŚ za pomocą 5 stacji pomiarowych. Dodatkowo w 19 punktach miasta prowadzone były pomiary dwutlenku siarki i dwutlenku azotu oraz w 1 punkcie pomiary benzenu wskaźnikową metodą pasywną.

W ocenie uwzględniono następujące substancje: dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu

(NO2), ozon (O3), pył zawieszony PM10, pył zawieszony PM2,5 oraz oznaczane w pyle PM10: ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benzo(a)piren (B(a)P).

Wykaz i zakres pomiarowy stacji monitoringu jakości powietrza we Wrocławiu w 2014 r.

Badania i oceny jakości powietrza realizowane na terenie Wrocławia wykazały:  niski poziom zanieczyszczenia powietrza: dwutlenkiem siarki (do 30% normy), benzenem (20% normy), tlenkiem węgla (do 44% normy), metalami ciężkimi (ołów: 5% normy, arsen: 50% normy, kadm: 15% normy, nikiel 7% normy) - poniżej dopuszczalnych norm,  wysoki poziom zapylenia powietrza – ponadnormatywne wartości stężeń średniodobowych pyłu zawieszonego PM10 (więcej niż 35 dni z przekroczeniem normy dobowej), ze zwiększoną częstością przekroczeń w sezonie grzewczym oraz ponadnormatywne stężenie średnioroczne pyłu zawieszonego PM2,5 (116% normy rocznej w stacji „komunikacyjnej”),  wysoki poziom wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) w powietrzu – przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu (400% normy rocznej),  wysoki poziom dwutlenku azotu rejestrowany przez stację „komunikacyjną” – przekroczenie dopuszczalnego poziomu średniorocznego NO2 (133% normy rocznej w stacji „komunikacyjnej”),  znacznie wyższy poziom zanieczyszczenia powietrza w sezonie grzewczym niż w pozagrzewczym szczególnie w przypadku wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – znaczący wpływ źródeł grzewczych na jakość powietrza,  poprawę jakości powietrza w ostatnim 10-leciu: zmniejszenie średniorocznego poziomu dwutlenku siarki, tlenku węgla, dwutlenku azotu widoczny głównie na stacji „komunikacyjnej” oraz benzo(a)pirenu.

Poziom zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki w latach 2005-2014* - stężenia średnioroczne

*brak normy średniorocznej dla SO2 w odniesieniu do kryterium ochrony zdrowia Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Poziom zanieczyszczenia powietrza tlenkiem węgla w latach 2005-2014 – stężenia średnioroczne

*brak normy średniorocznej dla CO w odniesieniu do kryterium ochrony zdrowia Poziom zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu w latach 2005-2014 – stężenia średnioroczne Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

3 *norma średnioroczna NO2 = 40 µg/m Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Poziom zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10 w latach 2011-2014 –

stacje „tła miejskiego” *norma średnioroczna pyłu PM10 = 40 µg/m3, dopuszczalna ilość dni z przekroczeniami normy dobowej (50µg/m3)=35 dni Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Zmiany stopnia zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM2,5 w latach 2010-

2014 oraz B(a)P w latach 2012-2014 3 3 *norma średnioroczna pyłu PM2,5 = 25 µg/m , norma średnioroczna B(a)P = 1ng/m Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Uzupełnieniem pomiarów jakości powietrza są metody obliczeniowe, na podstawie których możliwe jest oszacowanie obszaru występowania przekroczeń poziomów dopuszczalnych. Obliczenia rozkładu stężeń zanieczyszczeń zostały wykonane dla całego województwa dolnośląskiego na podstawie danych o wielkości emisji zanieczyszczeń do powietrza oraz danych meteorologicznych za 2014 r. Siatka obliczeniowa dla miasta Wrocławia to 500m x 500m. Obliczenia wykonane dla miasta Wrocławia wykazały, że problem ponadnormatywnego zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10 (więcej niż 35 dni ze stężeniem dobowym powyżej 50 µg/m3) dotyczy prawie całej powierzchni Wrocławia, natomiast poziom docelowy benzo(a)pirenu przekroczony jest w całym mieście.

Liczba dni z przekroczeniami normy średniodobowej pyłu PM10 w 2014 r. Norma: 35 dni Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Stężenia średnioroczne benzo(a)pirenu, m. Wrocław, 2014 rok 3 Norma: 1 ng/m Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Przekroczenia średniorocznej dopuszczalnej normy dwutlenku azotu występują w rejonach dróg o znacznym natężeniu ruchu, niskich prędkościach ruchu pojazdów („korki”) oraz o gęstej zabudowie miejskiej (maksymalne wartości w centralnej części miasta). Są to obszary o znacznie mniejszej powierzchni niż w przypadku pyłu zawieszonego – szacuje się, że łącznie na terenie miasta obszary przekroczeń NO2 nie przekraczają 13 km2.

Stężenia średnioroczne dwutlenku azotu, m. Wrocław, 2014 rok Norma: 40 µg/m3 Na podstawie „Informacji o stanie środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2014r.” opracowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w kwietniu 2015r.

Główne przyczyny przekroczeń norm zanieczyszczeń w powietrzu:  emisja z obiektów zaliczanych do sektora komunalno-bytowego: lokalnych kotłowni i palenisk domowych wyposażonych w niskie emitory. Ich eksploatacja jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na wzrost zanieczyszczenia powietrza w sezonie grzewczym, obserwowanym w przypadku większości mierzonych zanieczyszczeń, przede wszystkim: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w tym benzo(a)piren, pyłu PM10 i PM2,5. W miesiącach letnich stężenia większości zanieczyszczeń są znacznie niższe od wartości normatywnych;  emisja związana z ruchem samochodowym, która skutkuje całorocznym wysokim

poziomem dwutlenku azotu (NO2) w powietrzu oraz wpływa na podwyższony poziom pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 w rejonach dróg o dużym natężeniu ruchu.

Ze względu na przekroczenia wartości dopuszczalnych dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego PM10, pyłu zawieszonego PM2.5 oraz wartości docelowej benzo(a)pirenu i ozonu, konieczna jest realizacja na terenie Wrocławia działań naprawczych mających na celu ograniczenie ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń powietrza.

Zakres działań naprawczych został określony w „Programie ochrony powietrza dla województwa dolnośląskiego”, który został przyjęty uchwałą nr XLVI/1544/14 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 25 lutego 2014 r.

2.3. Działania realizowane w ramach Programu Ochrony Powietrza

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska na podstawie prowadzonego monitoringu sporządza coroczne tzw. oceny bieżące i klasyfikacje stref w oparciu o poziomy substancji w powietrzu określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska. Klasyfikacja ta jest podstawą do podjęcia decyzji o potrzebie zaplanowania działań naprawczych w danej strefie – opracowania programów ochrony powietrza. Województwo dolnośląskie podzielone jest na cztery strefy, a Wrocław stanowi odrębną strefę aglomeracji wrocławskiej – kod strefy: PL0201. Coroczne oceny oraz wyniki pomiarów zamieszczane są na stronie internetowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we Wrocławiu, średnie wartości 1- godzinne (ciągłe pomiary automatyczne prowadzone przez WIOŚ) pozyskiwane są w czasie rzeczywistym i prezentowane w trybie on-line.

Podstawowym dokumentem wskazującym na konieczność wykonania Programu Ochrony Powietrza w Mieście Wrocław jest „Ocena poziomów substancji w powietrzu oraz wyniki klasyfikacji stref województwa dolnośląskiego za 2011 rok”, wykonana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu, w której Miasto Wrocław zostało zakwalifikowane do klasy C pod względem ochrony zdrowia mieszkańców. „Program ochrony powietrza dla województwa dolnośląskiego”, przyjęty uchwałą nr XLVI/1544/14 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 25 lutego 2014 r. – opracowany został dla Miasta Wrocław (kod strefy PL0201) w związku z przekroczeniem poziomów dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM10, pyłu zawieszonego PM2,5, dwutlenku azotu oraz poziomów docelowych benzo(a)pirenu i ozonu w powietrzu w 2011 r. Głównym celem sporządzenia i wdrożenia Programu Ochrony Powietrza jest przywrócenie naruszonych standardów jakości powietrza, a przez to poprawa warunków życia mieszkańców, podwyższenie standardów cywilizacyjnych oraz lepsza jakość życia w mieście. Realizacja zadań wynikających z Programu Ochrony Powietrza ma na celu zmniejszenie stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu w danej strefie do poziomów dopuszczalnych lub docelowych i utrzymywania ich na takim poziomie.

Zgodnie z ww. programem w celu redukcji stężeń pyłu zawieszonego PM10, PM2,5 oraz B(a)P należy podjąć w Mieście Wrocław działania skierowane na redukcję emisji pochodzącej przede wszystkim z ogrzewania indywidualnego, jak również komunikacji.

Działania dla redukcji stężeń NO2 powinny być skierowane głównie na obniżenie emisji komunikacyjnej. Są to przede wszystkim działania związane z rozwojem sieci drogowej, szczególnie wewnętrznych i zewnętrznych tras obwodnicowych, które są już częściowo realizowane lub są planowane do realizacji. Skutkiem odpowiedniego rozwoju sieci drogowej Miasta Wrocław ma być zmniejszenie natężenia ruchu na najbardziej zatłoczonych ulicach miasta, przeniesienie ruchu tranzytowego poza miasto, a szczególnie poza jego centrum, a poprzez to obniżenie presji komunikacji na mieszkańców i środowisko. Ze względu na to, iż rozbudowa sieci drogowej jest zadaniem niezwykle skomplikowanym, wymagającym wiedzy, znajomości terenu oraz odpowiedniego planowania nie może być ona wynikiem Programu Ochrony Powietrza. Z tego względu wzięto pod uwagę już realizowane i planowane inwestycje. Dodatkowe

13 działania skierowane na zmniejszenie emisji NO2 i pyłu zawieszonego PM10 z komunikacji powinny być skierowane głównie na zmniejszenie natężenia ruchu na ulicach strefy poprzez coraz większe wykorzystanie komunikacji zbiorowej lub innych alternatywnych sposobów podróżowania przez mieszkańców oraz na czystość ulic. Natomiast działania w zakresie redukcji emisji powierzchniowej polegać powinny przede wszystkim na wymianie ogrzewania węglowego.

Do działań ujętych w Programie Ochrony Powietrza należą: - obniżenie emisji z ogrzewania indywidualnego, w ramach realizacji PONE podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej lub wymiana na ogrzewanie nisko- lub bezemisyjne (gazowe, elektryczne) mieszkań ogrzewanych indywidualnie (głównie piecami węglowymi) w zabudowie wielorodzinnej oraz jednorodzinnej zlokalizowanych w obszarach przekroczeń Miasta Wrocław. - podłączenie do sieci ciepłowniczej, systematyczne podłączanie do sieci ciepłowniczej zakładów przemysłowych, spółek miejskich i budynków użyteczności publicznej (wymiana ogrzewania węglowego) w rejonie gdzie sieć ciepłownicza istnieje. - wzrost efektywności energetycznej miasta, systematyczna wymiana starych, niskosprawnych kotłów, w których spalane jest paliwo stałe (węgiel) na nowoczesne kotły wysokiej sprawności (gazowe, elektryczne, pompy ciepła) lub włączanie budynków do istniejących sieci ciepłowniczych oraz termomodernizacja budynków, w których dokonano wymiany źródła ciepła w celu zwiększenia ich efektywności energetycznej na terenach poza obszarami przekroczeń. - budowa, modernizacja i remonty dróg, budowa, modernizacja i remonty dróg na terenie Miasta Wrocław, w tym szczególnie likwidacja nawierzchni nieutwardzonych, gruntowych. - czyszczenie ulic, czyszczenie ulic na mokro w okresie wiosna-jesień (z częstotliwością najlepiej 1 raz w tygodniu) - kontynuacja wdrażania inteligentnego systemu transportu we Wrocławiu, system ITS będzie narzędziem umożliwiającym służbom miejskim efektywną i skuteczną realizację polityki Gminy Wrocław w zakresie optymalizacji wykorzystania infrastruktury transportowej Wrocławia, dostarczając jednocześnie uczestnikom ruchu maksimum użytecznej informacji o warunkach ruchu i optymalnych sposobach przemieszczania się. System ITS będzie rozległym systemem informatycznym pozyskującym dane z drogowych urządzeń sterujących i pomiarowych oraz pojazdów transportu publicznego we Wrocławiu, przetwarzającym te dane w Centrum Zarządzania Ruchem i Transportem Publicznym i udostępniającym dane użytkownikom dróg, pasażerom transportu publicznego i innym instytucjom. Na podstawie pozyskanych i przetworzonych danych System ITS będzie optymalizował prace sterowników sygnalizacji świetlnej, sterował elektronicznymi tablicami tekstowymi na drogach i na przystankach transportu publicznego oraz wspomagał zarządzanie zdarzeniami w ruchu drogowym i transporcie publicznym. - rozwój i modernizacja transportu publicznego, rozwój i modernizacja systemu transportu publicznego obejmujący:  wprowadzenie wspólnego i atrakcyjnego cenowo biletu na przejazdy aglomeracyjne;  prowadzenie polityki cenowej opłat za przejazdy zachęcające do korzystania z systemu transportu zbiorowego (szczególnie dla przejazdów wielorazowych – bilety miesięczne, semestralne);

 rozwój i zwiększenie udziału ekologicznego transportu publicznego - wprowadzenie niskoemisyjnych paliw i technologii;  modernizację infrastruktury transportu publicznego (system tramwajowy i kolejowy);  budowę nowych i modernizację istniejących węzłów przesiadkowych. - realizacja projektu zintegrowanego systemu transportu szynowego, zakres projektu obejmuje stworzenie zintegrowanego systemu komunikacji szynowej w Mieście Wrocław, którego podstawowymi podsystemami składowymi będzie transport kolejowy tj. nowy system przewozów aglomeracyjnych zwany Wrocławską Koleją Aglomeracyjną i tramwajowy, przewidziany w dwóch standardach: nowego środka komunikacji tj. Tramwaju Plus oraz połączeń o podwyższonym standardzie zwanych liniami średnicowymi. Cechami głównymi systemu będzie bazowanie na transporcie szynowym oraz zapewnienie maksymalnej integracji z innymi systemami transportowymi funkcjonującymi na terenie miasta. - rozbudowa systemu Park & Ride, organizacja systemu bezpiecznych parkingów na obrzeżach miasta łącznie z systemem taniego transportu zbiorowego do centrum (system Park & Ride) - edukacja ekologiczna, akcje edukacyjne mające na celu uświadamianie społeczeństwa w zakresie:  korzyści jakie niesie dla środowiska korzystanie ze zbiorowych systemów komunikacji lub alternatywnych systemów transportu (rower, poruszanie się pieszo),  szkodliwości spalania odpadów w paleniskach domowych,  korzyści płynących z podłączenia do scentralizowanych źródeł ciepła,  termomodernizacji,  promocji nowoczesnych niskoemisyjnych źródeł ciepła, i inne. - monitoring inwestycji budowlanych pod kątem ograniczenia niezorganizowanej emisji pyłu, obniżenie emisji pyłu pochodzącej z inwestycji budowlanych poprzez:  kontrole czystości kół w pojazdach wyjeżdżających z placów budów;  kontrole czystości ulic przy wyjazdach z placów budów;  kontrole zabezpieczeń przeciwko pyleniu i roznoszeniu odpadów (np. styropianu) z terenu inwestycji budowlanych oraz w trakcie przewożenia materiałów sypkich. - zwiększanie udziału zieleni w przestrzeni miasta, zwiększanie udziału zieleni w przestrzeni miasta, szczególnie poprzez:  wprowadzanie nowych obszarów zieleni wzdłuż szlaków komunikacyjnych;  nasadzenia krzewów na istniejących skwerach, zieleńcach. - zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego, stosowanie odpowiednich zapisów, umożliwiających ograniczenie stężeń dwutlenku azotu oraz pyłu zawieszonego PM10, PM2,5 i B(a)P, w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego dotyczących np. układu zabudowy zapewniającego przewietrzanie miasta, wprowadzania zieleni izolacyjnej (szczególnie wzdłuż ciągów komunikacyjnych), zagospodarowania przestrzeni publicznej, reorganizacji układu komunikacyjnego oraz wprowadzeniu stref zamkniętych dla ruchu samochodowego w ścisłym centrum miasta, konieczności budowy ścieżek rowerowych lub ciągów pieszo-rowerowych wzdłuż nowo budowanych dróg. - system prognoz krótkoterminowych stężeń zanieczyszczeń. stworzenie systemu oceny ryzyka przekroczeń poziomów kryterialnych pod kątem Planów Działań Krótkoterminowych.

2.4. Inne działania ograniczające negatywne oddziaływanie zanieczyszczeń na środowisko

W związku z podpisaniem przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zmian do ustawy z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 1232 ze zmianami), na podstawie art. 96 ust. 1 ww. ustawy, Prezydent Wrocławia dnia 21.01.2016r. zwrócił się do Marszałka Województwa Dolnośląskiego o podjęcie przez Sejmik, uchwały określającej wymagania emisyjne wobec instalacji domowych na terenie Aglomeracji Wrocławskiej, w których spalane są paliwa stałe. Wprowadzenie uchwały niezbędne jest ze względu na ochronę zdrowia mieszkańców oraz ograniczenie negatywnego oddziaływania zanieczyszczeń na środowisko, a także ze względu na obowiązek dotrzymania norm określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24.08.2012r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. z 2012r., poz. 1031). Przedmiotowa uchwała, zgodnie z ustawą z dnia 10 września 2015 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2015r., poz. 1593), powinna określać: 1) granice obszaru, na którym wprowadza się ograniczenia lub zakazy, 2) rodzaje podmiotów lub instalacji, dla których wprowadza się ograniczenia lub zakazy, 3) rodzaje lub jakość paliw dopuszczonych do stosowania lub których stosowanie jest zakazane na obszarze, lub parametry techniczne lub rozwiązania techniczne lub parametry emisji instalacji, w których następuje spalanie paliw, dopuszczonych do stosowania na tym obszarze. Uchwała, może także określać: 1) sposób lub cel wykorzystania paliw, który jest objęty ograniczeniami określonymi w uchwale; 2) okres obowiązywania ograniczeń lub zakazów w ciągu roku; 3) obowiązki podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli realizacji uchwały. Opracowanie uchwały uzasadnione jest w szczególności tym, że pomiary jakości powietrza prowadzone na przestrzeni ostatnich lat przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, wskazują na regularne przekraczanie poziomów dopuszczalnych i docelowych pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 oraz benzo(a)pirenu w powietrzu. Z przeprowadzonych analiz wynika, że przekroczenia 24-godzinnego poziomu dopuszczalnego stężenia pyłu zawieszonego PM10 występują głównie w okresie grzewczym, tj. od października do marca. Związane jest to z faktem, że główną przyczyną zanieczyszczenia powietrza jest wówczas emisja z indywidualnych kotłów opalanych paliwami stałymi. Ponadto działania prowadzone przez tut. organ dotyczące likwidacji niskiej emisji t.j. program KAWKA – dopłata 70% (maksymalnie 12 tysięcy zł) do wymiany pieca lub kotła opalanego paliwem stałym na ogrzewanie ekologiczne, realizowane w latach 2014-2018 (całkowity koszt dotacji 40 mln zł), nie są wystarczające do spełnienia standardów jakości powietrza.

Ponadto Prezydent Wrocławia, pełniący funkcję prezesa zarządu Unii Metropolii Polskich, pismem z dnia 03.02.2016r., zwrócił się z prośbą do ministra środowiska o podjęcie inicjatywy ustawodawczej nt. zmian przepisów prawa wpływających na jakość powietrza. Powyższe zmiany dotyczą w szczególności wymagań jakościowych dla paliw stałych dopuszczonych do sprzedaży detalicznej, standardów emisyjnych dla kotłów domowych instalacji grzewczych oraz wprowadzenia narzędzi skutecznej kontroli przestrzegania tych wymogów. Wprowadzeniu tych regulacji powinny towarzyszyć programy osłonowe dla

16 uboższych mieszkańców, dla których koszt instalacji oraz eksploatacji proekologicznych instalacji grzewczych okaże się zbyt duży. Zmiany powinny objąć równocześnie sferę przepisów dotyczących planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz prawa budowlanego w zakresie możliwości określania sposobów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, ze wskazaniem dopuszczalnego sposobu ogrzewania budynków przy eliminacji źródeł grzewczych opalanych paliwem stałym. Niezbędne jest również wprowadzenie stref ograniczonej emisji komunikacyjnej w miastach, z możliwością wjazdu wyłącznie dla pojazdów spełniających podwyższone normy, w tym elektrycznych i hybrydowych.

2.5. Zagrożenia poważnymi awariami

Prawo ochrony środowiska definiuje poważną awarię jako zdarzenie, w szczególności emisję, pożar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi, środowiska albo powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Poważna awaria przemysłowa to z kolei poważna awaria w zakładzie przemysłowym. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (w szczególności tytuł IV tej ustawy) implementuje przepisy Dyrektywy Rady 96/82/WE w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi, tzw. Dyrektywy „SEVESO II” (Dz. Urz. WE L 10 z 14.01.1997), oraz Konwencji w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych (Dz. U. z 2004 r. nr 129, poz. 1352). Ww. akty prawne regulują kwestie zapobiegania poważnym awariom, które mogą być następstwem określonych działań przemysłowych oraz ograniczania ich skutków dla zdrowia ludzi i środowiska. Jedną z głównych procedur systemu przeciwdziałania zagrożeniom poważnymi awariami przemysłowymi stanowi procedura zaliczania, tzn. kwalifikacja obiektów, w których znajdują się (lub mogą powstać w razie awarii) niebezpieczne substancje chemiczne, do jednej z dwóch kategorii: do kategorii dużego (ZDR) oraz kategorii zwiększonego (ZZR) ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. O zaliczeniu poszczególnych obiektów do kategorii ZZR lub ZDR decyduje, zgodnie z przepisami, rodzaj oraz ilość znajdujących się w zakładzie niebezpiecznych substancji określonych w rozporządzeniu Ministra Gospodarki. Procedura kwalifikacji instalacji do kategorii niebezpiecznych ma kluczowe znaczenie w systemie przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Służy ona bowiem ustaleniu głównego podmiotu omawianych regulacji, tzn. obiektu (instalacji/zakładu) niebezpiecznego oraz – w wyniku kwalifikacji instalacji do jednej z dwóch kategorii, tj. ZZR lub ZDR – stanowi podstawę do określenia zakresu zadań i obowiązków zarządu obiektu oraz właściwych władz, a także służb publicznych. Zakresy tych obowiązków i zadań są różne dla obu kategorii obiektów. Przydatnym narzędziem w ustalaniu źródeł poważnych awarii jest rejestr zakładów, których działalność może być przyczyną wystąpienia poważnej awarii. Krajowy rejestr zakładów prowadzony jest przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska przy współpracy z wojewódzkimi inspektorami ochrony środowiska. Obejmuje on także tzw. pozostałe zakłady, których działalność może spowodować poważną awarię, w tym spełniającą kryteria awarii określone rozporządzeniem Ministra Środowiska. Wg stanu na dzień 31.12.2014 r. na terenie m. Wrocławia zlokalizowane były 2 zakłady zaliczone do zakładów dużego ryzyka wystąpienia awarii przemysłowej (ZDR) w rozumieniu art. 248 ustawy Prawo ochrony środowiska oraz 3 zakłady zaliczone do

17 zakładów zwiększonego ryzyka wystąpienia awarii przemysłowej (ZZR) w rozumieniu art. 248 ustawy Prawo ochrony środowiska Zakłady zakwalifikowane jako ZDR: • 3M Wrocław Sp. z o.o. ul. Kowalska 143, 51-424 Wrocław Zakład 3M Wrocław został zaklasyfikowany do ZDR ze względu na znajdujące się na jego terenie i wykorzystywane w prowadzonych procesach technologicznych substancje niebezpieczne dla środowiska, w tym w szczególności kwas akrylowy i izooktan akrylu oraz skrajnie łatwopalne gazy skroplone: propan, butan i eter dimetylowy. • Terminal Paliw Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN S.A., ul. Swojczycka 44, 51-501 Wrocław Głównym przedmiotem działalności jest przyjmowanie paliw, magazynowanie, wprowadzanie dodatków i komponentów do paliw, dystrybucja paliw płynnych. Na terenie Terminala znajdują się niżej następujące produkty: benzyna bazowa 95, benzyna bazowa 98, olej napędowy, bazowy olej napędowy grzewczy, estry wyższych kwasów tłuszczowych, etanol, dodatki uszlachetniające do paliw.

Zakłady zakwalifikowane jako ZZR: • WRATISLAWIA-BIO Sp. z o.o, ul. Monopolowa 4, 51-501 Wrocław, Spółka produkuje glicerynę farmaceutyczna, olej rafinowany oraz estry metylowe wyższych kwasów tłuszczowych. Podstawowe wytwarzane produkty to: estry metylowe kwasów tłuszczowych, estry etylowe kwasów tłuszczowych oraz produkty uboczne: gliceryna techniczna, gliceryna farmaceutyczna I gat., gliceryna farmaceutyczna II gat., kwasy tłuszczowe.

• DeLaval Operations Sp. z o.o, ul. Robotnicza 72,53-608 Wrocław, Na terenie Fabryki są magazynowane i wykorzystywane substancje niebezpieczne (głównie na bazie podchlorynu sodu, a także kwasy: fosforowy, siarkowy, azotowy, wodorotlenek potasu i sodu). • PPG Deco Polska Sp. z o.o. ul. Kwidzyńska 8, 51-415 Wrocław, Zakład został zaliczony do zakładów zwiększonego ryzyka z uwagi na obecność substancji TDI (toluilenodiizocyjanian), a także na szereg substancji o właściwościach toksycznych lub bardzo toksycznych, jak również substancji niebezpiecznych dla środowiska.

W porównaniu ze stanem z roku 2013 liczba zakładów klasyfikowanych jako ZDR zmniejszyła się o 1, z listy usunięto Zespół Elektrociepłowni Wrocławskich Kogeneracja S.A. Elektrociepłownia Wrocław z siedzibą przy ul. Łowieckiej we Wrocławiu. Nie zmieniła się liczba zakładów klasyfikowanych jako ZZR.

Wykaz zakładów o dużym i zwiększonym ryzyku znajduje się na stronie internetowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we Wrocławiu w zakładce poważne awarie: http://www.wroclaw.pios.gov.pl/index.php/powazne- awarie/. Wykaz ten jest aktualizowany z częstotliwością raz na kwartał w razie zaistniałych zmian.

Pojęcie poważnych awarii obejmuje nie tylko awarie w zakładach przemysłowych, lecz także awarie we wszystkich rodzajach transportu substancji niebezpiecznych oraz awarie występujące podczas ich przesyłu rurociągami. Zatem obok zakładów drugim źródłem poważnych awarii jest transport substancji niebezpiecznych. Czynnikiem, który w transporcie utrudnia podejmowanie działań w przypadku wystąpienia poważnej awarii, jest nieprzewidywalność miejsca jej wystąpienia. Źródłami poważnych awarii może być

18 transport kolejowy, drogowy, rurociągowy, wodny. Nadzór nad stanem technicznym i eksploatacją środków transportu kolejowego, drogowego oraz zbiorników dla towarów niebezpiecznych jednostek pływających w żegludze śródlądowej prowadzi Transportowy Dozór Techniczny. Rurociągi znajdują się pod nadzorem organów Urzędu Dozoru Technicznego.

Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska w przypadku wystąpienia poważnej awarii wojewoda poprzez komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej i WIOŚ podejmuje działania niezbędne do usunięcia awarii i jej skutków. O podjętych działaniach informuje marszałka województwa. WIOŚ realizuje zadania w zakresie zapobiegania występowaniu awarii przemysłowych poprzez: kontrolę podmiotów gospodarczych o dużym i zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii, badanie przyczyn wystąpienia awarii oraz sposobów likwidacji skutków awarii, prowadzenie szkoleń i instruktażu. W Inspekcji jest prowadzony stały monitoring zdarzeń mogących powodować poważne awarie. Opracowane na podstawie prowadzonego rejestru zdarzeń mających znamiona poważnych awarii półroczne i roczne raporty o zdarzeniach są regularnie publikowane.

W 2014 r. na terenie m. Wrocławia odnotowano 4 zdarzenia o znamionach poważnej awarii .  Wydobycie ziemi zanieczyszczonej fosforem białym z rzeki Odry pomiędzy mostami Sikorskiego i Dmowskiego we Wrocławiu podczas prac pogłębiających koryto rzeki Odry - 02.07.2014 r.

W rezultacie podjętych działań wydobyto, przetransportowano i przekazano do unieszkodliwiania 1015,210Mg odpadu w postaci wydobytego z dna rz. Odry, urobku zanieczyszczonego fosforem białym.

 Wyciek substancji organicznej o nr ONZ UN 3265 z pojemnika DPPL na terenie firmy Schenker przy ul. Krzemienieckiej we Wrocławiu - w dniu 17.03.2014 r.

Przyczyną awarii było uszkodzenie paleto-pojemnika DPPL z substancją niebezpieczną żrącą, zawierającą alkyltriacetoxysilan. Wyciek nastąpił na teren utwardzony kostką oraz częściowo na trawnik. Zanieczyszczony sorbent, piasek oraz zanieczyszczona ziemia zostały przekazane wyspecjalizowanej firmie gospodarującej odpadami.

Rodzaj zdarzenia został określony przez PSP jako: EKOLOGICZNE (tzn. zdarzenie będące następstwem działalności człowieka lub sił natury zagrażające środowisku - powietrze, woda, gleba) oraz CHEMICZNE (tzn. zdarzenie będące następstwem uwolnienia do otoczenia substancji niebezpiecznych, stwarzających zagrożenie dla życia, mienia lub środowiska).

 Wyciek kleju łatwopalnego Topcoat TT4 w zakładzie 3M Wrocław Sp. z o.o. w dniu 17.01.2014 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu otrzymał w dniu 17.01.2014 r. telefoniczną informację od przedstawiciela zakładu 3M Wrocław Sp. z o.o. oraz od KM PSP we Wrocławiu o wycieku ok. 200 litrów kleju z beczki w magazynie chemicznym - tj. kleju Topcoat TT4). Przyczyną awarii było zsunięcie się niewłaściwie zabezpieczonej beczki z palety w wyniku ruszenia wózkiem elektrycznym z paletą. W wyniku zdarzenia nikt nie ucierpiał, ani nie doszło do zanieczyszczenia środowiska.

 Pożar kleju TT1 w trakcie procesu powlekania w pomieszczeniu głowicy powlekającej w zakładzie 3M Wrocław Sp. z o.o. w dniu 09.10.2014 r. W dniu 09.10.2014 r. przedstawiciel zakładu 3M Wrocław Sp. z o.o. poinformował WIOŚ o wystąpieniu pożaru z udziałem substancji niebezpiecznej - tj. kleju Topcoat TT1 na bazie metyloetyloketonu. Do pożaru doszło w trakcie powlekania w pomieszczeniu głowicy powlekającej SHR w zakładzie IATD. Pożar został ugaszony za pomocą instalacji tryskaczowej przy wykorzystaniu sił i środków zakładu. W wyniku zdarzenia nikt nie ucierpiał, ani nie doszło do zanieczyszczenia środowiska.

UWAGA: Żadne ze zdarzeń opisanych powyżej, które miały miejsce w 2014 r. na terenie m. Wrocławia nie spełniło kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30.12.2002r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

3. HAŁAS 3.1. Charakterystyka źródeł hałasu Niepożądany i dokuczliwy dźwięk emitowany do środowiska, np. przez ruch drogowy, kolejowy, samolotowy, przez działalność człowieka oraz przemysł nazywamy hałasem. Jest to najprostsza definicja hałasu. W przepisach prawach polskiego hałas to dźwięk o częstotliwościach od 16 do 16 000 herców.

Wraz z rosnącym postępem cywilizacyjnym, hałas stał się jednym z najpowszechniejszych i jednocześnie najbardziej niebezpiecznych zanieczyszczeń środowiska. Towarzyszy on człowiekowi niemal w każdej dziedzinie życia, oddziałując na organizm zarówno w porze dnia, jak i nocy. Badania prowadzone przez Światową Organizację Zdrowa (WHO) wykazały szkodliwy wpływ hałasu nie tylko na narząd słuchu, ale również na system nerwowy, powodując m.in. zaburzenia snu i trawienia, zmiany akcji serca, ciśnienia krwi czy też powodując osłabienie koncentracji i zmniejszenie wydajności pracy.

Uciążliwość hałasu postrzegana jest subiektywnie, indywidualnie przez każdego człowieka. Z fizycznego punku widzenia, dźwięki to drgania mechaniczne ośrodka sprężystego (gazu, cieczy lub ośrodka stałego), wywołujące zmianę ciśnienia i w efekcie tworzące falę akustyczną. Ucho ludzkie odbiera dźwięki charakteryzujące się szerokim zakresem zmian ciśnienia akustycznego, z tego względu stosowana jest logarytmiczna skala oceny, wyrażana w decybelach [dB].

Komisja Europejska, w listopadzie 1996 r., opublikowała Zieloną Księgę o przyszłej polityce w sprawie hałasu, w której dokonała podsumowania istniejącej sytuacji oraz wytyczyła kierunki przyszłych działań w zakresie ochrony środowiska przed hałasem w państwach członkowskich UE. Główny cel przyszłej polityki hałasowej określono słowami: „Żadna osoba nie powinna być narażona na hałas o poziomie powodującym pogorszenie stanu zdrowia oraz jakości życia”. Jego realizacja miała odbywać się poprzez eliminację ekspozycji ludzi na hałas o poziomie powyżej 65 dB oraz zmniejszenie liczby ludności żyjącej w tzw. szarych strefach, gdzie poziomy hałasu zawierają się w granicach 55–65 dB. Górna granica 55 dB określona została mianem „dobrego klimatu akustycznego”,

20 który sprzyja wypoczynkowi i doznaniom estetycznym. Sformułowane w „Zielonej Księdze” wnioski i zalecenia były punktem wyjściowym do opracowania nowego ramowego dokumentu, odnoszącego się do oszacowania zagrożenia środowiska hałasem, Dyrektywy 2002/49/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej. Jednym z najistotniejszych uregulowań zarówno Dyrektywy, jak i w jej następstwie krajowych aktów prawnych było wprowadzenie obowiązku sporządzaniai map akustycznych, a następnie opracowywania na ich podstawie programów ochrony środowiska przed hałasem.

3.2. Istotne źródła hałasu we Wrocławiu Dominującymi źródłami emisji hałasu kształtującymi klimat akustyczny na terenie Wrocławia jest transportem (sieć drogowa, tramwajowa, kolejowa i transport lotniczy), a także w mniejszym stopniu działalność usługowo-przemysłową.

Struktura sieci drogowej Wrocławia w poprzednich latach miała charakter promienisty i była silnie zorientowana do centrum miasta. Po realizacji w ostatnich latach inwestycji drogowych, głównie Autostradowej Obwodnicy Wrocławia oraz znacznej części obwodnicy śródmiejskiej, kształt promienisty został zaburzony i w najbliższej przyszłości podlegać będzie on dalszym dynamicznym zmianom, m.in. z uwagi na trwającą aktualnie budowę Wschodniej Obwodnicy Wrocławia oraz obwodnicy Lesnicy. Przez Wrocław przebiegają trzy drogi o znaczeniu krajowym:  droga krajowa nr 5: al. Karkonoska, ul. powstańców Śląskich, al. Gen. Józefa Hallera, ul. Klecińska, Estakada Gądowianka, ul. Na Ostatnim Groszu, ul. Milenijna, ul. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, ul. Żmigrodzka i ul. Sułowska,  droga krajowa nr 94: ul. Opolska, ul. Krakowska, al. Armii Krajowej, al. Wiśniowa, al. Gen. Józefa Hallera, ul. Klecińska, Estakada Gądowianka, ul. Na Ostatnim Groszu, ul. Lotnicza, ul. Kosmonautów, ul. Średzka,  droga krajowa nr 98: ul. Wyścigowa, ul. Ślężna, ul. Dyrekcyjna, ul. Pułaskiego, pl. Spłeczny, pl. Grunwaldzki, al. Jana Kochanowskiego, al. Aleksandra Brucknera, ul. Bolesława Krzywoustego, al. Jana III Sobieskiego. W Bielanach Wrocławskich, bezpośrednio przy granicy miasta, znajduje się węzeł autostrady oraz dróg krajowych nr 5 i 35. Większość ruchu tranzytowego z dróg nr 5 i 98 obecnie została przejęta przez Autostradową Obwodnicę Wrocławia A8, omijającą centrum miasta od strony zachodniej i północnej. Odcinek autostradowy A8 prowadzi ruch od węzła Wrocław-Południe przez węzły Wrocław-Zachód, Wrocław-Lotnisko, Wrocław-Stadion oraz węzeł Wrocław-Północ, gdzie przecina planowaną drogę ekspresową S5 w kierunku Poznania. Trasa kończy swój bieg na węźle Wrocław Psie Pole z drogą ekspresową S8, stanowiącą kontynuację autostrady A8 w kierunku Łodzi, Warszawy i Białegostoku.

Łączna długość dróg krajowych zlokalizowanych na terenie Wrocławia wynosi 56,41 km, dróg wojewódzkich 70,51 km, dróg powiatowych 48,14 km, natomiast dróg gminnych zaś 888,05 km. Całkowita długość obwodnicy zachodniej Wrocławia (Tyniec Mały – Wrocław Psie Pole) wraz z fragmentem oznaczonym jako droga ekspresowa oraz łącznicami do istniejących dróg krajowych wynosi 35,4 km. Miejski transport zbiorowy we Wrocławiu korzysta z 86 linii autobusowych, w tym 13 linii nocnych oraz z 22 linii tramwajowych dziennych (źródło: Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta we Wrocławiu, 2015 r.). Obecnie trwa realizacja projektu, budowy trasy autobusowo-tramwajowej, łączacej osiedle Nowy Dwór, w rejonie ul. Rogowskiej, z pl. Orląt Lwowskich. Obecnie we Wrocławiu eksploatowanych jest pięć typów tramwajów: Konstal 105Na, Protram 204 WrAs, Protram 205 WrAs, Skoda 16T oraz Skoda 19T, które stacjonują w 4

21 zajezdniach tramwajowych. W ostatnich latach spośród zrealizowanych nowych inwestycji z zakresu komunikacji tramwajowej wyróżnić można: budowę linii tramwajowej wzdłuż ul. Pilczyckiej oraz budowę linii tramwajowej wzdłuż ul. Świeradowskiej, obsługującej osiedle Gaj. Natężenie ruchu tramwajów na najbardziej ruchliwych liniach dochodzi nawet do 70 przejazdów w porze dnia.

Wrocławski Węzeł Kolejowy na terenie miasta łączy dziesięć szlaków kolejowych o zróżnicowanym znaczeniu. Czynnych jest dziewięć linii normalnotorowych, przy czym osiem obsługuje ruch pasażerski. Łączna długość czynnych linii oraz łącznic kolejowych wynosi ok. 178 km. Obecnie Wrocław, tuż po Warszawie, posiada największą liczbę 26 stacji, w tym 19 funkcjonujących.

Wrocław posiada międzynarodowe lotnisko – Port Lotniczy im. Mikołaja Kopernika zarządzany przez spółkę Port Lotniczy Wrocław S.A. Lotnisko znajduje się w południowo- zachodniej części Wrocławia, w odległości około 10 km od centrum miasta, w obrębie Strachowic, w pobliżu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia, którą można się dostać na lotnisko szybko, zarówno od strony Warszawy z drogi S8, od Poznania z drogi krajowej nr 5, jak i od południa z drogi krajowej nr 8 oraz z autostrady A4. Lotnisko wrocławskie jest ważnym węzłem komunikacyjnym ruchu lotniczego na terenie kraju i największym tego typu obiektem w południowo-zachodnim rejonie Polski. Na podstawie wielkości ruchu pasażerskiego zostało zakwalifikowane do grupy portów regionalnych. Część terenu lotniska znajduje się w granicach Gminy Wrocław, część w granicach gminy Kąty Wrocławskie.

Ponadto na terenie Wrocławia zlokalizowanych jest szereg zakładów przemysłowych, przy czym ich oddziaływanie akustyczne ma z reguły bardzo ograniczony zasięg i w większości przypadków nie stanowi zagrożenia dla klimatu akustycznego otoczeniaWiększość zakładów przemysłowych Wrocławia skoncentrowana jest w dzielnicach Fabryczna oraz Psie Pole, najsłabszy udział przemysłu występuje w południowej części dzielnicy Krzyki. Struktura przemysłu Wrocławskiego Okręgu Przemysłowego jest dosyć zróżnicowana, przy czym zauważalna jest przewaga przemysłu maszynowo-metalowego, środków transportu, spożywczego, elektrotechnicznego oraz chemicznego. Ponadto we Wrocławiu poza dużymi zakładami produkcyjnymi, stanowiącymi największe źródła hałasu przemysłowego istnieje szereg obiektów handlowych wraz z obsługującymi je parkingami (centra handlowe, galerie, hipermarkety), obiektów usługowych oraz biur, w przypadku których podstawowe źródła emisji hałasu stanowią przede wszystkim urządzenia klimatyzacyjno-wentylacyjne.

3.3. Analiza stanu akustycznego Źródłem informacji o stanie akustycznym środowiska we Wrocławiu jest Mapa akustyczna Wrocławia sporządzona w 2013 r i udostępniona na stronie internetowej http://geoportal.wroclaw.pl/www/mapa-akustyczna.shtml. Mapa akustyczna Wrocławia przedstawia zanieczyszczenie środowiska hałasem pochodzącym z głównych jego źródeł tj. ze środków komunikacji drogowej, szynowej (kolejowej i tramwajowej), lotniczej oraz z terenów przemysłowych, zarówno dla pory dnia, jak i nocy. Na mapie w postaci cyfrowej, interaktywnej możemy znaleźć informacje o interesującym nas terenie, dotyczące poziomów hałasu emitowanego przez poszczególne źródła (ruch drogowy, tramwajowy, kolejowy lotniczy i przemysłowy) dla pory dzienno-wieczorno-nocnej (wskaźnik LDWN) oraz nocnej (wskaźnik LN). Z mapy

22 wrażliwości dowiemy się czy na danym terenie obowiązują dopuszczlne poziomy hałasu i jakie są ich wartości. Wielkość przekroczonego dopuszczalnego poziomu hałasu lub jego brak odczytamy na mapie przekroczeń. Z mapy imisyjnej dowiemy się czy hałas pochodzący od wymienionych wyżej źródeł obejmuje swym zasięgiem badany obszar oraz odczytamy jaki jest jego poziom, w skali od 55 do 75 dB dla wskaźnika LDWN oraz w skali od 50 do 75 dB. W 2017 r. zostanie opracowana/zaktualizowana Mapa akustyczna Wrocławia. Obowiązek sprządzania mapy akustycznej nie rzadziej niż co 5 lat wynika z przepisów Dyrektywy i ustawy Prawo ochrony środowiska.  Hałas drogowy

Analizy przeprowadzone na etapie Mapy akustycznej Wrocławia wykazały, że hałas drogowy stanowi dominujące źródło na terenie miasta zarówno pod względem wielkości narażenia, jak i zasięgu oddziaływania. Stan warunków akustycznych na terenie miasta sklasyfikowano w zależności od wielkości stwierdzonych przekroczeń wartości normatywnych hałasu i określono odpowiednio mianem: „niedobrych” – dla obszarów, na których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartości poziomu dźwięku w wysokości do 10 dB, „złych” – dla przekroczeń w zakresie 10–20 dB oraz „bardzo złych” – w przypadku przekroczeń powyżej 20 dB.

Zgodnie z oceną przedstawioną w opracowaniu Mapy akustycznej powierzchnia obszarów w granicach Wrocławia zagrożonych długookresowym hałasem drogowym (LDWN), na których stan środowiska określa się jako „niedobry”, stanowi 4,558 km2, natomiast obszarów, których stan określany jest jako „zły” i „bardzo zły”, zaledwie 0,126 km2. W strefie o „niedobrych” i „złych” warunkach akustycznych znajduje się ok. 7,2 tys. lokali mieszkalnych, zamieszkanych przez ok. 19 tys. osób. W wyniku przeprowadzonych analiz nie stwierdzono mieszkańców w strefie, dla której warunki akustyczne określono mianem „bardzo złych”.

Powierzchnia obszarów najbardziej zagrożonych hałasem drogowym w porze nocnej (LN), na których stan środowiska określany jest jako „niedobry”, wynosi 3,207 km2, a terenów, na których stan środowiska określany jest jako „zły”, wynosi jedynie 0,066 km2. Na obszarze o „niedobrych i „złych” warunkach akustycznych znajduje się ok. 4 tys. lokali mieszkalnych, które zamieszkuje ok. 10,5 tys. ludzi. W wyniku przeprowadzonych analiz nie stwierdzono mieszkańców w strefie, dla której warunki akustyczne określono mianem „bardzo złych”.

Należy zaznaczyć, że największa liczba osób narażona jest na najniższe przedziały przekroczeń (do 10 dB), dla których warunki akustyczne środowiska określane są mianem „niedobrych”. Przeprowadzone obliczenia statystyczne wykazały, że w „niedobrych” warunkach akustycznych zamieszkuje ok. 99,5% całkowitej liczby ludności zagrożonej ponadnormatywnym hałasem.

 Hałas kolejowy Przeprowadzone analizy wykazały, że hałas kolejowy stanowi drugorzędne źródło hałasu, które generuje przekroczenia w dużo mniejszym stopniu (w stosunku do hałasu drogowego), a jego zakres oddziaływania ogranicza się do bezpośredniego otoczenia.

W przypadku hałasu pochodzenia kolejowego długookresowego (LDWN) „niedobre”, „złe” i „bardzo złe” warunki występują na powierzchni 2,457 km2. W obszarach określonych

23 jako „niedobre” i „złe” znajduje się 300 lokali mieszkalnych, zamieszkanych łącznie przez niemal 830 osób. Powierzchnia obszarów najbardziej zagrożonych hałasem kolejowym w porze nocnej (LN), na których stan środowiska określany jest jako „niedobry”, „zły” i „bardzo zły”, wynosi 2,765 km2. W obszarach o „niedobrych” i „złych” warunkach akustycznych znajduje się niemal 700 lokali i zamieszkuje je ok. 1,8 tys. osób. W przypadku hałasu kolejowego określanego zarówno wskaźnikiem LDWN, jak i LN nie stwierdzono mieszkańców zamieszkałych na terenach, dla których warunki akustyczne określane są jako „bardzo złe”.

 Hałas tramwajowy Hałas tramwajowy podobnie jak hałas kolejowy stanowi drugorzędne źródło hałasu, które generuje dużo niższe przekroczenia w porównaniu z hałasem drogowym, a zakres jego oddziaływania ogranicza się do bezpośredniego otoczenia. Powierzchnia obszarów w granicach Wrocławia zagrożonych długookresowym hałasem tramwajowym (LDWN), na których stan środowiska określa się jako „niedobry”, stanowi 0,337 km2. Na terenach tych zlokalizowanych jest ok. 1250 lokali mieszkalnych, zamieszkiwanych przez ok. 3150 osób. Powierzchnia obszarów najbardziej zagrożonych hałasem tramwajowym w porze nocnej (LN), na których stan środowiska określany jest jako „niedobry”, wynosi 0,221 km2. Na obszarach tych znajduje się ok. 700 lokali mieszkalnych, zamieszkiwanych łącznie przez ok. 1800 osób. W przypadku hałasu tramwajowego, zarówno dla wskaźnika LDWN, jak i LN nie zostały zidentyfikowane obszary, dla których przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu są większe niż 10 dB. Oznacza to, że brak jest terenów narażonych na hałas tramwajowy, na których stan warunków akustycznych określa się mianem „złych” i „bardzo złych”.

 Hałas lotniczy Dla terenu Portu Lotniczego rozporządzeniem nr 3693 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 17 listopada 2006 r. ustanowiono obszar ograniczonego użytkowania. Przeprowadzone analizy pomiarowo-obliczeniowe nie wykazały przekroczeń dopuszczalnych norm dla hałasu lotniczego poza jego granicami. W obszarze ograniczonego użytkowania nie mają zastosowania dopuszczalne poziomy hałasu lotniczego ustalone rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. z 2014 r., poz. 112).

 Hałas przemysłowy Powierzchnia obszarów w granicach Wrocławia zagrożonych długookresowym hałasem przemysłowym (LDWN), na których stan środowiska określa się jako „niedobry” i „zły”, stanowi 0,054 km2. Na terenach tych zlokalizowanych jest ok. 60 lokali mieszkalnych, zamieszkiwanych przez ok. 200 osób. Powierzchnia obszarów najbardziej zagrożonych hałasem przemysłowym w porze nocnej (LN), na których stan środowiska określany jest jako „niedobry” i „zły”, wynosi 0,174 km2. Na obszarach tych znajduje się ok. 200 lokali mieszkalnych, zamieszkiwanych łącznie przez ok. 570 osób.

W przypadku hałasu przemysłowego zarówno dla wskaźnika LDWN, jak i LN nie występują obszary, dla których przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu są większe niż 20 dB. Oznacza to, że brak jest terenów narażonych na hałas przemysłowy, na których stan warunków akustycznych określa się mianem „bardzo złych”.

Zmiany klimatu akustycznego Wrocławia na przestrzeni ostatnich lat

Opracowane w 2008 oraz 2013 r. mapy akustyczne dla miasta Wrocławia pozwoliły na określenie zmian warunków akustycznych, jakie zaszły na terenie miasta na przestrzeni ostatnich lat. Porównując zestawienia liczby ludności narażonej na długookresowy hałas LDWN>55 dB, stwierdzono, że w najnowszej edycji Mapy akustycznej uzyskano wzrost liczby ludności o 2,6 punktu procentowego (ok. 31 tys. mieszkańców). Należy jednocześnie zaznaczyć, że wzrost liczby osób narażonych na hałas drogowy oceniany wskaźnikiem LDWN zaobserwowano dla przedziałów 55–60 dB i 60–65 dB. W przypadku najwyższych poziomów hałasu (>65 dB) nastąpiło zmniejszenie liczby ludności narażonej. Wzrost liczby ludności narażonej na hałas związany jest z uwzględnieniem w najnowszej mapie nowych źródeł mających bardzo istotny wpływ na obraz klimatu akustycznego miasta. Uwagę należy tutaj zwrócić głównie na oddziaływanie Autostradowej Obwodnicy Wrocławia, dodatkowego odcinka obwodnicy śródmiejskiej, jak również znaczącego wzrostu ruchu na ciągu ulic: Średzkiej i Kosmonautów po oddaniu do użytkowania Autostradowej Obwodnicy Wrocławia. Należy również dodać, że w latach 2008–2012 zanotowano wzrost liczby zarejestrowanych pojazdów na terenie miasta Wrocławia. Według stanu na dzień 31 grudnia 2008 r. we Wrocławiu zarejestrowanych było ok. 385 tys. pojazdów. W roku 2012 liczba ta kształtowała się na poziomie ok. 438 tysięcy. W ciągu 4 lat liczba zarejestrowanych pojazdów na terenie miasta wzrosła o ok. 15%. Ponadto zwrócono uwagę, że spadek poziomu hałasu na terenie miasta związany z wyprowadzeniem tranzytu przez AOW w pewien sposób został zrównoważony poprzez znaczne zwiększenie przepustowości głównych ciągów komunikacyjnych miasta w odniesieniu do stanu uwzględnionego w poprzedniej edycji mapy. Chodzi w tym przypadku głównie o przebudowy m.in. pl. Grunwaldzkiego, pl. Józefa Bema, mostów Warszawskich, ul. Ślężnej, ul. Lotniczej czy Alei Generała Józefa Hallera. Sytuację tę potwierdziły obliczenia uzyskane dla wskaźnika LN. W przypadku pory nocnej, gdzie decydującą rolę w kształtowaniu klimatu akustycznego na terenie miasta odgrywa ruch ciężki, uzyskane wyniki pokazały zmniejszenie liczby ludności narażonej na poziom hałasu w odniesieniu do stanu z poprzedniej edycji mapy akustycznej o 6,7 punktu procentowego (ok. 29 tys. mieszkańców).

3.4. Plany działania dla obszarów zagrożonych hałasem W ramach sporządzanej Mapy akustycznej Wrocławia zidentyfikowano obszary miasta o przekroczonych wartościach dopuszczalnego poziomu hałasu. Dotyczą one głównie terenów chronionych pod względem akustycznym (przede wszystkim terenów zabudowy mieszkaniowej), zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie największych arterii drogowych oraz najbardziej uczęszczanych linii tramwajowych i kolejowych. Zaktualizowany „Program ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” został przyjęty uchwałą nr L/1252/13 Rady Miejskiej Wrocławia i opublikowany w Dzienniku Urzędowym Województwa Dolnośląskiego z dnia 13 grudnia 2013 r., poz. 6450. Treśc Programu jest dostępny na stronie internetowej http://bip.um.wroc.pl/artykul/305/5344/program-ochrony-srodowiska-przed-halasem- dla-miasta-wroclawia . Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska będzie on w dalszym ciągu aktualizowany co najmniej raz na pięć lat. W 2018 r. nastąpi aktualizacja Programu w opraciu o sporządzoną w 2017 r.Mapę akustuczną Wrocławia

„Program ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” jest dokumentem strategicznym określającym zakres działań naprawczych zmierzających do minimalizacji

25 ponadnormatywnego oddziaływania akustycznego na środowisko, opublikowanym w Dzienniku Urzędowym Województwa Dolnośląskiego z dnia 13 grudnia 2013 r., poz. 6450.

W rozumieniu ustawy Prawo ochrony środowiska głównym celem „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” jest dostosowanie poziomu hałasu do dopuszczalnego dla terenów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny. Ze względu na wielkość zagrożonego obszaru i liczbę źródeł hałasu, występowanie ograniczeń w zastosowaniu wystarczająco skutecznych środków redukcji hałasu oraz koszty stosowanych rozwiązań przeciwhałasowych konieczne stało się ustalenie celów operacyjnych ściśle związanych z wielkością narażenia na hałas, zapewnieniem możliwości finansowania oraz orientacyjnym terminem realizacji działania. W aktualizacji „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” zaprezentowano zatem działania naprawcze dla celów krótko- i średniookresowych oraz wskazano możliwe sposoby i kierunki działań zalecane do wykorzystania w ramach strategii długookresowej. Wszystkie wyszczególnione zadania mają na celu realizację założonego celu strategicznego programu.

Cele aktualizowanego „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia”

Celem strategicznym programu jest obniżenie poziomu hałasu w środowisku do wartości dopuszczalnych, przy wykorzystaniu obydwu wskaźników długookresowej oceny hałasu – LDWN oraz LN. Powyższy cel każdorazowo odnoszono do tego wskaźnika, dla którego na etapie Mapy akustycznej wykazano większe przekroczenie wartości dopuszczalnej hałasu. Realizacja założonego celu strategicznego odbywać się będzie poprzez wykonanie zadań krótkookresowych do roku 2018, średniookresowych do roku 2023 oraz prowadzenie równolegle działań długookresowych, których zakończenie, ze względu na ich globalny charakter, planowane jest po roku 2023. W przypadku propozycji poszczególnych działań naprawczych wzięto pod uwagę możliwość ich finansowania wynikającą z „Wieloletniego planu inwestycyjnego Wrocławia na lata 2013–2017”. Cele krótkookresowe „Programu ochrony środowiska przed hałasem...” zostały zatem ściśle skorelowane z zapisami WPI oraz planami miasta w zakresie rozwoju układu komunikacyjnego. Uwzględniając zapisy WPI, dopuszczono również możliwość realizacji poszczególnych celów w dalszym horyzoncie czasowym, przy czym działania średnio- oraz długookresowe powinny podlegać weryfikacji podczas następnej edycji „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia”.

Zaplanowane zadania krótkookresowe z terminem realizacji do roku 2018 to:  budowa obwodnicy osiedla Leśnica w zachodniej części Wrocławia, odciążającej ruchliwy szlak wzdłuż drogi krajowej nr 94 (ul. Średzka, ul. Kosmonautów);  budowa Wschodniej Obwodnicy Wrocławia (Bielany – Łany – Długołęka), mającej za zadanie przeniesienie części ruchu ze szlaku komunikacyjnego wiodącego obecnie przez most Grunwaldzki;  budowa trasy S5 na odcinku węzeł Korzeńsko – węzeł Widawa, odciążającej szlak komunikacyjny wiodący obecnie wzdłuż ul. Sułowskiej;  poprawa stanu technicznego nawierzchni drogowych poprzez wymianę górnej warstwy połączona z wprowadzeniem ograniczeń prędkości ruchu;

 poprawa stanu technicznego torowisk kolejowych i tramwajowych poprzez wykonywanie cyklicznego szlifowania szyn oraz korekcji geometrii kół.

Zadania średniookresowe zaproponowane do realizacji do roku 2023 to:  dokończenie budowy Wschodniej Obwodnicy Wrocławia;  wymiana nawierzchni na odcinkach z kostką brukową na asfalt z domieszką gumy;  wprowadzenie automatycznej kontroli prędkości w postaci fotoradarów na odcinkach, na których rejestruje się łamanie przepisów drogowych;  wprowadzenie systemów sterowania sygnalizacją świetlną celem uspokojenia ruchu;  modernizacje torowisk kolejowych i tramwajowych, w tym stosowanie szczególnych konstrukcji przeciwhałasowych.

W perspektywie długoterminowej, której zakończenie przewidziane jest po roku 2023, zwrócono uwagę na działania o charakterze globalnym, których efekty w zakresie poprawy klimatu akustycznego uwidaczniają się z reguły po kilku lub nawet kilkunastu latach, a należą do nich:  rozwinięcie koncepcji automatycznego systemu monitoringu hałasu i warunków środowiskowych na odcinkach newralgicznych pod względem uciążliwości akustycznej;  promowanie transportu zbiorowego jako alternatywy dla komunikacji indywidualnej;  uruchomienie systemu parkingów P&R (Parkuj i Jedź) w ramach rozwoju węzłów przesiadkowych na terenie Wrocławia;  promowanie pojazdów elektrycznych, stanowiących kompromis pomiędzy komfortem poruszania się po mieście a ograniczeniem hałasu;  promowanie transportu rowerowego poprzez rozbudowę systemu ścieżek rowerowych;  sukcesywna wymiana taboru tramwajowego i kolejowego.

Koncepcja działań zabezpieczających środowisko przed hałasem

Koncepcja działań zabezpieczających opracowana na etapie „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” realizuje cel strategiczny w zakresie ochrony środowiska przed hałasem, określony w ustawie Prawo ochrony środowiska jako utrzymanie poziomu hałasu poniżej lub na poziomie wartości dopuszczalnych, a tam, gdzie normy nie są dotrzymane, dążenie do zmniejszenia hałasu co najmniej do dopuszczalnego. W programie skupiono się na szczegółowych przedsięwzięciach naprawczych w zakresie ograniczenia emisji akustycznej podstawowych źródeł hałasu, tj. komunikacji samochodowo-szynowej (tramwajowej i kolejowej), a także rozważono działania globalne prowadzące do poprawy klimatu akustycznego w skali całego miasta.

W przypadku najbardziej newralgicznych odcinków dróg miejskich zwrócono uwagę na poprawę stanu technicznego nawierzchni oraz wymianę nawierzchni jezdni w ramach planowanych prac remontowych, w szczególności na odcinkach, na których występuje kostka brukowa. Zalecono w takich przypadkach stosowanie mieszanek asfaltowych z domieszką gumy, stanowiących alternatywę do cichych nawierzchni porowatych. Charakteryzują się one dobrą skutecznością przeciwhałasową (rzędu kilku decybeli) przy niższych kosztach produkcji i utrzymania oraz dodatkowych zaletach związanych z poprawą bezpieczeństwa ruchu, wynikającą z lepszej przyczepności kół samochodu, a

27 także większej trwałości i odporności na spękania i koleiny. W wielu przypadkach poprawa stanu jakości nawierzchni winna być powiązana z wprowadzeniem oraz egzekwowaniem ograniczeń prędkości ruchu pojazdów, np. poprzez zastosowanie urządzeń automatycznej kontroli prędkości ruchu (fotoradarów). Zmniejszenie średniej prędkości ruchu pojazdów pozwala na uzyskanie redukcji poziomu hałasu na poziomie pojedynczych decybeli (z reguły w granicach od 1 do 3 dB w zależności od klasy pojazdów).

W przypadku hałasu szynowego (tramwajowego i kolejowego) działania naprawcze skupiają się na redukcji poziomu emisji tzw. hałasu toczenia, generowanego poprzez oddziaływanie kół z szynami. Poziom hałasu toczenia zależy od prędkości ruchu (wzrost poziomu hałasu wraz ze wzrostem prędkości ruchu) oraz od nierówności występujących na powierzchni kół i szyn. Nierówności te są powodem drgań tarczy koła, stanowiących jedno z głównych źródeł emisji hałasu oraz drgań samej szyny. W tym celu stosowane są działania polegające na poprawie stanu technicznego torowiska poprzez wykonywanie cyklicznego szlifowania szyn i korekcji geometrii kół z wykorzystywaniem specjalistycznego sprzętu. Badania prowadzone po działaniach reprofilacji główki szyny, zapewniających lepsze przyleganie obręczy koła do główki szyny, wykazują redukcję poziomu hałasu w granicach od 3 do 4 dB. Podobnie jak w przypadku hałasu drogowego, uciążliwość akustyczną komunikacji szynowej można ograniczyć również poprzez zmniejszenie prędkości ruchu, co powinno być jednak stosowane wyłącznie dla lokalizacji, gdzie pomimo poprawy stanu technicznego torowiska w dalszym ciągu występują przekroczenia dopuszczalnych norm hałasu. Zmniejszanie prędkości przejazdowej taboru nie służy bowiem podnoszeniu atrakcyjności komunikacji szynowej, co sprzeczne jest z polityką promowania alternatywnych źródeł transportu zbiorowego, a tym samym ograniczeniu ruchu samochodowego.

Na wielkość hałasu toczenia mają również wpływ:  rodzaj podparcia szyn,  rodzaj podbudowy,  sposób łączenia szyn (stykowy, bezstykowy).

W przypadku połączeń stykowych, ze względu na położenie końcówek szyn na różnych wysokościach, generowany jest tzw. hałas uderzeniowy, którego poziom rośnie wraz ze wzrostem prędkości ruchu. W celu jego redukcji stosuje się zazwyczaj połączenia bezstykowe poprzez spawanie lub zgrzewanie końcówek szyn. Do pozostałych źródeł hałasu szynowego zalicza się również hałas powstający podczas ruchu pojazdu szynowego po krzywoliniowym odcinku toru. W celu jego eliminacji należy stosować większe krzywizny torów lub smarownice do smarowania szyn i kół wagonów. Redukcja hałasu szynowego po modernizacji torowiska zależy od prędkości ruchu, ale zwykle nie jest większa niż 5 dB.

Po wykorzystaniu dostępnych metod walki z hałasem u źródła możliwymi do zastosowania pozostają działania mające na celu redukcję hałasu na drodze jego propagacji do środowiska. W wielu miejscach przy bardzo dużym przekroczeniu dopuszczalnego poziomu hałasu jedyny efektywny sposób obniżenia poziomu hałasu stanowią ekrany akustyczne. Zastosowanie ekranów akustycznych pozwala na obniżenie poziomu hałasu (w zależności od parametrów geometrycznych ekranu, odległości od źródła hałasu oraz lokalizacji punktu obserwacji) nawet o kilkanaście decybeli. W przypadku hałasu szynowego stosunkowo dużą skutecznością charakteryzują się również

28 niskie ekrany akustyczne (o wysokości do 1,5 m nad główką szyny) umieszczone w bardzo bliskiej odległości od torowiska (z reguły w odległości od 1,0 do 1,2 m). Duża skuteczność takich ekranów wynika bezpośrednio z niskiego położenia źródła emisji hałasu, tj. styku powierzchni szyny z kołem. Ponadto konstrukcje te nie zaburzają ładu architektonicznego miasta i z racji stosunkowo małych rozmiarów (w porównaniu z tradycyjnymi ekranami akustycznymi) charakteryzują się większą możliwością zastosowania przy zwartej sieci komunikacyjnej i ograniczonej przestrzeni.

Poziom hałasu szynowego zależy również od stopnia zużycia taboru komunikacyjnego. Różnice w poziomach generowanego hałasu przy określonej prędkości dla wagonów tego samego typu na danym rodzaju torowiska w zależności od stanu technicznego mogą sięgać nawet kilkunastu decybeli. Należy zatem dążyć, aby na użytkowanych w mieście liniach kolejowych oraz tramwajowych poruszały się pojazdy szynowe utrzymywane w jak najlepszym stanie technicznym, zastępowane sukcesywnie najnowszymi modelami.

W sytuacji, gdy zastosowanie wszystkich dostępnych środków redukcji hałasu (organizacyjnych i technicznych) okaże się niewystarczające lub niemożliwe do zastosowania, dopuszcza się wymianę stolarki okiennej na okna o podwyższonym wskaźniku izolacyjności akustycznej w budynkach narażonych na ponadnormatywny hałas. Rozwiązanie takie znajduje zastosowanie przede wszystkim w przypadku obiektów wymagających szczególnego komfortu akustycznego, tzn. żłobków, przedszkoli, szpitali czy też pomieszczeń dydaktycznych. Działania te dotyczą głównie ścisłego centrum miasta, charakteryzującego się największą koncentracją zabudowy, gdzie stosowanie technicznych środków redukcji hałasu jest utrudnione. Należy mieć jednak na uwadze, że zwiększenie izolacyjności akustycznej przegród budowlanych powoduje zwiększenie komfortu akustycznego jedynie wewnątrz pomieszczeń, nie eliminuje zaś problemów związanych z hałasem zewnętrznym w środowisku.

W zaktualizowanym w 2013 r. „Programie ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” zwrócono uwagę, że kluczowym celem długookresowym miasta będzie ograniczenie poziomu hałasu drogowego poprzez prowadzenie aktywnej polityki mającej na celu kształtowanie świadomości mieszkańców Wrocławia odnośnie do transportu zbiorowego jako alternatywy dla komunikacji indywidualnej. Jednym z jej priorytetów jest uruchomienie we Wrocławiu systemu parkingów P&R (Parkuj i Jedź) w ramach rozwoju systemu węzłów przesiadkowych, umożliwiającego przemieszczanie się mieszkańców w części samochodem osobowym, a w części środkami komunikacji zbiorowej. Głównym założeniem powstania systemu jest fakt, że w centrum miasta w rejonach obiektów przyciągających duży ruch nie da się zapewnić wystarczającej liczby miejsc postojowych dla samochodów osobowych. Ważną kwestią jest również to, że stały wzrost ruchliwości społeczeństwa oraz stały przyrost samochodów powoduje, że nawet po realizacji wszystkich planowanych tras następować będzie spowolnienie ruchu samochodowego oraz zwiększenie atrakcyjności komunikacji zbiorowej w centrum miasta. Należy zatem kłaść nacisk na promocję komunikacji zbiorowej w samym mieście, która powinna stać się mocną konkurencją dla komunikacji indywidualnej. Aby to jednak osiągnąć, miasto musi doprowadzić do sprawnego działania całego systemu transportu zbiorowego, a przede wszystkim:  poprawy punktualności środków transportu,  zapewnienia wygody dojść do węzłów i przystanków,  podnoszenia standardów przewozów pasażerów,  wprowadzenia inteligentnych systemów wspomagających,

 utrzymania wysokiej jakości infrastruktury,  kreowania priorytetu komunikacji zbiorowej.

W programie położono również nacisk na istotę perspektywicznego planowania przestrzennego, pozwalającego na likwidację lub ograniczenie zarówno istniejących, jak również prognozowanych problemów związanych z uciążliwością hałasową. Planowanie przestrzenne uwzględniające aspekty ochrony przed hałasem powinno dotyczyć przede wszystkim odpowiedniego lokalizowania obiektów mogących stanowić źródła hałasu, najlepiej w pewnej odległości od obszarów zamieszkanych, w rejonach przemysłowych. W przypadku dużych aglomeracji miejskich, stanowiących z reguły rozległe skupiska zabudowy mieszkalnej, uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego powinny uwzględniać istniejące źródła hałasu, których wyeliminowanie jest niemożliwe. W przypadku terenów niezagospodarowanych minimalizacja uciążliwości związanych z oddziaływaniem hałasu na etapie planowania przestrzennego możliwa jest również dzięki stosowaniu tzw. zasady strefowania polegającej na wprowadzeniu odpowiedniego zagospodarowania terenu w zależności od istniejącego lub prognozowanego poziomu hałasu. W przypadku właściwego strefowania urbanistycznego wokół tras komunikacyjnych przyjmowany jest podział na strefy od najbardziej zagrożonej hałasem do strefy o najbardziej rygorystycznych wymaganiach dotyczących ochrony akustycznej (najniższych wartościach obowiązujących poziomów normatywnych hałasu). Podstawowym założeniem zasady strefowania jest ekranowanie źródeł hałasu zabudową niepodlegającą ochronie akustycznej oraz zwartymi pasami zieleni izolacyjnej. Zieleń izolacyjna wprowadza jedynie niewielkie tłumienie poziomu hałasu, jednakże główną rolę w takich przypadkach odgrywa aspekt psychologiczny. Dla człowieka źródło hałasu wydaje się mniej dokuczliwe wówczas, gdy staje się ono niewidoczne. Odpowiednie stosowanie zasady strefowania pozwala zatem na wcześniejsze ograniczenie uciążliwości związanych z ponadnormatywnym hałasem. Należy jednocześnie zaznaczyć, że stosowanie powyższej zasady winno być ograniczone wyłącznie do ulic, będących źródłem ponadnormatywnego hałasu. Zasada ta nie obowiązuje dla ulic lokalnych, z których następuje bezpośrednia obsługa komunikacyjna usytuowanej w bliskim ich otoczeniu zabudowy wrażliwej.

3.5. Poprawa klimatu akustycznego Kroki podejmowane w obszarze redukcji hałasu koncentrują się z jednej strony na odpowiednim planowaniu i koordynowaniu działań mających wpływ na poziom hałasu w mieście, z drugiej zaś strony obejmują również konkretne rozwiązania infrastrukturalne przyczyniające się do minimalizowania uciążliwości związanych z hałasem.

Spośród działań o charakterze planistycznym (wytyczających kierunki wszelkich pozostałych działań infrastrukturalnych) wymienić należy przede wszystkim opracowywaną Mapę akustyczną Wrocławia oraz program ochrony środowiska przed hałasem. Działania te należą w pełni do kompetencji miasta i bliżej opisane zostały w części B niniejszego opracowania. W tym rozdziale zwrócono natomiast szczególną uwagę na bardzo ważną inicjatywę miasta w zakresie rozbudowy infrastruktury monitoringu poziomu hałasu.

3.5.1. Wdrożenie automatycznego systemu monitoringu hałasu i warunków środowiskowych

Jednym z działań globalnych prowadzących do poprawy klimatu akustycznego, jakie miasto podjęło już na etapie sporządzania Mapy akustycznej Wrocławia, jest wdrożenie automatycznego systemu monitoringu hałasu i warunków środowiskowych, którym objęte zostaną odcinki wytypowane jako newralgiczne pod względem uciążliwości akustycznej. W połowie 2013 r. w rejonie pl. Grunwaldzkiego oraz ul. Piłsudskiego zainstalowano i uruchomiono dwie stacjonarne stacje monitoringu hałasu wraz z opracowanym systemem informatycznym. Aktualnie planowany jest zakup dodatkowych 10 stacji monitoringowych, które rozlokowane zostaną przy głównych trasach wylotowych z miasta oraz głównych węzłach komunikacyjnych. Automatyczny system monitoringu hałasu i warunków środowiskowych przeznaczony jest do długookresowej rejestracji poziomu dźwięku, parametrów środowiskowych, takich jak temperatura, wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne, prędkość i kierunek wiatru, opady, zanieczyszczenie powietrza, oraz natężenia ruchu pojazdów. Głównym celem wdrażanego systemu jest usprawnienie procesu pozyskiwania danych wsadowych do sporządzania kolejnych aktualizacji Mapy akustycznej Wrocławia oraz zapewnienie obiektywizmu podczas ich gromadzenia. Dzięki gwarantowanej ciągłości prowadzenia badań w trakcie całego roku kalendarzowego możliwe stało się uzyskanie metodą bezpośrednią długookresowych wskaźników średniorocznego poziomu hałasu LDWN oraz LN, które to wskaźniki mają zastosowanie do prowadzenia długookresowej polityki w zakresie ochrony przed hałasem.

Fot. 1. Stacja monitoringowa zainstalowana przy pl. Grunwaldzkim

Fot.2. Stacja monitoringowa zainstalowana przy ul Piłsudskiego

W ramach rozwoju oraz zwiększania możliwości automatycznego systemu monitoringu hałasu i warunków środowiskowych osiągalne stanie się również kalkulowanie oraz prezentacja mapy akustycznej uwzględniającej bieżący obraz klimatu akustycznego Wrocławia.

3.5.2. Działania prowadzące do redukcji hałasu drogowego Najistotniejszym źródłem hałasu na terenie Wrocławia jest hałas drogowy. W kolejnym rozdziale (rozdział nr 3.) przybliżono przeprowadzone w ostatnich latach inwestycje infrastrukturalne na terenie Wrocławia mające zasadniczy wpływ na stan klimatu akustycznego miasta. Inwestycje te, prowadzone przez różne jednostki (tak te podległe bezpośrednio miastu, jak i działające niezależnie), w każdym przypadku wymagają uwzględnienia planów i założeń określonych przez miasto. Pod tym względem rola miasta w określaniu potrzeb, możliwości lokalizacyjnych, kierunków prowadzenia inwestycji, a wreszcie również i w finansowaniu ma niejednokrotnie znaczenie kluczowe.

W aspekcie poziomu hałasu na terenie miasta istotną rolę odgrywają zwłaszcza działania podejmowane przez inne jednostki działające we współpracy z miastem. Na szczególną uwagę zasługują tu następujące instytucje: – Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (współpraca w zakresie budowy Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (zadanie zrealizowane); – Dolnośląska Służba Dróg i Kolei (współpraca w zakresie budowy Wschodniej Obwodnicy Wrocławia (zdanie w trakcie realizacji); – Wrocławskie Inwestycje Sp. z o.o. oraz Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta we Wrocławiu (współpraca w zakresie kluczowych inwestycji infrastrukturalnych, takich jak budowa Śródmiejskiej Obwodnicy Wrocławia (zadanie w trakcie realizacji), budowa obwodnicy Leśnicy (zadanie planowane do realizacji), oraz w zakresie działań rozbudowy i modernizacji infrastruktury drogowej na terenie miasta.

Duży nacisk położony na działania związane z modernizacją infrastruktury komunikacyjnej jest uzasadniony, biorąc pod uwagę fakt, że transport ma decydujący wpływ na stan klimatu akustycznego miasta.

Budowa obwodnicy autostradowej oraz obwodnicy śródmiejskiej była jednym z zadań priorytetowych uwzględnionych w „Programie ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia” przyjętym w 2009 r. Prowadzone na etapie sporządzania Mapy akustycznej Wrocławia analizy prognostyczne wykazały, że w wyniku realizacji Wschodniej Obwodnicy Wrocławia oraz obwodnicy Leśnicy liczba ludności narażonej na hałas o poziomie >55dB zmniejszy się o 4–4,7 tys. osób (w zależności od założonego wskaźnika długookresowej oceny hałasu).

3.5.3. Działania minimalizujące hałas lotniczy

W ramach współpracy pomiędzy zarządzającymi lotniskiem a Polską Agencją Żeglugi Powietrznej (PAŻP) oraz przewoźnikami wprowadzono procedury lądowania i startu minimalizujące wpływ emisji hałasu na środowisko. Obecnie trwają dalsze prace nad udoskonaleniem przez PAŻP nowych metod startów i lądowań, mających na celu jeszcze większe ograniczenie hałasu poprzez optymalizację tras dolotowych i odlotowych. W związku z wdrożeniem do eksploatacji nowoczesnych urządzeń radionawigacyjnych wprowadzono również metodę tzw. zielonego podejścia – CDA (Continuous Descent Approach). CDA stanowi technikę pilotażu stosowaną przez załogę samolotu wykonującego podejście do lądowania we współpracy z kontrolerami ruchu lotniczego. Polega ona na zapewnieniu samolotowi płynnego, nieprzerwanego zniżania, najlepiej już z wysokości przelotowej, przy jednoczesnym utrzymaniu silników na biegu jałowym oraz na wysunięciu klap i podwozia w optymalnym momencie podejścia do lądowania. Dzięki zielonej procedurze zmniejsza się emisja spalin, a hałas może być zredukowany w granicach od 2 do 5 dB, w zależności od typu samolotu, odległości od lotniska i warunków meteorologicznych. Zarząd portu podjął również starania, by ograniczyć na wrocławskim lotnisku ruchu małych samolotów, które mogłyby być obsługiwane przez pobliskie, lokalne lotniska, np. w Oleśnicy czy Świebodzicach. Innym przykładem wykorzystywania danych monitoringowych jest kontrola głośnych operacji lotniczych w porze nocnej. Dzięki temu realnie ograniczono na lotnisku w porze nocnej ruch ciężkich samolotów wojskowych, wykonujących operacje w ramach działań zbrojnych. W odniesieniu do naziemnych operacji lotniczych zrealizowano ekran akustyczny w pobliżu obecnego terminalu, który w istotny sposób wpływa na redukcję hałasu pochodzącego od operacji odbywających się na płycie postojowej.

W ramach prac nad mapą i programem zainicjowano również pracę nad system ciągłego monitoringu hałasu komunikacyjnego.

Do prowadzenia ciągłych pomiarów hałasu w środowisku, zgodnie z art. 175 ustawy Prawo ochrony środowiska zobowiązany jest również Port Lotniczy we Wrocławiu. Obecnie system monitoringu hałasu lotniczego prowadzony jest z wykorzystaniem 4 stacji pomiarowych, zlokalizowanych wokół terenu lotniska (w rejonie ul. Harcerskiej, Zarembowicza, Krzeptowskiej oraz Bazy Paliwowej MPS-2), które na bieżąco rejestrują przebieg wszelkich zdarzeń akustycznych oraz warunki meteorologiczne. Nadzorem nad systemem, a także sporządzaniem stosownych raportów i opracowań akustycznych zajmuje się akredytowane laboratorium badawcze. Dane zgromadzone dzięki ciągłemu monitoringowi służą do opracowywania optymalnych rozwiązań w zakresie ograniczania propagacji hałasu na tereny przyległe. W chwili obecnej prowadzone ciągłe pomiary monitoringowe hałasu nie wykazują przekroczeń wartości dopuszczalnych w żadnym z punktów pomiarowych, przy czym

33 najwyższe wartości poziomu hałasu lotniczego rejestrowane są w rejonie ul. Krzeptowskiej. Na przestrzeni całego roku najwyższe poziomy emisji hałasu z terenu lotniska obserwowane są głównie w okresie wakacyjnym (w miesiącach czerwiec– wrzesień).

W przypadku oddziaływania hałasu przemysłowego, jego regulacje mają miejsce na drodze procedur administracyjnych związanych z kontrolą i weryfikacją. Zgodnie z art. 115a ustawy Prawo ochrony środowiska w przypadku stwierdzenia przez organ ochrony środowiska na podstawie pomiarów własnych, pomiarów dokonanych przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska lub pomiarów podmiotu obowiązanego do ich prowadzenia, że poza zakładem w wyniku jego działalności, przekroczone są dopuszczalne poziomy hałasu, organ ten wydaje decyzję o dopuszczalnym poziomie hałasu. Klimat akustyczny wokół każdego zakładu przemysłowego zależy od wielu czynników, przede wszystkim od rodzaju, liczby oraz sposobu rozmieszczenia źródeł hałasu na terenie zakładu, skuteczności zabezpieczeń akustycznych poszczególnych źródeł oraz od ukształtowania i zagospodarowania terenu zagrożonego oddziaływaniem hałasu. Dobór odpowiednich metod redukcji hałasu przemysłowego jest procesem skomplikowanym i opiera się przede wszystkim na szczegółowych danych dotyczących parametrów pracy poszczególnych źródeł zakładu. Dedykowane metody zależą m.in. od rodzaju źródła, jego mocy akustycznej i lokalizacji. Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska na terenie Wrocławia w latach 2010–2013 przeprowadzono pomiary kontrolne dla 66 zakładów, na podstawie których w 31 przypadkach stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartości poziomu hałasu w środowisku. Należy zaznaczyć, iż każdorazowo przekroczenie dopuszczalnych wartości hałasu w środowisku określano w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. z 2014 r., poz. 112) lub wartości dopuszczalne ustalone dla kontrolowanych obiektów w obowiązujących decyzjach o dopuszczalnym poziomie hałasu. W wyniku prowadzonych postępowań w latach 2010–2013 wydanych zostało 20 dodatkowych decyzji administracyjnych ustalających dopuszczalne poziomy hałasu dla obiektów zlokalizowanych na terenie miasta.

4. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE 4.1. Charakterystyka źródeł pól elektromagnetycznych Promieniowanie elektromagnetyczne (PEM) niejonizujące występuje w postaci naturalnej - źródłami są na przykład Ziemia, Słońce, zjawiska atmosferyczne, oraz sztucznej - związane z powszechnym wykorzystywaniem energii elektrycznej oraz nowych technik radiowych. Do pól elektromagnetycznych rodzaju sztucznego w środowisku zaliczamy:  pola elektryczne i magnetyczne o niskiej częstotliwości, których najbardziej znanymi źródłami są linie wysokiego napięcia, urządzenia elektryczne i elektroniczne,  pola o wysokiej częstotliwości lub częstotliwości radiowej, których głównym źródłem są urządzenia radarowe, nadawcze stacje radiowe i telewizyjne, telefony komórkowe i ich stacje bazowe. Z punktu widzenia ochrony środowiska, jak również ze względu na powszechność występowania w środowisku oraz wytwarzanie pól elektromagnetycznych o poziomach

34 postrzeganych jako potencjalnie szkodliwe dla zdrowia, do najważniejszych źródeł pól elektromagnetycznych zaliczyć należy:  napowietrzne linie elektroenergetyczne;  obiekty radiokomunikacyjne, w tym przede wszystkim stacje nadawcze radiowe i telewizyjne oraz stacje bazowe telefonii komórkowej.

Napowietrzne linie elektroenergetyczne

Krajowy system przesyłowo-rozdzielczy eksploatuje linie napowietrzne o znormalizowanych napięciach wynoszących 110, 220 i 400 kV. Linie te są źródłem pola elektrycznego (E) i magnetycznego (H). Przez teren Wrocławia przebiegają linie o najwyższym napięciu 110 kV. Natężenie pola elektrycznego (E) w otoczeniu linii napowietrznej zależy przede wszystkim od napięcia roboczego linii oraz odległości od ziemi przewodów roboczych, natomiast natężenie pola magnetycznego (H) – od prądu płynącego przez linię i wspomnianej już odległości przewodów roboczych od ziemi. Linie tego rodzaju pracują w układzie trójfazowym i w związku z tym, rozkłady obu składowych pola (E i H) są nierównomierne, przy czym wartości te szybko zanikają ze wzrostem odległości od osi linii. Ze względu na fakt, że w obszarze pomiędzy słupami najmniejsza odległość od ziemi przewodów linii występuje w okolicach środka przęsła, to tam właśnie rejestruje się największe wartości obu składowych pola. Z punktu widzenia możliwości zagospodarowania terenów leżących pod linią i w bezpośrednim jej sąsiedztwie, istotna jest szerokość obszaru pod linią, w której natężenie pola elektrycznego i magnetycznego przekracza wartości dopuszczalne określone Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów.

Przy znamionowej częstotliwości 50 Hz wartości dopuszczalne pola wynoszą odpowiednio:  w miejscach dostępnych dla ludności: 10 kV/m (składowa elektryczna) i 60 A/m (składowa magnetyczna),  na terenach przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową: 1 kV/m (składowa elektryczna) i 60 A/m (składowa magnetyczna).

Nieco innym źródłem pól elektromagnetycznych są stacje elektroenergetyczne wysokiego napięcia (110 kV) i najwyższego napięcia (220 kV i 400 kV), wykonane najczęściej jako napowietrzne. Na zewnątrz stacji, poza jej ogrodzeniem, wartości poszczególnych składowych pola elektromagnetycznego są na ogół bardzo niewielkie (za wyjątkiem obszarów położonych pod wyprowadzeniami liniowymi) i spełniają zarówno normy określone dla miejsc dostępnych dla ludności, jak i normy określone dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową. Coraz częściej, jako źródło pól elektromagnetycznych o znaczących poziomach, wymienia się stacje transformatorowo-rozdzielcze średniego napięcia (np. 20/0,4 kV), szczególnie te zlokalizowane w budynkach mieszkalnych. Poziomy obu składowych pól, których źródłem są przede wszystkim rozdzielnie niskiego napięcia rejestrowane na zewnątrz obiektów, są jednak znacznie mniejsze niż dopuszczalne.

Obiekty radiokomunikacyjne i radiolokacyjne W radiokomunikacji wykorzystywane są urządzenia wytwarzające pole elektromagnetyczne o częstotliwościach od około 0,1 MHz do około 100 GHz. Spośród

35 obiektów radiokomunikacyjnych istotnych z punktu widzenia oddziaływania na środowisko wymienić należy:  radiowo-telewizyjne centra nadawcze (ze względu na znaczne zasięgi występowania pól elektromagnetycznych o poziomach ponadnormatywnych),  stacje bazowe telefonii komórkowej (ze względu na powszechność występowania).

Zasięgi występowania pól elektromagnetycznych o wartościach ponadnormatywnych w otoczeniu nadawczych urządzeń radiowo-telewizyjnych zależne są od wielu czynników, m.in. od częstotliwości pracy, charakterystyki promieniowania układów antenowych i ich zysku energetycznego, a także od wysokości zawieszenia systemów antenowych oraz mocy dostarczonej do układów antenowych. W przypadku radiowo-telewizyjnych centrów nadawczych, pola elektromagnetyczne o wartościach wyższych od dopuszczalnych występują w odległościach do kilkuset metrów od miejsca zainstalowania anten. Jednak pola te występują wyłącznie na znacznych wysokościach nad poziomem terenu (100–200 m n.p.t.) Nie ulega wątpliwości, że najbardziej rozpowszechnionym źródłem pól elektromagnetycznych z zakresu mikrofalowego (300 MHz–300 GHz) są układy antenowo-nadawcze stacji bazowych telefonii komórkowej, pracujące przy niedużych mocach dostarczanych do poszczególnych anten. Ze względu jednak na znaczne ich zyski energetyczne, zastępcza moc promieniowana izotropowo (EIRP) przez każdą z anten, szczególnie w przypadku anten radioliniowych, jest relatywnie duża. W otoczeniu typowych stacji bazowych telefonii komórkowej niezależnie od tego, czy anteny nadawcze umiejscowione są na wieży, kominie, czy też nad dachem budynku, zasięgi występowania promieniowania elektromagnetycznego o poziomach ponadnormatywnych nie przekraczają na ogół kilkudziesięciu metrów od miejsca mocowania anten, przy czym występują one na wysokościach zbliżonych do poziomu zawieszenia układów antenowych. Pewnym problemem są stacje bazowe, w których na wspólnej konstrukcji wsporczej (np. wieży) znajdują się anteny nadawcze kilku operatorów. Rozkład promieniowania wokół tego rodzaju obiektów jest zazwyczaj bardzo złożony, trudny do zidentyfikowania metodami obliczeniowymi, jednak zasięgi występowania promieniowania o gęstości mocy powyżej 0,1 W/m2 nie przekraczają na ogół 100 m. Nieco inną grupę źródeł pól elektromagnetycznych stanowią urządzenia radiolokacyjne, stosowane głównie przez wojsko i w lotnictwie. Wykorzystując częstotliwości z zakresu od kilkuset MHz do kilkudziesięciu GHz, są źródłem impulsowych pól elektromagnetycznych o dość znacznych mocach promieniowania w bardzo krótkim czasie trwania impulsu. Pola elektromagnetyczne o poziomach ponadnormatywnych w otoczeniu tych urządzeń występują najczęściej na terenach niedostępnych dla ludności, stąd zazwyczaj obiekty te nie stanowią żadnego zagrożenia dla środowiska.

Źródła pól i promieniowania elektromagnetycznego na terenie Wrocławia Na kształtowanie pola elekromagnetycznego na terenie Wrocławia wpływają wszystkie źródła pól o częstotliwości 50 Hz oraz źródła promieniowania elektromagnetycznego pracujące przy częstotliwościach z zakresu 0,1 MHz–300 GHz.

Źródła pól elektromagnetycznych o częstotliwości 50 Hz: Do tej grupy należy zaliczyć linie i stacje elektroenergetyczne o napięciu 110 kV i wyższym. Są to przede wszystkim:  stacje elektroenergetyczne 110 kV/SN (SN – średnie napięcie), czyli Główne Punkty Zasilające (GPZ) – łącznie 18 stacji w granicach administracyjnych miasta (w tym 1 stacja obca).

 linie napowietrzne o napięciu 110 kV – 41 linii o łącznej długości (w przeliczeniu na jeden tor) ok. 188 km w granicach administracyjnych miasta.

 Źródła promieniowania elektromagnetycznego z zakresu częstotliwości 0,1 MHz– 300 GHz  Na terenie Wrocławia znajduje się szereg obiektów, urządzeń i instalacji, które są źródłem pól elektromagnetycznych wielkiej częstotliwości. Zaliczyć do nich należy:  stacje bazowe telefonii komórkowej, przy czym coraz częściej w jednej lokalizacji znajduje się kilka stacji wyposażonych w szereg układów antenowo-nadawczych o różnej mocy promieniowanej (EIRP), eksploatowanych przez kilku operatorów;  stacje radiolokacyjne pracujące na potrzeby lotniska (m.in. stacja naprowadzania zlokalizowana w rejonie ul. Avicenny i stacje umiejscowione na terenie lotniska Strachowice);  urządzenia nadawcze wykorzystywane przez radiofonię (przede wszystkim w zakresie UKF) i telewizję (zakres VHF i UHF);  stacje bazowe stałe i ruchome kilkudziesięciu systemów radiowej radiokomunikacji lądowej (RRL), wykorzystywane przez różne służby (policję, wojsko, straż miejską, pogotowie ratunkowe, straż pożarną itd.), a także przez instytucje i firmy prowadzące działalność gospodarczą na terenie miasta (radio taxi, sieć łączności energetyki i gazownictwa, lokalne sieci internetowe itd.).

Dane na temat liczby, lokalizacji, a także podstawowych parametrów technicznych wszystkich tego rodzaju obiektów gromadzi Urząd Komunikacji Elektronicznej (UKE) z siedzibą w Warszawie i Delegaturą we Wrocławiu. Według danych UKE (www.uke.gov.pl) na terenie Wrocławia czynnych jest:  13 nadawczych stacji radiowych w 4 lokalizacjach (kościół św. Elżbiety, EC Wrocław – ul. Łowiecka 24, DS. KREDKA – ul. Grunwaldzka 69, Politechnika Wrocławska – ul. Janiszewskiego 7/9) – stan na dzień 01.02.2016 r.  4 nadawcze stacje telewizyjne (DS. KREDKA - ul. Grunwaldzka 69, ul. Gubińska 1, ul. Średzka 1, ul. Powstańców Śląskich 95) – stan na dzień 18.01.2016 r.  ok. 3700 stacji bazowych telefonii komórkowej – stan na dzień 25.01.2016 r. (liczba obiektów, tzn. kominów, wież itp. jest zdecydowanie mniejsza, najczęściej w ramach jednego obiektu funkcjonuje kilka stacji bazowych, często różnych operatorów).  Na stronie internetowej http://beta.btsearch.pl/ znajduje się poglądowa mapa, na której zaznaczono lokalizację stacji bazowych telefonii komórkowej na terenie Wrocławia.

4.2. Źródła pól elektromagnetycznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego

Problematyka eliminowania zagrożeń związanych z budową obiektów będących źródłem pól elektromagnetycznych występuje w obowiązujących dokumentach planistycznych, preferujących w tym zakresie wykluczenie już na etapie projektowania inwestycji generujących uciążliwości dla środowiska. Zapisy miejscowego „Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego Wrocławia” preferują następujące kierunki zagospodarowania przestrzennego:  ograniczenia lokalizacji miejsc wytwarzania pól elektromagnetycznych w zagospodarowaniu i zabudowie terenów w myśl istniejących regulacji prawnych;

 minimalizację liczby miejsc nadajników bazowych telefonii komórkowych, poprzez lokowanie nowo powstających na już istniejących stacjach bazowych;  dążenie w miarę możliwości do skablowania linii wysokiego napięcia, przebiegających przez obszary intensywnie zabudowane.

Zgodnie z ustawą o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko stacje elektroenergetyczne, napowietrzne linie elektroenergetyczne, instalacje radiokomunikacyjne, radionawigacyjne i radiolokacyjne wyszczególnione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko wymagają uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach.

Wymagania zapisane w art. 121 ustawy Prawo ochrony środowiska nakładają na prowadzących instalacje emitujące pola elektromagnetyczne bezwzględny obowiązek nieprzekraczania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku w miejscach dostępnych dla ludności. Pociąga to za sobą obowiązek stosowania takich rozwiązań technicznych, które to zagwarantują. Podstawowe znaczenie dla ochrony przed polami elektromagnetycznymi ma właściwa lokalizacja instalacji te pola emitujących, tzn. taka, która zagwarantuje nieprzekraczanie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów.

Linie i stacje elektroenergetyczne Poziomy pól elektromagnetycznych występujących w otoczeniu instalacji te pola wytwarzających zależą od parametrów technicznych tych instalacji. Z kolei poziomy pól występujące w miejscach dostępnych dla ludności i na terenach przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową są zależne od usytuowania tych miejsc środowiska względem instalacji. Parametry techniczne instalacji są dobierane przez projektantów w zależności od celów, jakim instalacje mają służyć. Parametry muszą także odpowiadać ścisłym normom technicznym zapewniającym bezpieczeństwo użytkowników instalacji oraz niezawodność samych instalacji. Przy opiniowaniu wariantowych tras linii elektroenergetycznych należy brać pod uwagę względne wydłużenia tych tras, bowiem straty energii elektrycznej w liniach wysokiego napięcia są bezpośrednio zależne od długości linii. W przypadku linii o napięciu znamionowym 110 kV, z którymi mamy do czynienia na terenie Wrocławia, możliwe jest takie zaprojektowanie linii, np. poprzez odpowiedni dobór wysokości słupów, aby pola elektryczne i magnetyczne przez tę linię wytwarzane były niższe od dopuszczalnych, nawet przy poprowadzeniu przewodów linii nad budynkami mieszkalnymi. Ze względu na ograniczenia dopuszczalnych odległości zabudowy od linii elektroenergetycznych na terenach zurbanizowanych zaleca się stosowanie podziemnych linii kablowych 110 kV. W otoczeniu stacji elektroenergetycznych, napowietrznych i wnętrzowych oraz poza ich terenem nie występują pola elektryczne i magnetyczne o wartościach zbliżonych do dopuszczalnych. Podstawowymi oddziaływaniami, na które należy zwracać uwagę podczas prowadzenia postępowań dotyczących stacji elektroenergetycznych, są hałas, którego źródłami są transformatory, i możliwość zanieczyszczenia gruntu substancjami ropopochodnymi – olejem transformatorowym.

Instalacje radiokomunikacyjne Poziomy pól elektromagnetycznych w otoczeniu instalacji radiokomunikacyjnych są zależne od parametrów technicznych tych instalacji: mocy wypromieniowywanej przez anteny instalacji, charakterystyk promieniowania anten, usytuowania anten i m.in. kątów pochylenia anten. Poziomy pól elektromagnetycznych w miejscach dostępnych dla ludności, w otoczeniu instalacji radiokomunikacyjnych są zależne od parametrów podanych powyżej oraz od odległości tych miejsc od środków elektrycznych anten. Tak więc sama odległość miejsca dostępnego dla ludności od instalacji nie wystarcza do określenia poziomu pola elektromagnetycznego. W radiokomunikacji stosuje się powszechnie prognozowanie rozkładów pól elektromagnetycznych w otoczeniu instalacji radiokomunikacyjnych. Istnieją rozwinięte i bardzo dokładne metody obliczeniowe, które to umożliwiają. Wyniki takich obliczeń są dodatkowo weryfikowane pomiarowo. Duże obiekty radiowo-telewizyjne są z reguły lokalizowane w pewnym oddaleniu od terenów zurbanizowanych. W radiowo-telewizyjnych centrach nadawczych kratownicowe maszty lub wieże betonowe są konstrukcjami wsporczymi, na których umieszczane są anteny rożnych instalacji. Z reguły ścianowe anteny instalacji radiowych i telewizyjnych dużych mocy znajdują się na znacznych wysokościach, zatem pola elektromagnetyczne o dużych natężeniach występują w ich otoczeniu również na znacznych wysokościach.

Stacje bazowe radiokomunikacji ruchomej – telefonii komórkowej. Stacje bazowe telefonii komórkowej są budowane od kilkunastu lat. Od 1961 r. obowiązuje w Polsce niezmieniona wartość dopuszczalna pól elektromagnetycznych o częstotliwościach powyżej 300 MHz wynosząca 0,1 W/m2. Dzięki niezmienianym wymaganiom środowiskowym konstruktorzy stacji bazowych z reguły poprawnie lokalizują stacje bazowe telefonii komórkowej. Jest to także wynikiem swoistej kontroli społecznej. Wszelkie działania związane z budową systemów radiowych są bowiem bacznie obserwowane. Lokalizacja stacji bazowych telefonii komórkowej podlega ścisłym regułom technicznym. Jednocześnie muszą być i są stosowane przepisy ochrony środowiska. Liczba stacji bazowych lokalizowanych na konkretnym terenie jest zależna od liczby abonentów sieci. Liczba abonentów jest zależna od gęstości zaludnienia. Stąd też im większa gęstość zaludnienia terenu, tym większa liczba stacji bazowych na nim się znajdujących. Moce doprowadzane do anten sektorowych stacji bazowych są zależne od gęstości sieci – odległości między stacjami bazowymi tego samego systemu. Im sieć gęstsza, tym moce te są mniejsze. W przypadkach sytuowania stacji bazowych na budynkach – pola elektromagnetyczne pochodzące z anten stacji są tłumione przez materiały konstrukcyjne budynków. Ponadto główne wiązki promieniowania anten nie są skierowane w stronę budynków. W takich sytuacjach poziomy pól we wnętrzach budynków nie odbiegają od poziomów pól na terenach otaczających te budynki. Lokalizacja stacji bazowych na wieżach (masztach) w gęstej zabudowie miejskiej wymaga staranności od projektantów. We Wrocławiu operatorzy telefonii komórkowej instalują z reguły nowe układy antenowo- nadawcze w obiektach istniejących, dzięki czemu minimalizowana jest liczba miejsc nadajników, co zwiększa moc promieniowania pojedynczej stacji bazowej.

4.3. System monitoringu pól elektromagnetycznych w środowisku Oceny poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku i obserwacji zmian dokonuje się w ramach państwowego monitoringu środowiska. Badania te przeprowadza się w

39 sposób cykliczny, przy zastosowaniu ujednoliconych metod zbierania, gromadzenia i przetwarzania danych. Okresowe badania poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku prowadzi Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska. Ten sam organ prowadzi ponadto aktualizowany corocznie rejestr zawierający informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku. W 2013r. WIOŚ we Wrocławiu prowadził okresowe badania poziomów pól elektromagnetycznych, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2007 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku. Wartości dopuszczalne poziomów pól elektromagnetycznych określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów. Przy częstotliwości od 300 MHz do 300 GHz wartości dopuszczalne pola dla miejsc dostępnych dla ludności wynoszą:  7 V/m – składowa elektryczna  0,1 W/m2 – gęstość mocy.

Do badań wytypowano piony kontrolno - pomiarowe na terenach:  miast o liczbie mieszkańców powyżej 50 tys.,  miast o liczbie mieszkańców poniżej 50 tys.,  na terenach wiejskich. Poziom pól elektromagnetycznych w środowisku zależy od gęstości infrastruktury nadawczej oraz od stanu pracy urządzenia nadawczego (od liczby rozmów prowadzonych jednocześnie przez abonentów sieci komórkowych). W roku 2013 na terenie Wrocławia w żadnym z 15 punktów kontrolno-pomiarowych nie stwierdzono przekroczeń poziomów dopuszczalnych pól elektromagnetycznych (zgodnie z ww. rozporządzeniem). W 13 punktach poziom pól nie przekraczał 1,0 V/m. Najwyższe wartości odnotowano przy ul. Krępickiej 46 (2,14 V/m), co stanowi ok. 31 % wartości dopuszczalnej oraz przy ul. Dokerskiej 54 (1,2 V/m, stanowi to ok. 17% wartości dopuszczalnej).

Tab. 1. Wyniki badań poziomów PEM we Wrocławiu w 2013r. (Średnia arytmetyczna zmierzonych wartości skutecznych natężeń pól elektrycznych promieniowania elektromagnetycznego dla zakresu 3 MHz–3000 MHz)

Lokalizacja punktu Wynik L.p. pomiarowego [V/m] 1 ul. Dokerska 54 1,2 2 ul. Hermanowska 41 <0,3 3 ul. Krępicka 46 2,14 4 ul. Jelenia 48 <0,3 5 ul. Na Niskich Łąkach 35 <0,3 6 ul. Orzechowa 41 <0,3 7 ul. Zimowa <0,3 8 ul. Asnyka/Czajkowskiego <0,3 9 ul. Gorlicka 74 <0,3 10 ul. Wilanowska 33-43 <0,3

11 Wzgórze Partyzantów 0,43 12 ul. Wybrzeże Wyspiańskiego <0,3 13 Park Nowowiejski (Tołpy) <0,3 14 ul. Bacciarellego/Jackowskiego <0,3 15 ul. Sopocka <0,3

W latach 2014-2015r. program monitoringu PEM nie obejmował miasta Wrocławia. Więcej informacji dotyczących działalności Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we Wrocławiu znajduje się na stronie http://www.wroclaw.pios.gov.pl/.

4.4. Działania związane z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia, od dnia 1 stycznia 2011 r. lub 1 stycznia 2013 r. (w zależności od daty przekazania instalacji do użytkowania) zgłoszenia organowi ochrony środowiska z uwagi na wytwarzanie pól elektromagnetycznych wymagają (z wyjątkami wyszczególnionymi w ww. rozporządzeniu):  stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne o napięciu znamionowym nie niższym niż 110 kV;  instalacje radiokomunikacyjne, radionawigacyjne i radiolokacyjne, których równoważna moc promieniowana izotropowo wynosi nie mniej niż 15 W, emitujące pola elektromagnetyczne o częstotliwościach od 30 kHz do 300 GHz.

W roku 2015 do Prezydenta Wrocławia wpłynęło łącznie 47 zgłoszeń instalacji wytwarzających pola elektromagnetyczne, zlokalizowanych w granicach administracyjnych miasta Wrocławia, z czego 45 zostało przyjętych. Z kolei po przyjęciu zgłoszeń dokonywane są zmiany parametrów funkcjonowania eksploatowanych instalacji, wobec powyższego w 2015r. do Organu wpłynęło 77 informacji o zmianach danych ujętych we wcześniej przyjętych zgłoszeniach, natomiast przyjęto bez zastrzeżeń 63.

5. WODY POWIERZCHNIOWE I PODZIEMNE 5.1. Charakterystyka zasobów wodnych oraz źródeł ich zanieczyszczenia Charakterystyka poziomów wodonośnych zwykłych wód podziemnych Na terenie Wrocławia wody podziemne występują w czterech piętrach wodonośnych: czwartorzędowym, neogeńskim (wg starego podziału – trzeciorzędowym), triasowym i permskim. Najpłycej położone piętro wodonośne czwartorzędu występuje na niemal całym obszarze miasta. Nie występuje jedynie w części południowo-zachodniej Wrocławia. Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego pozostają w ścisłym kontakcie hydraulicznym z wodami rzeki Odry i jej dopływów. Piętro wodonośne neogenu budują piaski, rzadziej żwiry miocenu, tworzące soczewy o różnej miąższości i rozciągłości w obrębie dominujących utworów ilastych. Wody piętra neogenu zalegają na głębokościach od 40 do ponad 100 m poniżej powierzchni terenu. Z uwagi na małą zasobność oraz złą jakość są ujmowane studniami jedynie w rejonie Leśnicy, Maślic, Muchoboru i Swojczyc. W obrębie tego piętra najczęściej wyróżnia się dwa poziomy wodonośne: górny i dolny. Poziom górny nie występuje w południowej części miasta. Na pozostałym obszarze tworzy on jedną warstwę, wyjątkiem jest Leśnica, gdzie stwierdzono dwie warstwy.

Poziom dolny na przeważającym obszarze Wrocławia wykształcony jest w postaci dwóch warstw wodonośnych. Strefą drenażu tego poziomu wodonośnego jest rzeka Odra. Naturalny system krążenia tych wód został zaburzony przez intensywną eksploatację tego poziomu przez zakłady przemysłowe, których ujęcia tworzą znaczne leje depresji dochodzące do głębokości 9 m. Wody triasowego piętra wodonośnego tworzą dwa poziomy wodonośne w wapieniu muszlowym i w pstrym. Znaczenie użytkowe posiada jedynie poziom wapienia muszlowego, którego występowanie ograniczone jest do wschodniej części Wrocławia. Piętro wodonośne permu w rejonie Wrocławia jest słabo rozpoznane. Wody tego piętra występują w utworach cechsztynu i czerwonego spągowca na głębokościach od 138 m na południu miasta (Muchobór Wielki) do 610 m na północy. Dolomity cechsztynu zawierają wody termalne o temperaturze 20oC, silnie zmineralizowane (do 13,7 g/l). Z kolei wody w dolnopermskich piaskowcach wykazują słabą zasobność i niską mineralizację.

Główne Zbiorniki Wód Podziemnych W obrębie czwartorzędu w rejonie Wrocławia wydzielono Główny Zbiornik Wód Podziemnych nr 320 o nazwie „Pradolina rzeki Odry”. Zbiornik ten ma ważne znaczenie użytkowe dla miasta. W jego obrębie znajdują się główne tereny wodociągowe ujęcia infiltracyjnego Wrocławia. Miąższość utworów wodonośnych waha się od 5 do 15 m, a maksymalnie wynosi 20 m. W całym obszarze GZWP nr 320 piętro wodonośne pozbawione jest izolacji od powierzchni, co czyni je podatnym na zanieczyszczenie. W południowo-zachodniej części miasta znajduje się również północno-wschodnia część Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 319 – Prochowice-Środa Śląska, obejmującego fragment górnego piętra wodonośnego neogenu. W części zbiornika zlokalizowanej w granicach Wrocławia występują wody artezyjskie.

Wykorzystanie wód podziemnych Zasoby wód podziemnych Wrocławia mają niewielkie znaczenie dla jego zaopatrzenia w wodę. Zlokalizowane w Leśnicy ujęcia wód neogenu zapewniają ok. 0,9% całkowitej ilości wody pobieranej przez Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. na potrzeby produkcji wody dla miasta. Podstawą zaopatrzenia Wrocławia są wody infiltracyjne stanowiące 53% całkowitej ilości wody pobieranej przez MPWiK oraz wody powierzchniowe – 46% całkowitej ilości wody pobieranej przez MPWiK.

Źródła zanieczyszczenia wód podziemnych Wody podziemne w rejonie Wrocławia charakteryzują się dużą właściwą (naturalną) podatnością na zanieczyszczenie ze źródeł antropogenicznych. Migracja rozpuszczonych w wodzie substancji konserwatywnych kształtuje się w przedziale 30–300 m/rok, tzn. od średnio szybkiej do szybkiej. Głównymi zagrożeniami dla jakości wód podziemnych na terenie Wrocławia jest więc wysoki stopień urbanizacji i uprzemysłowienia, a tym samym koncentracja szeregu potencjalnych źródeł degradacji chemicznej wód podziemnych: wielkoobszarowych, liniowych i punktowych. Realizowany przez WIOŚ monitoring badawczy wód podziemnych na terenie Wrocławia wykazał, że znaczący wpływ na jakość tych wód miały punktowe źródła zanieczyszczeń (np. zakłady przemysłowe, składowiska odpadów). Z uwagi na ścisły kontakt hydrauliczny w rejonie Wrocławia wód powierzchniowych z wodami podziemnymi dodatkowym czynnikiem wpływającym na chemizm płytko zalegających wód podziemnych jest stan wód Odry i jej dopływów.

Wody powierzchniowe

Wrocław położony jest w dorzeczu Odry Środkowej. Główną rzeką Wrocławia jest Odra. Wraz z dopływami tworzy ona na terenie miasta bogatą sieć hydrograficzną o długości ponad 100 km. Na całym odcinku miejskim Odra jest skanalizowana, a dzięki licznym budowlom hydrotechnicznym tworzy doskonale uregulowany szlak wodny. W rejonie Wrocławia Odra naturalnie płynie wieloma korytami, ponadto na terenie miasta dzieli się na kilka odnóg. W efekcie w obrębie miasta wyróżnia się Odrę Południową opływającą Wyspę Piaskową od południa oraz Odrę Północną opływającą od północy wyspy Piaskową i Bielarską. Odra Południowa łączy się z Północną przed mostem Uniwersyteckim i razem dopływają do Kanału Powodziowego. Odra w rejonach wysp Piaskowej, Bielarskiej, Słodowej oraz Kępy Mieszczańskiej dzieli się na jeszcze mniejsze odnogi, które po przepłynięciu tego odcinka ponownie łączą się z głównym nurtem rzeki. Istniejący układ koryt Odry we Wrocławiu to wynik licznych powodzi oraz prowadzonych prac regulacyjnych. W granicach miasta do Odry uchodzą lewostronnie Widawa (przez Wrocław przepływa płytką doliną, niemal równoległą do Odry, do której uchodzi w kilometrze 266,9), a prawostronnie Oława (stanowiąca źródło wody pitnej dla Wrocławia), Ślęza (na odcinku Wrocławia w całości uregulowana i obwałowana) i Bystrzyca (jedyna rzeka Wrocławia, która w jego granicach zachowała częściowo naturalny charakter). Bogatą sieć rzeczną Wrocławia uzupełniają dopływy pomniejszych cieków, a także fosy, liczne kanały, rowy melioracyjne oraz liczne zbiorniki wodne i starorzecza. Odra generalnie należy do rzek ubogich w wodę. Jej zasoby wodne są znacząco niższe od średnich zasobów krajowych, niezależnie od tego, czy rok ma charakter suchy czy wilgotny. Do granicy miasta Wrocławia dopływa ok. 55 mld m3 wody, czyli 33% całego odpływu z dorzecza Odry. Dopływy znajdujące się poniżej miasta Wrocławia (czyli: Oława, Ślęza, Widawa i Bystrzyca) można zakwalifikować do rzek o skromnych zasobach wodnych. Okresy występowania niekorzystnych odpływów na Odrze jak i na jej dopływach przypadają na lato i jesień. Zagrożeniem dla stanu wód na terenie Wrocławia jest przede wszystkim nieodpowiednia gospodarka wodno-ściekowa w zlewniach rzek powyżej granic miasta. Obecnie Wrocław jest niemal w całości skanalizowany (96% mieszkańców miasta podłączonych jest do kanalizacji miejskiej). Dzięki modernizacji Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków stopień redukcji azotu w ściekach odprowadzanych do Odry wynosi 87%, a fosforu 95%. Źródłami zagrożeń dla wód powierzchniowych w granicach miasta są nieodpowiednio oczyszczone zrzuty wód opadowych i roztopowych, a także stany powodziowe.

Unikalny system rzek, kanałów oraz urządzeń hydrotechnicznych związanych z żeglugą, a przede wszystkim ochroną przeciwpowodziową tworzy Wrocławski Węzeł Wodny, który rozciąga się wzdłuż Odry od jej 241,5 kilometra (odgałęzienie kanału do śluzy „Opatowice”) do kilometra 266,9 biegu rzeki (śluza „Rędzin”).

Wody powierzchniowe Wrocław położony jest w dorzeczu Odry Środkowej. Główną rzeką Wrocławia jest Odra. Wraz z dopływami tworzy ona na terenie miasta bogatą sieć hydrograficzną o długości ponad 100 km. Na całym odcinku miejskim Odra jest skanalizowana, a dzięki licznym budowlom hydrotechnicznym tworzy doskonale uregulowany szlak wodny. W rejonie Wrocławia Odra naturalnie płynie wieloma korytami, ponadto na terenie miasta dzieli się na kilka odnóg. W efekcie w obrębie miasta wyróżnia się Odrę Południową opływającą Wyspę Piaskową od południa oraz Odrę Północną opływającą od północy wyspy Piaskową i Bielarską. Odra Południowa łączy się z Północną przed mostem Uniwersyteckim i razem dopływają do Kanału Powodziowego. Odra w rejonach wysp Piaskowej, Bielarskiej,

Słodowej oraz Kępy Mieszczańskiej dzieli się na jeszcze mniejsze odnogi, które po przepłynięciu tego odcinka ponownie łączą się z głównym nurtem rzeki. Istniejący układ koryt Odry we Wrocławiu to wynik licznych powodzi oraz prowadzonych prac regulacyjnych. W granicach miasta do Odry uchodzą lewostronnie Widawa (przez Wrocław przepływa płytką doliną, niemal równoległą do Odry, do której uchodzi w kilometrze 266,9), a prawostronnie Oława (stanowiąca źródło wody pitnej dla Wrocławia), Ślęza (na odcinku Wrocławia w całości uregulowana i obwałowana) i Bystrzyca (jedyna rzeka Wrocławia, która w jego granicach zachowała częściowo naturalny charakter). Bogatą sieć rzeczną Wrocławia uzupełniają dopływy pomniejszych cieków, a także fosy, liczne kanały, rowy melioracyjne oraz liczne zbiorniki wodne i starorzecza. Odra generalnie należy do rzek ubogich w wodę. Jej zasoby wodne są znacząco niższe od średnich zasobów krajowych, niezależnie od tego, czy rok ma charakter suchy czy wilgotny. Do granicy miasta Wrocławia dopływa około 55 mld m3 wody, czyli 33% całego odpływu z dorzecza Odry. Dopływy znajdujące się poniżej miasta Wrocławia (czyli: Oława, Ślęza, Widawa i Bystrzyca) można zakwalifikować do rzek o skromnych zasobach wodnych. Okresy występowania niekorzystnych odpływów na Odrze jak i na jej dopływach przypadają na lato i jesień. Zagrożeniem dla stanu wód na terenie Wrocławia jest przede wszystkim nieodpowiednia gospodarka wodno-ściekowa w zlewniach rzek powyżej granic miasta. Obecnie Wrocław jest niemal w całości skanalizowany (96% mieszkańców miasta podłączonych jest do kanalizacji miejskiej),. Dzięki modernizacji Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków stopień redukcji azotu w ściekach odprowadzanych do Odry wynosi 87% a fosforu 95%. Źródłami zagrożeń dla wód powierzchniowych w granicach miasta są nieodpowiednio oczyszczone zrzuty wód opadowych i roztopowych, a także stany powodziowe.

5.2. Monitoring i ocena jakości wód System monitoringu wód Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, a tym samym konieczność implementacji ustawodawstwa Unii spowodowała zasadnicze zmiany w gospodarowaniu wodami, a co za tym idzie również w ich monitoringu. W stosunku do okresu objętego poprzednim informatorem o stanie środowiska Wrocławia zmienił się przede wszystkim obiekt badań – są to jednolite części wód powierzchniowych (JCWP) i jednolite części wód podziemnych (JCWPd) stanowiące obecnie podstawowe jednostki gospodarowania wodami.

Monitoring jakości wód powierzchniowych oraz monitoring wód podziemnych stanowią podsystemy Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), który zgodnie z art. 25 ust. 1 i 2 ustawy Prawo ochrony środowiska jest systemem pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku i stanowi źródło informacji o środowisku. Badania jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów biologicznych, fizykochemicznych i chemicznych należą do kompetencji Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska (WIOŚ), zaś badania elementów hydrologicznych i morfologicznych są zadaniem państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej (PSH). PSH wykonuje badania i ocenia stan wód

44 podziemnych w zakresie elementów fizykochemicznych i ilościowych, a w uzasadnionych przypadkach WIOŚ (w uzgodnieniu z PSH) wykonuje uzupełniające badania wód podziemnych w zakresie elementów fizykochemicznych. Celem wykonywania badań jest stworzenie podstaw do podejmowania działań na rzecz poprawy stanu wód oraz ich ochrony przed zanieczyszczeniem.

W odniesieniu do wód podziemnych prowadzone są trzy rodzaje monitoringu:  monitoring diagnostyczny, który obejmuje wszystkie jednolite części wód podziemnych;  monitoring operacyjny, który obejmuje jednolite części wód podziemnych o statusie zagrożonych nieosiągnięciem dobrego stanu, a więc wody reprezentujące słaby stan (chemiczny, ilościowy) oraz wody na obszarach narażonych na zanieczyszczenie pochodzenia rolniczego;  monitoring badawczy, który ustanawiany jest w odniesieniu do pojedynczej JCWPd lub jej fragmentu w celu wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia określonych dla niej celów środowiskowych oraz w sytuacji przypadkowego zanieczyszczenia JCWPd w celu zidentyfikowania zasięgu przestrzennego oraz poziomu stężeń zanieczyszczeń.

Program monitoringu wód powierzchniowych na terenie województwa dolnośląskiego wykonywany jest w ramach 6-letniego cyklu planu gospodarowania wodami w dorzeczu Odry. Pierwsza część cyklu objęła lata 2010–2012. Podobnie jak w przypadku wód podziemnych prowadzone są trzy rodzaje monitoringu wód powierzchniowych: monitoring diagnostyczny (MD), który ustanawiany jest w punktach na jednolitych częściach wód powierzchniowych tak, aby możliwe było ustalenie stanu jednolitych części wód powierzchniowych, dokonanie oceny długoterminowych zmian stanu wód powierzchniowych w warunkach naturalnych oraz zmian pod wpływem czynników antropogenicznych, a także zaprojektowanie przyszłych programów monitoringu (w okresie objętym niniejszym programem przebadane zostały w ramach jednego cyklu rocznego wszystkie diagnostyczne punkty pomiarowo-kontrolne wód powierzchniowych); monitoring operacyjny (MO) obejmujący te jednolite części wód powierzchniowych, które po wstępnej analizie presji określono jako zagrożone nieosiągnięciem celów wyznaczonych przez Ramową Dyrektywę Wodną; monitoring badawczy (MB).

Na podstawie uzyskanych wyników badań przeprowadza się:  klasyfikację stanu ekologicznego (w przypadku wód naturalnych),  klasyfikację potencjału ekologicznego (w przypadku wód silnie zmienionych i sztucznych),  klasyfikację stanu chemicznego,  ocenę stanu wód,  oceny spełniania wymagań jakościowych wód powierzchniowych związanych z ich użytkowaniem wynikającym z warunków korzystania z wód regionu wodnego.

Jakość wód podziemnych Zgodnie z podziałem Polski na jednolite części wód podziemnych (JCWPd), przeprowadzonym w roku 2004 w ramach implementacji Ramowej Dyrektywy Wodnej, miasto Wrocław znajduje się w granicach dwóch jednolitych części wód podziemnych: JCWPd nr 93 oraz JCWPd nr 114. W Prawie wodnym jednolita część wód podziemnych

45 definiowana jest jako określona objętość wód podziemnych występującą w obrębie warstwy wodonośnej lub zespołu warstw wodonośnych.

Rys. A.5.1 Lokalizacja JCWPd nr 93 i 114

źródło: RZGW

W okresie objętym niniejszym opracowaniem monitoring wód podziemnych realizowany był na terenie Wrocławia jedynie w dwóch punktach:  nr 643 Wrocław-Iwiny (punkt sieci krajowej monitoringu wód podziemnych), w którym realizowano monitoring diagnostyczny i operacyjny. W punkcie tym badane są wody o zwierciadle napiętym z piętra paleogenu i neogenu o typie

chemicznym HCO3–SO4–Ca–Mg;  Wrocław-Leśnica (punkt sieci regionalnej), w którym przeprowadzono monitoring

diagnostyczny wód piętra paleogenu o typie chemicznym HCO3–SO4–Cl-Ca-Na– Mg. Oba punkty służą do kontroli JCWPd nr 114. Na terenie Wrocławia nie ma punktów badawczych JCWPd nr 93.

Wyniki monitoringu diagnostycznego i operacyjnego wykazały w punkcie nr 643 Wrocław- Iwiny występowanie wód złej jakości (klasa V). Parametrem przesądzającym o klasie wód było stężenie potasu. W odniesieniu do okresu objętego poprzednim informatorem o stanie środowiska Wrocławia (lata 2005–2009) klasa wód w analizowanym punkcie nie zmieniła się. Nie zmieniła się również klasyfikacja wód w punkcie sieci regionalnej – Wrocław-Leśnica. Nadal utrzymuje się na poziomie klasy III – wód zadowalającej jakości.

Ponadto w latach 2010–2012 WIOŚ przeprowadził monitoring badawczy siedmiu obszarów na terenie Wrocławia zagrożonych zanieczyszczeniem z obiektów o charakterze przemysłowym lub komunalnym, tj.: Pól Irygowanych „Osobowice”, stacji Wrocław- Brochów stanowiącej teren działalności Przedsiębiorstwa Oczyszczania Wód i Ziemi POWIZ Sp. z o.o., terenów wodonośnych pozostających w zasięgu oddziaływania Zespołu Elektrociepłowni Wrocławskich Kogeneracja S.A. – Elektrociepłowni „Czechnica”, zrekultywowanego składowiska odpadów Z.Ch. „Złotniki”, bazy magazynowej nr 111 należącej do PKN Orlen S.A., składowiska odpadów „Maślice” oraz terenu Zespołu Elektrociepłowni Wrocławskich Kogeneracja S.A. we Wrocławiu przy ul. Łowieckiej. Monitoring badawczy wykazał niekorzystny wpływ obiektów przemysłowych oraz komunalnych na stan chemiczny wód podziemnych. Na przebadanych 39 próbek wód podziemnych w okresie 2010–2012 w 27 próbach stwierdzono słaby stan wód (wody klasy IV i V). Słaby stan wód utrzymuje się: w rejonie Pól Irygowanych „Osobowice”, na terenach wodonośnych, w rejonie składowiska odpadów „Maślice” i zrekultywowanego

46 składowiska Z.Ch. „Złotniki”, a także w rejonie stacji Wrocław-Brochów. Powtarzającymi się czynnikami decydującym o słabym stanie chemicznym wód w rejonie analizowanych obiektów był przede wszystkim jon amonowy, a także wartości OWO. W badanych wodach wykrywano również substancje specyficzne dla prowadzonej działalności, takie jak węglowodory ropopochodne i WWA (w rejonie bazy PKN Orlen). Spośród przebadanych obiektów dobry stan wód stwierdzono jedynie w piezometrach zlokalizowanych na terenie Zespołu Elektrociepłowni Wrocławskich Kogeneracja S.A. – EC Wrocław. Stwierdzono w nich wody II i III klasy jakości.

Jakość wód powierzchniowych W granicach aglomeracji wrocławskiej wyodrębnia się 13 oddzielnych i znaczących elementów wód powierzchniowych stanowiących JCWP – jednolite części wód powierzchniowych. Wszystkie JCWP w granicach Wrocławia zaliczono do silnie zmienionych części wód, których stan w pierwszym etapie planowania gospodarowania wodami określono jako zły. Z wyjątkiem jednolitych części wydzielonych na Odrze, dla których osiągniecie stanu dobrego jest zagrożone, pozostałe JCWP w granicach Wrocławia uznano za niezagrożone osiągnięciem do roku 2015 stanu dobrego.

W latach 2010–2012, stanowiących pierwszą część sześcioletniego cyklu gospodarowania wodami, badania 13 jednolitych części wód powierzchniowych objętych aglomeracją wrocławską realizowano w 15 punktach pomiarowo-kontrolnych (z tego dwa punkty zlokalizowane były poza obszarem miasta). Pięć JCWP objęto monitoringiem diagnostycznym:  Ślęzę od Małej Ślęzy do Odry PLRW60001913369,  Widawę od Dobrej do Odry PLRW60001913699,  Oławę od Gnojnej do Odry PLRW600019133499,  Kasinę PLRW600016133689,  Bystrzycę od Strzegomki do Odry PLRW600020134999.

W pozostałych JCWP realizowano monitoring operacyjny. Oprócz tego dla każdej JCWP prowadzony był monitoring obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. W analizowanym okresie po raz pierwszy wykonane zostały badania biologiczne w pełnym zakresie wskaźników. O klasyfikacji JCWP w rejonie Wrocławia decydowały przede wszystkim elementy biologiczne. Jedynie w przypadku rzeki Zielonej elementy fizykochemiczne wskazywały na gorszy stan wód niż oznaczenia wskaźników biologicznych. Dla rzek Ślęzy, Trzcianej, Brochówki, Kasiny i Dobrej wartości wskaźników fizykochemicznych potwierdziły umiarkowany lub słaby stan wód. Wartości wskaźników fizykochemicznych oznaczone dla Odry od Małej Panwi do granic Wrocławia oraz obu jednolitych części Widawy wskazywały na dobry stan wód, tak samo jak elementy biologiczne. Spośród 13 JCWP znajdujących się w granicach Wrocławia w całości na terenie miasta leżą jedynie cztery: Odra w granicach Wrocławia, Trzciana, Ługowina, Widawa od Dobrej do Odry. Z tych najgorszy stan reprezentuje Trzciana: IV klasa elementów biologicznych oraz klasa elementów fizykochemicznych poniżej potencjału dobrego. Stan ekologiczny Odry w granicach Wrocławia określono jako dobry i powyżej dobrego, Widawy od Dobrej do Odry jako dobry, a Ługowiny jako umiarkowany. Pozostałe z analizowanych JCWP jedynie w częściach, i to obejmujących odcinki ujściowe, znajdują się na terenie Wrocławia. O ich stanie ekologicznym decydują więc przede wszystkim ładunki zanieczyszczeń wnoszone na odcinkach zlokalizowanych przed granicami Wrocławia.

W stosunku do lat ubiegłych w badanych rzekach można zauważyć ogólny spadek poziomów parametrów fizykochemicznych. Podkreślić jednak należy, że podstawą oceny stanu rzek są obecnie parametry biologiczne, których badania przeprowadzano po raz pierwszy. Tym samym niemożliwe jest odniesienie obecnie otrzymanych wyników monitoringu do danych sprzed roku 2010. Ponadto czas reakcji elementów biologicznych rzeki na zmiany jest znacznie dłuższy niż parametrów fizykochemicznych. Zmienność parametrów biologicznych będzie można zatem ocenić dopiero w dłuższej perspektywie czasowej.

6. GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA 6.1. Charakterystyka systemu dystrybucji wody System wodociągowy Wrocławia należy do najstarszych w Polsce. Pierwsze wzmianki o wodociągach we Wrocławiu datowane są na rok 1272, w którym to Henryk IV Probus nadał miastu przywilej poboru wód z Odry na potrzeby wodociągu i napełniania fos miejskich. Obecnie źródłem wody dla Wrocławia są wody Oławy i Nysy Kłodzkiej, które pobierane są przez pompownię „Michałów” znajdującą się ok. 60 km od granic Wrocławia. Tylko ok. 1% wody dla miasta stanowi woda z ujęcia głębinowego w Leśnicy. Z uwagi na zbyt małe zasoby wody Oława jest zasilana wodami Nysy Kłodzkiej. Przerzut wód z Nysy Kłodzkiej realizowany jest za pomocą zlokalizowanego w rejonie Jaczkowic koło miasta Oławy otwartego kanału Nysa-Oława o długości ok. 27 km. Regulacje przepływu wody w rzece zapewniają dwa zaporowe zbiorniki retencyjne: jeziora Nyskie i Głębinowskie wybudowane na Nysie Kłodzkiej w 1971 r.

Sieć wodociągowa na terenie Wrocławia ma długość 2008 km (stan na rok 2013), z czego 11% stanowią rurociągi magistralne. Posiada układ pierścieniowy, który umożliwia doprowadzenie wody w konkretne miejsce różnymi „drogami wodnymi”. System taki ma ogromne znaczenie podczas wyłączeń fragmentów wodociągów na skutek awarii lub z powodu modernizacji.

Pobierana z Oławy woda surowa uzdatniania jest w dwóch wrocławskich zakładach produkcji wody: ZPW „Mokry Dwór” i ZPW „Na Grobli”. Przy czym do zakładu „Na Grobli” trafia woda po wstępnym oczyszczeniu (infiltracji) na wrocławskich terenach wodonośnych, a na „Mokry Dwór” bezpośrednio z ujęcia na Oławie. Na tereny wodonośne, zajmujące powierzchnię ok. 1026 ha łąk i stawów na południowym wschodzie Wrocławia i w gminie Święta Katarzyna, wodę z Oławy tłoczy pompownia „Czechnica”. Woda rozprowadzana jest do 63 stawów infiltracyjnych o łącznej powierzchni 59,44 ha. W ciągu kilku tygodni wody pompowane do stawów infiltracyjnych przepływają przez strefę aeracji i saturacji aż do studni poborowych. W tym czasie przy udziale flory i mikrofauny w środowisku gruntowo-wodnym zachodzą procesy fizyczne, chemiczne oraz biochemiczne, w wyniku których wody infiltracyjne nabywają cech wód podziemnych. Efektywność infiltracji uzależniona jest od ilości wody dostarczanej do poszczególnych zbiorników stawów. W celu ochrony jakości wód ujmowanych na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia ustanawia się strefę ochronną, dla której ustala się zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów oraz korzystania z wody. Dla ujęcia wód na wrocławskich terenach wodonośnych strefa ochronna została wyznaczona rozporządzeniem nr 1/2013 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu z dnia 4 lutego 2013 r. w sprawie ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wody

48 powierzchniowej dla miasta Wrocławia zlokalizowanej na terenie miasta Wrocławia oraz powiatów: wrocławskiego, oławskiego w województwie dolnośląskim oraz powiatu brzeskiego w województwie opolskim (Dz.U. woj. dolnośląskiego z 2013 r., Poz. 918). Strefę podzielono na teren ochrony bezpośredniej o powierzchni 111,95 ha oraz teren ochrony pośredniej o powierzchni 2726,63 ha, dla których wyznaczono odrębne nakazy, zakazy i ograniczenia.

W zakładzie „Na Grobli” zaopatrującym w wodę rejon Śródmieścia, Starego Miasta i okolice tych dzielnic (wschodnią, północno-wschodnią część Wrocławia) procesy uzdatniania wody obejmują: napowietrzanie, filtrację pospieszną na filtrach ze złożem piaskowym (wraz z możliwością koagulacji powierzchniowej na złożach), ozonowanie pośrednie, sorpcję (filtrację na złożach z granulowanym węglem aktywnym), stabilizację przy użyciu ługu sodowego (doprowadzenie do równowagi węglanowo-wapniowej oraz korektę pH w celu likwidacji korozyjnego charakteru wody) oraz końcową dezynfekcję.

Natomiast układ technologiczny ZPW „Mokry Dwór” (zaopatruje w wodę południowo- wschodnie, południowe i północno-zachodnie osiedla Wrocławia), w którym surowcem jest bezpośrednio woda z Oławy przedstawia się następująco: koagulacja z zastosowaniem soli glinu (polichlorek lub siarczan glinu), szybkie mieszanie, wolne mieszanie, sedymentacja w trzypoziomowych osadnikach poziomych, filtracja pospieszna na filtrach ze złożem piaskowym, ozonowanie pośrednie, sorpcja (filtracja na złożach z granulowanym węglem aktywnym), stabilizacja przy użyciu ługu sodowego (doprowadzenie do równowagi węglanowo-wapniowej – korekta pH w celu likwidacji korozyjnego charakteru wody), ozonowanie końcowe oraz końcowa dezynfekcja przy użyciu chloru lub dwutlenku chloru. ZPW „Na Grobli” produkuje średnio na dobę 61 tys. m3 wody, a ZPW „Mokry Dwór” ok. 60 tys. m3 wody.

Oprócz dwóch głównych zakładów produkcji wody na terenie Wrocławia funkcjonuje Stacja Uzdatniania Wody „Leśnica”. Ma ona znaczenie lokalne; zaopatruje kilkanaście tysięcy mieszkańców Leśnicy i kilku okolicznych osiedli. Jej dobowa produkcja wynosi ok. 1000 m3, co stanowi mniej niż 1% dostarczonej wody przez MPWiK. Korzysta z wód podziemnych bardzo dobrej jakości, a procesy uzdatniania wody ograniczone są do: napowietrzania, filtracji pospiesznej na filtrach ze złożem piaskowym, filtracji powolnej na filtrach ze złożem piaskowym i końcowej dezynfekcji przy użyciu podchlorynu sodu.

6.2. System kanalizacji i oczyszczania ścieków Długość sieci kanalizacyjnej we Wrocławiu wg stanu na rok 2013 wynosi 1378,7 km, przy czym długość kanalizacji ogólnospławnej to 430,2 km, kanalizacji sanitarnej – 471,2 km, a kanalizacji deszczowej to 145 km. Kanalizacja ogólnospławna funkcjonuje w obrębie Starego Miasta i osiedli powojennych, które mają mieszany system kanalizacji (częściowo ogólnospławna, częściowo rozdzielcza). Nowe osiedla są już wyposażone w system rozdzielczy. Jedynie peryferyjne dzielnice Wrocławia nie są jeszcze skanalizowane, jednakże do roku 2015 przewiduje się podłączenie do kanalizacji wszystkich odbiorców w rejonach zabudowy skupionej, tym samym z kanalizacji będzie wówczas korzystać 98,4% mieszkańców Wrocławia.

Z uwagi na niewielkie spadki terenu we Wrocławiu funkcjonuje 25 przepompowni, w większości bezobsługowych (z wyjątkiem przepompowni „Stary Port”). Prace przepompowni monitoruje Centralna Dyspozytornia MPWiK. Systemem kanałów

49 grawitacyjnych, na które składają się też magistrale takie, jak Odra, Ślęza, Bystrzyca, Kolektor Południowy, Kolektor Północny, oraz poprzez rozległy układ sieci osiedlowych i przyłączy ścieki transportowane są do jednej z trzech oczyszczalni: WOŚ „Janówek”, na Pola Irygacyjne „Osobowice” i do Oczyszczalni „Ratyń”.

WOŚ „Janówek” znajduje się na osiedlu Pracze Odrzańskie w rejonie Janówka przy ulicy ul. Janowskiej. W wyniku rozbudowy i modernizacji zakończonej w roku 2012 WOŚ „Janówek” ma obecnie średnią przepustowość 140 tys. m3/dobę i spełnia wszystkie wymagania dyrektyw unijnych. W roku 2013 średni dopływ ścieków do oczyszczalni wynosił 92 928 m3/dobę. Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni polegała na przystosowaniu istniejących obiektów części mechanicznej i biologicznej oczyszczalni do zwiększonej przepustowości oczyszczalni i wyposażeniu w dodatkowe urządzenia. Ciąg mechanicznego oczyszczania ścieków rozbudowano m.in. o nowe kraty, dwa piaskowniki, hermetyzację komór czerpnych wraz z systemem usuwania tłuszczów i neutralizacji odorów, dodatkowe pompy w pompowni głównej oraz dwa nowe osadniki wstępne. Ciąg biologicznego oczyszczania ścieków wyposażono zaś w trzy nowe bloki biologiczne i trzy osadniki wtórne. Dodatkowo, żeby dorównać parametrom nowych obiektów, zmodernizowano dwa istniejące bloki biologiczne, jak również rozbudowano ciąg gospodarki osadowej o nowe pompownie osadu, dwa zbiorniki i dwa zagęszczacze osadu, cztery wydzielone komory fermentacyjne (WKF) oraz wzniesiono od podstaw budynek odwadniania osadu oraz wybudowano suszarnię osadu. Zastosowanie układu do termicznej obróbki osadów pozwala na prawie czterokrotne zmniejszenie ich objętości. Wysuszony osad przyjmuje postać granulatu, który jest stabilny pod względem higieniczno sanitarnym oraz bezpyłowy, bezzapachowy i niehigroskopijny. Takie przetworzenie osadów minimalizuje ich uciążliwość dla środowiska naturalnego. W WOŚ „Janówek” zmodernizowano ponadto i rozbudowano obiekty gospodarki biogazem.

Pola Irygacyjne „Osobowice” to założona w XIX w. oczyszczalnia oparta na procesie naturalnego oczyszczania ścieków w gruncie przy udziale mikroorganizmów i roślinności. Obejmuje teren na północy miasta o powierzchni 1044,15 ha, na którym rozmieszczone są podziemne dreny i osadniki do przetrzymywania ścieków. Większość terenu (852,49 ha) zajmują pokryte roślinnością trawiastą pola irygowane. W obrębie oczyszczalni na Osobowicach funkcjonuje 11 osadników ziemnych dwukomorowych ze szlamownikiem oraz ok. 250 km rowów doprowadzających i odprowadzających ścieki oraz wodę. Obecnie trafia tu ok. 15 tys. m3 ścieków na dobę z północnej części Wrocławia (obszar do rzeki Odry). Od końca grudnia 2010 r. WOŚ ma możliwość oczyszczania wszystkich ścieków z całego miasta, co pozwala na wyłączenie z eksploatacji niespełniającej wymagań unijnych oczyszczalni na Osobowicach. Z uwagi na wyjątkowe walory przyrodnicze obszaru oczyszczalni konieczne jest jednak pozostawienie jej części w eksploatacji. Pola Irygacyjne „Osobowice” to bowiem jedna z najcenniejszych w Polsce ostoi lęgowych i migracyjnych rzadkich i chronionych ptaków wodno-błotnych. Według wykonanej w 2009 r. „Inwentaryzacji przyrodniczo-faunistycznej pól irygowanych na Osobowicach we Wrocławiu” występuje tam 220 gatunków ptaków – liczebność niektórych z nich należy do jednej z największych w skali Śląska i całej południowo-zachodniej Polski. Na podstawie kryteriów ornitologicznych obszar ten jest zakwalifikowany jako ostoja IBA (Important Bird Area). Zachowane więc zostanie ok. 250 ha tego obszaru. Dodatkowo w celu utrzymania niezmienionych stosunków gruntowo-wodnych, warunkujących prawidłowe funkcjonowanie cennych ekosystemów, na teren ten będą odprowadzane ścieki z kanalizacji deszczowej z domieszką ścieków z kanalizacji ogólnospławnej.

Do Oczyszczalni „Ratyń” trafia niewielka ilość ścieków (ok. 325 m3/dobę) z południowo- zachodniej części miasta. Ponieważ oczyszczalnia ta, podobnie jak Pola Irygacyjne, nie spełnia wymagań traktatu akcesyjnego, do roku 2015 przewiduje się jej likwidację.

7. GLEBY I GEOLOGIA 7.1. Geologia Rejon Wrocławia zlokalizowany jest na granicy dwóch dużych jednostek geologicznych – bloku przedsudeckiego oraz monokliny przedsudeckiej. Blok przedsudecki, zbudowany z proterozoiczno-paleozoicznej serii skał krystalicznych. Na południowym zachodzie graniczy z Sudetami a na północy sięga po uskoki środkowej Odry. Strefa uskoków oddziela blok przedsudecki od monokliny przedsudeckiej, zbudowanej z permsko – mezozoicznej serii skał osadowych.

Monoklina przedsudecka zbudowana jest z osadów: permskich reprezentowanych przez piaskowce, zlepieńce czerwonego piaskowca, iłowców, anhydrytów, dolomitów, wapieni i piaskowców łącznie przekraczająca 300 m miąższości, osadów triasu zbudowanych z piaskowców z wkładkami iłowców o miąższości od 100 do ponad 400 m, wapieni oraz w mniejszej ilości dolomitów i margi osiągających 200 m miąższości. Najmłodsze utwory triasu o miąższościach200 m to seria łupków i iłołupków z wkładkami piaskowców i dolomitów. W rejonie Wrocławia osady triasu kończą serię osadową monokliny przedsudeckiej. Jedynie na południowy wschód od miasta, od Oławy począwszy, na triasie zalegają osady górnej kredy wykształcone jako piaskowce, miejscami zlepieńcowate, przechodzące ku górze w margle (Kłapciński 1971, 1993).

W granicach miasta utwory mezozoiczne tworzą powierzchnię o urozmaiconym ukształtowaniu, przykrytą całkowicie płaszczem skał trzeciorzędowych i osadami czwartorzędu. Skały trzeciorzędowe to utwory górnomioceńskiej formacji poznańskiej, ukazujące się miejscami przy powierzchni terenu (Przybylski et al. 2004), w rejonie Wilkszyna, Pracz Odrzańskich, Leśnicy, Pilczyc, Żernik, Muchoboru, Smolca, Cesarzowic, Kleciny i Tyńca Małego (Goldsztejn 2009). Dominują wśród nich iły i mułki o zabarwieniach niebieskich, zielonych, szarych lub żółtych z przewarstwieniami piaszczystymi lub piaszczysto-żwirowymi. Miąższość serii poznańskiej sięga w rejonie Wrocławia 110 m. Na utworach serii poznańskiej zalegają osady formacji Gozdnicy, będące rzecznymi osadami korytowymi (grubookruchowe żwiry piaski z wkładkami mułków i mułków ilastych). Cechą charakterystyczną żwirów formacji z Gozdnicy jest zawartość spoiwa kaolinowego. Ich wiek określa się na pliocen, choć nie można wykluczyć, że najmłodsze ogniwa powstawały jeszcze we wczesnym plejstocenie (Przybylski et al. 2004). W granicach Wrocławia miąższość skał trzeciorzędowych zmienia się w przedziale od 85 m na Klecinie do 170 m i więcej na zachód od Muchoboru Wielkiego (Buksiński 1972). Ich powierzchnia jest silnie urzeźbiona.

Najmłodsze osady czwartorzędowe na terenie miasta mają genezę lodowcową, wodno- lodowcową, rzeczną i eoliczną. Trzykrotna transgresja lądolodu skandynawskiego w okresie zlodowaceń południowopolskich (dwukrotnie) i środkowopolskich (Odry) pozostawiły po sobie sekwencję odmiennych pod względem petrograficznym glin zwałowych (Czerwonka, Krzyszkowski 1992; Badura, Przybylski 1998), z których starsze zostały znacznie zredukowane w wyniku działania późniejszych procesów erozyjnych (Goldsztejn, Skrzypek 2004). Osady wodnolodowcowe reprezentowane są przez piaski i żwiry. Osady rzeczne różnicują się według środowiska energetycznego, w jakim były

51 akumulowane – dla facji korytowych charakterystyczne są grubookruchowe piaski i żwiry, dla odsypów meandrowych piaski, dla paleomeandrów i zagłębień bezodpływowych mułki. W dnach dolin rzecznych powstawały także mało miąższe torfy. Fragmenty dna doliny Odry są środowiskiem przekształconym przez wiatr tworzący wzniesienia wydmowe i pola przewianych piasków. Miąższość osadów czwartorzędowych z wyłączeniem wydm wynosi od 10 m części południowo-zachodniej Wrocławia i okolicach Swojczyc (lokalnie warstwa ta może być cieńsza) do 40–50 m i więcej na północy, w centrum oraz na południowym wschodzie miasta (Buksiński 1972). Przypowierzchniową warstwę podłoża formują pospolicie nasypy antropogeniczne, których grubość i lokalizacja związana jest ściśle z rozwojem osadnictwa i terenami zabudowy. Mogą one lokalnie przekraczać miąższość 5 m. sięgająca lokalnie ok. 6 m (Chmal, Traczyk 2001).

7.2. Charakterystyka gleb Wrocławia

Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza we Wrocławiu prowadzi ocenę jakości gleb użytkowanych rolniczo. Według danych OSChR w latach 2009–2012 średnio 50% gleb to gleby kwaśne i bardzo kwaśne. Zawartość przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu gleb Wrocławia nie uległa znaczącej zmianie w stosunku do lat 2006–2009. Natomiast stan gleb pod kątem zawartości miedzi, żelaza, cynku, manganu i boru uległ nieznacznemu pogorszeniu. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu prowadzi na terenie miasta monitoring, obserwację zmian i ocenę jakości gleby i ziemi, na podstawie których możliwa jest identyfikacja terenów z przekroczeniami standardów jakości gleby. W latach 2010–2013 WIOŚ prowadził badania stopnia zanieczyszczenia gleb wokół terenów przemysłowych, wzdłuż tras komunikacyjnych i na obszarach przyrodniczych. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono przekroczenia w przypadku dopuszczalnych zawartości cynku, ołowiu, kadmu, chromu, miedzi i niklu. W żadnym z analizowanych miejsc nie były przekroczone standardy dla rtęci i arsenu. Przekroczenia wartości dopuszczalnych WWA wystąpiły w większości badanych punktów wokół Wrocławskiego Parku Przemysłowego. Wszystkie badane gleby charakteryzowały się znacznym zanieczyszczeniem benzo(a)pirenem.

8. GOSPODARKA ODPADAMI 8.1. Charakterystyka sposobu gospodarowania odpadami

W niniejszym opracowaniu w części poświęconej gospodarce odpadami przedstawiono sposób oraz zmiany, jakie zachodziły w zakresie gospodarowania odpadami wytwarzanymi na terenie miasta Wrocławia w latach 2013–2016. Dla przejrzystości opis podzielono na dwie składowe:  system gospodarowania odpadami komunalnymi,  system gospodarowania odpadami pochodzącymi z działalności gospodarczej.

System gospodarowania odpadami komunalnymi Rok 2013 w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi były okresem znaczących zmian. W tym czasie wprowadzono istotne zmiany prawa, które wymusiły z kolei zmiany systemu gospodarowania odpadami komunalnymi.

Ustawa z dnia 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (ustawa ucpg) została znowelizowana ustawą z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 152, poz. 897 oraz Nr 171, poz. 1016) wprowadzającą zasadnicze zmiany w dotychczasowym systemie gospodarowania odpadami komunalnymi. Zapisy ustawy nowelizującej weszły w życie 1 stycznia 2012 r., z okresami przejściowymi dla poszczególnych rozwiązań, zapewniając działanie nowego sytemu od 1 lipca 2013 r. Celami ustawy nowelizującej były:  „uszczelnienie” systemu gospodarowania odpadami oraz umożliwienie monitorowania postępowania z odpadami komunalnymi;  objęcie systemem całego strumienia wytwarzanych odpadów komunalnych;  upowszechnienie prowadzenia selektywnej zbiórki odpadów komunalnych;  zmniejszenie ilości odpadów komunalnych (w szczególności odpadów ulegających biodegradacji) kierowanych na składowiska odpadów;  redukcja ilości nielegalnych składowisk odpadów, a docelowo ich wyeliminowanie;  zwiększenie liczby instalacji do odzysku;  zmniejszenie odległości, na jakie transportowane są odpady komunalne – zasada bliskości.

Spośród istotnych zmian wprowadzonych do systemu gospodarki odpadami komunalnymi ustawą nowelizującą ustawę ucpg należy wymienić: 1. przejęcie przez gminy obowiązku zorganizowania systemu odbioru wytwarzanych na jej terenie odpadów komunalnych, a tym samym odpowiedzialności za prawidłowe zagospodarowanie odpadów komunalnych; Gminy mogły zadecydować również o przejęciu powyższego obowiązku od właścicieli nieruchomości niezamieszkałych, na których powstają odpady komunalne. 2. wprowadzenie przez gminy „podatku śmieciowego” – obowiązkowej opłaty ponoszonej przez właścicieli nieruchomości za odpady komunalne odbierane przez przedsiębiorcę wyłonionego w przetargu zorganizowanym przez gminę; wysokość opłaty powinna pokryć koszty odbierania, transportu, zbierania, odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, 3. tworzenia i utrzymania Punktów Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych (PSZOK) oraz obsługi administracyjnej systemu. 4. zapewnienia budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami, m.in. regionalnych instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych; 5. ustanowienia selektywnego zbierania odpadów komunalnych obejmującego co najmniej następujące frakcje odpadów: papier, metal, tworzywa sztuczne, szkło i opakowania wielomateriałowe oraz odpady komunalne ulegające biodegradacji, w tym odpady opakowaniowe ulegające biodegradacji. 6. prowadzenia działań informacyjnych i edukacyjnych w zakresie prawidłowego gospodarowania odpadami komunalnymi. 7. konieczność przekazywania zmieszanych odpadów komunalnych, odpadów zielonych oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych przeznaczonych do składowania do instalacji przetwarzania odpadów komunalnych wyznaczonych dla danego regionu. 8. przedsiębiorcy, zostali zobowiązani do uzyskiwania od 1 stycznia 2013 r. wpisu do rejestru działalności regulowanej w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, a nie tak jak uprzednio - decyzji administracyjnej na odbiór przedmiotowych odpadów.

Rada Miejska Wrocławia realizując obowiązki wynikające z ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach uchwaliła następujące akty prawne:  uchwałę Nr XXIX/655/12 z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie podziału Wrocławia na sektory odbierania odpadów komunalnych,  uchwałę Nr XXIX/656/12 z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, na których nie zamieszkują mieszkańcy, a powstają odpady komunalne,  uchwałę Nr XXXII/741/12 z dnia 18 października 2012 r. w sprawie usług świadczonych w zamian za opłatę za gospodarowanie odpadami komunalnymi, zmienioną uchwałą Nr XL/941/13 z dnia 21 marca 2013 r. – tekst jednolity ogłoszony w załączniku do obwieszczenia Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 20 marca 2014 r. w sprawie usług świadczonych w zamian za opłatę za gospodarowanie odpadami komunalnymi,  uchwałę Nr XXXV/780/12 z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia, zmienioną uchwałą nr XL/938/13 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 21 marca 2013 r., obecnie jednolity tekst uchwały nr XXXV/780/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2013 r., poz. 4428),  uchwałę Nr XXXVI/814/12 z dnia 28 grudnia 2012 r. w sprawie terminu, częstotliwości i trybu uiszczania opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi,  uchwałę Nr XLII/978/13 z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie metod ustalenia opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi i stawek tej opłaty – obowiązująca do dnia 06.03.2015 r.  uchwałę Nr XLII/979/13 z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wzoru deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi.

We Wrocławiu kiedy zaczął obowiązywać nowy system związany z odbiorem odpadów komunalnych, tj. w momencie gdy Gmina Wrocław przejęła odpowiedzialność za odbiór odpadów od właścicieli nieruchomości, ich transport i zagospodarowanie, zadania te, w imieniu Gminy, realizuje spółka Ekosystem Sp. z o.o. z siedzibą przy ul. Michalczyka we Wrocławiu. Spółka Ekosystem została powołana uchwałą Nr XXVI/584/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 17 maja 2012 r. do wykonywania zadań o charakterze użyteczności publicznej w zakresie utrzymania czystości i porządku urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych na terenie miasta Wrocławia. Wszelkie komunikaty dotyczące działań prowadzonych w związku z sezonem zimowym, jak i pozostałym obszarem przypisanym kompetencyjnie do spółki Ekosystem, będą publikowane na stronie spółki www.ekosystem.wroc.pl.

Zgodnie z Wojewódzkim Planem Gospodarki Odpadami (WPGO) dla Województwa Dolnośląskiego 2012 przyjętym uchwałą nr XXIV/616/12 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27 czerwca 2012 r. określono regiony gospodarki odpadami komunalnymi, instalacje do przetwarzania odpadów komunalnych w poszczególnych regionach oraz instalacje przewidziane do zastępczej obsługi regionów gospodarki odpadami. Gmina Wrocław została włączona do regionu północno-centralnego.

Zgodnie z uchwałą nr XXIX/655/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie podziału Wrocławia na sektory odbierania odpadów komunalnych obszar miasta podzielony został na cztery sektory. Do realizacji zamówienia, na podstawie

54 przeprowadzonych postępowań przetargowych, odrębnie dla każdego sektora wyłonione zostały następujące firmy odbierające i zagospodarowujące obecnie odpady komunalne:  Sektor I „Stare Miasto i Śródmieście” – Konsorcjum: Wrocławskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania ALBA S.A. i Przedsiębiorstwo Higieny Komunalnej TRANS-FORMERS WROCŁAW Sp. z o.o.;  Sektor II „Krzyki” – Konsorcjum: Przedsiębiorstwo Higieny Komunalnej TRANS- FORMERS WROCŁAW Sp. z o.o. i Wrocławskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania ALBA S.A.;  Sektor III „Fabryczna” – Konsorcjum: CHEMEKO-SYSTEM Sp. z o.o. Zakład Utylizacji, Recyklingu, Przerobu i Unieszkodliwiania Odpadów Komunalnych i Przemysłowych oraz Wrocławskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania ALBA S.A.;  Sektor IV „Psie Pole” – Konsorcjum: Wrocławskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania ALBA S.A. i CHEMEKO-SYSTEM Sp. z o.o. Zakład Utylizacji, Recyklingu, Przerobu i Unieszkodliwiania Odpadów Komunalnych i Przemysłowych.

Rys. Podział Wrocławia na sektory odbierania odpadów komunalnych

źródło: Biuletyn Informacji Publicznej UM Wrocławia

Więcej informacji na temat podziału miasta na sektory na stronie: http://www.wroclaw.pl/kto-wywozi-smieci

Znowelizowana ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nałożyła na właścicieli nieruchomości obowiązek złożenia do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi w terminie 14 dni od dnia zamieszkania na danej nieruchomości pierwszego mieszkańca lub powstania na nieruchomości odpadów komunalnych.

W związku z powyższym, uchwałą Rady Miejskiej Wrocławia Nr XLII/979/13 z dnia 18 kwietnia 2013 r. określono wzór deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi obowiązujący na terenie Gminy. W przedmiotowej deklaracji

55 właściciel nieruchomości dokonuje wyboru selektywnej bądź nieselektywnej zbiórki odpadów oraz określa wysokość opłaty za ich odbiór i zagospodarowanie.

Aktualne informacje wraz z drukiem deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi na terenie Wrocławia do pobrania w formacie .doc oraz .pdf. na stronie: http://www.wroclaw.pl/deklaracja-smieciowa1

Z dniem 1 stycznia 2012 r. utworzono rejestr działalności regulowanej w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości na terenie gminy Wrocław. Wpis do rejestru zastąpił dotychczasową formułę zezwolenia na świadczenie usług związanych z odbiorem odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości. Obecnie w rejestrze działalności regulowanej w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości na terenie gminy Wrocław prowadzonym przez Prezydenta Wrocławia figuruje 27 podmiotów. Poniżej w tabeli przedstawiono szczegółowy wykaz przedsiębiorców upoważnionych do odbierania odpadów komunalnych (wg stanu na 16 marca 2016 r.).

Tabela Wykaz przedsiębiorców wpisanych do rejestru działalności regulowanej w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości na terenie gminy Wrocław (wg stanu na dzień 18 marca 2016 r.)

Lp. Nazwa Adres FEB-EKO Sp. z o. o., 1. Stanowice, ul. Olchowa 1, 55-200 Oława Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych KORONA s.c. Zbigniew Stępień, ul. Działkowa 6, 55-002 Kamieniec 2. Leszek Drygajło, Anna Stępień Wrocławski VEOLIA Usługi dla Środowiska S.A. 3. ul. Piastowska 38, 47-303 Krapkowice Oddział w Krapkowicach ul. Głubczycka 8, 52-026 Wrocław 4. S&A Service Sp. z o. o.

BIURO ANALIZ ŚRODOWISKOWYCH ul. Paderewskiego 38/3, 66-400 Gorzów 5. „PRO-ENVIRO” Ewa Bury Wlkp. Chemeko-System Sp. z o. o. Zakład 6. ul. Jerzmanowska 4-6, 54-519 Wrocław Zagospodarowania Odpadów 7. Remondis Dolny Śląsk ul. Portowa 7, 55-200 Oława 8. ECO-ABC Sp. z o. o. ul. Przemysłowa 7, 97-400 Bełchatów 9. Remondis Opole Sp. z o. o. al. Przyjaźni 9, 45-573 Opole Wastes Service Group Sp. z o. o. i 10. ul. Wilczycka 14, 55-093 Kiełczów Wspólnicy Sp. k. Wrocławskie Przedsiębiorstwo 11. ul. Szczecińska 5, 54-517 Wrocław Oczyszczania ALBA S.A. 12. SIMEKO Sp. z o. o. al. Jana Pawła II 33, 58-506 Jelenia Góra ul. Zawodzie 16, 02-981 Warszawa 13. REMONDIS Sp. z o. o. Oddział ul. Międzyleska 4, 50-514 Wrocław

Przedsiębiorstwo Higieny Bielany Wrocławskie, ul. Atramentowa 10, 14. Komunalnej TRANS-FORMERS 55-040 Kobierzyce WROCŁAW Sp. z o. o. 15. EKO-LOGIS Jacek Adamczyk ul. Cicha 5/1, 51-659 Wrocław 16. SITA ZACHÓD Sp. z o. o. ul. Jerzmanowska 13, 54-530 Wrocław ul. Długosza 5/2, 51-162 Wrocław adres CAR-TRANS PPHU Krzysztof 17. do korespondencji: Długołęka ul. Pilichowski Zawadzkiego 21, 55-095 Mirków R. Cembrzyński, A. Rogalski, Z. 18. ul. św. Józefa 2, 58-305 Wałbrzych Majda spółka cywilna Ceroma 19. Siglo Sp. z o.o. ul. Trójkątna 1, 54-414 Wrocław TKM Recykling Polska Tomasz 20. ul. Kanonierska 11/3, 58-100 Świdnica Kuzynowski ul. Ogrodowa 58, 00-876 Warszawa 21. STENA Recycling Sp. z o.o. Oddział w Pustkowie Żurawskim ul. Kolejowa 11 55-040 Kobierzyce ul. Paca 9/1, 04-361 Warszawa 22. Spółdzielnia Pracy "ARGO-FILM" Zakład nr 6 Wrocław, ul. Międzyleska 6e, 50-514 Wrocław Garncarsko ul. Nowowiejska 21 23. ELEKTROEKOOLL Aleksander Sawicki lok. a, 55-050 Sobótka 24. ALBA Dolny Śląsk Sp. z o.o. ul. Piastów 16, 58-304 Wałbrzych Kamińscy Firma Transportowo- 25. Os. Jana III Sobieskiego 3, 60-688 Poznań Usługowa s.c. Biuro Projektowe Ogrody Hesperyd 26. ul. B.Chrobrego 14, 68-100 Żagań Daniel Bąkowski ul. Świętego Jerzego 1a, 50-518 Wrocław adres do 27. PHU Komunalnik Sp. z o. o. korespondencji: O/Nysa ul. Morcinka 66e, 48-303 Nysa

Na terenie miasta Wrocławia przyjęto następujący system zbiórki odpadów komunalnych:

1. „U źródła” Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia Nr XXXII/741/12 z dnia 18 października 2012 r. w sprawie usług świadczonych w zamian za opłatę za gospodarowanie odpadami komunalnymi wskazuje katalog odpadów odbieranych bezpośrednio z terenu nieruchomości, na której prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów wraz z minimalną częstotliwością ich odbioru. Należą do nich: 1) zmieszane odpady komunalne odbierane co najmniej raz w tygodniu, 2) papier, tworzywa sztuczne i metale odbierane co najmniej raz w miesiącu, 3) odpady zielone (gałęzie, liście, skoszona trawa) odbierane co najmniej raz na dwa tygodnie, w okresie od pierwszego dnia marca do ostatniego dnia grudnia każdego roku.

Do zbiórki ww. odpadów stosuje się pojemniki o zróżnicowanej pojemności bądź worki 120 l.

2. „W gniazdach” Zbiórka odpadów opakowaniowych ze szkła odbywa się w pojemnikach zlokalizowanych w miejscach ogólnodostępnych na terenie całego Miasta, w tzw. „gniazdach”. Wykonawcy, w ramach umów na odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych zostali zobowiązani do ustawienia, poza funkcjonującymi dotychczas gminnymi zestawami, dodatkowych pojemników przeznaczonych na opakowania szklane z podziałem na szkło bezbarwne i kolorowe. Wykaz pojemników przeznaczonych do zbiórki odpadów opakowaniowych szklanych znajduje się na stronie internetowej Spółki Ekosystem www.ekosystem.wroc.pl.

3. Odpady wielkogabarytowe W przypadku nieruchomości zabudowanej budynkiem, w którym znajdują się więcej niż 4 lokale, odpady wielkogabarytowe odbiera się co najmniej raz na dwa miesiące. Natomiast w przypadku nieruchomości zabudowanej budynkiem, w którym znajdują się nie więcej niż 4 lokale, odpady wielkogabarytowe odbiera się co najmniej raz na sześć miesięcy. Zbiórka polega na podstawianiu specjalistycznych kontenerów na terenach poszczególnych osiedli. Podstawienia realizowane są m.in. w oparciu o wcześniejsze wnioski skierowane do Spółki Ekosystem przez Rady Osiedli, Spółdzielnie Mieszkaniowe, Wspólnoty Mieszkaniowe lub Zarządców nieruchomości. Po uzgodnieniu terminu kontenery podstawiane są we wskazanych lokalizacjach na okres 3-4 dni. Aktualny harmonogram podstawień oraz informacje o planowanych terminach i miejscach zbiórki umieszczane są na stronie internetowej Ekosystem Sp. z o. o. oraz Operatorów poszczególnych Sektorów. Na mapie, zamieszczonej na nw. stronie, znajdują się wszystkie punkty, w których odbywa się zbiórka odpadów wielkogabarytowych: http://gabaryty.ekosystem.wroc.pl/

4. Przeterminowane leki i termometry rtęciowe, zużyte baterie, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny Na terenie Gminy Wrocław kontynuowane są dotychczas prowadzone akcje, polegające na zbiórce:  przeterminowanych leków w specjalistycznych pojemnikach rozmieszczonych we wrocławskich aptekach,  termometrów rtęciowych w pojemnikach zlokalizowanych we wrocławskich aptekach,  zużytych baterii w pojemnikach usytuowanych w placówkach oświatowych.

Na stronie Ekosytem Sp. z o.o. dostępna jest interaktywna mapa pozwalająca zlokalizować punkty zbiórki wybranych rodzajów odpadów, w tym apteki, do których mieszkańcy mogą przynosić przeterminowane leki oraz lekarskie termometry rtęciowe.

Fot. Zbiórka leków

5. Punkty selektywnego zbierania odpadów komunalnych Na terenie Wrocławia funkcjonują 2 dwa punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK): przy ul. Michalczyka 9 i ul. Janowskiej 51. 8.2. Selektywna zbiórka odpadów

Od 1 lipca 2013 r. wprowadzono obowiązek selektywnego gromadzenia odpadów komunalnych z podziałem na frakcje: papier, tworzywa sztuczne, metale i odpady opakowaniowe wielomateriałowe, szkło bezbarwne i kolorowe, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, zużyte baterie i akumulatory, odpady budowlane i rozbiórkowe, meble i inne odpady wielkogabarytowe, odpady zielone, zużyte opony, przeterminowane leki i chemikalia. Mieszkańcy mają do dyspozycji pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów komunalnych ustawione w obrębie nieruchomości, pozwalające im na selektywne gromadzenie papieru (pojemniki oznaczone kolorem niebieskim), tworzyw sztucznych wraz z metalami i opakowaniami wielomateriałowymi (pojemniki oznaczone kolorem żółtym) oraz odpadów zielonych (worki oznaczone kolorem brązowym), a także odpadów zmieszanych (pojemniki oznaczone kolorem czarnym). Oprócz tego w wybranych lokalizacjach miasta w miejscach ogólnodostępnych ustawiono zestawy pojemników, tzw. gniazda, przeznaczone do selektywnej zbiórki szkła (pojemniki oznaczone kolorem białym dla szkła bezbarwnego i kolorem zielonym dla szkła kolorowego). W odniesieniu do przeterminowanych leków i rtęciowych termometrów lekarskich, odpadów baterii i akumulatorów oraz zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego utrzymano dotychczasowy system oparty na zbiórce tych odpadów w wybranych punktach – tj. aptekach, placówkach oświatowych oraz punktach zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego – dla których uzupełnienie stanowią zorganizowane przez spółkę Ekosystem dwa punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK) przy ul. Michalczyka 9 i ul. Janowskiej 51.

O aktualnych zasadach selektywnego wyrzucania odpadów na terenie Wrocławia można przeczytać na stronie: http://www.wroclaw.pl/selektywna-zbiorka-odpadow

Aktualna mapa pojemników na odpady wszystkich podstawowych frakcji oraz odpadów niebezpiecznych zamieszczona jest na stronie: http://mapa.ekosystem.wroc.pl/

8.2.1. Wskaźniki odzysku Dodanie do ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (ustawa ucpg) artykułów 3b i 3c ustawą z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw spowodowało nałożenia na Gminy obowiązki zapewnienia do dnia 31 grudnia 2020 r.: - poziomu recyklingu i przygotowania do ponownego użycia następujących frakcji odpadów komunalnych: papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w wysokości co najmniej 50% wagowo, - poziomu recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych w wysokości co najmniej 70% wagowo. Ponadto, gminy są zobowiązane ograniczyć masę odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania do dnia 16 lipca 2020 r. do nie więcej niż 35% całkowitej masy tych odpadów wytworzonych w 1995 roku. Uwzględniając potrzebę realizacji powyższych obowiązków, Minister Środowiska określił w drodze rozporządzeń poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów oraz poziomy ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania, które gmina zobowiązana jest osiągnąć w poszczególnych latach wraz ze sposobem ich obliczania. Są to rozporządzenia:

 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 maja 2012 r. w sprawie poziomów ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania oraz sposobu obliczania poziomu ograniczania masy tych odpadów,

Zgodnie z ww. rozporządzeniem, wymagane do osiągnięcia w latach 2012-2020 poziomy ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania wynoszą:

Rok 2012 16 2014 2015 2016 2017 2018 2019 16 lipca lipca 2013 2020 Dopuszczalny poziom masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji 75 50 50 50 45 45 40 40 35 przekazanych do składowania w stosunku do masy odpadów wytworzonych w 1995 r. [%]

 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 maja 2012 r. w sprawie poziomów recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych.

Zgodnie z ww. rozporządzeniem, wymagane do osiągnięcia w latach 2012-2020 poziomy recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła wynoszą:

Rok 2012 16 2014 2015 2016 2017 2018 2019 16 lipca lipca 2013 2020 Wymagany poziom recyklingu i przygotowania do ponownego 10 12 14 16 18 20 30 40 50 użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła [%]

W przypadku niewykonania obowiązku, o którym mowa w art. 3b i 3c, na gminy mogą zostać nałożone kary pieniężne. Sposób ich obliczania określony został w art. 9x, ust. 3 ustawy ucpg, odrębnie dla wymaganego poziomu: 1) recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów, 2) ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania.

 Rok 2013

Zgodnie ze sprawozdaniami kwartalnymi składanymi przez podmioty posiadające wpis do rejestru działalności regulowanej oraz na podstawie sprawozdania Prezydenta Wrocławia z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2013 rok, część V złożonego do Marszałka Województwa Dolnośląskiego oraz Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska łączna masa odpadów papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych oraz od innych wytwórców odpadów komunalnych poddanych recyklingowi i przygotowanych do ponownego użycia wyniosła w 2013 r. - 15 603,22 Mg, a więc poziom recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w roku 2013 został osiągnięty i wyniósł 16,43 %

Masa innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych pochodzących z gospodarstw domowych oraz od innych wytwórców odpadów komunalnych w roku 2013 wyniosła 2 353,7 Mg i została w całości poddana recyklingowi, przygotowaniu do ponownego użycia oraz odzyskowi innymi metodami (dane na podstawie sprawozdań kwartalnych złożonych przez podmioty posiadające wpis do rejestru działalności regulowanej oraz na podstawie sprawozdania Prezydenta Wrocławia z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2013 rok, część VI złożonego do

Marszałka Województwa Dolnośląskiego oraz Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska). Poziom recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych w roku 2013 został osiągnięty i wyniósł 100 %

 Rok 2014

Zgodnie ze sprawozdaniami kwartalnymi składanymi przez podmioty posiadające wpis do rejestru działalności regulowanej oraz na podstawie sprawozdania Prezydenta Wrocławia z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2014 rok, część V złożonego do Marszałka Województwa Dolnośląskiego oraz Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska łączna masa odpadów papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych oraz od innych wytwórców odpadów komunalnych poddanych recyklingowi i przygotowanych do ponownego użycia wyniosła w 2014 r. – 21228,27 Mg, a więc poziom recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w roku 2014 został osiągnięty i wyniósł 25,8%

Masa innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych pochodzących z gospodarstw domowych oraz od innych wytwórców odpadów komunalnych w roku 2014 wyniosła 1 272,7 Mg i została w całości poddana recyklingowi, przygotowaniu do ponownego użycia oraz odzyskowi innymi metodami (dane na podstawie sprawozdań kwartalnych złożonych przez podmioty posiadające wpis do rejestru działalności regulowanej oraz na podstawie sprawozdania Prezydenta Wrocławia z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2014 rok, część VI złożonego do Marszałka Województwa Dolnośląskiego oraz Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska). Poziom recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych w roku 2014 został osiągnięty i wyniósł 100 %.

 Rok 2015

Brak danych, ze względu na termin składania sprawozdania Prezydenta Wrocławia z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2015 rok, który mija z dniem 31 marca 2016 r.

Ponadto (nie jest to obowiązkiem Gminy):  do 31 grudnia 2014 r. należało osiągnąć poziom recyklingu odpadów opakowaniowych 56% oraz ogólny poziom ich odzysku 61% (ustawa o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi).

Odrębne szczegółowe cele dotyczą recyklingu poszczególnych rodzajów materiałów opakowaniowych, tj.: 16% dla opakowań z drewna, 23,5% dla opakowań z tworzyw sztucznych, po 51% dla opakowań z aluminium i blachy stalowej oraz po 61% dla opakowań ze szkła i papieru Obowiązek ten został nałożony na wprowadzających produkty w opakowaniach. Przedsiębiorcy ci z reguły korzystają z pośrednictwa organizacji odzysku w osiągnięciu tego celu. Organizacja odzysku opakowań jest zobowiązana uwzględnić do dnia 31

62 grudnia 2020 r. oraz w latach następnych w osiągniętym poziomie łącznego odzysku i recyklingu docelowo co najmniej 50% odpadów opakowaniowych pochodzących z gospodarstw domowych. Minister właściwy do spraw środowiska określił, w drodze rozporządzenia, roczne poziomy odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych pochodzących z gospodarstw domowych, które organizacja odzysku opakowań jest obowiązana uwzględniać do końca 2020 r. w osiągniętych poziomach łącznego odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych, biorąc pod uwagę potrzebę stopniowego tworzenia krajowego systemu selektywnego zbierania odpadów komunalnych, zwiększenia jego efektywności oraz konieczność realizacji zobowiązań międzynarodowych.

Rozp. Min. Gospodarki z dnia 8 stycznia 2013 w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczania odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu (Dz. U. z 2013 r. poz. 38) wprowadza z dniem 1 stycznia 2016 r. poniższe kryteria dopuszczenia do składowania odpadów o kodach 19 08 05, 19 08 12, 19 08 14, 19 12 12 oraz z grupy 20 na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne;  ogólny węgiel organiczny (TOC) – 5% sm,  strata przy prażeniu (LOI) – 8% sm,  ciepło spalania – maks. 6 MJ/kg sm.

Te kryteria dotyczą dostarczających odpady do składowania i zarządzających składowiskami, przyjmujących odpady do składowania. Odpady po mechanicznym przetwarzaniu odpadów komunalnych w instalacjach MBP, oznaczone kodem 19 12 12, w tym zwłaszcza tzw. grube frakcje odpadów (powyżej 80 mm) nie spełniają obecnie tych wymagań i wymagać będą albo dodatkowego wysokoefektywnego sortowania przed składowaniem, albo kierowania w całości do termicznego przetwarzania. Aktualnie brak jest w kraju instalacji do termicznego przetwarzania tych odpadów, poza cementowniami, które przyjmują wysokiej jakości paliwa wtórne z odpadów.

8.3. Sposób zagospodarowania odpadów komunalnych

Od 1 lipca 2013 r. odpady komunalne są odbierane od mieszkańców, a następnie przewożone do baz magazynowo- transportowych, stacji przeładunkowych odpadów lub bezpośrednio do Regionalnych Instalacji Przetwarzania Odpadów Komunalnych (RIPOK) – zakładu zagospodarowania odpadów o mocy przerobowej wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru zamieszkałego przez co najmniej 120 000 mieszkańców. Znowelizowana ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nałożyła obowiązek przekazywania zmieszanych odpadów komunalnych, odpadów zielonych oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych przeznaczonych do składowania do instalacji przetwarzania odpadów komunalnych wyznaczonych dla danego regionu gospodarki odpadami.

Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Dolnośląskiego 2012 wskazuje instalacje do przetwarzania odpadów komunalnych m.in. dla regionu północno- centralnego gospodarki odpadami. Ich wykaz jest aktualizowany poprzez zmiany do uchwały Sejmiku Województwa Dolnośląskiego Nr XXIV/617/12 w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Dolnośląskiego 2012.

Poniżej przedstawiono ilości odpadów komunalnych zebranych na terenie Wrocławia w latach objętych niniejszym opracowaniem oraz sposoby ich zagospodarowania.

W 2013 r. z terenu gminy Wrocław odebrano łącznie 238 164,45 Mg odpadów komunalnych, w tym:  201 976,14 Mg niesegregowanych (zmieszanych) odpadów komunalnych,  5 264,25 Mg odpadów zielonych.

Odpady komunalne powinny być zbierane i odbierane w sposób selektywny, zgodnie z wymaganiami określonymi w regulaminie utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia. Ich zagospodarowanie powinno być z kolei realizowane zgodnie z zasadami określonymi w przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, tj. poprzez kierowanie do regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (odpady zmieszane i zielone) lub odpowiednio do instalacji odzysku i/lub unieszkodliwiania, zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami. Z danych opracowanych na podstawie sprawozdań kwartalnych wynika, że nie wszystkie odebrane w 2013 r. ilości zmieszanych odpadów komunalnych (20 03 01) i odpadów zielonych (20 02 01) zostały skierowane zgodnie z obowiązującymi przepisami do RIPOK. W 2013 r. 12% z odebranych z terenu gminy Wrocław zmieszanych odpadów komunalnych zostało przekazanych do innych niż RIPOK instalacji, przy czy zauważyć należy, że po wprowadzeniu nowego systemu i przejęciu odpowiedzialności za odpady przez Gminę, tj. od 1 lipca 2013 r. wszystkie odpady zmieszane zostały skierowane do przetwarzania w funkcjonujących na terenie regionu północnocentralnego instalacjach. W przypadku odpadów zielonych 0,94 Mg (0,02 %) z odebranych w 2013 r. ilości nie trafiło do regionalnych kompostowni.

Ilości odpadów komunalnych odebranych i zebranych na terenie gminy Wrocław w roku 2014 przedstawia tabela:

Ilość w [ Mg ] Odebrane w systemie gminnym (na 26 4799,2 podstawie danych Ekosystem Sp. z o.o.) Zebrane w PSZOK 1 103,4 Suma innych na podstawie Sprawozdania 4 429,9 Prezydenta Miasta (dane WSiR UM) Łącznie 270 332,5

źródło danych: Analiza stanu gospodarki odpadami 2014 – Ekosystem Sp. z o.o.

W 2014 roku nastąpił też znaczący wzrost ilości selektywnie zbieranych odpadów zielonych. Odpady te w ilości 19 178 Mg zostały zagospodarowane w trzech regionalnych instalacjach dla odpadów zielonych. Selektywne zbieranie odpadów zielonych przyczyniło się do redukcji składowania odpadów ulegających biodegradacji.

Odebrane na terenie Gminy odpady zmieszane zostały przekazane do regionalnych instalacji przetwarzania odpadów zmieszanych na terenie Regionu Północno-Centralnego

64 województwa dolnośląskiego. W 2014 roku eksploatowane były trzy instalacje regionalne, do których skierowano łącznie 213,1 tys. Mg z terenu Gminy.

Obwieszczeniem Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej z dnia 3 lutego 2016 r. ogłoszony został jednolity tekst ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2016 r., poz. 250). Ustawa ta uwzględnia zmiany wprowadzone: 1) ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 87), 2) ustawą z dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 122), 3) ustawą z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1045), 4) ustawą z dnia 10 lipca 2015 r. o administracji podatkowej (Dz. U. poz. 1269 i 2184), 5) ustawą z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. poz. 1688), 6) ustawą z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. poz. 1793) oraz zmian wynikających z przepisów ogłoszonych przed dniem 2 lutego 2016 r.

Najważniejsze zmiany obejmują: 1. Zniesienie obowiązku składania deklaracji przez właściciela nieruchomości w przypadku zmiany stawki opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi. 2. Przekazanie egzekucji należności z tytułu opłat do urzędów skarbowych. Przyjęta poprawka senacka fakultatywnie daje możliwość zachowania egzekucji przez gminę w drodze porozumienia z urzędem skarbowym. 3. Określenie minimalnej częstotliwości odbierania odpadów komunalnych przez gminę. Zapisy ustawy korzystnie traktują gminy wiejskie. 4. Doprecyzowanie przepisów dotyczących selektywnego zbierania odpadów. 5. Doprecyzowanie przepisów dotyczących punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych (PSZOK-ów). Niestety, ale nie udało się znieść obowiązku tworzenia i prowadzenie przez wszystkie gminy PSZOK-ów. Udało się natomiast dopuszczenie możliwości prowadzenia PSZOK-ów wspólnie z innymi gminami. Także w drodze przyjętej poprawki senackiej dopuszczono funkcjonowanie obok stacjonarnych także tzw. mobilnych PSZOK-ów. Jest to ważny dla nas zapis. Sprawie PSZOK-ów poświęcimy więcej miejsca po tzw. interpretacji Ministerstwa Środowiska. 6. Wprowadzenie możliwości objęcia systemem zorganizowanym przez gminę tylko niektórych rodzajów nieruchomości niezamieszkałych. 7. Wskazanie, że opłata za gospodarowanie odpadami komunalnymi nie podlega zaokrąglaniu. 8. Zmiana polegająca na sprecyzowaniu, że w przypadku zmiany miejsca zamieszkania opłatę uiszcza się od następnego miesiąca. 9. Ograniczenie możliwości zwrotu nadpłaty z tytułu korekty deklaracji, w celu sprawiedliwego udziału mieszkańców w kosztach systemu. 10. Umożliwienie wprowadzenia naliczania opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi w przypadku nieruchomości, w których są świadczone usługi w

zakresie wynajmu pokoi, z odwołaniem się do bardziej obiektywnego miernika jakim jest ilość zużytej wody. 11. Wprowadzenie ryczałtowej stawki opłaty dla nieruchomości letniskowych. Ten zapis, jak i wcześniejszy był bardzo ważny dla gmin, na terenach których znajduje się wiele obiektów rekreacyjnych. Efekt nie jest może idealny, ale i tak jest lepiej jak poprzednio. 12. 1Dopuszczenie przeznaczania środków z wpływów z opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi na edukację ekologiczną oraz na usuwanie dzikich wysypisk odpadów i opróżnianie koszy ulicznych. Sprawa ta była dla nas bardzo ważna i wiele wysiłku musieliśmy włożyć w przekonanie parlamentarzystów do naszego punktu widzenia. 13. Wprowadzenie obowiązku opiniowania ( a nie zatwierdzania) przez powiatowego inspektora sanitarnego częstotliwości odbierania odpadów komunalnych w ramach usług świadczonych przez gminę, w celu zapewnienia bezpieczeństwa sanitarnego. 14. Nałożenie na gminę w specyfikacji istotnych warunków zamówienia obowiązku wskazywania miejsc zagospodarowania odpadów komunalnych. 15. Realizacja wyroku Trybunału Konstytucyjnego – w zakresie ustalenia kryteriów zwolnień z całości lub części opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi – gmina może wprowadzić zwolnienia z całości lub z części opłaty ze względu na kryterium dochodowe. Niestety, nie udało się przekonać parlamentarzystów do potrzeby określenia algorytmu do ustalania wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi. Algorytm wyeliminowałby traktowanie opłaty jako abstrakcyjnego elementu polityki lokalnej, a miałby oparcie w konkretnych kosztach ponoszonych przez gminę. 16. Szereg poprawek odnoszących się do przepisów mających doprecyzować obecnie funkcjonujące rozwiązania w zakresie systemu gospodarki odpadami komunalnymi.

Regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie miasta Wrocławia oraz inne akty prawa miejscowego dotyczące gospodarowania odpadami komunalnymi na terenie miasta

W celu dostosowania do znowelizowanej ustawy ucpg Rada Miejska Wrocławia uchwaliła nowy Regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia (obowiązujący od 9 lutego 2013 r.), zmieniony uchwałą nr XL/938/13 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 21 marca 2013 r., obecnie jednolity tekst uchwały nr XXXV/780/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2013 r., poz. 4428), który określił na nowo zasady dotyczące:  wymagań w zakresie utrzymania czystości i porządku na terenie nieruchomości obejmujących:  prowadzenie we wskazanym zakresie selektywnego zbierania i odbierania odpadów komunalnych,  uprzątanie i pozbywanie się zanieczyszczeń z części nieruchomości służących do użytku publicznego,  mycie i naprawy pojazdów samochodowych;  rodzaju i minimalnej pojemności pojemników przeznaczonych do zbierania odpadów komunalnych na terenie nieruchomości oraz na drogach publicznych, a także wymagań dotyczących ich rozmieszczenia i utrzymania;

 częstotliwości i sposobu pozbywania się odpadów komunalnych lub nieczystości ciekłych z terenu nieruchomości oraz z terenów przeznaczonych do użytku publicznego;  obowiązków osób utrzymujących zwierzęta domowe;  wymagań utrzymywania zwierząt gospodarskich na terenach wyłączonych z produkcji rolniczej;  wyznaczania obszarów obowiązkowej deratyzacji i terminów jej przeprowadzania.

W nowym Regulaminie wskazano, że selektywne zbieranie odpadów komunalnych wytwarzanych na terenie nieruchomości zlokalizowanych w gminie Wrocław obejmuje co najmniej poniższe frakcje:  papier,  tworzywa sztuczne, metale i odpady opakowaniowe wielomateriałowe,  szkło bezbarwne i kolorowe,  zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny,  zużyte baterie i akumulatory,  odpady budowlane i rozbiórkowe,  meble i inne odpady wielkogabarytowe,  odpady zielone,  zużyte opony,  przeterminowane leki i chemikalia.

W nowym Regulaminie określono, że do zbierania odpadów komunalnych stosuje się pojemniki wykonane z trwałego materiału, w szczególności metalu lub tworzywa sztucznego, oznakowane odpowiednim kolorem, tj.:  żółtym – tworzywa sztuczne, metale i odpady opakowań wielomateriałowych;  zielonym – szkło kolorowe;  białym – szkło bezbarwne;  niebieskim – papier i makulatura;  brązowym – odpady zielone;  czerwonym – odpady niebezpieczne;  czarnym – zmieszane odpady komunalne.

Pod koniec 2015 r. rozpoczęto prace nad projektem nowej uchwały w sprawie regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia, zastępującej uchwałę nr XXXV/780/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2013 r. poz. 4428). Konieczność uchwalenia nowej uchwały, wynika ze zmiany ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminie, wprowadzonej ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 87), oraz przepisów przejściowych zawartych w ustawie nowelizującej, a ograniczających czas obowiązywania dotychczasowych aktów prawa miejscowego w tym przedmiocie (art. 11). Zważywszy na to, że treść upoważnienia ustawowego nie uległa istotnym zmianom, projektowana uchwała opiera się co do zasady na sprawdzonych rozwiązaniach pochodzących z uchwały z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2013 r. poz. 4428). W nawiązaniu więc do tej uchwały zostanie przedstawiona zasadnicza treść niniejszego projektu.

I tak też projekt regulaminu - zgodnie z upoważnieniem wynikającym z przepisów ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminie – poszerza zakres selektywnego zbierania odpadów między innymi o termometry rtęciowe oraz odzież i tekstylia. W niezmieniony w zasadzie sposób projekt reguluje wymagania dotyczące uprzątania błota, śniegu i lodu oraz innych zanieczyszczeń z części nieruchomości służących do użytku publicznego oraz mycie i naprawy pojazdów samochodowych. W zakresie pojemników do zbierania odpadów komunalnych, wymagań dotyczących ich minimalnej pojemności oraz rozmieszczania i utrzymywania w odpowiednim stanie projekt uchwały zakłada wprowadzenie zmian dyktowanych przed wszystkim doświadczeniami związanymi ze stosowaniem dotychczasowego Regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia. Zmiany te dotyczą przede wszystkim dwóch aspektów: (1) charakterystyki niektórych wymagań technicznych dotyczących pojemników oraz (2) doprecyzowania warunków rozmieszczenia pojemników na odpady komunalne. Najistotniejsze zmiany w stosunku do obecnie obowiązującego Regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia dotyczą pozbywania się odpadów komunalnych. Zgodnie bowiem ze znowelizowanymi przepisami ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminie, regulamin utrzymania czystości i porządku określać winien różne sposoby pozbywania się odpadów komunalnych w ramach gminnego systemu gospodarowania odpadami komunalnymi, nie tylko poprzez uregulowanie - jak do tej pory - pozbywania się odpadów poprzez przekazanie ich do odebrania z terenu nieruchomości. W związku z tym projekt precyzyjne określa inne możliwe sposoby pozbywania się odpadów (np. przekazywanie do punktów selektywnego zbierania odpadów, umieszczanie w pojemnikach ogólnodostępnych) oraz przyporządkowuje rodzaje odpadów do wyszczególnionych w regulaminie sposobów pozbywania się odpadów. Tym samym projekt w sposób kompleksowy organizuje pozbywanie się odpadów komunalnych w ramach gminnego systemu, wskazując przy tym właścicielom nieruchomości różne sposoby pozbywania się zbieranych przez nich odpadów (§ 13 i § 14 projektu). Rozdział 4 projektu modyfikuje nieznacznie częstotliwość pozbywania się niektórych odpadów komunalnych, np. odpadów zielonych, oraz precyzuje niektóre regulacje dotyczące sposobu pozbywania się odpadów komunalnych (§ 15 projektu). Co do zasady niezmienione pozostają regulacje dotyczące osób utrzymujących zwierzęta domowe oraz wymagań w zakresie utrzymywania zwierząt gospodarskich na terenach wyłączonych z produkcji rolniczej. Natomiast w związku z utrzymującą się na znacznym poziomie populacją szczurów poszerzono - w stosunku do poprzedniego Regulaminu utrzymania czystości i porządku - obszary obowiązkowej deratyzacji oraz zmodyfikowano terminy jej przeprowadzania. Przedłożony projekt w pełni odpowiada ustawowej delegacji, dopasowując przede wszystkim obowiązujące aktualnie rozwiązania do zmienionego upoważnienia, a w pozostałym zakresie wprowadza - z nielicznymi tylko wyjątkami - rozwiązania o charakterze precyzującym i uszczegółowiającym. Zważywszy więc, że przedłożony projekt opiera się co do istoty na rozwiązaniach sprawdzonych w praktyce oraz zweryfikowanych pod względem prawnym, winien być uznany za spełniający wymagania stawiane przez prawo oraz odpowiadający na zapotrzebowania mieszkańców Wrocławia oraz prowadzoną przez Gminę Wrocław politykę w zakresie utrzymania czystości i porządku. Przewiduje się uchwalenie nowego regulaminu w pierwszym kwartale 2016 r.

8.4. Gospodarka ściekowa Zgodnie z ustawą z dnia 13 września 1996r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2016 r., poz. 250), każda nieruchomość, która nie zostanie podłączona do sieci kanalizacyjnej, powinna być wyposażona w zbiornik bezodpływowy do gromadzenia ścieków lub przydomową oczyszczalnię ścieków. Zbiorniki bezodpływowe na nieczystości ciekłe powinny mieć dno i ściany nieprzepuszczalne, szczelne przykrycie z zamykanym otworem do usuwania nieczystości i odpowietrzenie wyprowadzone co najmniej 0,5m ponad poziom terenu. Jednak samo wyposażenie nieruchomości w zbiornik bezodpływowy czy przydomową oczyszczalnię ścieków nie jest wystarczające. Ustawa wymaga ponadto od właścicieli, aby wykorzystywali te urządzenia do gromadzenia nieczystości ciekłych oraz zobowiązuje ich do tego, aby zgromadzone tak nieczystości były usuwane w sposób zgodny z przepisami ustawy. Nieczystości ciekłe powinny być regularnie odbierane przez przedsiębiorców posiadających zezwolenie na świadczenie usług w zakresie odbioru nieczystości ciekłych. Zezwolenie takie wydawane są na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 2 i ust. 6, art. 9 ust. 1, 1a, 1b ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Wymagania, jakie powinien spełniać przedsiębiorca ubiegający się o uzyskanie zezwolenia, określa Uchwała Nr XXXV/781/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie wymagań jakie powinien spełniać przedsiębiorca ubiegający się o uzyskanie zezwolenia w zakresie opróżniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczystości ciekłych na terenie Wrocławia, zmienionej Uchwałą Nr XL/939/13 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 21 marca 2013 r.

Wykaz firm posiadających zezwolenie Prezydenta Wrocławia na prowadzenie działalności w zakresie opróżniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczystości ciekłych na terenie gminy Wrocław znajduje się na stronie internetowej Urzędu Gminy Wrocław http://www.wroclaw.pl/oproznianie-zbiornikow-bezodplywowych-i-transport-nieczystosci. Jak wynika z art. 6 ust. 1 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach właściciele nieruchomości obowiązani są do udokumentowania, że korzystają z usług w zakresie opróżniania zbiorników bezodpływowych przez okazanie umowy korzystania z usług przedsiębiorcy posiadającego odpowiednie zezwolenie oraz dowodów płacenia za takie usługi. Opróżnianie zbiorników bezodpływowych, zgodnie z uchwałą nr XXXV/780/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie Wrocławia, powinno odbywać się z częstotliwością zapewniającą niedopuszczenie do przepełnienia się zbiorników, nie rzadziej jednak niż raz na 3 miesiące. W przypadku możliwości technicznej przyłączenia do sieci kanalizacji sanitarnej, takie przyłączenie jest obowiązkowe. Obowiązek przyłączenia nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacyjnej wynika z przepisów ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. W przypadku, gdy właściciel nieruchomości, pomimo możliwości technicznych, nie przyłączy nieruchomości do istniejącej miejskiej sieci kanalizacyjnej, Prezydent Wrocławia zobowiązany jest wydać decyzję administracyjną nakazującą wykonanie przyłącza. Decyzja ta podlega egzekucji administracyjnej. Dodatkowo właściciel nieruchomości, który nie wykonuje tego obowiązku podlega karze grzywny.

W przypadku, jeżeli właściciel korzysta z urządzenia służącego do nielegalnego odprowadzania ścieków do wód lub do ziemi oraz nie wystąpił z wnioskiem o jego legalizację, Prezydent Wrocławia, na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, nakłada na właściciela, w drodze decyzji, obowiązek likwidacji urządzenia.

Mieszkańcy Wrocławia mają możliwość otrzymania dotacji z Miasta na budowę przyłącza kanalizacyjnego, która jest udzielana na podstawie uchwały Nr IX/165/11 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 19 maja 2011 r. w sprawie określenia zasad udzielania dotacji celowej na finansowanie lub dofinansowywanie zadań inwestycyjnych związanych z ochroną środowiska i gospodarką wodną ze środków budżetu Miasta, pozyskanych z opłat i kar za korzystanie ze środowiska.

Wniosek o dotację z Budżetu Miasta Wrocławia w części pochodzącej z opłat i kar za korzystanie ze środowiska na prace związane z podłączeniem przez osoby fizyczne do sieci kanalizacyjnej można pobrać ze strony internetowej Wrocławia: http://bip.um.wroc.pl/sprawa-do-zalatwienia/8387/dotacja-z-budzetu-miasta-w-czesci- pochodzacej-z-oplat-i-kar-za-korzystanie-ze-srodowiska-na-prace-zwiazane-z- podlaczeniem-przez-osoby-fizyczne-do-sieci-kanalizacyjnej

8.4.1. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych

Przystępując do Unii Europejskiej, Polska w Traktacie akcesyjnym zobowiązała się do końca 2015 r. dostosować do wymogów dyrektywy 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Głównym celem dyrektywy 91/271/EWG jest ograniczenie zrzutów niedostatecznie oczyszczanych ścieków komunalnych, co w konsekwencji ma zapewnić właściwą ochronę środowiska wodnego.

Zobowiązania akcesyjne Polski obejmują: - wyposażenie wszystkich aglomeracji ≥2000 RLM w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków o odpowiednim efekcie oczyszczania, - zapewnienie 75-procentowej redukcji związków azotu i fosforu ogólnego pochodzących ze źródeł komunalnych i odprowadzanych do wód, - wyposażenie aglomeracji <2000 RLM w oczyszczalnie zapewniające odpowiednie oczyszczanie.

W negocjacjach przedakcesyjnych ustalono, że cały obszar Polski, ze względu na jego położenie w 99,7 % w zlewisku Morza Bałtyckiego, jest obszarem wrażliwym na eutrofizację spowodowaną zanieczyszczeniami ze ścieków komunalnych. Tym samym ścieki komunalne muszą zostać poddane bardziej rygorystycznemu oczyszczeniu w celu ograniczenia zrzutów związków azotu i fosforu oraz zanieczyszczeń biodegradowalnych do wód.

Jakość ścieków oczyszczonych powinna być zgodna z wymaganiami określonymi w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1800).

Sprawnej implementacji przepisów dyrektywy ma służyć przyjęty przez rząd w grudniu 2003 r. „Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych” (KPOŚK). W dokumencie tym określone są: - wykazy aglomeracji, które powinny być wyposażone w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków wraz z wielkością ładunków zanieczyszczeń biodegradowalnych z tych aglomeracji koniecznych do usunięcia, - wykaz przedsięwzięć w zakresie budowy i modernizacji zbiorczych sieci kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków komunalnych, a także terminy ich realizacji.

W kolejnych latach zatwierdzono aktualizacje KPOŚK (AKPOŚK): w dniu 7 czerwca 2005 r. pierwszą Aktualizację KPOŚK (AKPOŚK 2005), drugą Aktualizację KPOŚK w dniu 2 marca 2010 r. (AKPOŚK 2009), a trzecią w dniu 1 lutego 2011 r. (AKPOŚK 2010). Instrumentami ekonomicznymi i finansowymi stymulującymi realizację KPOŚK są środki pomocowe Unii Europejskiej oraz pożyczki i dotacje z funduszy ekologicznych.

Priorytetowe dla osiągnięcia celów dyrektywy są przedsięwzięcia mające na celu osiągnięcie odpowiednich standardów wyposażenia w zbiorcze systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków w dużych aglomeracjach jak Wrocław o RLM >15000. Zgodnie z AKPOŚK 2009 generowany przez nie ładunek zanieczyszczeń biodegradowalnych sięgał 87 %.

Teren aglomeracji Wrocław został wyznaczony w 2015 r. Uchwałą Nr IX/131/15 z dnia 30 kwietnia 2015 r. w sprawie wyznaczenia aglomeracji Wrocław (Dz. Urz. Woj. Doln. z dnia 12 maja 2015 r. poz. 2207). Aglomeracja została wyznaczona na wniosek Gminy Wrocław. Plan Aglomeracji został opracowany w 2014 roku przez Wydział Środowiska i Rolnictwa we współpracy z MPWiK S.A., Biurem Rozwoju Wrocławia oraz Urzędami Gmin Czernica, Kobierzyce, Miękinia, Siechnice i Wisznia Mała. Wraz z wyznaczeniem aglomeracji Wrocław została zlikwidowana istniejąca dotychczas aglomeracja, wyznaczona w 2006 roku. Uległ zmianie obszar aglomeracji i równoważna liczba mieszkańców. Po zmianach w skład aglomeracji wchodzą miasto Wrocław i miejscowości z gmin Czernica, Kobierzyce, Miękinia, Siechnice i Wisznia Mała. Równoważna liczba mieszkańców aglomeracji wynosi 1,05 mln RLM.

W grudniu 2015 r. na terenie aglomeracji istniało 1520 km sieci kanalizacyjnej sanitarnej i ogólnospławnej. Z systemu kanalizacyjnego korzystało 618 203 mieszkańców aglomeracji, co stanowi 97 % wszystkich mieszkańców tego terenu. Pozostali mieszkańcy korzystali z indywidualnych systemów oczyszczania ścieków, głównie zbiorników bezodpływowych. Ścieki były oczyszczane na Wrocławskiej Oczyszczalni Ścieków Janówek, Polach Irygowanych Osobowice i innych, mniejszych oczyszczalniach. Ilość ścieków komunalnych powstających na obszarze aglomeracji wynosi ok. 44,2 mln m3.

8.5. System monitoringu składowisk odpadów

Przez wiele lat składowiska odpadów stanowiły podstawowy element zagospodarowania odpadów komunalnych. Jednak wraz ze wzrostem świadomości i potrzeb w zakresie racjonalnego gospodarowania odpadami ich rola i znaczenie ulegają zmianom. Składowiska takie funkcjonowały przez szereg lat również na terenie Wrocławia, ostatnim obiektem wyłączonym z eksploatacji było składowisko „Maślice” przy ul. Koziej.

Składowisko odpadów komunalnych „Maślice” przy ul. Koziej

Położenie obiektu Składowisko odpadów komunalnych „Maślice” przy ul. Koziej we Wrocławiu zlokalizowane jest w północno-zachodniej części miasta, w bliskim sąsiedztwie rzeki Odry. Obszar zajęty przez składowisko otoczony jest przez tereny zielone (zieleń niska), od strony zachodniej i północnej przyjmujące postać zadrzewień. Najbliższe zabudowania mieszkalne zlokalizowane są od strony południowo zachodniej (ok. 750 m) i zachodniej (ok. 850 m).

Historia obiektu Początki funkcjonowania składowiska odpadów komunalnych „Maślice” datuje się na 1967 r. W tym czasie rozpoczęto eksploatację tzw. starej kwatery, która nie została wyposażona w uszczelnienie podłoża. „Kwatera nowa” oddana została do eksploatacji w 1994 r. i posiada zarówno uszczelnienie syntetyczne dna (wykonane przy wykorzystaniu folii PEHD), jak i drenaż odcieków. Eksploatację składowiska zakończono w 2000 r., a przez ostatnie lata funkcjonowania obiekt stanowił jedyne miejsce składowania odpadów komunalnych Wrocławia.

Rekultywacja obiektu przeprowadzona została w latach 2003–2008 w ramach projektu „Gospodarka odpadami stałymi we Wrocławiu, etap I”. Działania objęły geotechniczne zabezpieczenie hałdy składowiska poprzez wzmocnienie zboczy gruntem zbrojonym i uszczelnienie kwatery materiałem syntetyczno-mineralnym, otoczenie hałdy podziemnym ekranem izolującym, zabezpieczenie wód gruntowych przed odciekami ze składowiska i wykonanie systemu odgazowującego składowisko, jak również uporządkowanie zaplecza, budowę dróg wewnętrznych i nasadzenie roślinności izolującej. Składowisko wyposażone zostało w instalację czynnego ujmowania gazu składowiskowego, która obejmuje: studnie odgazowujące (30 studni), rurociągi, ssawę gazową oraz pochodnię spalania gazu. Teren jest monitorowany i niedostępny dla mieszkańców.

Powierzchnia

Zrekultywowany obiekt zajmuje powierzchnię 12 ha.

Ilość zdeponowanych odpadów

Szacowana ilość zdeponowanych na składowisku odpadów wynosi 2,4 mln m3.

Monitoring

W ramach okresowej kontroli jakości środowiska wokół obiektu prowadzone są obserwacje obejmujące poziom i jakość wód podziemnych w wyznaczonych otworach obserwacyjnych (piezometrach). Kontroli podlegają również parametry wód powierzchniowych rejonu składowiska określane dla punktów wyznaczonych na bezimiennym cieku przepływającym na zachód od składowiska, jak również ilość i

jakość gromadzonych zanieczyszczonych wód odciekowych. Dokonywane są pomiary emisji gazu składowiskowego oraz sprawdzana sprawność systemu jego odprowadzania. Badaniu podlega osiadanie składowiska i wielkość opadu atmosferycznego (dane pozyskane z IMGW).

8.6. Sposób zagospodarowania odpadów gospodarczych

Z dniem 23 stycznia 2013 r. weszła w życie nowa ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 21), która implementuje dyrektywę 2008/98/WE dotyczącą gospodarki odpadami. Nowa ustawa nie wprowadziła rewolucji w porównaniu z poprzednią, ale warto podkreślić kilka istotnych nowości. Przede wszystkim ustawa o odpadach jest w pełnym tego słowa znaczenia ustawą podstawową, nawiązującą do innych regulacji dotyczących odpadów. Znajduje to wyraz w instytucjach rejestru i bazy danych, które są wspólne dla tej ustawy i innych ustaw dotyczących odpadów, ale trzeba mieć na uwadze to, że dopiero po 3 latach, czyli w 2016 r., ustawa zacznie działać w pełni, kiedy zostanie utworzony zarówno rejestr wprowadzających produkty i odpady, jak i baza danych o odpadach. Ważną nowością są przepisy o produktach ubocznych oraz o utracie statusu odpadów, powtarzające niemal dosłownie postanowienia dyrektywy unijnej. Zauważyć trzeba wprowadzenie nowego pojęcia przetwarzania odpadów – łączącego odzysk i unieszkodliwianie oraz czynności przygotowawcze do nich. Nowa ustawa nie zawiera już przepisów o pozwoleniach na wytwarzanie odpadów, przyjmuje konsekwentnie, że jest to materia pozwoleń emisyjnych w rozumieniu ustawy – Prawo ochrony środowiska. Ponadto, z dniem wejścia w życie przepisów nowej ustawy o odpadach, wygasły dotychczasowe decyzje zatwierdzające programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi i decyzje zatwierdzające program gospodarki odpadami. Wyjątkiem są decyzje wydane łącznie na podstawie art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 3 dotychczasowej ustawy o odpadach, które zachowują ważność w zakresie zbierania, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów na czas, na jaki zostały wydane, nie dłużej niż przez trzy lata od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach. Nowa ustawa zniosła obowiązek:  przedkładania właściwemu organowi informacji o wytwarzanych odpadach lub o sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami;  uzyskiwania decyzji zatwierdzających program gospodarki odpadami niebezpiecznymi;  uzyskiwania decyzji zatwierdzających program gospodarki odpadami podmiotów prowadzących działalność polegającą na świadczeniu usług w zakresie budowy, rozbiórki, remontu obiektów, czyszczenia zbiorników lub urządzeń oraz sprzątania, konserwacji i napraw, a także przetwarzania odpadów zawierających azbest w urządzeniach przewoźnych;  uzyskania zezwolenia na transport odpadów, w okresie do uruchomienia Bazy Danych o Odpadach zezwolenia te wydawane są na podstawie przepisów poprzedniej ustawy.

Ponadto w stosunku do pozwoleń na wytwarzanie odpadów wydanych na podstawie przepisów poprzedniej ustawy nowa ustawa o odpadach zagwarantowała, że zachowują one ważność na czas, na jaki zostały wydane (art. 231 ust. 3).

Zmianie natomiast uległa podstawa prawna dla wydawania pozwoleń na wytwarzanie odpadów oraz zakres wniosku poprzedzającego wydanie przedmiotowego pozwolenia. Podstawą prawną dla wydanie pozwolenia na wytwarzanie odpadów jest obecnie art. 180 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232). Natomiast zakres wniosku o wydanie pozwolenia na wytwarzanie odpadów określony jest w art. 184 ustawy POŚ. Wraz z przeniesieniem podstawy prawnej wydawania pozwoleń na wytwarzanie odpadów nastąpiła istotna zmiana podejścia do warunków, których spełnienie wiąże się z koniecznością uzyskania przedmiotowego pozwolenia. Zgodnie z nowymi przepisami pozwolenie na wytwarzanie odpadów jest konieczne w przypadku, gdy eksploatacja instalacji powoduje wytwarzanie odpadów: o masie powyżej 1 Mg rocznie – w przypadku odpadów niebezpiecznych, o masie powyżej 5000 Mg rocznie – w przypadku odpadów innych niż niebezpiecznych.

Przy czym zgodnie z art. 3 ustawy POŚ poprzez: instalację należy rozumieć: stacjonarne urządzenie techniczne, zespół stacjonarnych urządzeń technicznych powiązanych technologicznie, do których tytułem prawnym dysponuje ten sam podmiot i położonych na terenie jednego zakładu, budowle niebędące urządzeniami technicznymi ani ich zespołami, których eksploatacja może spowodować emisję; eksploatację instalacji lub urządzenia należy rozumieć użytkowanie instalacji lub urządzenia oraz utrzymywanie ich w sprawności.

Biorąc pod uwagę cytowane powyżej przepisy, należy zauważyć, że wytwarzanie odpadów związanych z eksploatacją instalacji w ilościach niższych niż przywołane zwalnia podmiot prowadzący instalację z obowiązku uzyskania pozwolenia na wytwarzanie odpadów, jak również pozwolenie nie będzie potrzebne dla wytwarzania odpadów powstających poza instalacjami, np. w związku z remontami i przebudową budynków na terenie zakładu. Konsekwencją zmiany przywołanych powyżej przepisów będzie konieczność weryfikacji i szczegółowej analizy miejsc wytwarzania odpadów poprzedzające przygotowanie wniosku o wydanie pozwolenia na wytwarzanie odpadów. Kolejna istotna zmiana wprowadzana przez nową ustawę dotyczy obowiązujących zezwoleń na zbieranie odpadów oraz zezwolenia na odzysk lub unieszkodliwianie odpadów, które po pierwsze stają się odpowiednio zezwoleniami na zbieranie odpadów lub zezwoleniami na przetwarzanie odpadów, w rozumieniu przepisów nowej ustawy o odpadach (art. 232 ust. 1), a po drugie, zezwolenia te zachowują ważność na czas, na jaki zostały wydane, nie dłużej niż przez trzy lata od dnia wejścia w życie nowej ustawy o odpadach. Oznacza to, że funkcjonujące w obiegu prawnym zezwolenia na zbieranie, odzysk lub unieszkodliwianie odpadów wydane na podstawie przepisów poprzedniej ustawy o terminie obowiązywania dłuższym niż 23 stycznia 2016 r. z dniem 23 stycznia 2016 r. stracą swoją ważność, a zatem zanim to nastąpi należy wystąpić do właściwych organów o wydanie nowych zezwoleń.

Kolejna reorganizacja dotyczy zezwoleń na transport odpadów. Nowa ustawa o odpadach nie przewiduje wydawania zezwoleń na transport odpadów, a jedynie uzyskanie przez zainteresowane podmioty wpisu do rejestru podmiotów wprowadzających produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujących odpadami. Utworzenie rejestru przez marszałków województw miało nastąpić w terminie 36 miesięcy od dnia wejścia w życie nowej ustawy o odpadach, a zatem do 23 stycznia 2016 r. Jednak z dniem 1 stycznia 2016 weszła też w życie ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym

74 i elektronicznym (Dz. U. z 2015 r., poz. 1688), która zmieniła ustawę z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach w zakresie m.in. przedłużenia terminu utworzenia rejestru tj. do dnia 24 stycznia 2018 r. (art. 108 pkt 29). Tu również wprowadzono przepisy przejściowe, zgodnie z którymi zezwolenia na transport odpadów wydane na podstawie przepisów dotychczasowych zachowują ważność na czas, na jaki zostały wydane, nie dłużej jednak niż do czasu upływu terminu do złożenia wniosku o wpis do rejestru podmiotów wprowadzających produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujących odpadami prowadzonego przez marszałka lub z dniem uzyskania wpisu do tego rejestru, w przypadku gdy wpis nastąpił w terminie wcześniejszym. Do wydawania zezwoleń na transport odpadów do czasu utworzenia rejestru stosuje się przepisy ustawy z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz. U. z 2010r., Nr 185, poz. 1243 ze zm.).

Sposób przekazywania odpadów kolejnemu posiadaczowi nie uległ zmianie i nadal następuje na podstawie kart przekazania odpadu. Transport odpadów z miejsc wytwarzania do miejsc odzysku lub unieszkodliwiania wykonywany był z wykorzystaniem środków transportu należących do: wytwórców odpadów, którzy nie muszą uzyskiwać zezwolenia na transport odpadów, właścicieli instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania, na podstawie zezwolenia na transport odpadów, specjalistycznych firm transportowych, na podstawie zezwolenia na transport odpadów.

Sposób transportu odpadów jest ściśle uzależniony od rodzaju przewożonych odpadów i regulowany jest przez odpowiednie przepisy, w tym dla odpadów niebezpiecznych ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 227, poz. 1367 z późn. zm).

Przedsiębiorcy zobowiązani byli do prowadzenia ewidencji odpadów oraz przedkładania zbiorcze, roczne zestawienia danych o rodzajach i ilości odpadów i przekazywać je marszałkowi województwa w terminie do 15 marca za poprzedni rok kalendarzowy.

Urząd Miejski Wrocławia w okresie 2013–2016 prowadził wykaz przedsiębiorców posiadających aktualne zezwolenia na zbieranie i przetwarzanie odpadów, udzielonych przez Prezydenta Wrocławia.

Tabela. Wykaz podmiotów posiadających zezwolenie na zbieranie odpadów na terenie Wrocławia (aktualizacja 2016 )

Wykaz podmiotów posiadających zezwolenie na zbieranie odpadów na terenie Wrocławia Data Miejsce prowadzenia Data wydania Lp. Nazwa podmiotu ważności działalności zezwolenia zezwolenia 2016 Metalpol Sp. z o.o. 1 ul. Traktatkowa 1, 54-425 ul. Karwińska 11 01.01.2016r. 31.12.2025r. Wrocław EKOROL Beata 2 ul. Szczecińska 5 05.01.2016r. 04.01.2026r. Dzieciuchowicz

ul. Wielkopolska 39, 54-027 Wrocław AGLOTECH MACIEJ TRACZ 3 ul. Jęczmienna 16, 56-400 ul. Stabłowicka 118-120 07.01.2016r. 06.01.2026r. Oleśnica HAPIS BOGDAN SKROBAŃSKI 4 ul. Wandy 19 lok. 17, 53-320 ul. Monopolowa 6 27.01.2016r. 26.01.2026r. Wrocław "BIR-LET" ANDRZEJ BIRLET 5 ul. Konrada Wallenroda 5, 51- ul. Monopolowa 6 27.01.2016r. 26.01.2026r. 210 Wrocław 6 2015 KORONA S.C. Zbigniew Stepień, Leszek Drygajło, Anna 1 ul. Szczecińska 15 02.01.2015r. 01.01.2025r. Stępień ul. Działkowa 6, 55-002 Kamieniec Wrocławski Firma Handlowo-Usługowa Renata Buss 2 ul. Kręta 23A 08.01.2015r. 07.01.2025r. ul. Kręta 23A, 50-233 Wrocław P.U.H. ETEX Agnieszka Słodyka-Kozłowska 3 ul. Jaworska 11 14.01.2015r. 13.01.2025r. ul. Inżynierska 51/43, 53-228 Wrocław Grzegorz Orliński Przedsiębiorstwo Handlowo- 4 ul. Irysowa 31 19.01.2015r. 18.01.2025r. Usługowe ul. Pułtuska 26, 06- 456 Ojrzeń Eko-Logis Jacek Adamczyk 5 ul. Cicha 5/1, 51-659 ul. Stargardzka 20.01.2015r. 20.01.2025r. Wrocław Firma Handlowo-Usługowo- Produkcyjna "RENTEX" Robert 6 ul. Ślężna 78 21.01.2015r. 21.01.2025r. Pilczuk ul. Ślężna 78, 53-306 Wrocław EcoThesis Grzegorz Płuziński 7 ul. Krakowska 127, 50-428 ul. Krakowska 127 23.01.2015r. 23.01.2025r. Wrocław AlCHEM Grupa Sp. z o.o. 8 ul. Giżycka 62 26.01.2015r. 26.01.2025r. ul. Polna nr 21, 87-100 Toruń MARKUR s.c., P. Kurczewski, K. Marecki 9 ul. Kwidzyńska 25/27 29.01.2015r. 28.01.2025r. ul. Brodzka 176/1, 54-067 Wrocław HERMARPOL Sp. z o.o. S.K. 10 ul. Szczecińska 5a 09.02.2015r. 09.02.2025r. ul. Fabryczna 2A, 42-660

Kalety

HANDLOPEX S.A. 11 ul. Połonińska 29, 35-068 ul. Kobierzycka 20b 11.02.2015r. 11.02.2025r. Rzeszów WIKO ONE 12 ul. Szczecińska 5d, 54-517 ul. Szczecińska 5d 16.02.2015r. 16.02.2025r. Wrocław Edyta Łuczak ul. Grabiszyńska 231 Przedsiębiorstwo Handlowo- ul. Stabłowicka 118-120 13 Usługowe ul. Paprotna 8 23.02.2015r. 22.02.2025r. ul. Wincentego Kadłubka 20, ul. Strzegomska 178-180 52-432 Wrocław ul. Piękna 25 Firma Michułka Jerzy 14 ul. Kleczkowska 52, 50-227 ul. Kleczkowska 52 24.02.2015r. 24.02.2025r. Wrocław Leszek Gebel Usługi Kanalizacyjne, Hydrauliczne 15 Sanitarne "EKOGEBEL" ul. Paczkowska 27 31.03.2015r. 31.03.2025r. ul. Szklarska 16/3, 54-138 Wrocław "DELIX" Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowo 16 Produkcyjne Tadeusz Prymka ul. Sikorskiego 13-32 01.04.2015r. 01.04.2021r. ul. Kamieńskiego 13A/11 51- 124 Wrocław Future World Gracjana Górka 17 ul. Odkrywców 34, 53-2012 ul. Warsztatowa 2a 10.04.2015r. 10.04.2025r. Wrocław "KERS" Maciej Kierśnicki, Błażej Kierśnicki s.c. 18 ul. Ceglana 8 16.04.2015r. 15.04.2025r. ul. Ogrodowa 17c, 55-093 Kiełczow Alu-Met Piotr Burzyński 19 ul. Chmielna 1, 51-212 ul. Chmielnej 4 17.04.2015r. 17.04.2025r. Wrocław METALES Sp. z o.o. 20 ul. Wiaduktowa 21, 52-111 ul. Wiaduktowa 21 17.04.2015r. 16.04.2025r. Wrocław STANISŁAW SUDER CENMED 21 ul. Canaletta 28, 51-650 ul. Kamieńskiego 73A 04.05.2015r. 04.05.2025r. Wrocław REC-STAL Zbigniew Jankowski 22 ul. Kleczkowska 52 05.05.2015r. 04.05.2025r. ul. Kleczkowska 52, 50-227 Wrocław TOMEX Tomasz Słowiński 23 ul. Rzemieślnicza 11 Szewce, ul. Kominiarska 42 06.05.2015r. 06.05.2015r. 55-114 Wisznia Mała

FUH ALMAS Sławomir Myszkowski 24 ul. Skarbu Zakrzowskiego 6 15.06.2015r. 14.06.2025r. ul. Skarbu Zakrzowskiego 6, 51-219 Wrocław Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut 25 Badawczy, Oddział we ul. Parkowa 30 13.07.2015r. 12.07.2025r. Wrocławiu ul. Parkowa 30, 51-616 Wrocław Global Eco Trade Joanna Pasicka 26 ul. Góralska 46 06.08.2015r. 06.08.2025r. ul. Popowicka 48 lok. 14, 54- 237 Wrocław J. KING Sp. z o.o. 27 ul. Szczytnicka 38, 50-382 ul. Jerzmanowska 4-6 12.08.2015r. 12.08.2025r. Wrocław Firma Handlowo-Usługowa EKO Sylwia, Sylwia 28 Chodorowska-Pieniak ul. Karmelkowa 29 21.08.2015r. 20.08.2025r. ul. Szczecińska 13, 54-517 Wrocław KOBA Organizacja Odzysku Opakowań S.A. 29 ul. Grabiszyńska 241 06.10.2015r. 06.10.2025r. ul. Jasnogórska 1, 31-358 Kraków ECO-WAY Maciej Bosek 30 ul. Klimasa 41B/31, 50-515 ul. Stabłowicka 118 12.11.2015r. 12.11.2025r. Wrocław Collect Points Sp. z o.o. 31 ul. Traugutta 42A, 08-825 ul. Michalczyka 10-12 20.11.2015r. 19.11.2025r. Grodzisk Mazowiecki PKW-AUTO s.c. Katarzyna Wojtkowiak 32 Przemysław Wojtkowiak ul. Nowodworska 17B 25.11.2015r. 25.11.2025r. ul. Nowodworska 17B, 54- 433 Wrocław 2014 WITOLD PAWLAK "KAWIT" 1 ul. Sułowska 9 02.01.2014r. 02.01.2024r. Góra, 56-200 Szedziec 12 EKOTRANS-RECYKLING Paula Brzezina 2 ul. Paprotna 8 08.01.2014r. 08.01.2024r. ul. Św. Wincentego 14/13, 50-253 Wrocław TKM Recykling Polska Sp. z o.o. 3 ul. Ćwiczebna 11 20.01.2014r. 19.01.2024r. ul. Grabiszyńska 241/411, 53-234 Wrocław

VACO Sp. z o.o. 4 ul. Dąbrowskiego 44, 50-457 ul. Krakowska 23.01.2014r. 22.01.2024r. Wrocław PHU "FERRO" s.c. 5 ul. Przybyły 3, 54-513 ul. Przybyły 3 13.02.2014r. 12.02.2024r. Wrocław METAL TRADE POLAND Sp. z o.o. 6 ul. Stabłowicka 120A 25.02.2014r. 25.02.2024r. ul. Stabłowicka 120A, 54-062 Wrocław Dariusz Cencner PHU DARO- MET 7 ul. Żernicka 296 26.02.2014r. 26.02.2024r. ul. Sokolnicza 42/6, 53-660 Wrocław Polcopper Sp. z o.o., Przysieka Polska 8 ul. Opolska 140 06.03.2014r. 06.03.2024r. ul. Przemysłowa 16, 64-030 Śmiegiel Polcopper Sp. z o.o., Przysieka Polska ul. Paprotna 8 9 07.03.2014r. 06.03.2024r. ul. Przemysłowa 16, 64-030 ul. Braniborska 10 Śmiegiel ZŁOM-POL Andrzej Polak 10 ul. Kolejowa 13, 57-211 ul. Przedmiejska 1 14.03.2014r. 14.03.2024r. Ciepłowody MERCURY S.C. W. Prądzyński, B. Magdowski 11 ul. Krakowska 88 17.03.2014r. 16.03.2024r. ul. Wolinian 24, 52-339 Wrocław ZŁOM-POL Andrzej Polak 12 ul. Kolejowa 13, 57-211 ul. Stalowa 94 01.04.2014r. 14.03.2024r. Ciepłowody "GREGMET" Grzegorz Morawski 13 ul. Kleczkowska 52 01.04.2014r. 31.03.2024r. ul. Podbiałowa 9, 51-180 Wrocław Składywęgla.pl Sp. z o.o. 14 ul. Betonowa 1, 86-005 Białe ul. Zakrzowska 25b 10.04.2014r. 10.04.2024r. Błota "Malinowski" Paweł Malinowski, Radomierzyce 15 ul. Buforowa 91 10.04.2014r. 09.04.2024r. ul. Wrocławska 11, 55-010 Św.Katarzyna OLTO RECYKLING Tomasz Bień 16 ul. Przedmiejska 1-3 16.04.2014r. 15.04.2024r. ul. Sarnia 23A, 52-129 Wrocław Eko Basket Recykling Sp. z 17 ul. Stabłowicka 118 22.04.2014r. 22.04.2024r. o.o.

ul. Goplan 12, 52-340 Wrocław P.H.U. Radosław Urbański 18 ul. Hubska 71/7, 50-501 ul. Sołtysowicka 15a 28.04.2014r. 28.04.2024r. Wrocław EKOPARASOL Anna 19 Oleksińska ul. Szczecińska 15 14.05.2014r. 14.05.2024r. ul .Wińska 9, 54-074 Wrocław Recyplan s.c. 20 ul. Orkana 14, 51-153 ul. Orkana 14 29.05.2014r. 28.05.2024r. Wrocław Konsorcjum Recyklingu Sp. z o.o. Sp. K.A. 21 ul. Krzemieniecka 48a 17.06.2014r. 17.06.2024r. ul. Opolska 188, 52-014 Wrocław M&K s. c. Mirosław Borzęcki i Krzysztof Borzęcki 22 ul. Międzyleska 6E 26.06.2014r. 25.06.2024r. ul. Międzyleska 6E, 50-514 Wrocław Centropol Agnieszka Żółkiewicz 23 ul. Paczkowska 26 27.06.2014r. 01.07.2024r. ul. Krynicka 16/6, 50-555 Wrocław CENTROZŁOM WROCŁAW S.A. 24 ul. Robotnicza 16 27.06.2014r. 27.04.2024r. ul. Robotnicza 16, 53-608 Wrocław Anna Kwiatek 25 ul. Długa 64/4, 53-633 ul. Sienkiewicza 57a 10.07.2014r. 10.07.2024r. Wrocław PPHiU WUJEK Leszek Gregorek, Jerzy Gajek, 26 Wiesław Gajek Spółka Jawna ul. Wagonowa 36 23.07.2014r. 22.07.2024r. ul. Robotnicza 16, 53-608 Wrocław OILER S.A. 27 ul. Malinowska 24a, 83-110 ul. Buforowa 2 24.07.2014r. 23.07.2024r. Tczew RED-BOX Małgorzata Janik- Nieroda 28 ul. Góralska 46 29.07.2014r. 01.08.2024r. ul. Zamkowa 14/3, 57-220 Ziębice Leszek Filipek "FILIPEK" P.P.H.U. 29 ul. Góralska 46 29.07.2014r. 01.08.2024r. ul. Tęczowa 85, 53-601 Wrocaw ENERIS Recykling Sp. z o.o. 30 ul. Szobiszowicka 1, 44-100 ul. Robotnicza 22 01.08.2014r. 01.08.2024r. Gliwice

EURO-EKO Bożena Grabecka 31 ul. Rychtalska 11, 50-304 ul. Rychtalska 11 13.08.2014r. 13.08.2024r. Wrocław OLPRINT Sp. z o.o. 32 ul. Krakowska 82, 50-427 ul.Krakowska 82 08.09.2014r. 09.09.2024r. Wrocław GS Sp. z o.o. ul. Obornicka 217 33 ul. Obornicka 217 lok. 17-18, 11.09.2014r. 10.04.2024r. lok. 17-18 51-114 Wrocław SYNTOM S.A. 34 ul. Rembielińska 20/318, 03- ul. Michalczyka 10-12 12.09.2014r. 12.09.2024r. 352 Warszawa Wrocławskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania ALBA S.A. ul. 35 ul. Bora-Komorowskiego 6 02.10.2014r. 01.10.2024r. Szczecińska 5, 54-517 Wrocław PKP Energetyka S.A. Oddział w Warszawie - Usługi ul. Hoża 63/67, 00-681 ul. Kunickiego 81 36 17.10.2014r. 17.10.2023r. Warszawa, Zakład Dolnośląski ul. Paczkowska 26 ul. Joannitów 13, 50-525 Wrocław Bożena Rusińska Skup Surowców Wtórnych 37 ul. Jemiołowa 15 05.11.2014r. 05.11.2024r. ul. Jemiołowa 15, 53-447 Wrocław Marcin Szubert Eko-Ambiente 38 ul. Cisowa 7 Długołęka, 55- ul. Wagonowa 14-18 19.11.2014r. 18.11.2024r. 095 Mirków SODOR Sp. z o.o. 39 ul. Długa 7a, 58-521 Jeżów ul. Kleczkowska 52 27.11.2014r. 27.11.2024r. Sudecki Schiessl Polska Sp. z o.o. 40 ul. Raszyńska 13, 05-500 ul. Gazowa 26 08.12.2014r. 08.12.2024r. Piaseczno Drop Sp. z o.o. 41 ul. Syta 114z/1, 02-987 ul. Opolska 19c 15.12.2014r. 14.12.2024r. Warszawa Spółdzielna Pracy "SURMET" ul. Krakowska 127 42 ul. Krakowska 127, 50-428 ul. Robotnicza 1a 15.12.2014r. 15.12.2024r. Wrocław ul. Krakowska 9-11 SITA Zachód Sp. z o.o 43 ul.Jerzmanowska 13, 54-530 ul. Jerzmanowska 13 16.12.2014r. 16.12.2024r. Wrocław Eko Kompan Krzysztof Osucha ul. Kardynała Stefana 44 ul. Buforowa 2 31.12.2014r. 31.12.2024r. Wyszyńskiego 62/1 50-331 Wrocław 2013

KRITA Sp. z o.o. 1 ul. Rychtalska 7, 50-304 ul. Rychtalska 7 05.02.2013r. 04.02.2023r. Wrocław Skup i Sprzedaż Surowców Wtórnych Leszek Adamczyk 2 ul. Cicha 5/2 28.02.2013r. 27.02.2023r. ul. Cicha 5/2, 51-659 Wrocław Przedsiębiorstwo Transportowo-Handlowe 3 BEMIS Mirosław Bykowski ul. Radosna 38 18.03.2013r. 17.03.2023r. ul. Komandorska 42/5, 52- 343 Wrocław Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o. ul. 4 ul. Szczecińska 15 11.04.2013r. 10.04.2023r. Bogusławskiego 15, 53-614 Wrocław Ekosystem Sp. z o.o ul. Janowska 51 5 ul. Michalczyka 23, 53-633 12.04.2013r. 11.04.2023r. Michalczyka 9 Wrocław ul. Ligocka 1 ul. Swojczycka 38 ul. Braci Gierymskich 160 ul. Hubska 50 Korporacja MSK Małgorzata ul. Kiełczowska 62 6 Staniewska-Kurian ul.Ligocka ul. Czajkowskiego 11/13 15.04.2013r. 14.04.2023r. 1, 51-116 Wrocław ul. Kościuszki 80A ul. Balonowa 28 ul. Opolska 139 ul. Szanieckiego 51 ul. Żółta 1-5 INA Sp. z o.o. 7 ul. LG 1, Biskupice Podgórne, ul. Opolska 140 25.04.2013r. 25.04.2023r. 55-040 Kobierzyce Jan Mandziak PHU "MANDI" 8 ul. Skarbowców 4, 53-025 ul. Skarbowców 4 07.05.2013r. 06.05.2023r. Wrocław Polska Grupa Farmaceutyczna Sp z o.o 9 ul. Krzemieniecka 120 14.05.2013r. 13.05.2023r. ul. Krzemieniecka 120, 54- 613 Wrocław ZŁOMEX METAL Sp. z o.o. 10 ul. Kleczkowska 52 27.05.2013r. 26.05.2023r. ul. Zielona 26, 42-360 Poraj EKO-MIX Konstanty Spurek 11 ul. Grabiszyńska 163, 50-950 ul. Grabiszyńska 163 05.06.2013r. 04.06.2023r. Wrocław DESTROY - Niszczenie dokumentów Waldemar 12 ul. Opolska 140 14.06.2013r. 14.06.2023r. Olszański ul. Opolska 140, 52-014 Wrocław

ARTEX-POL Artur Michalski Skup-Sprzedaż Surowców 13 Wtórnych ul. ul. Pobożnego 11-13 01.07.2013r. 30.06.2023r. Przybyszewskiego 76/5, 51- 148 Wrocław Chemeko- System Sp. z o.o. Zakład Zagospodarowania 14 ul. Jerzmanowska 4-6 01.07.2013r. 30.06.2023r. Odpadów, ul. Jerzmanowska 4-6, 54-519 Wrocław Włodzimierz Kruszelnicki Skup i Sprzedarz Surowców ul. Kolejowa 3-5 15 10.07.2013r. 10.07.2023r. Wtórnych, Szczodre, ul. ul. Litomska 55 Trzebnicka 4, 55-095 Mirków M&M RECYKLING Sp. z o.o. 16 ul. Góralska 46, 53-610 ul. Góralska 46 12.07.2013r. 11.07.2023r. Wrocław Firma Handlowo-Usługowa EKO Sylwia, Sylwia 17 Chodorowska-Pieniak ul. Szczecińska 13 19.07.2013r. 18.07.2023r. ul. Szczecińska 13, 54-517 Wrocław BSK RETURN S.A. 18 ul. Towarowa 22, 42-400 ul. Swojczycka 30 01.09.2013r. 31.08.2023r. Zawiercie Przedsębiorstwo Wielobranżowe Tomplast 19 ul. Góralska 46 19.09.2013r. 18.09.2023r. Artur Tomkowski ul. Północna 23, 54-150 Wrocław Przedsiębiorstwo Handlowo- Usługowe "RAPTOR" Grzegorz 20 Bałachowski ul. Centralna 31b 30.09.2013r. 30.09.2023r. ul. Legnicka 9/4, 57-200 Ząbkowice Śląskie Merta&Merta Sp. z o.o. 21 ul. Jerzmanowska 4-6, 54- ul. Jerzmanowska 4-6 02.10.2013r. 01.10.2023r. 519 Wrocław Tadeusz Nieroda "NIKLA" 22 ul. Potokowa 68, 54-105 ul. Potokowa 68 23.10.2013r. 23.10.2023r. Wrocław PPHU "Śpiewak" 23 ul. Czaplińskiego 17, 54-703 ul. Michalczyka 4 28.10.2013r. 27.10.2023r. Wrocław T-TRADE Sp. z o.o. 24 ul. Bolesława Krzywoustego ul. Przemiejska 2 06.11.2013r. 06.11.2023r. 6-12, 51-165 Wrocław ZŁOMHUT Sp. z o.o 25 Przyborów 100, 27-420 ul. Monopolowa 6 12.11.2013r. 12.11.2023r. Bodzechów

2016 Metalpol Sp. z o.o. ul. Traktatkowa 1, 54-425 ul. Karwińska 11 01.01.2016r. 31.12.2025r. Wrocław EKOROL Beata Dzieciuchowicz ul. Szczecińska 5 05.01.2016r. 04.01.2026r. ul. Wielkopolska 39, 54-027 Wrocław AGLOTECH MACIEJ TRACZ ul. Jęczmienna 16, 56-400 ul. Stabłowicka 118-120 07.01.2016r. 06.01.2026r. Oleśnica HAPIS BOGDAN SKROBAŃSKI ul. Wandy 19 lok. 17, 53-320 ul. Monopolowa 6 27.01.2016r. 26.01.2026r. Wrocław "BIR-LET" ANDRZEJ BIRLET ul. Konrada Wallenroda 5, 51- ul. Monopolowa 6 27.01.2016r. 26.01.2026r. 210 Wrocław

Tabela. Wykaz podmiotów posiadających zezwolenie na przetwarzanie odpadów na terenie Wrocławia (aktualizacja 2016 )

Wykaz podmiotów posiadających zezwolenie na przetwarzanie odpadów Miejsce Data wydania Data ważności Rodzaj Lp. Nazwa podmiotu prowadzenia zezwolenia zezwolenia procesu działalności 2016 STRAWO Stanisław Krajewski ul. Pęgowska 5 14.01.2016r. 13.01.2026r. R3 i R5 ul. Pęgowska 5, 51- Wrocław 1 180 Wrocław 2 2015 WIKO ONE ul. Szczecińska 5d ul. Szczecińska 5d, 54- 16.02.2015r. 16.02.2025r. R12 Wrocław 1 517 Wrocław Roboty Inżynieryjne Barbara Przysada teren miasta 09.11.2015r. 08.11.2025r. R3 i R5 ul. Wiaduktowa 17, Wrocławia 2 52-111 Wrocław 2014 Badcar Piotr Badłak dz. nr 69/9, AM-1 ul. Stawiec 14a, 56- obręb Stawiec 04.11.2014r. 04.11.2024r. R4 i R13 1 300 Milicz Milicz Dyckerhoff Polska Sp. ul. Krzemieniecka z o.o. 114 30.05.2014r. 30.05.2024r. R5 ul. Zakładowa 3, 26- ul.Rychtalska 20a 2 052 Nowiny Wrocław

Przedsiębiorstw ul. Jerzmanowska Produkcyjno-Handlowe 16 „ABET” Sp. z o.o. 12.06.2014r. 12.06.2024r. R5 i R13 ul. Marco Polo 1 ul. Jerzmanowska 16, Wrocław 3 54-530 Wrocław Górażdże Beton Sp. z o.o. ul. Mydlana 11 ul. Cementowa 1, 19.09.2014r. 19.09.2024r. R5 Wrocław Chorula 47-316 4 Górażdże PPHiU WUJEK Leszek Gregorek, Jerzy Gajek, ul. Wagonowa 36 Wiesław Gajek Spółka R5, R12 i teren miasta 27.10.2014r. 27.10.2024r. Jawna R13 Wrocławia ul. Robotnicza 16, 53- 5 608 Wrocław Górażdże Beton Sp. z o.o. ul. Michalczyka 3 ul. Cementowa 1, 08.12.2014r. 08.12.2024r. R5 i R13 Wrocław Chorula 47-316 6 Górażdże "Berger Beton" Sp. z o.o. ul. Szczecińska 11 23.01.2015r. 22.01.2025r. R5 i R13 ul. Szczecińska 11, 54- Wrocław 7 517 Wrocław GEOTRADE Sp. z o.o. ul. Jerzmanowska ul. Trzebnicka 88/1A, 02.01.2015r. 31.12.2016r. R5 4-6 Wrocław 8 51-180 Wrocław Wrocławska MPWiK S.A. Oczyszczalnia ul. Na Grobli 14/16, 22.01.2015r. 22.01.2025r. D8 Ścieków Janówek 50-421 Wrocław ul. Janowska Eko-Logis Jacek Adamczyk ul. Stargardzka 19.01.2015r. 19.01.2025r. R12 i R13 ul. Cicha 5/1, 51-659 Wrocław 10 Wrocław ALBA S.A. ul. Szczecińska 5, 54- 19.12.2014r. 18.12.2024r. R12 i R13 11 517 Wrocław 2013

EKOSYSTEM sp. z o.o. ul.Janowska 51 15.01.2013r. 14.01.2023r. R3 i R15 ul. Na Grobli 14/16, Wrocław 1 50421 Wrocław SINOHYDRO CORPORATION LIMITED oddział w teren miasta 21.11.2013r. 20.11.2016r. R12 Polsce Wrocławia ul.Rolna 195, 02-729 2 Warszawa

Rozporządzenia:

Ustawa o odpadach zobowiązywała też Ministra Środowiska do wydania nowych rozporządzeń w ciągu trzech lat od dnia wejścia w życie ustawy. Minister Środowiska, wykonując ten obowiązek, wydał m.in. takie nowe rozporządzenia jak:  rozpatrzenie w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów oraz w sprawie rodzajów odpadów i ilości odpadów, dla których nie ma obowiązku prowadzenia ewidencji odpadów,  rozporządzenie w sprawie katalogu odpadów,  a także rozporządzenie w sprawie procesu odzysku R10, rozporządzenie w sprawie odzysku odpadów poza instalacjami i urządzeniami oraz rozporządzenie w sprawie listy rodzajów odpadów, które osoby fizyczne lub jednostki organizacyjne niebędące przedsiębiorcami mogą poddawać odzyskowi na potrzeby własne, oraz dopuszczalnych metod ich odzysku, które to rozporządzenia sposób w istotny wpływają na sposób postępowania z odpadami.

W okresie tym Minister Środowiska zastąpił większość starych rozporządzeń wykonawczych nowymi rozporządzeniami, ale niektóre przepisy nie zostały zastąpione nowymi przepisami i wygasły w upływem 23 stycznia 2016 r. np. rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie mechaniczno-biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2010 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi (Dz. U. Nr 139, poz. 940).

W 2016 r. weszły w życie także nowe rozporządzenia, wydane do ustawy o odpadach, takie jak:

1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2015 r. w sprawie sposobu nadawania numeru rejestrowego,

2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 5 października 2015 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z olejami odpadowymi. Rozporządzenie to określa szczegółowy sposób postępowania z olejami odpadowymi polegający na: zbieraniu, magazynowaniu, klasyfikowaniu do właściwego procesu odzysku albo unieszkodliwia.

3. W dniu 1 stycznia 2016 r. wszedł w życie § 3 ust. 3 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z 16 lipca 2015 r. w sprawie dopuszczania odpadów do składowania na składowiskach, który stanowi, iż zakres badań oraz kryteria dopuszczenia odpadów o kodach 19 08 05, 19 08 12, 19 08 14, 19 12 12 i z gr. 20 do składowania na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne są określone w załączniku nr 4 do rozporządzenia.

Z dniem 1 stycznia 2016 weszła też w życie ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, która zmieniła ustawę z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach w zakresie postępowania z odpadami komunalnymi, zasad wydawania zezwoleń na przetwarzanie odpadów po obowiązkowej kontroli miejsca przetwarzania odpadów przez inspekcję ochrony środowiska, a także w zakresie przedłużenia terminu utworzenia rejestru, który ma być prowadzony przez marszałków województw na podstawie ustawy o odpadach, oraz przedłużenia terminu składania sprawozdań według zasad określonych w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach.

8.7. Działania edukacyjne 8.7.1. Podejmowane w zakresie zagospodarowania elektroodpadów 8.7.1.1. Projekt edukacyjny „segreguj.wroc.pl”. W ramach projektu w latach 2013 -2015 r. kontynuowano działania rozpoczęte w 2012 r. związane z edukacja ekologiczną, takie jak: - współpraca z TVP Wrocław przy produkcji filmów edukacyjnych informujących o zasadach selektywnej zbiórki odpadów, zasadach postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym, o kompostowaniu odpadów zielonych oraz o zasadach prowadzenia deratyzacji, które zostały wyemitowane w TV w ramach audycji sponsorowanych przez Miasto oraz udostępnione Wydziałowi do wykorzystania w celach edukacyjnych, - kontynuacja działań w ramach akcji „Wrocławskie Dzieci Uczą Segregować Śmieci”, która zakłada realizację działań ekologicznych poprzez budowę sieci placówek promujących ekologię pod patronatem Wydziału Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego, Wydziału Edukacji oraz Wydziału Środowiska i Rolnictwa UMW. - działania związane z Wrocławskimi Dniami Elektrorecyklingu

8.7.1.2. Wrocławskie Dni Elektrorecyklingu: W październiku 2013 r. zorganizowano II edycję Wrocławskich Dni Elektrorecyklingu, których celem było zwrócenie uwagi mieszkańców na konieczność selektywnej zbiórki i recyklingu zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych w Polsce oraz zbiórka tych odpadów, a także zmiana postawy i edukacja społeczeństwa. (I. edycja W ramach akcji przeprowadzono następujące działania: - zorganizowano happening na Rynku z udziałem młodzieży szkolnej, połączony z konkursem na najlepsze przebranie, - wydano dla mieszkańców Wrocławia ulotkę - Ekoporadnik zawierającą informację o szkodliwości zsee oraz o zasadach prawidłowego postępowania ze zsee, - zorganizowano konkurs dla szkół w formie gry miejskiej, - zorganizowano zbiórkę zużytego sprzętu w 6 punktach miasta, na terenie centrów handlowych, podczas której zebrano ok. 4,7 Mg zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, - zorganizowano koncert zespołu Recycling Band na uroczyste podsumowanie akcji, połączony z wręczeniem nagród w konkursie na najlepsze przebranie oraz w grze miejskiej.

II Wrocławskie Dni Elektrorecyklingu zorganizowali partnerzy projektu: Biosystem, Elektrorecykling Organizacja Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A. oraz FagorMastercook S.A. przy wsparciu Wydziału Środowiska i Rolnictwa UMW.

Wszystkie działania prowadzone w ramach projektu Segreguj.wroc.pl sygnowane są logo projektu. Partnerzy projektu współpracują ze sobą w ramach podejmowanych działań. Przygotowano wniosek konkursowy do Ogólnopolskiego Rankingu "Polska Gmina Przyjazna Recyklingowi" organizowanego przez Fundację Ośrodka Edukacji Ekologicznej we współpracy z GIOŚ oraz NFOŚiGW do którego zgłosili realizowane projekty edukacyjne.

Wysiłki Wrocławia w zakresie elektrorecyklingu zostały docenione I nagrodą w kategorii gmin miejskich w konkursie Polska Gmina Przyjazna Recyklingowi zorganizowanym przez

Fundację Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Warszawie (www.elektroodpadyprostezasady.pl).

W październiku 2014 r. zorganizowano III edycję Wrocławskich Dni Elektrorecyklingu. Akcja rozpoczęła się we Wrocławiu 24 września otwarciem konkursu dla szkół w formie „Gry Miejskiej”. Zabawa ta wykorzystuje metodykę podchodów, co wyjątkowo podoba się młodzieży. Około 2,5 km trasa, plansze z zadaniami ilustrowane ręką wybitnego rysownika komiksowego Marcina Kułakowskiego i ciekawe zadania skusiły aż 31 szkół, które wystawiły 86 zespołów (47 ze szkół podstawowych i 39 z gimnazjów). Na Placu Solnym wyświetlany był film edukacyjny dotyczący prawidłowego postępowania z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym. Przez 4 dni film wyświetlono ponad 100 razy, a obejrzało go kilka tysięcy przechodniów. Tradycyjnie w ramach akcji zorganizowano w dniu 25 października 2014 r. na parkingach hipermarketów TESCO zbiórkę elektroodpadów, których zebrano ponad tonę. Na uroczyste podsumowanie akcji zorganizowano koncert zespołu Recycling Band, połączony z wręczeniem nagród w grze miejskiej. III Wrocławskie Dni Elektrorecyklingu zorganizowali partnerzy projektu: Biosystem Elektrorecykling Organizacja Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A., Centrum Edukacji Kulturalnej Dzieci i Młodzieży przy wsparciu Wydziału Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego. Wszystkie działania prowadzone w ramach projektu Segreguj.wroc.pl sygnowane są ogo projektu. Partnerzy projektu współpracują ze sobą w ramach podejmowanych działań. Całość projektu jest koordynowana przez Dział Gospodarki Odpadami Komunalnymi WSR.

W 2015 r. zorganizowano IV Wrocławskich Dni Elektrorecyklingu, których celem było motywowanie mieszkańców do prowadzenia selektywnej zbiórki i recyklingu zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych oraz zbiórka tych odpadów. Akcja rozpoczęła się we Wrocławiu 5 października otwarciem konkursu dla szkół w formie Gry Miejskiej w ramach której uczniowie ostatnich klas szkół podstawowych i gimnazjum podczas 3 kilometrowej wędrówki po centrum miasta odnajdywali 6 plansz konkursowych z pytaniami o tematyce ekologicznej. Zespoły klasowe otrzymywały punkty za prawidłowe udzielenie odpowiedzi na pytania. Uczestnicy Gry Miejskiej mieli też możliwość zdobycia dodatkowych punktów przez aktywną zbiórkę zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Zadaniem zespołów klasowych było przeprowadzenie kampanii promującej zbiórkę elektroodpadów poprzez bezpłatną usługę tzw. Elektrośmieciarki. Od 20 października przez dwa tygodnie w środkach masowego transportu emitowany był spot edukacyjny dotyczący prawidłowego postępowania z zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym. W ramach akcji zebrano i przekazano do recyklingu blisko 5 Mg elektrośmieci.

Uroczyste podsumowanie akcji i wręczenie nagród zwycięzcom odbyło się 26 listopada w sali widowiskowej Zespołu Szkół nr 14. Podczas uroczystości wyemitowano edukacyjny film i teledysk

88 dla młodzieży, wystąpiły dziecięce zespoły muzyczne i taneczne.

Organizatorem IV Wrocławskich Dni Elektrorecyklingu była firma Biosystem Elektrorecykling Organizacja Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A., a współorganizatorami: Wydział Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego oraz Centrum Kulturalne Dzieci i Młodzieży we Wrocławiu.

8.7.2. Działania edukacyjne Wydziału Środowiska i Rolnictwa - kontynuowanie rozpoczętej w 2012 r. akcji pn. „Program udostępniania mieszkańcom pojemników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających biodegradacji”, rozpoczętego w 2013 r. programu promującego prawidłowe postępowanie z odpadami komunalnymi, polegającego na udostępnianiu placówkom oświatowym na terenie Wrocławia zestawów pojemników do selektywnego zbierania odpadów wewnątrz budynków, oraz rozpoczętego w 2014 r. Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia, - w 2014 r. przygotowano deklarację Gminy Wrocław do udziału w XV edycji Konkursu „Przeglądu Komunalnego” o Puchar Recyklingu w kategorii Edukacja Ekologiczna, w którym Gmina Wrocław otrzymała wyróżnienie - na zaproszenie organizatora VI KONFERENCJI SELEKTYWNA ZBIÓRKA, SEGREGACJA i RECYKLING ODPADÓW pracownik działu w dniu 30 października 2014 r. zaprezentował referat, w którym przedstawił doświadczenia Gminy Wrocław w zakresie edukacji ekologicznej. - w 2015 r. pracownicy Wydziału Środowiska i Rolnictwa przygotowali zgłoszenie Miasta Wrocław do konkursu ECO-MIASTO organizowanego przez Ambasadę Francji w Polsce. Miasto Wrocław otrzymało nagrodę główną w kategorii gospodarka odpadami dla miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Miasto zostało docenione za oryginalną akcję darmowego wypożyczania kompostowników mieszkańcom i prowadzenie szerokich działań edukacyjnych o tematyce odpadowej. Nagrodę odebrali 14 października 2015 r. w Warszawie przedstawiciele władz Miasta oraz spółki Ekosystem. - w 2015 r. w ramach działań edukacyjnych wykonano ulotki o tematyce związanej z ochroną środowiska dotyczące obowiązku przyłączenia nieruchomości do sieci kanalizacyjnej oraz zakazu spalania odpadów. Wydrukowano łącznie 12 tys. egz. ulotek, w tym 5 tys. ulotek dotyczących spalania odpadów i 7 tys. ulotek dotyczących przyłączenia nieruchomości do sieci kanalizacyjnej. Materiały zostały udostępnione mieszkańcom w trakcie kontroli prowadzonych przez WSR, a także w budynkach Urzędu Miejskiego i BOK MPWiK S.A. Część ulotek została przekazana Radom Osiedli, zarządom Rodzinnych Ogrodów Działkowych oraz Straży Miejskiej. - w 2015 r. przedłożono informacje dla prasy i na stronie internetowej Urzędu Miejskiego. Zgodnie z Krajowym programem zapobiegania powstawaniu odpadów, w ramach działań mających na celu ograniczenie powstawania odpadów, zamieszczono na stronie internetowej Urzędu w formie poradnika wykaz czynności, jakie mogą podejmować mieszkańcy, aby ograniczyć powstawanie odpadów. Ponadto zamieszczono informację o przyjmowaniu zgłoszeń do bazy instytucji, organizacji i stowarzyszeń, które zajmują się zbieraniem rzeczy używanych.

8.7.2.1. Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia

Azbest to zbiorcza nazwa grupy minerałów krzemianowych tworzących charakterystyczne włókna. Właściwości minerałów azbestowych powodowały, że były one szeroko wykorzystywane przy produkcji materiałów ogniochronnych, a w połączeniu z cementem również do wyrobu materiałów budowlanych i wykończeniowych. Obecnie jest to materiał wycofany z użycia, ponieważ dowiedziono, że ma szkodliwe działanie na zdrowie człowieka i bezpośredni związek z zachorowaniami na pylicę azbestową i międzybłoniaka opłucnej. Aby przyspieszyć usuwanie azbestu z wyrobów istniejących wdrożone zostały z jednej strony regulacje prawne, z drugiej – narzędzia finansowe ułatwiające wycofanie tego materiału ze środowiska człowieka. W niniejszej części przedstawiono działania prowadzone w tym zakresie ze szczególnym uwzględnieniem kwestii związanych z inwentaryzacją miejsc występowania azbestu i możliwości dofinansowania działań zmierzających do jego usunięcia.

Inwentaryzacja wyrobów azbestowych na terenie Wrocławia

Inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest występujących we Wrocławiu została przeprowadzona po raz pierwszy w 2010 r. W 2014 roku wykonana została przez firmę zewnętrzną aktualizacja inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest przez spis z natury. Uzyskane dane określone w jednostkach powierzchni (m2) zostały przeliczone na jednostki wagowe (Mg) przyjmując, że 1 m2 płyt a-c odpowiada 16 kg wyrobów azbestowych – taki przelicznik uzyskano po analizie ilości wyrobów zgłoszonych i usuniętych w ramach Programu miejskiego zrealizowanego w latach 2012-2015. W 2014 roku Gmina Wrocław pozyskała z Ministerstwa Gospodarki, w ramach konkursu „Konkurs – Azbest!” dofinansowanie na wykonanie aktualizacji inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest na terenie miasta. Gmina zleciła wykonanie zadania spółce WESSLING Polska Sp. z o.o. Pracownicy Spółki posiadający urzędowe pełnomocnictwa, od lipca do września 2014 r. wykonali spis z natury wyrobów zawierających azbest, podczas którego określili dane właścicieli obiektów, rodzaj, ilość i stan techniczny wyrobów azbestowych. Na podstawie aktualnie posiadanych informacji, na terenie Wrocławia całkowita masa zinwentaryzowanych wyrobów zawierających azbest wynosi 2 780,813 Mg. Osoby fizyczne wykorzystują 383,8 Mg wyrobów azbestowych, z których 57,1 Mg znajduje się na terenie ogrodów działkowych. Na nieruchomościach należących do Gminy Wrocław znajduje się 110,7 Mg wyrobów azbestowych. W obiektach spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych wykorzystywanych jest 527,8 Mg wyrobów azbestowych, w obiektach szkół wyższych 66,0 Mg, wojska i straży pożarnej 175,0 Mg. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. we Wrocławiu zinwentaryzowało 741,7 Mg wyrobów azbestowych. Pozostałe osoby prawne wykorzystują 776,2 Mg wyrobów zawierających azbest.

W 2008 r. na terenie Wrocławia wykonano badania stężenia włókien azbestu w powietrzu. Średnie stężenie włókien wynosiło 198 wł/m3 i było mniejsze od średniej krajowej (492 wł/m3) i znacznie mniejsze od wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia określonego w obowiązujących przepisach.

Fot. C.8.2. Płyty azbestowe

źródło: Wydział Środowiska i Rolnictwa UM Wrocławia

Dofinansowanie kosztów usuwania i zagospodarowania wyrobów azbestowych

Zgodnie z obowiązującymi przepisami obowiązek usunięcia azbestu spoczywa na właścicielach nieruchomości, na których azbest jest wykorzystywany. Oznacza to, że koszty zadań związanych z wymianą wyrobów azbestowych na bezazbestowe pokrywane powinny być przez właścicieli obiektów. We Wrocławiu istnieje możliwość uzyskania wsparcia finansowego na prace związane z demontażem, transportem i unieszkodliwieniem azbestu poprzez przystąpienie do „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia”.

Program jest realizowany od 2012 r. przy wsparciu finansowym Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu.

Zasady realizacji „Programu usuwania azbestu...” określono w Zarządzeniu Nr 4536/12 Prezydenta Wrocławia z dnia 15 maja 2012 r. w sprawie określenia zasad i warunków realizacji „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia”, zmienionym Zarządzeniami Prezydenta Wrocławia Nr 8607/13 z dnia 16 września 2013 r., Nr 9855/14 z dnia 11 lutego 2014 r. i Nr 12413/14 z dnia 6 listopada 2014 r.

O dofinansowanie mogą się ubiegać: osoby fizyczne i prawne, w tym przedsiębiorcy, oraz gminne i powiatowe jednostki sektora finansów publicznych, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, zarządcy nieruchomości, lokali mieszkalnych oraz organizacje społeczne.

Dofinansowanie w programie nie obejmuje kosztów związanych z zastąpieniem usuniętych wyrobów zawierających azbest wyrobami bezazbestowymi oraz

91 refinansowania wydatków poniesionych wcześniej (przed przystąpieniem do programu) związanych z usuwaniem azbestu przez użytkowników tych wyrobów.

Nabór do kolejnej edycji „Programu usuwania azbestu...” ogłaszany jest na stronie internetowej UM Wrocławia w ostatnim kwartale roku poprzedzającego. Osoby i podmioty, które zamierzają przystąpić do programu, zobowiązane są do przekazania w określonym terminie do Wydziału Środowiska i Rolnictwa UM Wrocławia dokumentów wyszczególnionych w zarządzeniu. Szczegółowy wykaz niezbędnych dokumentów przedstawiony jest każdorazowo na stronie internetowej UM Wrocławia w zakładce Dofinansowanie w ramach „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia”.

Realizacja „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu miasta Wrocławia”

Podsumowanie za 2014 r. Deklaracje uczestnictwa w Programie w 2014r. zbierano do dnia 16 grudnia 2013r. W styczniu Gmina Wrocław złożyła wniosek o dofinansowanie zadania do WFOŚiGW we Wrocławiu uwzględniający wszystkie zgłoszone obiekty. Po rozstrzygnięciu konkursu, Fundusz przyznał Gminie dofinansowanie na realizację prac. W dniu 16 kwietnia 2014r. została podpisana umowa z wykonawcą wybranym w przetargu. Prace rozpoczęły się 21 czerwca, a zakończyły 30 września 2014r. W ramach zadania usunięto 274,27 ton materiałów azbestowych z 58 nieruchomości. Prace zrealizowano na 2 nieruchomościach Gminy Wrocław, 34 nieruchomościach osób fizycznych, 19 obiektach wspólnot mieszkaniowych oraz 3 obiektach pozostałych osób prawnych. Koszt prac wyniósł ogółem 315 200,96 zł.

Podsumowanie za 2015 r. Deklaracje uczestnictwa w Programie w 2015r. były zbierane do dnia 15 grudnia 2014r. Gmina Wrocław uzyskała dofinansowanie na realizację zadania z WFOŚiGW we Wrocławiu wynoszące 85 % kosztów kwalifikowanych. W przetargu wybrano firmę, która od 19 maja do 30 września 2015r. zrealizowała prace polegające na usunięciu ok. 182 ton materiałów azbestowych. Prace zostały wykonane na 74 obiektach i nieruchomościach zlokalizowanych na terenie Wrocławia, z czego większość (67 obiektów) należało do osób fizycznych. Koszt realizacji zadania wyniósł 100 909,16 zł.

Fot. Usuwanie płyt azbestowych

źródło: Wydział Środowiska i Rolnictwa UM Wrocławia

Działania planowane na 2016 r. Deklaracje uczestnictwa w programie w 2016 r. składano do dnia 31 grudnia 2015 r. Zgłoszonych zostało 35 obiektów i nieruchomości. Szacowana ilość wyrobów zawierających azbest przewidzianych do usunięcia w tym roku wynosi ok. 180 Mg.

Możliwości dofinansowania uzależnione są od rozstrzygnięcia konkursu organizowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) w ramach programu „Program priorytetowy NFOŚiGW cz. 2) usuwanie wyrobów zawierających azbest”. Konkurs jest skierowany jedynie do jednostek samorządu terytorialnego (JST), realizujących przedsięwzięcia z zakresu usuwania azbestu, które przeprowadziły inwentaryzację wyrobów zawierających azbest oraz posiadają aktualny program jego usuwania zatwierdzony przez Radę Gminy. Jednostka samorządu terytorialnego może uzyskać do 85% dotacji na zadanie obejmujące demontaż, zbieranie, transport oraz unieszkodliwienie odpadów zawierających azbest, lecz nie więcej niż 680 zł za tonę usuniętego odpadu. Gmina Wrocław złożyła wniosek w ramach naboru wniosków do konkursu organizowanego przez WFOŚiGW w wyznaczonym terminie - do dnia 15 lutego 2016 r.

W ramach działań edukacyjnych w dniach od 7 do 30 stycznia 2015 r. została rozstawiona w holu budynku Urzędu Miejskiego Wrocławia przy ul. Bogusławskiego 8,10 wystawa o tematyce azbestowej udostępniona bezpłatnie na wniosek WSR przez Federację Zielonych Gaja w ramach ogólnopolskiej kampanii antyazbestowej. Zostało rozstawionych osiem plansz typu „roll up”. Zakres informacji na planszach dotyczył szkodliwości azbestu, obowiązku oznaczania, wykonywania oceny stanu i inwentaryzacji wyrobów azbestowych, a także obowiązków właścicieli i firm podczas demontażu wyrobów azbestowych. Na stronie internetowej Urzędu Miejskiego na bieżąco aktualizowane są zamieszczone informacje o szkodliwości azbestu, zasadach bezpiecznego postępowania z wyrobami azbestowymi, obowiązkach właścicieli nieruchomości związanych z użytkowaniem tych wyrobów oraz możliwościach pozyskania dofinansowania na usuwanie azbestu.

8.7.2.2. Program udostępniania mieszkańcom kompostowników Dbałość o środowisko naturalne, a także kształtowanie postaw proekologicznych mieszkańców to priorytetowe działania Urzędu Miejskiego we Wrocławiu. W ramach działalności miasto realizuje wiele projektów i programów, podnoszących świadomość ekologiczną wrocławian. Jednym z takich działań jest „Program udostępniania mieszkańcom pojemników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających biodegradacji” zainicjowany w lipcu 2012 r. Celem tego działania jest: – promowanie kompostowania odpadów biodegradowalnych, przekazywanie mieszkańcom zasad prawidłowego kompostowania odpadów, – ograniczenie ilości odpadów biodegradowalnych przekazywanych do składowania.

W ramach pilotażowego programu w 2012 r. zakupiono 195 szt. kompostowników typu Termo-700 o pojemności 720 l. Pojemniki wykonane są z tworzywa sztucznego otrzymanego z odzysku, ich trwałość szacowana jest na ok. 12 lat. Przy prawidłowej eksploatacji można poddać kompostowaniu nawet 1274 kg rocznie, co zostało potwierdzone badaniami przeprowadzonymi na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu.

Fot. Kompostownik typu Termo-700

źródło: Wydział Środowiska i Rolnictwa UM Wrocławia

Kompostowniki udostępniane są bezpłatnie mieszkańcom Wrocławia, którzy posiadają ogródki przydomowe, jak również placówkom oświatowym na terenie miasta, przy czym program nie obejmuje właścicieli ogródków działkowych. Warunkami udostępnienia kompostownika na odpady biodegradowalne są:

– możliwość ustawienia pojemnika w takim miejscu, aby nie stwarzał uciążliwości dla mieszkańców pobliskich posesji, – wytwarzanie odpadów zielonych i kuchennych, które ulegać będą biodegradacji, – możliwość wykorzystania wytworzonego kompostu.

Użyczenie pojemnika na odpady biodegradowalne odbywa się na zasadzie umowy użyczenia, której okres trwania wynosi 36 miesięcy. W trakcie obowiązywania umowy użytkownik kompostownika zobowiązany jest do przedkładania corocznych sprawozdań o ilości kompostowanych odpadów, a wzór sprawozdania jest załącznikiem do umowy podpisywanej między użytkownikiem kompostownika a Gminą Wrocław. Po upływie trzech lat użyczony kompostownik staje się własnością jego użytkownika.

W roku 2012 r. z programu skorzystało: – 144 osoby fizyczne, – 47 placówek oświatowych, – 1 parafia rzymsko-katolicka, – 1 rada osiedla.

W roku 2013 r. rozpoczęto realizację drugiej edycji programu udostępniania mieszkańcom kompostowników do kompostowania odpadów zielonych oraz odpadów kuchennych ulegających biodegradacji. W tej edycji zostało zakupionych 190 kompostowników typu TERMO-700.

W roku 2013 z programu skorzystało: – 157 osoby fizyczne, – 20 placówek oświatowych, – 1 parafia rzymsko-katolicka,

W roku 2014 zakupiono 190 sztuk kompostowników typu TERMO-700. Z programu skorzystało: – 165 osoby fizyczne, – 16 placówek oświatowych, – Fundacja Ekorozwoju, - ZHPCD Harcerski Ośrodek Wodny „STANICA”

W roku 2015 zakupiono 385 sztuk kompostowników typu TERMO-700. Z programu skorzystało: – 196 osoby fizyczne, – 14 placówek oświatowych.

Jak wynika ze złożonych sprawozdań, w 2012 r. kompostowaniu poddano ok. 60 Mg odpadów. Na podstawie sprawozdań za 2013 r. oraz oszacowania wyliczono, że w 2014 r. w kompostownikach udostępnionych w latach 2012-2013 przekompostowano ok. 240 Mg odpadów zielonych. Łącznie od 2012 r. udostępniono mieszkańcom 575 kompostowników. Na podstawie sprawozdań za 2015 r. obliczono, że średnio w ciągu tego roku w jednym kompostowniku poddano kompostowniku poddano kompostowaniu ok. 645 kg odpadów zielonych z ogrodu i odpadów kuchennych. Łącznie od 2012 r. udostępniono

95 mieszkańcom 790 kompostowników. W ciągu roku w udostępnionych dotychczas kompostownikach jest zatem ok. 510 Mg odpadów ulegających biodegradacji.

W roku 2016, na dzień 18 marca 2016 r., zostało do rozdysponowania 186 kompostowników.

8.7.2.3. Program użyczania szkołom pojemników do selektywnego zbierania odpadów komunalnych W październiku 2013 r. Wydział Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego Wrocławia po raz pierwszy rozpoczął realizację programu promującego prawidłowe postępowanie z odpadami komunalnymi, polegającego na udostępnianiu placówkom oświatowym na terenie Wrocławia zestawów pojemników do selektywnego zbierania odpadów wewnątrz budynków. Dla potrzeb programu zostało zakupionych 100 pojemników, które zostały udostępnione 42 placówkom oświatowym. Podstawowym kryterium przydzielenia pojemników placówce było uczestniczenie w projektach edukacyjnych o charakterze ekologicznym. Zestawy zawierające trzy pojemniki do selektywnego zbierania papieru, tworzyw sztucznych i szkła zostały udostępnione bezpłatnie, na warunkach określonych w umowie zawartej na okres 36 miesięcy z placówkami deklarującymi chęć uczestniczenia w programie.

Celem programu było: – edukacja dzieci i młodzieży w zakresie prawidłowego segregowania odpadów, – promocja selektywnego zbierania odpadów oraz kształtowanie nawyków dzieci i młodzieży w tym zakresie, – zwiększenie ilości odpadów szkła, papieru i tworzyw sztucznych poddawanych recyklingowi i odzyskowi, a tym samym ograniczenie ilości kierowanych do składowania odpadów komunalnych wytworzonych na terenie Wrocławia.

Placówki oświatowe przystępujące do programu zapewniły, zgodnie z umową: – wykorzystanie zestawów pojemników wyłącznie do selektywnego zbierania odpadów i udostępnienie ich wszystkim uczniom placówki, – należyte użytkowanie i zabezpieczenie oraz naprawy wszystkich niepodlegających gwarancji uszkodzeń powstałych podczas eksploatacji zestawu pojemników, – przeprowadzenie w placówce kampanii informacyjnej dla uczniów w zakresie obowiązku i zasad selektywnego zbierania odpadów z wykorzystaniem m.in. materiałów informacyjnych dostarczonych przez Gminę Wrocław.

Zainteresowanie akcją było duże, w związku z powyższym w 2014 r. i 2015 r. kontynuowano realizację programu.

W 2014 r. w ramach drugiej edycji zakupiono 500 szt. pojemników do selektywnej zbiórki odpadów typu TROJAK, następnie udostępniono placówkom, które między innymi: - zdeklarowały, w deklaracji składanej Gminie , selektywne zbieranie odpadów komunalnych, - uczestniczyły w przynajmniej jednym projekcie edukacyjnym o charakterze ekologicznym,

zobowiązały się przeprowadzić w placówce kampanię informacyjną dla uczniów w zakresie obowiązku i zasad selektywnego zbierania odpadów.

Projekt spotkał się kolejny raz z olbrzymim zainteresowaniem placówek oświatowych różnych szczebli, zawarto 110 umów użyczenia pojemników na łączną ilość pojemników: 415 sztuk, pozostało do rozdysponowania: 85 sztuk zestawów pojemników.

W 2015 r. zawarto z placówkami 10 umów na udostępnienie 28 sztuk pojemników do selektywnej zbiórki typu TROJAK.

W 2016 r. do rozdysponowania pozostało: 54 sztuk pojemników.

Fot. Pojemnik typu „Trojak” (zdjęcie ze szkoły, której pojemnik został przydzielony)

źródło: Wydział Środowiska i Rolnictwa UM Wrocławia

9. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 9.1. Fauna i flora Wrocławia Aglomeracja wrocławska charakteryzuje się niejednorodnym zwarciem, poszczególne dzielnice różnią się pod względem walorów przyrodniczych, a lokalizacja miasta w dorzeczu Odry warunkuje istnienie wielu cennych gatunków flory i fauny. Wrocław charakteryzuje się dużym udziałem terenów zielonych, łącznie zajmują one 4,8% powierzchni miasta. Ważnym elementem zieleni miejskiej są parki (45 obiektów). W granicach miasta Wrocławia udział lasów wynosi 7,6% – 2220 ha, są to głównie lasy łęgowe i grądowe. Na terenie miasta rośnie wiele gatunków roślin chronionych i rzadkich m.in.: trzy gatunki storczyków, szafirek miękkolistny, goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski, zimowit jesienny czy śnieżyczka przebiśnieg.

Fot.A.9.1. Śnieżyczka przebiśnieg – chroniony wczesnowiosenny gatunek

Fot. M. Poprawska

W centralnej części miasta występuje ok. 40 gatunków ptaków. Najczęściej spotykanymi są gołąb miejski, jerzyk, wróbel domowy czy szpak. Gatunki ptaków wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, takie jak dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł średni i muchołówka białoszyja. Wymieniony w Załączniku I dzięcioł czarny notowany był na terenie parku Szczytnickiego. Obszarem cennym ze względu na bogactwo gatunków ptaków są pola irygacyjne na Osobowicach. Występuje tam 221 gatunków ptaków, w tym 105 to gatunki lęgowe. Obszar ten jest miejscem koncentracji podróżniczka – gatunku ptaka, którego status zagrożenia w Polsce to EN (zagrożony wyginięciem), oraz wąsatki.

Fot. A.9.2. Wróbel mazurek – jeden z pospolitszych gatunków ptaków we Wrocławiu

Fot. A. Knychała

Fot. A.9.3. Wąsatka – gatunek bardzo licznie występujący na terenie pól irygacyjnych na Osobowicach

Fot. A. Knychała

Obszar ten jest ważną ostoją dla migrujących gatunków wodno-błotnych, szczególnie siewkowców. Herpetofauna Wrocławia obejmuje 10 gatunków płazów (traszkę zwyczajną, traszkę grzebieniastą, żabę moczarową, żabę wodną, żabę trawną, ropuchę szarą, ropuchę zieloną, grzebiuszkę ziemną, rzekotkę drzewną, kumaka nizinnego) oraz cztery gatunki gadów (jaszczurkę żyworodną, jaszczurkę zwinkę, padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego. Najcenniejsze siedlisko bytowania płazów znajduje się na terenach wodonośnych Wrocławia, wszystkie gatunki występują na terenach o niewielkim stopniu urbanizacji. Gatunki płazów wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, takie jak kumak nizinny i traszka grzebieniasta, występują w granicach miasta jedynie na jego obrzeżach. Do najcenniejszych gatunków ssaków występujących na terenie miasta należy zaliczyć wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej bobra i wydrę. Wrocław jest także miejscem występowania gatunków nietoperzy oraz miejscem największej koncentracji borowca wielkiego na Nizinie Śląskiej. Łącznie we wrocławski parkach występuje ok. 300 osobników tego gatunku. Jego ważnym zimowiskiem są szczeliny okien Muzeum Narodowego i Urzędu Wojewódzkiego przy pl. Powstańców Warszawy – schronienie znajduje tu ok. 100 osobników. Znaczące populacje na terenie miasta Wrocławia i w jego okolicach tworzą takie gatunki, jak: karlik drobny (ok. 50 osobników), karlik malutki (ok. 30–40 osobników), karlik większy (kilkanaście osobników).

W roku 2012 przeprowadzono na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska we Wrocławiu monitoring bobra i wydry dla całego województwa dolnośląskiego. W granicach administracyjnych Wrocławia występowanie bobrów wykazano na całej długości Odry, większość stanowisk stałego bytowania zlokalizowana jest na obszarach mniej zwartej zabudowy. Występowanie gatunku stwierdzono również na całym odcinku Bystrzycy (łącznie 2–3 stanowiska), Widawy oraz w okolicy ujścia Ślęzy (1 stanowisko) i Oławy (1– 2 stanowiska) do Odry. Najliczniej reprezentowaną grupą zwierząt na terenie miasta są, oczywiście, wszechobecne owady, które spotkać można właściwie wszędzie, jednakże najcenniejsze gatunki stronią od zurbanizowanego centrum. Chronione prawem europejskim gatunki wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej występują w kilku lokalizacjach na peryferiach aglomeracji wrocławskiej. Cenne gatunki chrząszczy saproksylofagicznych, takie jak kozioróg dębosz czy pachnica dębowa, są silnie zależne od występowania wielowiekowych, wypróchniałych drzewostanów dębowych.

Najliczniejsze populacje tych gatunków występują na terenie: zespołu parkowo- pałacowego na Świniarach, na terenie Lasu Rędzińskiego, Lasu Pilczyckiego, Lasu Strachocińskiego, Wyspy Opatowickiej. Cenne gatunki modraszków, zależne od występowania ich rośliny żywicielskiej, jaką jest krwiściąg lekarski, notowane były w okolicy Lasu Ratyńskiego, lasów Strachocińskiego i Rędzińskiego. Nocny motyl barczatka kataks, którego obecność jest silnie zależna od występowania zwartych zarośli śliwy tarniny, notowany był najliczniej w okolicy Lasu Ratyńskiego, zespołu parkowo- pałacowego na Świniarach, a także na terenie Pracz Odrzańskich. Lasy na terenie Wrocławia zajmują powierzchnię 2230 ha, co stanowi 7,6% obszaru miasta. Wrocławskie lasy w zdecydowanej większości są lasami liściastymi. Dominującymi typami siedlisk leśnych miasta Wrocławia są łęgi i grądy, dominującymi gatunkami w drzewostanie jest dąb szypułkowy i lipa drobnolistna.

Formy ochrony przyrody na terenie Wrocławia dzielą się na: 9. formy ochrony obszarowej: Park Krajobrazowy Doliny Bystrzycy i obszary wchodzące w skład europejskiej sieci Natura 2000 (jeden całkowicie i pięć częściowo zlokalizowanych w granicach: PLH020036 Las Pilczycki, PLH020017 Grądy w Dolinie Odry, PLB020002 Grądy Odrzańskie, PLH020069 Dolina Widawy, PLH020103 Łęgi nad Bystrzycą, PLH020078 Kumaki Dobrej) 10. formy ochrony obiektowej: 109 pomników przyrody i trzy użytki ekologiczne. Cennym przyrodniczo obszarem jest teren Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo- Krajobrazowego.

Fot. A.9.4. Park Krajobrazowy Doliny Bystrzycy

Fot. M. Poprawska

100

Fot. A.9.5. Użytek ekologiczny na terenie Nowej Karczmy

Fot. M. Poprawska

Ważną rolę dla zachowania fauny i flory na terenie miasta odgrywają parki; we Wrocławiu jest ich 45 i zajmują one łączną powierzchnię 559,29 ha.

Fot. A.9.6. Park Południowy we Wrocławiu

Fot. M. Poprawska

101

9.2. Ocena zachodzących zmian fauny i flory oraz obszarów i obiektów chronionych Rozwój aglomeracji miejskich zawsze niesie z sobą zmiany w środowisku przyrodniczym. Rozbudowa siedlisk ludzkich oraz przekształcenie środowiska, tak by sprzyjało człowiekowi, skutkuje wycofywaniem się jednych gatunków i wkraczaniem innych, najczęściej mniej wymagających gatunków synantropijnych (towarzyszących człowiekowi). Powiększanie się osiedli oraz tworzenie infrastruktury zwiększającej wygodę i bezpieczeństwo mieszkańców zawsze wiąże się z przekształcaniem naturalnych siedlisk przyrodniczych – wycinaniem lasów, zaorywaniem łąk, osuszaniem bagien i torfowisk, regulacją cieków wodnych; niestety, powoduje to zanik cennych siedlisk i gatunków. Jest to proces, który – zdawać by się mogło – jest niemożliwy do powstrzymania. Obecnie dla czterech „wrocławskich” obszarów Natura 2000 (Las Pilczycki, Grądy Odrzańskie, Grądy w Dolinie Odry, Dolina Widawy) opracowano i zatwierdzono zarządzeniami Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska we Wrocławiu plany zadań ochronnych. Dokument ten ma na celu identyfikację zagrożeń dla poszczególnych przedmiotów ochrony poszczególnych obszarów i wyznaczenie działań ochronnych, których celem jest poprawienie stanu zachowania tych obszarów, a przynajmniej zachowanie ich w stanie niezmienionym. W ramach planów zadań ochronnych w 2014 r. powiększono m.in. obszar Grądy Odrzańskie (m.in. ze względu na kompensację za budowę Wschodniej Obwodnicy Wrocławia) a w 2012 r., w ramach kompensacji obszar Dolina Widawy. Dla Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk „Łęgi na Bystrzycą” i „Kumaki Dobrej” plany zadań ochronnych zostaną opracowane w kolejnych latach.

Plany zadań ochronnych nie są jedynymi działaniami podejmowanymi dla poprawienia stanu środowiska Wrocławia. Celem poprawienia warunków bytowych mieszkańców, a także zwiększenia stopnia bioróżnorodności miasta w roku 2006 powstał „Powiatowy program zwiększenia lesistości miasta Wrocławia”. W roku 2015 zastało zalesionych 15,82 ha gruntów.

9.3. Potrzeba tworzenia nowych form ochrony przyrody Pomimo istnienia wielu form ochrony przyrody na terenie miasta Wrocławia ciągle istnieją przesłanki do objęcia ochroną nowych obszarów, które charakteryzują się wysokimi walorami przyrodniczymi. Od 1995 r. istnieją plany utworzenia Parku Krajobrazowego Doliny Odry i Oławy Odra II. Na terenie Wrocławia znajduje się wiele cennych pod względem przyrodniczym obszarów. Pilną potrzebą jest ochrona istniejących zasobów przyrodniczych. Inne obszary proponowane do objęcia ochroną prawną na terenie miasta to:  rezerwat częściowy „Łąki na terenach wodonośnych” (wstępna propozycja),  Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Widawy”,  zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Łąki trzęślicowe koło terenów wodonośnych”,  teren pól irygacyjnych (objęcie ochroną rezerwatową),  27 lokalizacji (w programie zwiększania lesistości miasta proponowane do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne).

Na terenie Nadleśnictwa Miękinia w granicach administracyjnych Wrocławia wytypowano sześć dębów szypułkowych kwalifikujących się do objęcia ochroną pomnikową. W parkach miejskich rośnie wiele „pomnikowych drzew”, w samym tylko parku Szczytnickim jest ich 120.

102

W organizację akcji o tematyce ekologicznej niejednokrotnie angażowały się również inne wydziały Urzędu Miejskiego Wrocławia. Wskazać tu należy Wydział Środowiska i Rolnictwa, który cyklicznie od 2000 r. wspiera finansowo akcję utylizacji liści kasztanowca, celem ochrony tego gatunku przed inwazyjnym szkodnikiem – szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. W latach 2010–2013 w akcji „Ratujmy kasztanowce” corocznie brało udział blisko 40 wrocławskich placówek. Uczestnicy akcji zbierali i utylizowali opadłe liście z larwami szkodników. W kwietniu 2011 r. Wydział Środowiska i Rolnictwa we współpracy z Zarządem Zieleni Miejskiej w ramach obchodów Międzynarodowego Roku Lasów ONZ oraz Światowego Dnia Ziemi zorganizował happening ekologiczny połączony z sadzeniem drzew na terenie lasów miejskich przy ul. Koziej na Maślicach. W ramach tej akcji zasadzonych zostało blisko tysiąc sadzonek drzew

Fot. C.9.2. Akcja sadzenia drzewek przy ul. Koziej

Fot. M. Jęcz

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych (RDLP) we Wrocławiu Kolejną jednostką budżetową, odgrywającą znaczącą rolę w edukacji mieszkańców Wrocławia, jest Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych (RDLP) we Wrocławiu. Prowadzi ona zajęcia edukacyjne, w czasie których przybliża wszystkim wrocławianom – niezależnie od wieku – istotę i nierozłączność powiązań biocenotycznych w przyrodzie. Dzięki działalności edukacyjnej RDLP we Wrocławiu, przy współudziale innych jednostek i organizacji pozarządowych, mieszkańcy miasta poznają zasady ochrony środowiska naturalnego oraz wspierania i gospodarowania zasobami przyrodniczymi. Przykładem takiej działalności są organizowane i koordynowane przez Ligę Ochrony Przyrody (LOP) przy udziale Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki

103

Wodnej oraz Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych warsztaty edukacyjne dla dzieci i młodzieży, głównie z wrocławskich szkół. Dzięki tej działalności blisko 10 tys. uczestników z całego Dolnego Śląska korzysta rocznie z możliwości kontaktu z przyrodą i leśnikami. Leśnicy rozdają uczestniczącej w spotkaniach młodzieży ciekawe materiały edukacyjne, m.in. zeszyty młodego obserwatora przyrody, albumy i inne ciekawe wydawnictwa przyrodnicze oraz proekologiczne. Ponadto leśnicy organizują wycieczki, lekcje terenowe, prelekcje w salach edukacyjnych RDLP czy wizyty leśników w szkołach. Inicjują także liczne działania aktywizujące i propagujące postawy proekologiczne wśród dzieci i młodzieży – tylko w roku 2012 przeprowadzono 207 konkursów, urządzono wystawy oraz inne akcje i imprezy dla dzieci i młodzieży. Corocznie oferta edukacyjna RDLP spotyka się ze sporym zainteresowaniem. W celu przybliżenia wrocławianom walorów przyrodniczych lasów znajdujących się w granicach administracyjnych miasta RDLP we współpracy z Wydziałem Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego opracowała w 2010 r. 55 tablic edukacyjno-informacyjnych. Zainstalowano je w lasach na terenie Wrocławia (30 na terenie lasów miejskich, 25 na terenie lasów państwowych).

Szczególnym rokiem, jeśli chodzi o działalność edukacyjną Lasów Państwowych, a także współpracę RDLP z Urzędem Miejskim, był jednak rok 2011 obchodzony jako Międzynarodowy Rok Lasów. Zainaugurowano go w czerwcu 2011 r. Dolnośląskim Kiermaszem Leśnym pod nazwą „Lasy dla ludzi”, który zorganizowano na wrocławskim Rynku. Impreza miała charakter otwarty i zgromadziła tysiące wrocławian, którzy mogli zapoznać się z ekspozycjami przedstawiającymi znaczenie lasów dla ludzi w różnych aspektach życia. Duży nacisk położono przy tym na wyeksponowanie walorów przyrodniczych i rekreacyjnych wrocławskich lasów. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się też „Mapa lasów Wrocławia”, której kilkaset egzemplarzy rozeszło się w błyskawicznym tempie.

Rys. C.9.1. Logo Międzynarodowego Roku Lasów

źródło: www.eduglob.silesius.org.pl

104

Ważnym wydarzeniem również związanym z obchodami Międzynarodowego Roku Lasów była konferencja „Las w mieście – Miasto w lesie”, która odbyła się w terminie 14–15 września 2011 r. Zorganizowała ją RDLP we współpracy z Wydziałem Rolnictwa i Środowiska Urzędu Miejskiego, Zarządem Zieleni Miejskiej oraz wrocławskim oddziałem Polskiego Towarzystwa Leśnego. Podczas konferencji w formie odczytów poruszone zostały następujące zagadnienia: – „Lasy Wrocławia” (Wydział Rolnictwa i Środowiska Urzędu Miejskiego Wrocławia), – „Trwale zrównoważona gospodarka leśna w lasach położonych na terenach miast” (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych we Wrocławiu), – „Znaczenie lasów dla jakości życia w mieście na przykładzie lasów miejskich Wrocławia” (Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu), – „Główne problemy ochrony lasów położonych na terenach miast” (Polskie Towarzystwo Leśne Oddział we Wrocławiu), – „Walory przyrodnicze i ochrona przyrody w lasach Wrocławia” (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu),

– „Lasy a klimat. Rola lasów w ograniczaniu emisji CO2” (Wydział Leśny Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu), – „Nowoczesne metody stosowane w urządzaniu lasów położonych na terenach miast” (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu), – „Potencjał retencyjny i rola lasów w ochronie przeciwpowodziowej na przykładzie zlewni rzeki Odry” (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych we Wrocławiu), – „Problemy związane z dzikimi zwierzętami bytującymi na terenie Wrocławia” (Zarząd Okręgowy Polskiego Związku Łowieckiego we Wrocławiu).

Ponadto uczestnicy konferencji w ramach części terenowej odwiedzili kompleksy leśne na terenie Wrocławia. Konferencja zgromadziła blisko stu uczestników reprezentujących zarządców lasów komunalnych dużych aglomeracji miejskich, przedstawicieli świata nauki, administracji rządowej i samorządowej, organizacji pozarządowych i leśników. Wartą uwagi inicjatywą jest również porozumienie zawarte w 2013 r. między Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej we Wrocławiu, RDLP we Wrocławiu, okręgiem wrocławskim LOP i Polskim Towarzystwem Leśnym Koło przy RDLP we Wrocławiu. W jego ramach promowane są postawy proekologiczne wśród skazanych, inicjowane działania edukacyjne związane z tematyką przyrodniczo-leśną oraz prowadzona jest edukacja ekologiczna w programach wychowawczych realizowanych w aresztach śledczych i zakładach karnych. Najbardziej zaangażowane jednostki będą typowane do uzyskania tytułu Lidera Edukacji Ekologicznej.

Nad obszarami chronionymi zlokalizowanymi na terenie miasta Wrocławia pieczę sprawuje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu. W latach 2011–2014 opracowano i zatwierdzono plany zadań ochronnych dla czterech obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie miasta Wrocławia: trzech obszarów siedliskowych – Lasu Pilczyckiego, Doliny Widawy, Grądów w Dolinie Odry – oraz jednego obszaru ptasiego – Grądów Odrzańskich. Plany mają na celu zachowanie przedmiotów ochrony w stanie niepogorszonym bądź poprawić ich stan. Urząd Miejski Wrocławia bierze udział w realizacji tych planów w ramach Zespołu Lokalnej Współpracy.

105

9.4. Program ograniczania uciążliwości związanych z dzikimi zwierzętami na terenie Wrocławia

Urząd Miejski we Wrocławiu podejmuje rozmaite działania mające na celu zmniejszenie uciążliwości spowodowanych przez dziką zwierzynę bytującą na terenie Wrocławia. Miasto realizuje „Program ograniczania uciążliwości związanych z dzikimi zwierzętami bytującymi na terenie miasta Wrocławia” jego kontynuacja jest przewidziana w latach 2016-2018. Ww. program opiera się na trzech działaniach: – systematyczną redukcję liczebności dzikiej zwierzyny w granicach administracyjnych miasta poprzez stosowanie odstrzałów redukujących oraz poprzez stosowanie pułapek żywołownych (odłowni). Obecnie istnieje osiem takich pułapek zlokalizowanych w granicach administracyjnych Wrocławia. W wyniku realizacji ww. działań tylko w latach 2014–2015 liczebność dzików na terenie Miasta została zredukowana o ponad 360 osobników. –działania doraźne w sytuacjach kryzysowych - całodobowe Pogotowie interwencyjne ds. dzikich zwierząt (które rocznie podejmuje ok. 330 interwencji - średnia z lat 2013-2015) oraz zlecenie prowadzenia ośrodka rehabilitacji dzikich zwierząt; – ochrony przed przenikaniem dzikiej zwierzyny w głąb miasta. Są to działania realizowane od 2008 r. we współpracy z Polskim Związkiem Łowieckim. Ww. działania polegają na intensyfikacji gospodarki łowieckiej na obrzeżach miasta w celu redukcji liczebności i zapobieganiu migracji zwierzyny na zurbanizowane tereny. W ramach tych działań ogółem wykonano i zainstalowano w terenie: 19 szt. paśników i 38 szt. lizawek, zakupiono karmę, inne urządzenia łowieckie.

Rys. C.9.5 Działania zrealizowane przez Miasto Wrocław w latach 2011–2012 w ramach „Programu ograniczania uciążliwości związanych z dzikimi zwierzętami bytującymi na terenie Wrocławia”.

wg danych UM Wrocławia

106

Fot. C.9.5. Szkody spowodowane przez dziki.

źródło: UM Wrocławia

9.5. Utylizacja liści kasztanowców

Szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella) jest niepozornym mierzącym zaledwie 3,5 mm motylem z rodziny kibitnikowatych (Gracillariidae). Gatunek ten jest fitofagiem, jego rośliną żywicielską jest głównie kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum). Larwy gatunku żerują wewnątrz blaszki liściowej, tworząc tzw. miny wydrążone w miękiszu liścia. Miny mogą zajmować znaczną powierzchnię liścia, wynikiem czego jest zmniejszenie się powierzchni asymilacyjnej, obumieranie i przedwczesne ich opadanie. Larwy przepoczwarzają się i zimują w opadłych liściach, są odporne na silne mrozy do ok. –25°C. W kilogramie zeschłych liści kasztanowca znajduje się nawet 4500 poczwarek. Omawiany gatunek po raz pierwszy zaobserwowany został w Macedonii nad jeziorem Ohrid w roku 1984, w Polsce natomiast szrotówek kasztanowcowiaczek po raz pierwszy zanotowany został w roku 1997 w Wojsławicach. Od tego czasu bardzo ekspansywnie rozprzestrzenił się na terenie całego kraju. Motyl ten stanowi poważny problem, gdyż atakuje on praktycznie wszystkie osobniki kasztanowca białego. Porażone, ogołocone z liści drzewa w wyniku osłabienia zakwitają ponownie w okresie jesiennym, co powoduje ich ogromny stres. Kasztanowce stają się nieodporne na niekorzystne warunki, tj.: mrozy, susze i patogeny. Drzewa zaatakowane przez szrotówka kasztanowcowiaczka zamierają częściowo bądź całkowicie, tracą przy tym swoje walory dekoracyjne i w sposób znaczący obniżają wartość krajobrazową terenów zielonych na terenie prawie całej Europy. Szrotówek kasztanowcowiaczek obecnie jest uznawany za najgroźniejszego szkodnika kasztanowca białego na terenie Europy.

Naukowcy instytutów badawczych w Polsce i Europie pracują nad opracowaniem skutecznej metody zwalczania niszczycielskiego gatunku. Obecnie brak jest jednak skutecznych rozwiązań w walce z owadem, które nie pogarszałyby kondycji drzew żywicielskich, równowagi ekologicznej i spełniałyby uwarunkowania formalnoprawne. Co więcej, znaczenie naturalnych wrogów w przyrodzie (przede wszystkim parazytoidów) ma niewielkie znaczenie w obniżeniu liczebności populacji. Wykazującą skuteczność i bezpieczeństwo dla ludzi i środowiska metodą jest natomiast prosty zabieg wygrabiania i

107 palenia lub kompostowania liści. Jest to metoda stosowana i propagowana na terenie miasta Wrocławia. Kasztanowce na terenie Wrocławia stanowią ważny składnik terenów zielonych, nie jest jednak znana ich dokładna liczeba, szacuje się, że wynosi 4 tys., z czego: – ok. 1200 szt. rośnie na terenach leśnych oraz parkowych, – ok. 1800 szt. to zieleń przyuliczna, – ok. 500 szt. występuje na terenach publicznych placówek oświatowych, – ok. 500 szt. rośnie na terenach prywatnych.

Wydział Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego Wrocławia od 2000 r. prowadzi działalność informacyjno-edukacyjną na rzecz ochrony kasztanowców. Propaguje się mechaniczne usuwanie i kompostowanie opadłych liści kasztanowca.

Ponadto wydział finansuje akcje usuwania i kompostowania liści na terenie placówek oświatowych w ramach akcji „Ratujmy kasztanowce”. Co roku w akcji tej bierze udział kilkadziesiąt placówek oświatowych. W latach 2011–2015 było ich ok. 35. Wyniki przeprowadzonej ankiety pokazują, że ok. 70% ankietowanych zauważa poprawę stanu kasztanowców objętych działaniami urzędu.

9.6. Obszary i obiekty chronione Na skutek rozwoju miasta przetrwały na terenie Wrocławia jedynie niewielkie fragmenty naturalnych ekosystemów. Zlokalizowane są one głównie na obrzeżach miasta (za wyjątkiem pomników przyrody, które często rosną w parkach śródmiejskich czy w Ogrodzie Botanicznym). Formy ochrony przyrody na terenie Wrocławia dzielą się na ochronę obszarową w postaci Parku Krajobrazowego Doliny Bystrzycy i obszarów wchodzących w skład europejskiej sieci Natura 2000 –5 częściowo i 1 całkowicie zlokalizowanych w granicach miasta: PLH020069 Las Pilczycki, PLH020017 Grądy w Dolinie Odry, PLB020002 Grądy Odrzańskie, PLH020036 Dolina Widawy, PLH020103 Łęgi nad Bystrzycą, PLH020078 Kumaki Dobrej oraz formy ochrony obiektowej jako pomniki przyrody i trzy użytki ekologiczne.

108

Rys. D.9.3. Rozmieszczenie form ochrony przyrody na terenie Wrocławia

źródło: wg danych GDOŚ

9.6.1. Park Krajobrazowy „Dolina Bystrzycy” Obszar ten położony jest w części południowo-zachodniej miasta, obejmuje swoim zasięgiem obręby Ratyń i Jarnołtów i zajmuje powierzchnie 569 ha. Granice Parku w większości pokrywają się z granicami Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (SOO) Natura 2000 „Łęgi nad Bystrzycą” PLH020103. W granicach miasta obszar obejmuje kompleks leśny, jakim jest Las Ratyński, oraz kompleks łąk świeżych użytkowanych ekstensywnie związku (Arrhenatherion elatioris). Las Ratyński swoje walory przyrodnicze zawdzięcza przede wszystkim bliskiemu sąsiedztwu rzeki Bystrzycy, typ siedliskowy lasu został sklasyfikowany jako łęgi olszowo-jesionowe, drzewostany lasu budują przede wszystkim jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), olsza czarna (Alnus glutinosa), dąb szypułkowy (Quercus robur), na obrzeżach lasów łęgowych stwierdzono występowanie również ziołorośli okrajkowych, tzw. zarośli welonowych. Flora tego terenu bogata jest w gatunki cenne objęte ochroną, takie jak: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis). Na terenie lasu stwierdzono występowanie rzadkiego gatunku śluzowca – siatecznicy okazałej (Brefeldia maxima). Łąki zlokalizowane na terenie parku w granicach Wrocławia charakteryzują się występowaniem wielogatunkowej trawiastej darni, w której udział mają takie gatunki, jak: kłosówka wełnista (Holcus lanatus), mietlica pospolita (Agrostis capillaris), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata) i śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa). Oprócz roślinności trawiastej ważną rolę odgrywają rośliny kwiatowe, które w okresie kwitnienia

109 tworzą wielobarwne kobierce. Na omawianym obszarze występują gatunki, takie jak: koniczyna białoróżowa (Trifolium hybridum), koniczyna łąkowa (T. pratensis), koniczyna biała (T. repens), wyka drobnokwiatowa (Vicia hirsuta), wyka ptasia (Vicia cracca), komonica zwyczajna (Lotus corniculatus), groszek łąkowy (Lathyrus pratensis), mniszek lekarski (Taraxacum officinale coll.), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), jaskier ostry (Ranunuculus acris), jastrun właściwy (Leucanthemum vulgare), świerzbnica polna (Knautia arvensis), dzwonek rozpierzchły (Campanula patula), szelężnik mniejszy (Rhinanthus minor). Ważnym siedliskiem występującym na omawianym obszarze są starorzecza Bystrzycy, okolone roślinnością wodną i szuwarową manną mielec Glycera maxima, tatarakiem zwyczajnym (Acorus calamus), rozmaitymi gatunkami turzyc (Carex sp.). Starorzecze jest dogodnym miejscem rozmnażania się i bytowania dla wodnych gatunków owadów: jętek (Ephemeroptera), ważek (Odonata), widelnic (Plecoptera), chrząszczy wodnych z rodziny pływakowatych (Dytiscidae), kałużnicowatych (Hydrophilidae) i flisakowatych (Haliplidae). Starorzecze jest również cennym siedliskiem dla płazów, m.in. kumaka nizinnego (Bombina bombina), traszki grzebieniastej (Triturus cristatus), żaby trawnej (Rana temporaria), żaby moczarowej (Rana arvalis), żaby wodnej (Rana esculenta), ropuchy szarej (Bufo bufo). W korycie rzeki Bystrzycy odnotowano występowanie następujących gatunków ryb: okoni (Perca fluviatilis), płoci (Rutilus rutilus), kiełbi (Gobio gobio), ciernika (Gasterosteus aculeatus), szczupaka (Esox Lucius), śliza (Barbatula barbatula) i sandacza (Sander lucioperca) oraz leszcza (Abramis brama). Awifauna terenu Parku Krajobrazowego „Dolina Bystrzycy” liczy aż 118 gatunków. Na terenie Parku w granicach administracyjnych Wrocławia występują zięby (Fringilla coelebs), jaskółki dymówki (Hirundo rustica), słowiki rdzawe (Luscinia megarhynchos), gąsiorki (Lanius collurio), myszołowy (Buteo buteo), zaganiacze (Hippolais icterina), trznadle (Emberiza citrinella), dzięcioły (Dendrocopus sp.), wilgi (Oriolus oriolus), kukułki (Cuculus canorus), sójki (Garrulus glandarius), strzyżyki (Troglodytes troglodytes), pierwiosnki (Phylloscopus collybita), szpaki (Sturnus vulgaris), sikory bogatki (Parus major), sikory modre (Cyanistes caeruleu) i wróble domowe (Passer domesticus). Ssaki tego terenu reprezentowane są przez duże gatunki ssaków kopytnych: sarny (Capreolus capreolus) czy dzika (Sus strofa), mniejsze drapieżniki to lis (Vulpes vulpes), nietoperze, w tym borowiec wielki (Nyctalus noctula).

Fot. D.9.9. Koryto Bystrzycy - Park Krajobrazowy "Dolina Bysrzycy"

Fot. M. Poprawska

110

9.6.2. Obszary Natura 2000 Na Terenie Wrocławia znajduje się obecnie 6 obszarów wchodzących w skład Europejskiej Sieci Natura 2000, dla czterech z nich opracowano i zatwierdzono plany zadań ochronnych, których celem jest ustalenie kierunku działań, dążących do zachowania gatunków i siedlisk będących przedmiotem ochrony w poszczególnych obszarach.

9.6.2.1. Las Pilczycki Obszar położony w części północno-zachodniej Wrocławia w granicach obrębów Pilczyce i Kozanów, w bezpośrednim sąsiedztwie Autostradowej Obwodnicy Wrocławia, której budowa niewątpliwie przyczyniła się do pogorszenia stanu zachowania gatunków i siedlisk będących przedmiotem ochrony w obszarze. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) „Las Pilczycki” powołany został przede wszystkim w celu ochrony siedlisk leśnych, obejmuje on także siedliska nieleśne zlokalizowane w sąsiedztwie kompleksu leśnego. Dominującym gatunkiem w drzewostanie Lasu Pilczyckiego jest jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), dominującym typem siedliska jest natomiast siedlisko lasu łęgowego dębowo- wiązo-jesionowego (Ficario-Ulmetum Kod 91F0). Siedlisko to w granicach obszaru zajmuje powierzchnię 55,07 ha (dane po weryfikacji na cele planu zadań ochronnych). Najlepiej zachowany płat siedliska znajduje się na zachód od autostrady. Tworzy go dwupiętrowy drzewostan o zwartej strukturze z dominacją wielowiekowych jesionów wyniosłych (Fraxinus excelsior) z domieszką starych dębów szypułkowych (Quercus robur). Drzewa porośnięte są nierzadko kwitnącą formą bluszczu pospolitego (Hedera helix). Pierwsze piętro budują wiązy (Ulmus sp.), klon polny (Acer campestre) i zwyczajny (Acer platanoides), a także czeremcha zwyczajna (Padus avium), lipa drobnolistna (Tilia cordata) i grab zwyczajny (Carpinus betulus). Podszyt zbudowany jest z bujnej, wielogatunkowej warstwy krzewów porzeczki czerwonej (Ribes spicatum), kaliny koralowej (Viburnum opulus) oraz odnawiających się gatunków drzew. Warstwa runa posiada całkowite zwarcie, wśród bylin szczególnie cenne są wczesnowiosenne geofity, zwłaszcza gatunek objęty ochroną – śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis). Drugim co do wielkości zajmowanej powierzchni siedliskiem w Obszarze jest siedlisko grądu środkowoeuropejskiego i subkontynetalnego (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum). Omawiane zbiorowisko roślinne zajmuje w granicach SOO powierzchnię 21,72 ha i znajduje się w części wschodniej obszaru. Omawiane siedlisko charakteryzuje się wielowarstwowym drzewostanem zbudowanym głównie z graba (Carpinus betulus), dębu szypułkowego (Quercus robur) i lipy drobnolistnej (Tilia cordata). Warstwa podszytu jest dobrze rozwinięta, w runie występują gatunki charakterystyczne dla siedliska – ważną rolę odgrywa tutaj barwny aspekt wczesnowiosenny. Na obrzeżach lasu oraz w pobliżu ogródków działkowych obserwuje się ubożenie runa, a także ekspansję inwazyjnego, obcego we florze Polski gatunku niecierpka drobnokwiatowego (Impatiens parviflora).

111

Fot. D.9.10. Teren Lasu Pilczyckiego

Fot M. Poprawska

Na brzegu Odry przy jazie Rędzin w części północno-wschodniej Obszaru znajduje się niewielki (2,44 ha) płat łęgów wierzbowo-topolowo-olszowy (Salicetum, Populetum albae, Fraxino-Alnenion). Stan zachowania siedliska został oceniony jako zły, drzewa są w niezawalającym stanie zdrowotnym, często pasożytuje na nich jemioła, warstwa podszytu jest stosunkowo uboga, a runo miejscowo porasta inwazyjny, obcego pochodzenia, silnie ekspansywny gatunek rdestowiec (Reynoutria sp.). Z siedlisk nieleśnych znajdujących się w granicach obszaru wyróżniono siedliska łąkowe: zbiorowisko łąk świeżych użytkowanie ekstensywnie związku Arrthenatherion elatioris (Kod 6510) oraz łąki selernicowe (Cnidion dubii Kod 6440). Płat łąk selernicowych o powierzchni 1,34 ha zlokalizowany jest w południowo-zachodniej części obszaru nad rzeką Ślęzą. Charakteryzuje się obecnością gatunków wskaźnikowych dla tego typu łąk aluwialnych, m.in.: selernicy żyłkowanej (Cnidium dubium), czosnku kątowatego (Alium angulosum), krwiściągu lekarskiego (Sanquisorba officinalis), olszewnika kminkolistnego (Selinum carvifolia). Ponadto na terenie tym występują gatunki roślin zielnych charakterystyczne dla łąk świeżych, m.in.: krwawnik pospolity (Achillea millefolium), chaber łąkowy (Centaurea jacea), przywrotnik (Alchemilla sp.). Zbiorowisko łąk świeżych użytkowanych ekstensywnie zlokalizowane jest na niezalesionym obszarze; jest to największe siedlisko nieleśne w Obszarze i zajmuje powierzchnie 9,53% w południowo- zachodniej części obszaru. Łąki położone są w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Ślęzy (na lewym brzegu). Łąki te porośnięte są gatunkami roślin zielnych nawiązujących do związku Arrhenatherion elatioris, takich jak: rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius),

112 marchew zwyczajna (Daucus carota), przytulia zwyczajna (Galium mollugo), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), sporadycznie również bodziszek łąkowy (Geranium pratense) i krwiściąg lekarski (Sanquisorba officinalis). Stan zachowania siedliska oceniono jako zły, znaczny udział w tym siedlisku mają gatunki inwazyjne i ekspansywne: nawłoć późna (Solidago gigantea), wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare), trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epigejos) oraz mozga trzcinowata (Phalaris arundinacea). Występują one w roli dominantów, wpływając w znacznym stopniu na obniżenie walorów siedliska. Las Pilczycki jest również miejscem bytowania wielu gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. W północno-wchodniej części obszaru na brzegu Odry oraz jej starorzeczy, a także wzdłuż rzeki Ślęzy odnotowano występowanie bobra europejskiego (Castor fiber). Szacunkowo na terenie obszaru występuje 1–2 rodziny bobrowe. Na terenie Lasu Pilczyckiego gatunek ten znajduje znakomite warunki bytowe, drzewa i krzewy rosnące na skarpach rzeki Odry, a jej zwłaszcza starorzeczy stanowią dobre miejsce żerowania. Dogodne warunki bytowania znajduje również w Lesie Pilczyckim wydra (Lutra lutra), której występowanie odnotowano na brzegu Odry i Ślęzy, brzegi obu omawianych rzek stanowią doskonałe, zasobne w pokarm siedlisko. W granicach obszaru obserwuje się występowanie dwóch gatunków nietoperzy: nocka łydkowłosego (Myotis dasycneme) (siedlisko tego gatunku stanowią wody rzeki Odry wraz z dwoma zakolami oraz nadrzeczny pas na Odrą i Ślęzą w północnej części obszaru) oraz mopka (Barbastella barbastellus) (jest to gatunek ściśle związany z siedliskami leśnymi). Potencjalnym siedliskiem mopka jest cały teren leśny w Obszarze; na terenie Lasu Pilczyckiego występuje wiele starych, dziuplastych drzew, które stanowią potencjalne kryjówki dla tego gatunku. Starorzecza Odry okolone szuwarem trzcinowym stanowią potencjalne miejsce rozrodu dla dwóch gatunków płazów wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, mianowicie traszki grzebieniastej (Triturus cristatus) i kumaka nizinnego (Bombina bombina). Siedlisko łęgu, szuwary i turzycowiska w pobliżu śluzy Rędzin są miejscem żerowania zarówno traszki grzebieniastej, jak i kumaka nizinnego, ten ostatni wykorzystuje do żerowania także łąki i nieużytki przylegające zlokalizowane przy ul. Ignuta, pomiędzy ogródkami działkowymi a Lasem Pilczyckim. Z uwagi na fakt, że Las Pilczycki budują wielowiekowe drzewostany osiągające wiek nawet ponad 160 lat (dane Banku Danych o Lasach), jest on atrakcyjnym miejscem dla chrząszczy saproksylofagicznych pachnicy dębowej (Osmoderma eremita) i kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo). Obszar ten jest ważny dla zachowania nieizolowanych, dużych populacji omawianych gatunków w skali całego Dolnego Śląska. Szczególnie cenne enklawy dla tych chrząszczy to szerokie (ok. 300 m) szpalery dębowe rosnące wzdłuż koryta Odry oraz pojedyncze rosnące w rozproszeniu dęby wzdłuż koryta rzeki Ślęzy. Las Pilczycki jest również ważnym obszarem ze względu na ochronę przelatki maturny (Hypodryas maturna). Gatunek ten związany z jesionowymi drzewostanami może być spotykany na terenie całego obszaru z uwagi na dominację Jesiona w wielu wydzieleniach leśnych. Populacja przeplatki maturny w Obszarze szacowana jest na ok. tysiąc osobników. W obszarze występują także siedliska: – Czerwończyka nieparka (Lycaena dispar) – podmokłe obszary w obrębie siedlisk lasów łęgowych w północno-wschodniej części obszaru, potencjalnym siedliskiem gatunku są także zbiorowiska łąkowe na wschód od Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW); – Modraszka telejusa (Phengaris teleius) – na siedlisku łąk selernicowych na zachód od AOW;

113

– Barczatki kataks (Eriogaster catax) – zarośla śliwy tarniny (Prusnus spinosa) rosnące wzdłuż koryta Ślęzy.

9.6.2.2. Grądy w Dolinie Odry Obszar ten położony w części południowo-wschodniej Wrocławia, w granicach administracyjnych miasta zajmuje teren o powierzchni ok. 882,2 ha. Położony jest widłach koryt dwóch rzek: Odry (w części wschodniej obszaru) i Oławy (w części zachodniej). Rozpościera się pomiędzy dzielnicami Księże Wielkie a Starachocin/Wojnów. Obszar obejmuje swoim zasięgiem m.in.: Las Starachociński, Wyspę Opatowicką, tereny wodonośne Wrocławia. Pomiędzy Świątnikami a rzeką Oławą zlokalizowane są liczne płaty łąk trzęślicowych (Molinion Kod 6410), przy czym największy płat o powierzchni ok. 40 ha znajduje się pomiędzy rzeką Oławą a Groblą Opatowicką – Zachodnią. Najcenniejsze płaty zlokalizowane są głównie na terenie tzw. wrocławskich pól wodonośnych. Siedlisko na terenie miasta charakteryzuje się ogromną wartością przyrodniczą, według niepublikowanych danych florystycznych na terenie tym odnotowano występowanie rzadkich gatunków roślin, takich jak: goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), kosaciec syberyjski (Iris sybirica), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus). Licznie występują gatunki charakterystyczne dla siedlisk zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych: przytulia północna (Galium boreale) oraz krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis). W dolinie rzeki Oławy występują płaty łąk świeżych użytkowanych ekstensywnie Arrhetaherion elatioris (Kod 6510). Największe powierzchnie łąk świeżych w całym Obszarze znajdują się właśnie w granicach Wrocławia na terenach wodonośnych, gatunkami charakterystycznymi występującymi na terenie tych łąk są gatunki typowe dla siedliska: rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius) i wiechlina łąkowa (Poa pratensis) nadające łąkom walory wizualne oraz kwitnące wczesnym latem byliny złocień właściwy (Leucanthemum vulgare), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense), groszek łąkowy (Lathyrus pratensis), dzwonek rozpierzchły (Campanula patula) czy barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium). Starorzecza (Nympheion, Potamion Kod 3150) charakteryzujące się wysokimi walorami przyrodniczymi znajdują się na terenie MPWiK we Wrocławiu, mają bezpośrednie połączenie z korytem rzeki Oławy. Na prawym brzegu Odry znajduje się siedlisko łęgowych lasów dębowo-wiązowo-jesionych (Ficario-Ulmetum Kod 91F0) – Las Strachociński. Jest to las z dominacją dębu szypułkowego (Quercus robur) w drzewostanie, w runie natomiast można spotkać cenny gatunek geofitu śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis). W granicach Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk „Grądy w Dolinie Odry” występują także cenne gatunki zwierząt o znaczeniu wspólnotowym. Siedliska bobra (Castor fiber) w obszarze zlokalizowane są na terenie pól wodonośnych, a także w sąsiedztwie koryta Odry na wysokości Lasu Strachocińskiego. W korycie rzeki Oława i jej bliskim sąsiedztwie na granicy Świątnik i Opatowic występuje traszka grzebieniasta (Triturus cristatus). Na terenie obszaru Natura 2000 w granicach miasta Wrocławia odnotowano występowanie dwóch gatunków ryb: bolenia (Aspius aspius) (w korycie Dolnej Oławy na wysokości Bierdzan) i piskorza (Misgurnus fossilis) (w starorzeczu Oławy na terenie pól wodonośnych). Stosunkowo liczna populacja kozioroga dębosza notowana jest w Lesie Strachocińskim oraz na Wyspie Opatowickiej, na terenach wodonośnych pomiędzy Bierdzanami a Opatowicami odnotowano występowanie licznej populacji koziorga dębosza, a także pachnicy dębowej (Osmoderma eremita) – saproskylofagicznych gatunków chrząszczy. Ponadto na łąkach terenów wodonośnych oraz w sąsiedztwie Lasu Strachocińskiego (Łąka Czosnkowa) występują gatunki motyli z rodziny modraszkowatych (Lycaenidae): modraszek telejus (Phengaris teleius), modraszek

114 nausitous (Phengaris nausithous) oraz czerwończyk nieparek (Lycaena dispar). Na Wyspie Opatowickiej występuje również barczatka kataks (Eriogaster catax).

9.6.2.3. Grądy Odrzańskie Obszar zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części Wrocławia – w granicach miasta zajmuje on powierzchnię 411,17 ha. Obejmuje obręby Strachocin, Wojnów, Opatowice. Obszar utworzony został w celu ochrony takich gatunków ptaków, jak: kania ruda (Milvus milvus), muchołówka białoszyja (Filicendula albicollis), dzięcioł średni (Dendrocopus medius), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), gęś zbożowa (Anser fabalis). Z gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarze w granicach administracyjnych miasta Wrocławia (na terenie Lasu Strachocińskiego) stwierdzono występowanie dzięcioła zielonosiwego, dzięcioła średniego, muchołówki białoszyjej. Stan zachowania populacji tych gatunków został oceniono jako doskonały.

Fot. A.9.11. Bociany białe (Ciconia ciconia) na terenie Obszaru Natura 2000 „Grądy Odrzańskie”

Fot. K. Mazur

9.6.2.4. Dolina Widawy Obszar w granicach administracyjnych Wrocławia (północno-zachodnia część miasta) zajmuje powierzchnię ok. 855,11 ha. Swoim zasięgiem obejmuje obręby: Rędzin, Pracze Odrzańskie i Świniary, w granicach obszaru znajduje się również kompleks Lasu Rędzińskiego. Najcenniejsze płaty siedlisk przyrodniczych na terenie miasta Wrocławia występują wzdłuż rzeki Odry i Widawy. Jest to siedlisko łąk selernicowych (Cnidion dubii Kod 6440). Siedlisko to występuje na prawym brzegu Odry na wysokości Lasu Rędzińskiego – płat w postaci wąskiego pasa biegnie wzdłuż koryta rzeki i na odcinku blisko 7 km zajmuje powierzchnię ok. 100 ha. Drugi płat leży na lewym brzegu Widawy i zajmuje powierzchnię ok. 26 ha. Łąki selernicowe położone są w strefie bezpośrednich zalewów, gdzie obserwuje się występowanie procesów aluwialnych. Siedlisko to charakteryzuje się obecnością takich gatunków, jak: selernica żyłkowana (Cnidium

115 dubium) i czosnek kątowaty (Alium angulosum) oraz gatunków charakterystycznych dla siedlisk łąk zmiennowilgotnych, tj. krwiściągu lekarskiego (Sanquisorba officinalis), olszewnika kminkolistnego (Selinum carvifolia), czarcikęsa łąkowego (Succisa pratensis), sierpika barwierskiego (Seratula tinctoria), bukwicy zwyczajnej (Betonica officinalis), które decydują o klasyfikacji łąk do siedliska 6440. Na terenie Świniar znajduje się największy płat siedliska łąk świeżych użytkowanych ekstensywnie związku Arrhetaherion elatioris. Płat ten jest jednak silnie zdegenerowany. Siedliskiem leśnym zajmującym w granicach miasta największą powierzchnię jest siedlisko łęgów dębowo-wiązowo-jesionowych (Ficario-Ulmetum). Gatunkiem dominującym w siedliskach łęgowych na omawianym obszarze jest dąb szypułkowy (Quercus robur), warstwa runa jest charakterystyczna dla tego typu siedlisk. Ważną rolę odgrywają tutaj wiosenne geofity, w tym objęty ochroną gatunek śnieżyczka przebiśnieg (Glanthus nivalis). Siedlisko grądów środkowo-europejskich i subkontynetalnych (Galio- Carpinetum, Tilio-Carpinetum) tworzy mozaikę z siedliskiem łęgów dębowo-wiązowo- jesionowych, które w wyniku przesuszania gleb oraz braku okresowych zalewów ulegają procesom grądowienia. Drzewostany grądowe budują drzewostany z dominacją dębu, z domieszką grabu zwyczajnego (Carpinus betulus) i lipy drobnolistnej (Tilia cordata). W granicach miasta występują nieliczne płaty siedliska łęgu topolowego i topolowo- wierzbowego (Salicetum albae, Populetum albae). Płaty te stanowią wąskie pasy położone przy samym korycie Widawy na jej lewym brzegu. Dominującym gatunkiem w drzewostanie są wierzby (Salix sp.). Znaczący udział mają tutaj wysokie byliny m.in. pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) czy mozga trzcinowata (Phalaris arundinacea). Obszar Natura 2000 „Dolina Widawy” ma bardzo duże znaczenie dla ochrony gatunków zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej. W obszarze stwierdzono występowanie aż 22 gatunków zwierząt, z czego w granicach administracyjnych Wrocławia bytuje ok. 16 z nich. Koryto Odry i jego najbliższe sąsiedztwo na wysokości Lasu Rędzińskiego, a także ujściowy odcinek Bystrzycy chętnie zasiedla bóbr europejski (Castor fiber). Gatunek ten notowany jest także na terenie użytku ekologicznego „Dwa zbiorniki wodne wraz z otaczającym obszarem leśnym na terenie Janówka”. W korycie Widawy częściej spotykana jest wydra europejska (Lutra lutra), chociaż bóbr także zasiedla siedliska w najbliższym sąsiedztwie omawianej rzeki. W południowo-wschodniej części Lasu Rędzińskiego oraz w kompleksie leśnym pomiędzy ulicą Pęgowską a Zalipie znajdują się miejsca bytowania traszki grzebieniastej (Triturus cristatus) oraz kumaka nizinnego (Bombina bombina). Kumak notowany był także na terenie użytku ekologicznego w rejonie Janówka oraz w kompleksie leśnym sąsiadującym z terenem pól irygacyjnych Wrocławia. W korycie Odry, na odcinku od ul. Żużlowców do granic administracyjnych miasta, stwierdzono występowanie czterech gatunków ryb wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, są to: kiełb białopłetwy (Romanogobio albipinnatus), różanka (Rhodeus sericeus), boleń (Aspius as pius) i koza (Cobitis taenia). W wodach Widawy występują natomiast jedynie kozy i różanki. Na terenie Wrocławia zlokalizowane są dwie najważniejsze populacje kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo) – w parku przypałacowym w Świniarach oraz w Lesie Rędzińskim. Na omawianych terenach stwierdzono od kilkunastu do kilkudziesięciu zasiedlonych drzew. Drugi znany gatunek saproksylicznych chrząszczy – pachnica dębowa (Osmoderma eremita) – na terenie Wrocławia spotykany jest znacznie rzadziej; stanowisko notowane jest w okolicy ujścia Bystrzycy do Odry przy Grobli Pilczycko-Prackiej. Na terenie Lasu Rędzińskiego zostało stwierdzone jedyne stanowisko zgniotka cynobronowego (Cucujus cinnaberinus) – w Obszarze powierzchnię siedliska oceniono na 2,5 ha (Matraj, 2011).

116

Dolina Widawy jest ważnym obszarem dla zachowania populacji barczatki kataks (Eriogaster catax). W obszarze występuje ok. 200–2000 jej osobników, co stanowi od 2 do 15% populacji krajowej gatunku. W granicach administracyjnych Wrocławia gatunek ten występuje w zaroślach tarninowych wzdłuż Odry na wysokości Nowej Karczmy, a także w na polanie w parku przypałacowym na Świniarach. Wzdłuż koryta Widawy, na granicy miasta Wrocławia, występuje gatunek ważki – trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia), będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej. Nadrzeczne łąki z krwiściągiem lekarskim (Sanguisorba officinalis) są siedliskiem motyli z rodziny modraszkowatych. Na terenie Wrocławia stwierdzono występowanie dwóch gatunków z omawianej rodziny: modraszka nausitous (Phengaris nausithous) oraz modraszka telejus (Phengaris teleius). Oba gatunki stwierdzone zostały na prawym brzegu Bystrzycy w okolicy Nowej Karczmy naprzeciw oczyszczalni ścieków. Modraszek nausitous ponadto notowany był na brzegu Odry w okolicy użytku ekologicznego „Dwa zbiorniki wodne wraz z otaczającym obszarem leśnym na terenie Janówka".

Fot. D.9.12. Las łęgowy wiązowo-dębowo-jesionowy na terenie Obszaru Natura 2000 „Dolina Widawy”

Fot. M.Poprawska

9.6.2.5. Łęgi nad Bystrzycą Część obszaru położona na północno-zachodnich peryferiach miasta obejmuje swoim zasięgiem obręby Jarnołtów i Ratyń oraz fragment Żernik, Jerzmanowa i Żar. Powierzchnia, zajmowana przez omawiany obszar Natura 2000, wynosi ok. 485,7 ha. W granicach miasta znajduje się sześć typów siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej mianowicie: – Grąd środkowoeuropejski i subkontyntentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) Kod 9170, zajmuje on powierzchnię ok. 29,16 ha; – Łęgi wierzbowo-topolowo-jesionowo-olszowe (Salicetum, Populetum albae, Fraxino- Alnenion), olsy źródliskowe Kod *91E0, zajmują one powierzchnię 36,52 ha; – Łąki świeże użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris (Kod 6510), zajmują one powierzchnię 38,37 ha; – Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) (Kod 6410), zajmują one powierzchnię ok. 52,47 ha;

117

– Lasy łęgowe dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario Ulmetum), zajmują one powierzchnię 5,33 ha; – Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion, zajmują one łącznie ok. 1,5 ha (dwa akweny). W omawianym specjalnym obszarze ochrony siedlisk znajdującym się w granicach administracyjnych miasta Wrocławia dogodne miejsce bytowania znajduje osiem gatunków zwierząt, będących przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej: nocek duży (Myotis myotis), który bytuje na terenie lasu łęgowego (oddział leśny 275 Nadleśnictwa Miękinia; wzdłuż ulicy Gromadzkiej); bóbr (Castor fiber) i wydra (Lutra lutra), dla których dogodnym siedliskiem bytowania są brzegi rzeki Bystrzycy, traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) i kumak nizinny (Bombina bombina) – podmokłe tereny przyległe do rzeki Bystrzycy wraz ze zbiornikami wodnymi w jej sąsiedztwie są miejscem rozrodu i bytownia tych płazów – oraz rzadkie, chronione motyle przelatki maturny (Euphydryas maturna) i modraszki telejusa i nausitousa (Phengaris teleius, P. nausithous), które bytują w mieszanych lasach oraz śródleśnych łąkach na granicy miasta (na wysokości Lutyni).

Fot. D.9.13. Koryto Bystrzycy – Stabłowice w granicach obszaru Natura 2000 „Dolina Bystrzycy”

Fot. M. Poprawska

9.6.2.6. Kumaki Dobrej

Obszar powstał w celu ochrony najcenniejszych walorów przyrodniczych rozmieszczonych wzdłuż rzeki Dobrej pomiędzy Bartkowem a Dobrzeniem oraz pomiędzy Dąbrowicą a Pawłowicami. Powierzchnia łączna obszaru wynosi 2094 ha. Przedmiotami ochrony w obszarze są przede wszystkim gatunki płazów wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) i kumak nizinny (Bombina bombina). Obszar ważny jest również z uwagi na występowanie w jego granicach wielowiekowych dębów (Quercus sp.), zasiedlonych przez chronione gatunki ksylofagicznych chrząszczy: pachnicę dębową (Osmoderma eremita) i kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo). W granicach Wrocławia znajduje się jedynie niewielki fragment obszaru (około 7 ha), zlokalizowany w północno-wschodniej części miasta. Teren ten nie przedstawia większych walorów przyrodniczych, reprezentowany jest przez grunty o charakterze rolniczym.

118

9.6.3. Użytki ekologiczne 9.6.3.1. Użytek ekologiczny „Łacha Farna” Jest to obszar położony peryferycznie w zachodnio-północnej części miasta Wrocławia – obręb Pracze Odrzańskie w rejonie ulicy Janowskiej. Zajmuje on powierzchnię 1,8 ha oraz pas okalający zbiornik o szerokości 15 m. Konieczność utworzenia użytku ekologicznego wynika z występowania na tym terenie starorzecza Odry o silnie zróżnicowanej linii brzegowej, okolonego gęstym drzewostanem grądowym z przewagą dębu szypułkowego (Quercus robur), lipy drobnolistnej (Tilia cordata) i jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior). Lasy tego terenu charakteryzują się dużymi walorami przyrodniczymi i odnotowano występowanie w nich gatunków chronionych, takich jak sromotnik bezwstydny (Phallus impudicus). Tafla wody pokryta jest głównie rzęsą drobną (Lemna minor), stwierdzono tutaj także występowanie rzadkiego zespołu roślinności Ceratophylletum submersi z jedynym we Wrocławiu i jego najbliższej okolicy stanowiskiem rogatka krótkoszyjkowego (Ceratophyllum submersum). Obszar ten jest również ostoją ptactwa, m.in. gatunków wodno-błotnych: perkoza dwuczubego (Podiceps cristatus), łyski (Fulica atra), mewy śmieszki (Larus ridibundus), trzcinniczka (Acrocephalus scirpaceus), potrzosa (Emberiza schoeniclus) i łabędzia niemego(Cygnus olor) oraz zwierzyny płowej.

9.6.3.2. Użytek ekologiczny „Dwa zbiorniki wodne wraz z otaczającym obszarem leśnym na terenie Janówka” Obszar położony w części północno-zachodniej miasta w okolicy Janówka w odległości 220 m w linii prostej od użytku „Łacha Farna”. Większy zbiornik o charakterze starorzecza z otaczającym terenem o łącznej ok. 7,4 ha porośnięty jest grążelem żółtym (Nuphar lutea) i grzybieniami białymi (Nymphaea alba) (grzybienie objęte są ochroną częściową). Ponadto występują inne rośliny wodne: osoka aloesowata (Stratiotes aloides), żabiściek pływający (Hydrocharis morsus-ranae), rdest ziemnowodny (Polygonum amphibium), rdestnica pływająca (Potamogeton natans). Drugi zbiornik jest wypłyconym akwenem, którego lustro jest całkowicie porośnięte rzadkim i chronionym gatunkiem wodnej paproci – salwinią pływającą (Salvinia natans). Oba zbiorniki okolone są cennym zbiorowiskiem leśnym o charakterze grądu, w którym odnotowano występowanie konwalii majowej (Convallaria majalis) i sromotnika bezwstydnego (Phallus impudicus). Obszar jest również cennym miejscem schronienia ptaków wodnych: perkoza dwuczubego (Podiceps cristatus), łabędzia niemego (Cygnus olor), kaczki krzyżówki (Anas platyrhynchos), łyski (Fulica atra), mewy śmieszki (Larus ridibundus), trzcinniczka (Crocephalus scirpaceus) czy potrzosa (Emberiza schoeniclus).

9.6.3.3. Obszar na terenie Nowej Karczmy we Wrocławiu Obszar ten położony jest na peryferiach miasta w obrębie Pracze Odrzańskie (w północno-zachodniej jego części). Obszar obejmuje dwa zbiorniki wodne: starorzecze i zbiornik w wyrobisku po wydobyciu piasku wraz z okalającym je terenem leśnym, zajmuje on powierzchnię 12,3 ha. Na terenie użytku stwierdzono występowanie cennych gatunków roślin: rzadkiej paproci wodnej salwinii pływającej (Salvinia natans), grążela żółtego (Nuphar lutea) czy konwalii majowej (Convallaria majalis). W granicach obszaru stwierdzono stępowanie aż 64 gatunków ptaków, w tym gatunki wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej – dzięcioła (Dendrocopus medius) czy gąsiorka (Lanius collurio). Teren ten powołany został w 2004 r. i objęty jest ochroną przede wszystkim ze względu na ochronę miejsc rozrodu batrachofauny: kumaka nizinnego (Bombina

119 bombina), rzekotki drzewnej (Hyla arboreta), żaby zielonej (Rana esculenta complex) i ropuchy zielonej (Bufo viridis).

Fot. D.9.14. Użytek ekologiczny na terenie Nowej Karczmy

Fot. M. Poprawska

9.6.4. Pomniki Przyrody Na terenie Wrocławia znajduje się 109 pomników przyrody, w skład których wchodzi 189 obiektów przyrodniczych, przede wszystkim są to drzewa. Wśród nich wyróżnić możemy: 2 aleje, 16 grup , 2 pnącza, 88 pojedynczych drzew oraz skrzemieniałe pnie drzew z rodzaju Dadoxylon (jedno składające się z 22 fragmentów). Okaz pochodzi z sprzed ok. 270 mln lat i znajduje się na terenie Ogrodu Botanicznego (szczegółowe dane znajdują się w tabeli). Najokazalszym drzewem pomnikowym jest dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie pnia 728 cm i wysokości 35 m, rosnący w parku w dzielnicy Pawłowice. Po roku 2009 ustanowiono 5 nowych obiektów: – Dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie pnia 450 cm na terenie szkoły nr 21 przy ulicy Osobowickiej; – Grujecznik japoński (Cercidyphyllum japonicum) o obwodzie pnia 133+131 cm w ogrodzie roślin leczniczych przy alei Jana Kochanowskiego; – Leszczynę turecką (Corylus colurna) – grupę dwóch leszczyn tureckich (Corylus colurna) o obwodzie 264 cm i 2-pniowej 172 cm+200 cm w parku Zachodnim w okolicach ulicy Ślężańskiej; – Platan klonolistny (Platanus x acerifolia) o obwodzie pnia 510 cm przy ulicy Powstańców Śląskich na terenie założenia ogrodowego na tyłach jednej willi z XIX w.; – Platan klonolistny (Platanus x acerifolia) o obwodzie pnia 480 cm przy ul. Sołtysowickiej w dawnym zespole pałacowo-folwarcznym.

120

Fot. A.9.15. Leszczyna turecka (Corylus colluma) na terenie parku Zachodniego

Fot. G Mikołajczak Tab. D.9.I. Zestawienie pomników przyrody (na podstawie gatunków). l.p nazwa polska nazwa łacińska ilość szt.* 1. Dąb szypułkowy Quercus robur 91(43) 2. Platan klonolistny Platanus x acerifolia 25(16) 3. Cis pospolity Taxus baccata 10(3) 4. Sofora japońska Styphnolobium japonicum 8(1) 5. Wiąz szypułkowy Ulmus laevis 8(5) 6. Buk zwyczajny Fagus sylvatica 6(3) 7. Miłorząb japoński Gingo biloba 6(5) Tulipanowiec 8. amerykański Liriodendron tulipifera 2(2) Sosna czarna podgat. Pinus nigra subsp. 9. taurydzki pallasiana 2(1) 10. Żywotnik zachodni Thuja occidentalis 2(2) 11. Dąb błotny Quercus palustris 2(2) 12. Lipa srebrzysta Tilia tomentosa 2(2) 13. Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos 2(2) 14. Wiązowiec zachodni Celtis occidentalis 2(2) 15. Bluszcz pospolity Hedera helix 2(2) 16. Cyprisik Lawsona Chamaecyparis lawsoniana 2(2) 17. Jarząb brekinia Sorbus torminalis 1(1)

121

18. Kasztan jadalny Castanea sativa 1(1) 19. Skrzydłorzech kaukaski Pterocarya fraxinifolia 1(1) 20. Jesion wyniosły Fraxinus excelsior 1(1) 21. Sosna wejmutka Pinus strobus 1(1) 22. Kasztanowiec biały Aesculus hippocastanus 1(1) Cyprysik groszkowy Chamaecyparis pisifera 23. ‘Squarrosa’ ‘Squarrosa’ 1(1) 24. Cypryśnik błotny Taxodium distichum 1(1) 25. Lipa drobnolistna Tilia cordata 1(1) 26. Lipa Maksymowicza Tilia maximowicziana 1(1) 27. Wiąz górski Ulmus glabra 1(1) 28. Grab zwyczajny Carpinus betulus 1(1) 29. Topola czarna Populus nigra 1(1) 30. Grujecznik japoński Cercidiphyllum japonicum 1(1) 31. Leszczyna turecka Corylus columa 1(1) 32. Dadoxylon rhodesnum 1(1) 33. Dadoxylon schrolionum 1(1) Łącznie: 189(109) * w nawiasie liczba pomników przyrody przy uwzględnieniu grup drzew

W odpowiedzi na potrzeby mieszkańców w sprawie dostępu do informacji o środowisku w Systemie Informacji Przestrzennej Wrocławia założona została nowa warstwa – MAPA PRZYRODNICZA. Jest to graficzna prezentacja umożliwiająca szybkie uzyskanie informacji m.in. na temat lokalizacji wybranych form ochrony przyrody: pomników przyrody, użytków ekologicznych czy obszarów Natura 2000, a także wydanych zezwoleń na usunięcie zadrzewienia, nasadzeń kompensacyjnych, planu wieloletniego nasadzeń zamiennych oraz innych działań związanych z gospodarką drzewostanem na terenie Wrocławia. Strona dostępna jest pod adresem: http://geoportal.wroclaw.pl/www/mapa- przyrodnicza.shtml Szczytnicki Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy: Obszar o wyjątkowych walorach przyrodniczo-kulturalnych, położony w dzielnicach Bartoszowice, Biskupin, Dąbie, Kowale, Opatowice, Plac Grunwaldzki, Sępolno, Strachocin, Swojczyce, Zacisze, Zalesie. Na terenie tym znajdują się założenia przestrzenne o znaczeniu kulturowym: Hala Stulecia Ogród Zoologiczny, Stadion Olimpijski z przyległymi terenami sportowymi (1926–1928), zespół domów z wystawy „Mieszkanie i miejsce pracy” (WUWA, 1929 r.), Sępolno, modelowe rozwiązanie osiedla– ogrodu z lat 20., Kąpielisko „Morskie Oko” oraz przyległe wzgórze widokowe z 1913 r. Z początkiem lat XX w. park osiągnął najbardziej rozwiniętą postać jako reprezentacyjny zespół parkowo-wystawowy Wrocławia, obejmując: rozległe tereny parkowe z Restauracją Szwajcarską; pawilony i tereny wystawowe z 1913 r. z Halą Stulecia proj. Maxa Berga; ogrody historyczne i specjalistyczne tematyczne oraz drewniany kościółek pozostały po ekspozycji sztuki cmentarnej. Ważnym aspektami są willowe dzielnice (Biskupin, Sępolno, Zacisze, Zalesie) i obszary zieleni miejskiej: park Wroni i park Szczytnicki (utworzony na bazie naturalnych lasów grądowych wraz z systemem malowniczych cieków i rozlewisk wodnych). W parku Szczytnickim rośnie wiele egzotycznych gatunków, a liczba taksonów drzew, krzewów i pnączy wynosi ok. 450. Park osiągnął najbardziej rozwiniętą postać jako reprezentacyjny zespół parkowo–

122 wystawowy Wrocławia, obejmując: rozległe tereny parkowe pawilony i tereny wystawowe z 1913 r. proj. Maxa Berga; ogrody historyczne i specjalistyczne tematyczne oraz drewniany kościółek pozostały po ekspozycji sztuki cmentarnej; Szkolny Ogród Botaniczny; Ogród Japoński. Obszar ten jest cennym siedliskiem gatunków chronionych zwierząt, takich jak: dzięcioł średni (Dendrocopus medius), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), dziecioł czarny (Dryocopus martius), dzięcioł duży (Dendrocopus major), dzięciołek (Dendrocopus minor), dzierzba gąsiorek (Lanius collurio), muchołówka białoszyja (Ficendula albicollis), cierniówka (Sylvia communis), pustułka (Falco tinnunculus), świergotek drzewny (Anthus trivialis), świerszczak (Locustella naevia), strumieniówka (Locustella fluviatilis), łozówka (Acrocephalus palustris). W zespole wysp obserwuje się gatunki nietoperzy, takie jak: nocek rudy (Myotis daubentonii), gacek brunatny (Plecotus auritus), mroczek późny (Eptesicus serotinus), karlik większy (Pipistrellus nathusii), borowiec wielki Nyctalus noctula), mopek (Barbastella barbastellus). Odnotowano tutaj występowanie innych drobnych ssaków: wiewiórki pospolitej (Sciurus vulgaris), jeża zachodniego (Erinaceus europaeus), kreta (Talpa europaea), ryjówki aksamitnej (Sorex araneus), rzęsorka rzeczka (Neomys fodiens).

Fot. D.9.16. Dzierzba gąsiorek (Lanius collurio), park Szczytnicki

Fot. A. Knychała

9.6.5. Zieleń miejska

Tereny zieleni miejskiej Wrocławia obejmują grunty leśne, parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczny i zoologiczny, cmentarze, ogródki działkowe, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, budynkom, obiektom przemysłowym. Udział terenów zieleni w granicach miasta w latach 2013–2015 obrazuje tabela sporządzona przez Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu (ZZM):

123

Tab. D.9.III. Powierzchnia zieleni miejskiej w latach 2013–2015 2013 2014 2015 Parki 559,36 557,90 559,29 Ulice 506,37 513,79 547,21 Lasy 901 914 930 Zieleńce 117,07 117,75 120,65 Zieleń tymczasowa i nieurządzona 78,66 78,66 88,81 Suma 2389,99 2396,52 2467,50

Z przedstawionych danych wynika, że powierzchnia zajmowana przez zieleń miejską charakteryzuje jest dość stabilna. Zmiany obrazuje wykres.

Rys D.9.4 Powierzchnia zieleni miejskiej w latach 2013–2015 Powierzchnia zieleni miejskiej w latach (2013-2015) 2480 2460 2440 2420 Zieleń miejska 2400 powierzchnia, ha 2380 2360 2340 2013 2014 2015

źródło: Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu

Największy udział w powierzchni terenów zieleni miejskiej mają, będące wizytówką Wrocławia, parki oraz lasy komunalne. Na terenie Wrocławia jest 45 parków, które łącznie obejmują powierzchnię 559,29 ha. Najbardziej wartościowe pod względem przyrodniczym i ekologicznym scharakteryzowano poniżej.

124

Rys D.9.5 Lokalizacja parków na terenie Wrocławia

wg danych UM Wrocławia

Promenada Staromiejska Stanowi historyczny układ parkowy o powierzchni ok. 20 ha, tworzący pierścień wokół Starego Miasta, pierwszy w pierścieniowo-klinowym systemie zieleni miejskiej. Stanowią go dwie aleje spacerowe, biegnące równolegle do fosy miejskiej i Odry, obsadzone 3–4 rzędami drzew. Promenada powstała w wyniku przekształcenia terenów pofortyfikacyjnych w 1807 r. Jest jedną z najstarszych promenad w Europie i wpisana została do rejestru zabytków. Początkowo drzewostan Promenady stanowiły topole. W latach 20. XIX w. zastąpiono je lipami, wiązami, klonami jarzębami. W czasach swojej świetności Promenada Staromiejska nazywana była zielonym salonem miasta. Najbardziej atrakcyjną, pod względem przyrodniczym, jej cześć stanowi ogród w obrębie Teatru Lalek. Rosną tu wiekowe platany (Platanus x hispanica) i egzotyczne gatunki drzew: tulipanowce (Liriodendron tulipifera), katalpy (Catalpa bignonioides) i pomnikowe – wiązowiec (Celtis occidentalis) oraz miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) (2 szt.).

Park Stanisława Tołpy Obejmuje powierzchnię 8,96 ha pomiędzy ulicami Nowowiejską, Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Bolesława Prusa. Powstał jako park miejski o charakterze krajobrazowym w latach 1905–1907 i posiada wszystkie elementy charakterystyczne dla tego typu założeń parkowych: staw z wysepką, sztuczne wzniesienie i trawiaste polany. Staw parkowy jest pozostałością odnogi Odry, której fragmentem jest również staw na terenie Ogrodu Botanicznego. Drzewostan parku budują przede wszystkim: lipa drobnolistna, klon zwyczajny, jawor, platan klonolistny, leszczyna turecka, grab pospolity, topola szara, wierzba biała i świerk pospolity. Krzewy reprezentują cis pospolity oraz jałowiec pośredni. Szczególnie cenne są ponadstuletnie buki form zwisłej (Fagus silvatica ‘Pendula’) oraz stożkowej (Fagus silvatica ‘Fastigiata’), a ponadto pochodzące z Ameryki Północnej żółtlica pomarańczowa (Maclura pomifera) oraz strączyn żółty (Cladrastis lutea).

Park Szczytnicki Najstarszy i największy park Wrocławia zajmujący powierzchnie ok. 103,4 ha. Znajduje się na Wielkiej Wyspie, w miejscu włączonej w 1868 r. w obręb miasta dawnej malowniczej wsi Szczytniki. Park Szczytnicki jest obszarem o ogromnej wartości dendrologicznej, występuje tutaj aż 450 taksonów drzew, krzewów i pnączy. Część, w

125 rejonie obecnego mostu Szczytnickiego, urządzona jest w stylu angielskim; jest to najstarszy fragment parku. Pozostała część ma charakter krajobrazowy. W latach 1909– 1912, w związku z Wystawą Stulecia z 1913 r., założono na terenie parku Ogród Japoński jako część Wystawy Sztuki Ogrodniczej. Projektantem był japoński ogrodnik Mankichi Arai. Zachowały się w parku miejsca wykazujące cechy naturalności, gdzie występują zubożałe grądy wraz z charakterystycznym dla łęgów i grądów runem. Na terenie parku rośnie wiele okazałych dębów szypułkowych (Quercus rober), objętych ochroną pomnikową: aleja dwustuletnich dębów, trzystuletni dąb „Jana Stańki”, Ponadto rosną tu pomnikowe: jarząb brekinia (Sorbus torminalis), kasztan jadalny (Castanea sativa). Park Szczytnicki, obok Ogrodu Botanicznego, to najcenniejszy pod względem dendrologicznym obszar Wrocławia. Drzewostan obfituje w gatunki egzotyczne. Ciekawostką dendrologiczną są cypryśniki błotne (Taxodium distichum) z charakterystycznymi korzeniami oddechowymi (pneumatoforami), rosnące wzdłuż stawu. Teren dawnego Szkolnego Ogrodu Botanicznego przy ul. M. Kopernika jest skupiskiem historycznych nasadzeń drzew egzotycznych, wymienić tu należy chociażby takie, jak: chmielograb japoński (Ostrya japonica), klon francuski (Acer monspessulanum), kłęk kanadyjski (Gymnocladus dioica), ambrowiec amerykański (Liquidambar styraciflua), ośnieża karolińska (Halesia carolina), oczar wirginijski (Hamamelis virginina), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba). Ponadto na terenie parku występują duże skupiska różaneczników i azalii o wymiarach pomnikowych. Park Szczytnicki tworzy siedliska dla wielu gatunków zwierząt, w tym rzadkich, jak gniazdujący dzięcioł zielonosiwy. Na terenie parku występują drapieżne ptaki: myszołów, przelotnie jastrząb i krogulec, oraz drapieżne ssaki – kuna domowa i lis. Cenne, posiadające wartość pomnikową dęby szypułkowe (Quercus robur) rosną również w bliskim sąsiedztwie parku: dąb „Jana Dzierżonia” zlokalizowany jest przy ul. Kazimierza Bartla, a dąb „Dziadek” przed budynkiem Ośrodka Szkoleniowego Państwowej Inspekcji Pracy im. Prof. Jana Rosnera we Wrocławiu.

Park Wschodni (Ostpark) Założony w latach 20. XX w. w rejonie osiedla Księże Małe na dwóch wyspach pomiędzy odnogami rzeki Oławy – Dolnej i Górnej. Oprócz Oławy przez park przebiega kilka mniejszych, nienazwanych cieków. Jest to park o charakterze krajobrazowym. Podczas jego budowy starano się odtworzyć pierwotną roślinność nadrzecznych terenów. Nasadzono olchy, dęby błotne i wierzby, a także trawy i byliny błotne, występujące na nadrzecznych łąkach. Obecnie drzewostan budują przede wszystkim: olchy (Alnus glutinosa), dąb (Quercus robur), klon polny (Acer campestre), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior). Z gatunków egzotycznych występują: dąb błotny (Quercus palustris), skrzydłorzech kaukaski Pterocarya fraxinifolia, brzoza papierowa Betula papyrifera. Na łąkach rosną m.in. firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis), bodziszek łąkowy (Geranium pratense), krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis), chaber łąkowy (Centaurea jacea). W korycie Oławy występują kwitnące grążele żółte (Nuphar lutea). Obecność licznych cieków, rozlewisk i terenów podmokłych sprawia, że na terenie parku można spotkać wiele ptaków związanych ze środowiskiem wodnym oraz płazów np. żabę jeziorową i rzekotkę.

Park Brochowski Najstarszy zabytkowy park Wrocławia zlokalizowany w południowej części miasta. Zajmuje powierzchnię ok. 7,5 ha. Stanowi typowe XVIII-wieczne założenie pałacowo- ogrodowe, kwaterowe, typu francuskiego, z rzeźbami ogrodowymi, zielonym labiryntem

126 grabowym, oranżerią oraz egzotycznymi roślinami. Drzewostan budują: buki, lipy i dęby oraz drzewa iglaste – świerk (Picea abies), sosna czarna (Pinus nigra), sosna wejmutka (Pinus strobus) i daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii). Wiekowe drzewa – wiąz szypułkowy (Ulmus laevis), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) i lipa Maksimowicza (Tilia maximowicziana) – są pomnikami przyrody.

Park Południowy Zlokalizowany jest w dzielnicy Krzyki w południowej części miasta zajmuje powierzchnię 25,8 ha i stanowi integralną część pierścieniowo-klinowego układu zieleni Wrocławia. Park Południowy figuruje w rejestrze zabytków jako przykład XIX-wiecznej sztuki ogrodowej. W przeciwieństwie do innych parków miasta, założonych na terenach pierwotnie leśnych, utworzono go w latach 1892–1897 od podstaw jako element planowanego, przestrzennego rozwoju miasta. Został zaprojektowany w stylu krajobrazowym. Dendroflora charakteryzuje się bogactwem gatunków i odmian drzew parkowych, w tym egzotycznych i rzadkich. Oprócz dębów, lip i buków rosną na terenie parku m.in. dwa okazałe cypryśniki błotne (Taxodium distichum), orzesznik pięciolistkowy (Carya opata), wiekowe platany klonolistne (Platanus x hispanica), buk pospolity odmiany zwisłej (Fagus sylvatica ‘Pendula’), dąb szypułkowy odmiany kolumnowej (Quercus robur ‘Fastigiata’), klon bałkański (Acer heldreichii), kasztan jadalny (Castanea sativa), orzech czarny (Juglans nigra), orzesznik siedmiolistkowy (Carya laciniosa), orzesznik pięciolistkowy (Carya opata), grójecznik japoński (Cercidyphyllum japonicum), kasztanowiec biały ‘Digitata’ (Aesculus hippocastanum ‘Digitata’), klon tatarski (Acer tataricum), lipa krymska (Tilia x euchlora), surmia bignoniowa (Catalpa bignonioides), magnolia pośrednia (Magnolia x soulangeana), iglicznia trójcierniowa (Gleditsia triacanthos), lipa amerykańska (Tilia americana), brzoza papierowa (Betula papyfiera), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), skrzydłoorzech kaukaski (Pterocarya fraksinifolia).

Fot. D.9.17. Park Południowy

(Fot. M.Poprawska)

127

Park Kleciński Zajmuje powierzchnię 3,8 ha w południowej części miasta, w dzielnicy Krzyki. Został zaprojektowany jako park krajobrazowy z elementami sztuki ogrodowej. Pierwotnie był prywatnym parkiem przypałacowym. Przedstawia dużą wartość dendrologiczną z uwagi na bardzo cenny, ponaddwustuletni drzewostan. Rosną na terenie parku głównie drzewa liściaste, a najcenniejszy drzewostan obejmuje tereny wzdłuż rzeki Ślęzy, stanowiącej północno-wschodnią granicę. Osobliwościami dendrologicznymi są grupy dębów szypułkowych (Quercus robur), w tym o wymiarach pomnikowych, okazałe platany klonolistne (Platanus x hispanica), a także egzotyczne gatunki, takie jak: wiązowiec zachodni (Celtis occidentatlis), kłęk kanadyjski (Gymnocladus dioicus), miłorząb japoński (Gingko biloba).

Park Grabiszyński Powstał w miejscu zlikwidowanej nekropolii – zespołu cmentarzy Grabiszyńskich, z których najstarszy cmentarz Grabiszyński I założono w 1867 r. Obejmuje on powierzchnię 60 ha, a jego drzewostan budują ponadstuletnie drzewa, z których wiele ma wymiary pomnikowe. Rosną na terenie parku: lipa drobnolistna (Tilia cordata), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), dąb szypułkowy (Quercus robur), iglicznia trójcierniowa (Gleditsia tracanthos), dąb czerwony (Quercus rubra), grab pospolity (Carpinus betulus), topola czarna odmiany włoskiej (Papulus nigra ‘Italica’), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum), wiąz szypułkowy (Ulmus laevis), klon pospolity (Acer platanoides), klon polny (Acer campestre), klon jawor (Acer pseudoplatanus), brzoza brodawkowata (Betula pendula), buk pospolity (Fagus sylvatica), głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna). Z iglaków występują: cyprysik Lawsona (Chamaecyparis lawsoniana), cyprysik groszkowy (Chamaecypris pisifera), daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii), modrzew europejski (Larix decidua), świerk pospolity (Picea abies), żywotnik zachodni (Thuja occidentalis), jodła pospolita (Abies alba), jodła kalifornijska (Abies concolor), cis pospolity (Taxus baccata), choina kanadyjska (Tsuga canadensis).

Park Zachodni Znajduje się w rejonie osiedli Kozanów i Popowice, w zachodniej części miasta. Zajmuje powierzchnię 72 ha. Powstał latach 1905–1910 w ramach ogólnej koncepcji wykorzystania terenów zielonych poza granicami miasta oraz wykorzystania istniejących placów i skwerów w celu stworzenia nowych parków. Przy projektowaniu parku wykorzystano naturalne zalesienie terenu nad groblą Kozanowską, tworząc bezpośrednie połączenie z parkiem Popowickim. Na zasypanych starorzeczach Odry stworzono polany parkowe. Charakter parku pozostał niezmieniony od czasów jego powstania. Pozostały: rozkład ścieżek oraz główne nasadzenia drzew i krzewów. Drzewostan parku budują dęby, graby, brzozy, klony, kasztanowce, robinie akacjowe. Obecność żywotników, cyprysików i cisów przypomina, że park powstał na terenach po zlikwidowanych cmentarzach. W 2011 r. objęto ochroną pomnikową grupę dwóch leszczyn tureckich (Corylus colluma).

128

Fot.D.9.18. Drzewo obrośnięte bluszczem pospolitym (Hedrea helix) w parku Zachodnim

Fot. M.Poprawska

Park Leśnicki Położony jest nad Bystrzycą przy zachodniej granicy miasta. Obejmuje powierzchnię 22 ha. Stanowi otoczenie XVI-wiecznej rezydencji i jest wpisany do rejestru zabytków Dolnego Śląska. Obecnie ma charakter parku krajobrazowego. Formę taką uzyskał w połowie XIX w. Do czasów obecnych w niewielkim stopniu zachował się drzewostan ponad dwustuletnich dębów, platanów, lip, kasztanowców, jesionów, klonów. Osobliwością dendrologiczną jest okazały tulipanowiec (Liriodendron tulipifera) – pomnik przyrody, a także sosna limba (Pinus cembra), sosna wejmutka (Pinus strobus), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior ‘Jaspidea’), skrzydłorzech kaukaski (Pterocarya fraxinifolia), platan klonolistny (Platanus x acerifolia), dąb kaukaski (Quercus macranthera) oraz pomnikowe dęby i lipy. W runie parku na naturalnych stanowiskach rosną zawilce (Anemone nemorosa). Na terenie parku znajduje się osiem pomników przyrody: cztery dęby szypułkowe (Quercus robur), dwa platany klonolistne (Platanus x acerifolia), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera).

129

Fot. D.9.19. Park Leśnicki

Fot. M.Poprawska

Park Złotnicki Zajmuje powierzchnie 20 ha, położony jest w ciągu rzeki Bystrzycy, stanowiąc element systemu ekologicznego miasta. Powstał na bazie 8 ha lasu. Jego drzewostan budują przede wszystkim dęby, graby, olsze, robinie, kasztanowce. Rosnąca na terenie parku grupa okazałych dębów (8 szt.) objęta jest ochroną w formie pomnika przyrody.

Park Pawłowicki Stanowi cześć zespołu pałacowo-parkowego z końca XIX w. o powierzchni 72 ha. Wpisany jest do rejestru zabytków. Zlokalizowany jest w rejonie Lasu Zakrzowskiego. Na terenie parku rośnie wiele cennych okazów drzew, m.in. pomnikowy dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie 728 cm. Planowane jest założenie w tym miejscu arboretum.

Ogród Roślin Leczniczych Akademii Medycznej we Wrocławiu:. Obszar o powierzchni 3,07 ha założony został w 1946 r. z inicjatywy Józefa Mądalskiego –profesora botaniki, obiekt zlokalizowany na terenie dawnej posesji Paula Rüstera doktora botaniki i ogrodnika. Ogród ten ma status ogrodu botanicznego. W ogrodzie uprawianych jest 2000, 400 gatunków uprawiana jest w szklarniach, które zajmują powierzchnię 350 m2. Na terenie ogrodu znajduje się fragment lasu łęgowego w wieku 150 lat. Na terenie ogrodu zlokalizowanych jest pięć pomników przyrody: lipa srebrzysta (Tilia tomentosa), wiązowiec zachodni (Celtis occidentalis), wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) i topola czarna (Populus nigra), grójecznik japoński (Cercidyphyllum japonicum).

Cały ogród tworzy sześć działów naukowych:  Dział surowców zielarskich i przypraw;  Arboretum;  Dział roślin górskich;  Dział roślin tropikalnych i subtropikalnych;  Dział systematyki;

130

 Dział eksperymentalny (roślin dalekowschodnich). Celem działalności ogrodu jest prowadzenie badań fitochemicznych oraz wykorzystywaniu gatunków roślin w lecznictwie. Ponadto prowadzone są badania nad aklimatyzacją gatunków głownie dalekowschodnich. Ogród roślin leczniczych wykorzystywany jest na potrzeby zajęć dydaktycznych dla studentów Akademii Medycznej we Wrocławiu.

Wrocławski Ogród Zoologiczny powstał w 1865 r., jest najstarszym ogrodem zoologicznym w Polsce. Na powierzchni blisko 33 ha żyje w ogrodzie około 5,5 tys. zwierząt, reprezentujących 650 gatunków. Jest to również ważny element zieleni miejskiej. Na terenie ZOO rośnie około 106 gatunków drzew i krzewów, a wiele z nich osiąga rozmiary pomnikowe.

9.7. Ocena zachodzących zmian fauny i flory oraz obszarów i obiektów chronionych

Rozwój aglomeracji miejskich zawsze niesie ze sobą zmiany w środowisku przyrodniczym. Rozbudowa siedlisk ludzkich oraz zmiany środowiska w sposób sprzyjający człowiekowi skutkują wycofywaniem się jednych gatunków i wkraczaniem innych – najczęściej mniej wymagających gatunków synantropijnych (towarzyszących człowiekowi). Powiększanie się osiedli oraz tworzenie infrastruktury zwiększającej wygodę i bezpieczeństwo mieszkańców zawsze wiąże się z przekształcaniem naturalnych siedlisk przyrodniczych: wycinaniem lasów, zaorywaniem łąk, osuszaniem bagien i torfowisk, regulacją cieków wodnych. Niestety, powoduje to zanik cennych siedlisk i gatunków i jest to proces, który – zdawać by się mogło – jest niemożliwy do powstrzymania. Wprawdzie istnieją przypadki, kiedy przekształcony antropogenicznie obszar staje się atrakcyjny dla pewnych gatunków roślin czy zwierząt, np. opuszczone budynki czy podziemia mogą służyć rzadkim gatunkom nietoperzy, wieże kościelne czy zadaszenia mogą być siedliskiem pewnych gatunków ptaków: sów, pustułek, jerzyków czy jaskółek. Na terenie Wrocławia takim przypadkiem może być teren Pól Irygacyjnych „Osobowice”. Na skutek wieloletniego wykorzystywanie pól irygacyjnych do oczyszczania ścieków miasta Wrocławia, teren ten stał się wysoce nieatrakcyjny dla człowieka, dzięki czemu proces urbanizacji nie dotknął tych obszarów. Ponadto sposób gospodarowania terenem Pól Irygacyjnych „Osobowice” we Wrocławiu warunkuje wyjątkowe walory przyrodnicze tego obszaru. Okresowe zalewy sprzyjają bujnemu wzrostowi traw i trzcin, teren ten stwarza warunków rozwoju wielu gatunków bezkręgowców i kręgowców – szczególnie cenna jest ornitofauna tego terenu. Dzięki temu pola irygacyjne są ważnym obszarem dla awifauny (w trzcinach tego obszaru gniazduje 25 gatunków ptaków), a w okresie przelotów obszar jest miejscem odpoczynku dla wielu gatunków ptaków wodno- błotnych. Zgodnie z inwentaryzacją przyrodniczo-faunistyczną pól irygacyjnych na Osobowicach, na terenie tym stwierdzono występowanie ponad 221 gatunków ptaków, z czego 105 to gatunki lęgowe. W ciągu ostatnich lat obserwuje się też coraz to większą liczbę gatunków zimujących na tym terenie: żurawie (Grus grus), bekas kszyk (Gallinago gallinago), gęś gęgawa (Anser anser), czajka (Vanellus vanellus), samotnik (Tringa ochropus), bekasik (Lymnocryptes minimus), czywodnik (Rallus aquaticus). Tereny te wymagają jednak ekstensywnej gospodarki, a dynamiczny rozwój miasta, niestety, nie wpływa korzystnie na takie cenne przyrodniczo tereny.

Realizacja ważnych inwestycji wymaga czasem ingerencji w obszary cenne przyrodniczo, w tym obszary chronione. W ramach przygotowań do EURO 2012, Wrocław zrealizował

131 wiele inwestycji, w tym budowę Autostradowej Obwodnicy Wrocławia (AOW). Realizacja tego zamierzenia w znaczący sposób odciążyła centrum miasta z nadmiernej ilości pojazdów, miała jednak również wpływ na jeden z obszarów Natura 2000 znajdujący się w granicach miasta – SOO „Las Pilczycki”. Na podstawie analizy planu zadań ochronnych sporządzonego dla obszaru Las Pilczycki stwierdzono, że stan zachowania obszaru pogorszył się od czasu zatwierdzenia Standardowego Formularza Danych w lutym 2009 r. W wyniku realizacji prac budowlanych przy AOW uległo zniszczeniu ok. 0,49 ha siedliska łąk świeżych ekstensywnie użytkowanych związku Arrhenaterion elatiorisoraz płat siedliska łęgu jesionowo-wiązowo-dębowego (Ficario-Ulmetum) o powierzchni ok. 5,38 ha. Budowa AOW ponadto spowodowała zmniejszenie areału występowanie i potencjalnego występowania chrząszczy ksylobiontycznych występujących w obszarze: kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo) oraz pachnicy dębowej (Osmoderma eremita). Konstrukcja AOW spowodowała fragmentację Lasu Pilczyckiego, co doprowadziło z kolei do izolacji populacji omawianych gatunków (AOW stanowi barierę, która uniemożliwia ich dyspersję). Budowa i użytkowanie Autostradowej Obwodnicy Wrocławia spowodowały również prześwietlenie drzewostanu jesionowego, co sprawia, że pogorszyły się warunki siedliskowe przelatki maturny (Euphydryas maturna). Pogorszeniu uległ stan zachowania siedliska grądu, który jest dominującym typem siedliska w Lesie Pilczyckim. Niekorzystne przemiany spowodowane są znaczną antropopresją spowodowaną bliskim sąsiedztwem ogródków działkowych, których użytkownicy niejednokrotnie wykorzystują las jako wysypisko. Ponadto rekreacyjne użytkowanie obszaru wpływa niekorzystnie na stan zachowania siedliska. Stan siedliska łęgu wierzbowo-topolowo-olszowego i jesionowego (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) uznano za zły. Przyczyną złego stanu jest ekspansja silnie inwazyjnego gatunku obcego we florze Polski, jakim jest rdestowiec (Reynutria sp.). Gatunek ten sprowadzony został do Europy z Azji w XIX w. jako roślina ozdobna i zdobyła uznanie ogrodników. Roślina ta posiada niesamowitą zdolność rozprzestrzeniania i może rosnąc w ekstremalnych warunkach, dlatego też jest bardzo niebezpieczna, gdyż z łatwością wypiera gatunki rodzime. Nie wszystkie niekorzystne przemiany w obszarze są spowodowane wyłącznie działalnością człowieka. W wyniku powodzi w 2010 r. zanikowi uległ fragment siedliska łąk trześlicowych (Molinion). Obecnie dla czterech wrocławskich obszarów Natura 2000 (Las Pilczycki, Grądy Odrzańskie, Grądy w Dolinie Odry, Dolina Widawy) opracowano plany zadań ochronnych. Realizacja zadania koordynowana była przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Plany zostały zatwierdzone Zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska („Las Pilczyckicki” 11 października 2013, „Dolina Widawy” 1 kwietnia 2014, „Grądy Odrzańskie” 14 kwietnia 2014, „Grądy w Dolinie Odry” 17 kwietnia 2014). Dokumenty te mają na celu identyfikację zagrożeń dla poszczególnych przedmiotów ochrony poszczególnych obszarów i wyznaczenie działań ochronnych, których celem jest poprawienie ich stanu zachowania, a przynajmniej zachowania ich w stanie niezmienionym. W ramach działań ochronnych dla Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk „Las Pilczycki” zaproponowano: – przywrócenie gospodarski łąkarskiej oraz usuwania podrostu drzew i krzewów na siedliskach łąkowych; – dla płatu łąki selernicowej zdegradowanej w trakcie realizacji prac nad budową AOW zaproponowano jej rekultywację poprzez obsianie zniszczonego płatu mieszanką odpowiednich traw i roślin motylkowych;

132

– w celu zachowania ciągłości korytarzy migracyjnych pomiędzy dwoma rozczłonowanymi w trakcie budowy AOW fragmentami lasu, teren pod estakadą Autostrady A8 należy obsadzić rodzimymi gatunkami krzewów i oraz bylin (zabieg ten dodatkowo zapobiegnie dyspersji gatunków obcych i ekspansywnych). Ponadto w zamian za zniszczenie lub pogorszenie siedlisk Natura 2000 została wyznaczona kompensacja przyrodnicza w postaci powiększenia Obszaru Natura 2000 „Dolina Widawy”. Badania prowadzone nad stanem zachowania siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej oraz gatunków zwierząt wymienionych w załączniku II Dyrektywy siedliskowej na terenie Obszaru Natura 2000 „Grądy w Dolinie Odry” wykazały, że charakteryzuje się on niezwykle wysokimi walorami przyrodniczymi. Przemiany w ekosystemach wynikają głównie z naturalnej sukcesji krzewów, które zarastają siedliska łąkowe. Część z płatów zmiennowilgotnych łąk trzęslicowych, będących przedmiotem ochrony w obszarze, podlega ekspansji obcego we florze polskiej gatunku z rodzaju nawłoci (nawłoć kanadyjska Solidago canadensisi, nawłoć późna Solidago gigantea), który w połowie XIX w. został sprowadzony do Europy Środkowej jako roślina ozdobna. Gatunek ten charakteryzuje się ogromnymi możliwościami dyspersji, zasiedlając tereny zalewowe i okrajki wilgotnych lasów. Gatunek ten rozprzestrzenia się dynamicznie na terenie całego miasta – nie tylko w Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk „Grądy w Dolinie Odry”. Naturalne procesy sukcesji zachodzą również w siedlisku Lasu Strachocińskiego (las o charakterze siedliska łęgowego dębowo- wiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum). Występuje tutaj tzw. proces grądowienia siedliska łęgowego poprzez sukcesję graba i osuszanie podłoża. Znajdujące się na tym terenie starorzecza zachowane są w doskonałym stanie i brak jest jakichkolwiek zagrożeń istniejących dla tych siedlisk. W doskonałym stanie zachowania na tym terenie są również gatunki zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej: boleń (Aspius aspius), piskorz (Misgurnus fossilis), kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo), pachnica dębowa (Osmoderma eremita), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), bóbr (Castor fiber) i wydra (Lutra lutra). W ramach prac polegających na opracowaniu planu zadań ochronnych dla obszaru „Grądy w Dolinie Odry” została stwierdzona konieczność korekty granic obszaru, m.in. proponowane jest włączenie w zasięg obszaru części gruntów na terenach wodonośnych i obszarów przylegających do terenów wodonośnych. Omawiane tereny mają kluczowe znaczenie dla zachowania przedmiotów ochrony obszaru Natura 2000: zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych (Molinion) Kod 6410, starorzeczy i naturalnych eutroficznych zbiorników wodnych ze zbiorowiskami (Nympheion, Potamion) Kod 3150, a także gatunków owadów: czerwończyka nieparka (Lycaena dispar) Kod 1060, pachnicy dębowej (Osmoderma eremita) Kod 1084, kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo) Kod 1088, modraszka telejusa (Phengaris teleius) Kod 6177, modraszka nausitous (Phengaris nausithous) Kod 6179, gatunków ryb: bolenia (Leuciscus aspius) Kod 1130, różanki (Rhodeus sericeus) Kod 5339, kozy (Cobitis taenia) Kod 1149, piskorza (Misgurnus fossilis) Kod 1145, oraz gatunków ssaków: wydry (Lutra lutra) Kod 1355, bobra europejskiego (Castor fiber) Kod 1337. Obszar SOO „Grądy w Dolinie Odry” zostanie powiększony w granicach miasta o 420 ha - obręb Opatowice, z granic obszaru wyłączony zostanie natomiast fragment zwartej zabudowy na terenie dzielnicy Księże Małe o powierzchni 64 ha. Tereny te nie przedstawiają większych walorów przyrodniczych i nie mają znaczenia dla zachowania integralności obszaru. Plan zadań ochronnych dla obszaru formułuje również potrzebę prowadzenia ekstensywnej gospodarki łąkarskiej – regularnego wykaszania siedlisk łąkowych co roku oraz zbiórki otrzymanej biomasy. Do działań tych zobligowani zostaną właściciele gruntów pod nadzorem Regionalnej Dyrekcji

133

Ochrony Środowiska we Wrocławiu, która jest organem sprawującym nadzór nad obszarami Natura 2000 na Dolnym Śląsku. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Grądy Odrzańskie” utworzony został w celu ochrony ok. 22 gatunków ptaków zasiedlających Dolinę Odry, wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Na terenie Wrocławia stwierdzono występowanie trzech z tych gatunków: dzięcioła średniego (Dendrocopus medius), dzięcioła zielonosiwego (Picus canus) i muchołówki białoszyjej (Filicendula albicollis). Zgodnie z uaktualnionymi danymi inwetaryzacyjnymi należy stwierdzić, że liczebność omawianych gatunków w granicach Lasu Strachocińskiego jest doskonała. Nie zidentyfikowano zagrożeń dla omawianych przedstawicieli ornitofauny, przy odpowiedniej gospodarce leśnej z zachowaniem starodrzewia oraz prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych drzew, wykluczając sezon lęgowy, perspektywy ochrony tych gatunków są dobre. W ramach sporządzania planu zadań ochronnych dla Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Grądy Odrzańskie” wynikła potrzeba powiększenia obszaru o powierzchnię ok. 100 ha. Badania prowadzone w ramach prac prowadzonych w związku z opracowaniem PZO dla obszaru Natura 2000 „Dolina Widawy” wykazały że siedlisko łąk selernicowych 6440 podlega naturalnemu procesowi sukcesji i zarastane jest krzewami. Siedlisko łęgowe lasy wiązowo-jesionowo dębowe (Ficario Ulmetum) podlegają również naturalnym przekształceniom w skutek naturalnego procesu grądowienia. W ramach prowadzonych działań polegających na modernizacji Wrocławskiego Węzła Wodnego zniszczeniu lub pogorszeniu ulegają płaty siedlisk łąk selernicowych Cnidion dubii (6440), łęgów wierzbowych, topolowych i olszowo jesionowych (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion 91E0) i łęgowe lasy wiązowo-dębowo-jesionowe (Ficario- Ulmetum). Realizacja tych działań została poddana ocenie oddziaływania na obszar Natura 2000, a w zamian za zniszczone siedliska został nałożony obowiązek kompensacji przyrodniczej. Co istotne, brak jest rozwiązań alternatywnych inwestycji. Płaty łąk świeżych użytkowanych ekstensywnie związku Arrhenatherion elatioris Kod 6510 zlokalizowane na terenie Świniar wykazują się ubogim składem gatunkowym, ich stan uległ pogorszeniu, widać ślady prób przekształcania tych terenów na grunty orne. W celu zachowania i poprawienia stanu zachowania siedlisk przyrodniczych oraz stanu populacji gatunków zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej dla obszaru zaproponowano szereg działań ochronnych: – odkrzaczanie oraz regularne wykaszanie siedlisk łąk selernicowych Cnidion dubii; – zachowanie starodrzewia w celu zwiększenia stopnia bioróżnorodności siedlisk leśnych, takich jak grąd środkowo europejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilio Carpinetum) Kod 9170, łęgowe lasy wiązowo-jesionowo-dębowe (Ficario-Ulmetum) Kod 91F0; – poprawienie bytowania chrząszczy ksylobiontycznych, wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: pachnicy dębowej Osmoderam eremita, kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo) i zgniotka cynobronowego (Cucujus cinnaberinus); – w płatach siedliska łęgów wiązowo-jesionowo-dębowych (Ficario Ulmetum) zalecana jest zmiana zastosowania rębni oraz prowadzenie gospodarki leśnej z preferencją naturalnych odnowienień jesiona wyniosłego (Fraxinus excelsior) i wiązu (Ulmus sp.) oraz usuwanie obcych gatunków w drzewostanie, takich jak dąb czerwony (Qurecus rubra) czy robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia); – w celu poprawy siedlisk przelatki maturny (Euphydryas maturna) dokonać należy nasadzeń kaliny koralowej (Viburnum opulus) w warstwie ekotonowej pomiędzy lasem, a także zmniejszyć ilość wycinanych drzew w celu ograniczenia procesu prześwietlenia runa;

134

– w celu ograniczenia śmiertelności larw modraszków: telejusa (Phengaris teleius) i (Phengaris nausithous), a także czerwończyka nieparka (Lycaena dispar), łąki z rośliną żywicielską gatunku, krwiściągiem lekarskim (Sanguisorba officinalis), wykaszać należy terminowo (z wykluczeniem okresów 10 czerwca–15 września). Przewiduje się, że dla Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk „Łęgi na Bystrzycą” i „Kumaki Dobrej” plany zadań ochronnych zostaną opracowane w kolejnych latach. Warto podkreślić, że plany zadań ochronnych nie są jedynymi działaniami podejmowanymi dla poprawienia stanu środowiska Wrocławia. W celu poprawienia warunków bytowych mieszkańców, a także zwiększenia stopnia bioróżnorodności miasta w roku 2006 powstał „Powiatowy program zwiększenia lesistości miasta Wrocławia”. Wydział Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miejskiego Wrocławia we współpracy z Zarządem Zieleni Miejskiej we Wrocławiu systematycznie prowadzi zalesienia. Działania w tym zakresie pokrótce scharakteryzować można w sposób następujący: - zalesienie ok. 1,5 ha na Opatowicach w roku 2013, - zalesienie ok. 14,20, na Opatowicach i Świniarach w roku 2014, - zalesienie ok. 15,80 ha na Opatowicach i Świniarach w roku 2015, - w roku 2016 planowane jest zalesienie ok. 19,5 ha na Opatowicach i Świniarach. Łącznie od momentu rozpoczęcia obowiązywania planu, do końca roku 2015 zalesiono ok. 96 ha terenu.

9.8. Potrzeba tworzenia nowych form ochrony przyrody

Park Krajobrazowy Doliny Odry i Oławy Od 1995 r. istnieją plany utworzenia Parku Krajobrazowego Doliny Odry i Oławy Odra II. Park ma zajmować powierzchnię ok. 15 tys. ha, na które to składają się tereny gmin Czernica, Jelcz-Laskowice, Oława, miasta Oławy i Siechnic oraz południowo-wschodnie tereny Wrocławia (w dolinie Odry wzdłuż obu jej brzegów). Zgodnie z inwentaryzacją przeprowadzoną w latach 90. na terenie projektowanego parku występują 34 gatunki roślin ustawowo chronionych, zajmujących 474 stanowiska. Wśród nich 26 to gatunki objęte ochroną ścisłą, a osiem to rośliny częściowo chronione. W „Polskiej Czerwonej Liście Roślin” ujętych jest 15 gatunków roślin wyższych, z czego 11 posiada kategorię V. Równie urozmaicona jest fauna projektowanego parku. Obejmuje wiele rzadkich i chronionych gatunków zwierząt: ok. 150 gatunków ptaków, w tym kilka gatunków z „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt” (bąk, bocian czarny, kania rdzawa, bielik, gągoł, orlik krzykliwy), 11 gatunków płazów (traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna, ropucha szara i zielona oraz żaby: wodna, jeziorkowa, trawna i moczarowa), cztery gatunki rzadkich ssaków (bóbr, wydra, popielica, karlik malutki), 3 chronione gatunki ryb (różanka, kiełb białopłetwy i piskorz), cztery gatunki gadów (jaszczurki: zwinka i żyworodna, padalec i zaskroniec). Park zapewni ochronę cennych ekosystemów, w tym fragmentów łąk trzęślicowych, lasów łęgowych i grądowych.

135

Rys. D.9.8. Lokalizacja projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Odry i Oławy.

źródło: „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia”

Wstępna propozycja rezerwatu częściowego „Łąki na terenach wodonośnych” Proponowany do objęcia ochroną obszar obejmuje fragmenty koryta rzeki Oławy z cennym siedliskiem przyrodniczym, m.in. zespołem Nupharo-Nymphaeetum albae wraz ze stanowiskami roślin chronionych i rzadkich, takich jak kosaciec syberyjski (Iris sibirica), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus) i zimowit jesienny (Colchicum autumnale). Na terenach wodonośnych stwierdzono występowanie łąk trzęślicowych (Molinion), które na tych obszarach są bardzo dobrze wykształcone (w przeciwieństwie do terenów przylegających proponowanych do objęcia ochroną w ramach Parku Krajobrazowego Dolina Odry i Oławy), dlatego proponuje się objęcie ich ochroną rezerwatową. Proponowany Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Widawy” Obszar w całości zlokalizowany jest w dorzeczu rzeki Widawy (prawostronnego dopływu Odry), na terenach gmin Oleśnica, Długołęka i Czernica oraz miasta Wrocławia. W obszarze stwierdzono występowanie cennych zbiorowisk roślinnych, do których należą fragmenty dobrze zachowanych (zbliżonych do naturalnych) siedlisk lasów grądowych, łęgowych oraz dąbrów. Cenne siedliska nieleśne stanowią przede wszystkim niżowe łąki grądowe użytkowane ekstensywnie – na terenie tych łąk wykazano występowanie dwóch gatunków roślin z rodziny storczykowatych (Orchidaceae): kukułki plamistej (Dactylorhiza maculata) i kukułki szerokolistnej (Dactylorhiza majalis). Na terenie obszaru proponowanego do objęcia ochroną stwierdzono występowanie łącznie 12 gatunków roślin objętych ochroną, z czego pięć objętych jest ochroną całkowitą.

Proponowany zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Łąki trzęślicowe koło terenów wodonośnych” Obszar proponowany do objęcia ochroną obejmuje koryto rzeki Oławy wraz z jej licznymi zatokami i meandrami, często będące miejscem występowania m.in. zespołu Nuphoro- Nymphaeetum albae z objętymi ochroną: grzybieniem białym (Nymphaea alba) i grążelem żółtym (Nuphar lutea). W okalających rzekę zróżnicowanych pasmach szuwarów oraz łąk nadrzecznych (w granicach wału przeciwpowodziowego – od jazu na Oławie w Siechnicach po drogę Bierdzany – Świątniki – Mokry Dwór) stwierdzono

136 występowanie rzadkich gatunków, takich jak: groszek błotny (Lathyrus palustris), selemica żyłkowana (Cnidium dubium), wilczomlecz błotny (Euphorbia palustris).

Użytek ekologiczny „Las Wojnowski z łąkami nad Odrą” Jest to miejsce w którym stwierdzono występowania gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej: dzięcioła średniego (Dendrocopus medius), muchołówki białoszyjej (Ficedula albicolis), a także dzięciołka (Dendrocopus minor) i puszczyka (Strix aluco). Objęcie terenu Pól Irygacyjnych „Osobowice” ochroną rezerwatową: Obszar ten niedawno został uznany za ostoję ptaków o randze europejskiej IBA (Important Bird Area), kod PL167, nie jest on jednak jeszcze obszarem wchodzącym w skład europejskiej sieci Natura 2000. Środowisko ekologów i ornitologów postuluje o objęcie pól irygacyjnych ochroną rezerwatową. Na obszarze pól irygacyjnych stwierdzono bowiem występowanie ponad 221 gatunków ptaków, z czego 105 to gatunki lęgowe, w okresie migracji teren wykorzystywany jest ponadto jako miejsce odpoczynku dla bekasa kszyka (Gallinago gallinago), świstuna (Mereca penelope), płaskonosa (Spatula clypeata) i rożeńca (Anas acuta). Według badań Grzegorza Orłowskiego w trakcie migracji wiosennych i jesiennych odnotowano na tym terenie 7776 osobników reprezentujących 84 gatunki ptaków. Najliczniejszym gatunkiem była cyraneczka (18,4% wszystkich odnotowanych osobników), następnie łęczak (13,2%), szpak (6,8%) i brzegówka (2,3%). Regularnie obserwowany jest tutaj świergotek rdzawogardły (Anthus cervinusa). W okresie lęgowym najważniejszymi gatunkami tego terenu są kropiatka (Porzana porzana), wodnik (Rallus aquaticus) i derkacz (Crex crex). Z osobliwości ornitologicznych tego obszaru przytoczyć można obserwacje czapli purpurowej (Ardea purpurea), orzełka (Hieraaetus pennatus), szablodzioba (Recurvirostra avosetta) i szczudłaka (Himantopus himantopus).

Fot. D.9.20. Wąsatka na polach irygacyjnych Wrocławia.

137

Fot. A Knychała Rys D.9.9. Teren pól irygacyjnych postulowany do objęcia ochroną rezerwatową.

źródło: Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne W programie zwiększania lesistości miasta podano 27 lokalizacji proponowanych do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne. Dane zawarto w tabeli.

Tab. A.9. III. Proponowane użytki ekologiczne we Wrocławiu. l.p Obręb Powierzchnia Charakterystyka terenu 1. Jarnołtów 4 400 teren Parku 2. Jarnołtów 2 800 Krajobrazowym „Dolina 3. Jarnołtów 1 000 Bystrzycy” 4. Ratyń 1 000 5. Ratyń 24 000 6. Ratyń 8 400 starorzecze Bystrzycy 7. Stabłowice 5 200 8. Stabłowice 1 600 las przy ul. 9. Stabłowice 6 800 Jeleniogórskiej stare koryto Bystrzycy (przy lesie przy ul. 10. Stabłowice 11 600 Jeleniogórskiej) 11. Pracze Odrzańskie 2 200 zbiornik obok UE 12. Maślice 3 200 przy składowisku

138

13. Maślice 800 odpadów 14. Maślice 3 600 15. Pracze Odrzańskie 9 200 16. Pilczyce 1 200 17. Pilczyce 1 200 zbiorniki Pilczyckie 18. Sołtysowice 1 200 teren przy Widawie park przy ul. 19. Sołtysowice 4 000 Sołtysowickiej 20. Opatowice 4 400 Wyspa Opatowicka 21. Swojczyce 14 000 22. Swojczyce 8 000 zakłady KOOPOL 23. Zgorzelisko 3 200 starorzecze Widawy 24. Pawłowice 6 000 na terenie parku AR 25. Strachocin 1 400 26. Swojczyce 2 400 zakłady KOOPOL 27. Wojnów 2 000 Las Strachociński

Pomniki Przyrody Na terenie Nadleśnictwa Miękinia w granicach administracyjnych Wrocławia wytypowano sześć dębów szypułkowych (Qurecus robur) kwalifikujących się do objęcia ochroną pomnikową. Na terenie parków miejskich rośnie ponadto wiele „pomnikowych drzew” – w samym tylko parku Szczytnickim jest ich 120 sztuk.

139

ŹRÓDŁA DANYCH:

1. Anioł-Kwiatkowska J., 2008: Segetal communities of Wrocław city. [w:] Acta Botanica Silesiaca 3, s. 5–26. 2. Assmann P., Barch O., Cramer R., Quitzow W., Soenderop F., Tietze O., 1912: Geologische Karte von Preußen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000 Bl. Gr. Naedlitz. Preußische Geologische Landesanstalt. 3. Badura J., Przybylski B., 1998: Zasięg lądolodów plejstoceńskich i deglacjacja obszaru między Sudetami a Wałem Śląskim. [w:] Biuletyn PIG 385, s. 9–28. 4. Barsch O., Tietze O., 1912: Geologische Karte von Preußen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000 Bl. Schmolz. Preußische Geologische Landesanstalt. 5. Barsch O., Tietze O., Michael R., Schlunk F., Schneider O., Soenderop F., Tornau F., 1912: Geologische Karte von Preußen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000 Bl. Kattern. Preußische Geologische Landesanstalt. 6. Bera A., Szczęśniak E., 2008: A new locality of Muscari comosum (L.) Mill. (Liliaceae)in Lower Silesia. [w:] Acta Botanica Silesiaca 3, s. 155–160. 7. Biel Z., Dendewicz A., Młodzianowski S., 1983: Wodonośność utworów triasu w rejonie Wrocławia. [w:] Materiały II Ogólnopolskiego Sympozjum nt. „Współczesne Problemy Hydrogeologii Regionalnej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. 8. Borkowski J., Woźmniak R., 1997: Rodzaje i gatunki gleb. [w:] Pawlak W. (red.): Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego. Uniwersytet Wrocławski i PAN Oddz. we Wrocławiu, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska, s. 31–33. 9. Brudzińska A., Wójcik G., 2006: Stanowisko szafirka miękkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. na łąkach nadodrzańskich we Wrocławiu. [w:] Chrońmy Przyrodę Ojczystą 62(1), s. 93–97. 10. Buksiński S., 1972: Mapa miąższości utworów trzeciorzędowych 1:50 000 i Mapa miąższości utworów czwartorzędowych 1:50 000. [w:] Atlas Geologiczny Wrocławia, Wyd. Geologiczne. 11. Chmal H., Czerwińska I., Czerwiński J., Traczyk A., 1993: Geologiczno- geomorfologiczna charakterystyka rejonu prac archeologicznych na placu Dominikańskim. [w:] Silesia Antiqua 35, Muzeum Archeologiczne we Wrocławiu, s. 382–400. 12. Chmal H., 1997: Utwory czwartorzędowe. Geneza, wiek i litologia utworów. [w:] Pawlak W. (red.): Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego. Uniwersytet Wrocławski i PAN oddz. we Wrocławiu, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska, s. 16–17. 13. Chmal H., Traczyk A., 1998: Geologiczno-geomorfologiczna charakterystyka rejonu badań archeologicznych. [w:] Silesia Antiqua 39, Muzeum Archeologiczne we Wrocławiu, s. 275–280. 14. Chmal H., Traczyk A., 2001: Uwagi o geomorfologii wrocławskiego Rynku. [w:] Rynek wrocławski w świetle badań archeologicznych 1, Wratislavia Antiqua, Studia z dziejów Wrocławia 3, s. 7–14. 15. Cichocki Z. (red.), 2006: Środowisko Wrocławia – informator 2006. Instytut Ochrony Środowiska, Oddział we Wrocławiu, s. 37–51. 16. Czarnecka H., 2005: Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW, Warszawa. 17. Czerwiński J., 1998: Geologiczne, geomorfologiczne i antropogeniczne uwarunkowania zagrożeń powodziowych we Wrocławiu. [w:] Czasopismo Geograficzne 69, 1, s. 43–63. 18. Czerwonka J.A., Krzyszkowski D., 1992: Pleistocene stratigraphy of the central part of Silesian Lowland, southwestern Poland. [w:] Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc. 40, 3, s. 203–233. 19. Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009: Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. 20. Dautbasic M., Dimic N., 1999: Occurance of Cameraria ohridella Deschka et Dimic in Bosnia-Hercegovina. [w:] Works of the Faculty of Forestry University of Sarajevo 1999, Vol. 1.

140

21. Dendewicz A., Krawczyk J., 1989: Perspektywiczne struktury wodonośne w niecce wrocławskiej. Materiały na konferencję naukowo-techniczną: Alternatywne źródła zaopatrzenia Wrocławia w wodę. Wrocław, s. 25–31. 22. Dimos M., 2005: Lichens of Szczytnicki Park in Wrocław. [w:] Acta Botanica Silesiaca 2, s. 173–179. 23. Drabiński J., 2009: Wrocławski Węzeł Wodny jako element ochrony przeciwpowodziowej w dolinie Odry. Gospodarka Wodna nr 12, 2009. 24. Dubicki A., Bożek A., Dziewanowski M., Kwiatkowska-Szygulska B., 2002: Środowisko – Wody powierzchniowe. [w:] Smolnicki K., Szykasiuk M.: Informator o stanie środowiska Wrocławia 2002, Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wrocław, s. 50–66. 25. Dumanowski B., Jahn A., Szczepankiewicz S., 1962: The Holocene of Lower Silesia in the light of results of the first radiocarbon dating. [w:] Bull. d. l’Acad. Pol. d. Sci. Géol. Géogr., 10, 1, s. 47–52. 26. Eliasz M., Perczyńska W., Łomotowski J. 1999: Wpływ szaty roślinnej na terenach wodonośnych na jakość ujmowanej wody na przykładzie ujęć wrocławskich. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Wrocław. 27. Fudali E., 2011: Zmiany zachodzące współcześnie w brioflorze miast na przykładzie parków Wrocławia (obserwacje z lat 2000, 2006 i 2011). [w:] Kącki Z., Stefańska-Krzaczek E. (red.): Synantropizacja w dobie zmian różnorodności biologicznej. [w:] Acta Botanica Silesiaca 6, s. 81–95. 28. Goldsztejn J. (red.), 2009: Baza danych geologiczno-inżynierskich wraz z opracowaniem Atlasu geologiczno-inżynierskiego aglomeracji wrocławskiej. Przedsiębiorstwo Geologiczne Proxima S.A. we Wrocławiu, Państwowy Instytut Geologiczny, Wrocław. 29. Grabenweger G., 2004: Poor control of the horse chestnut leafminer, Cameraria ohridella (Lepidoptera: Gracillariidae), by native European parasitoids: a synchronisation problem. [w:] Eur. J. Entomol. Vol. 101, s. 189–192. 30. Heitland W., Freise J., 2001: Verbreitung der Ropkastanien-Miniermotte Cameraria ohridella (Lep. Gracillaridae) in Deutschland. [w:] Mitt. Dtsch. Ges. Allg. Angew. Ent. 13, s. 131–134. 31. Holzschuh C., 1992: Woher kommt die Ropkastanienminiermotte wirklich. [w:] Forstschutz Aktuell 21, s. 11–12. 32. Jahn A., Szczepankiewicz S., 1967: Osady i formy czwartorzędowe Sudetów i ich przedpola. [w:] Galon R., Dylik J. (red.): Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa, s. 397–430. 33. Kabała C., Chodak T, 2002: Środowisko – Gleby. [w:] Smolnicki K., Szykasiuk M.: Informator o stanie środowiska Wrocławia 2002, Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wrocław, s. 66–73. 34. Kierzkowski P., Ogielska M., 2001: Płazy miasta Wrocławia. [w:] Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków, R. LVII (57), s. 65–77. 35. Komarowska D. (red.), 2012: Rocznik Statystyczny Wrocławia 2012. Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław. 36. Kopij G., 2007: Ptaki lęgowe Starego Miasta we Wrocławiu. [w:] Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LV, Nr 559, s. 93–105. 37. Kopij G., Zendwalewicz M., 2009: Ptaki Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu. [w:] Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LVIII, 572, s. 105–119. 38. Kopij G., 2010a: Ptaki lęgowe północno-wschodniej części dzielnicy Fabryczna we Wrocławiu. [w:] Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LX, nr 577, s. 77–96. 39. Kopij G., 2010b: Zespół ptaków lęgowych Parku Południowego we Wrocławiu. [w:] Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LXI, 579, s. 81–85. 40. Kryza J., Poprawski L., Staśko S., 1989: Główne zbiorniki wód podziemnych w rejonie wrocławskim – koncepcja optymalnego zagospodarowania i aktywnej ochrony. Materiały na konferencję naukowo-techniczną: Alternatywne źródła zaopatrzenia Wrocławia w wodę. Wrocław.

141

41. Leonhard R., 1901: Die Entwickelung der Stromlage der Oder bei Breslau nach den Unterschungen. [w:] Lage, Natur und Entwickelung, Eine Festgabe dem 13. Deutschen Geographentage, s. 39–47. 42. Lewicki Z. (red.), 2010: Środowisko Wrocławia. Informator o stanie środowiska 2010. LEMITOR Ochrona Środowiska Sp. z o.o., Wrocław 43. Liska J., 1997: Verbreitung Ropkastanienminiermotte in der Tschechischen Republik. [w:] Forstschutz Aktuell 21, s. 5. 44. Łabanowski G., 2003: Szrotówek kasztanowcowiaczek Cameraria ohridella groźny szkodnik Kasztanowca białego. [w:] Ogrodnictwo. Rośliny Ozdobne nr 2. 45. Łabno A., 1988: Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Leśnica. Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa. 46. Łomotowski J., Liszewski M. 1997: Wstępna ocena stanu gleby i gruntu terenów wodonośnych po ich zalaniu wodami powodziowymi. Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Wrocław. 47. Marczewski A., Maniakowski M., 2010: Ostoje ptasie. Carta Blanca, Warszawa. 48. Markiewicz A., 2004: Morfotektonika doliny Odry pomiędzy Chobienią a Nową Solą (rejon Środkowego Nadodrza). [w:] Szymańska H., Cwojdziński S., Poprawski L. (red.): Geoekologiczne i środowiskowe problemy gospodarowania i ochrony doliny górnej i środkowej Odry. 18–19 XI 2004 r., PIG, Wrocław, s. 25–32. 49. Migoń P., 2005: Regiony fizyczno-geograficzne. [w:] Fabiszewski J. (red.): Przyroda Dolnego Śląska. PAN, Wyd. Korab., Wrocław, s. 19–37. 50. Mroczkowska B., 1995: Zmiany jakości wód kenozoiku w zachodniej części Wrocławia i okolicach, Materiały LXVI Zjazdu PTG., Wrocław. 51. Mroczkowska B., Michniewicz M., 1974: Atlas geologiczny Wrocławia. Cz. III. Mapy hydrogeologiczne. Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa. 52. Narkiewicz Jodko J., 2011: Skuteczna metoda ochrony kasztanowca przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem (Cameraria ohridella). Strona: (pobrano 10 kwietnia 2014). 53. Nowicki Z. (red.), 2007: Wody podziemne miast wojewódzkich Polski. Informator Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa. 54. Orłowski G., 2006: Zimowanie ptaków wodno-błotnych na polach irygacyjnych we Wrocławiu w sezonie 2004/2005. Materiały do awifauny Śląska, s. 166–169. 55. Orłowski G., Górka W., 2010: Lęgowe ugrupowanie awifauny trzcinowisk i cenne gatunki siedlisk łąkowych pól irygacyjnych we Wrocławiu. [w:] Ornis Polonica 51, s. 77–92. 56. Orłowski G, Martini K., Martini M., 2006: Awifauna południowo-zachodniej części Wrocławia. [w:] Ptaki Śląska, s. 17–70. 57. Orłowski G., Sęk M., 2005: Semi-natural reedbeds as breeding habitat of bluethroat (Luscinia svecica l.) on sewage farm in Wrocław city (south-western Poland). [w:] Pol. J. Ecol. 53., s. 135–142. 58. Pląskowska E., 2010: Problemy ochrony roślin na terenach zurbanizowanych. Miejskie tereny zielone – zagrożenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław. 59. Proćków J., Proćków M., 2005: Natural values of the Janówek area (NW Wrocław, SW Poland) the projected urban investment ground. [w:] Acta Botanica Silesiaca 2, s. 79–94. 60. Proćków J., Proćków M., 2008: Plant cover of the Łacha Farna Old River-bed area of ecological use (NW Wrocław, Dolnośląskie voivodeship). [w:] Acta Botanica Silesiaca 3, s. 83–105. 61. Przybylski B., Badura J., Krąpiec M., 2004: Budowa geologiczna doliny Odry między Oławą a Lubiążem. [w:] Szymańska H., Cwojdziński S., Poprawski L. (red.): Geoekologiczne i środowiskowe problemy gospodarowania i ochrony doliny górnej i środkowej Odry. 18–19 XI 2004, PIG, Wrocław, s. 9–32.

142

62. Pschon-Walcher H., 2001: Zehn Jahre Rosskastanien-Miniermotte (Cameraria ohridella) Deschka end Dimic Lep. Gracillaridae im Wienerwald. [w:] Linzer- Biologische-Beitraeg Nr 33 (2), s. 941–947. 63. Reczyńska K., Malicki M., Śliwiński M., 2010: The flora of vascular plants of Pilczycki Park near the Mączna St. in Wrocław. [w:] Acta Botanica Silesiaca 5, s. 77–86. 64. Roszak W., 1991: Kształtowanie się składu chemicznego płytkich wód podziemnych w pradolinie Odry w rejonie Wrocławia. [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis No 1981, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 65. Sekutowski T., Rola J., Rola H., 2011: Flora nowo budowanych szlaków komunikacyjnych na przykładzie zurbanizowanych obszarów rolniczych Oporowa (Wrocław). [w:] Acta Botanica Silesiaca 7, s. 139–152. 66. Stuczyński T. (red.), 2007: Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach 2000–2005. Inst. Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach i Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Puławy–Wrocław. 67. Szczepankiewicz S., 1959: Dolina Odry między Wrocławiem i Brzegiem Dolnym. [w:] Czasopismo Geograficzne 30, s. 263–286. 68. Szczepankiewicz S., 1968: Rzeźba doliny Odry na Opolszczyźnie. [w:] Studia Geograficzno-fizyczne z obszaru Opolszczyzny 1, Instytut Śląski w Opolu, s. 54– 86. 69. Szczepankiewicz S., 1970: Cechy niektórych pokryw późnoczwartorzędowych. [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 124, Studia Geograficzne, 13, Wyd. UWr, Wrocław. 70. Szczepankiewicz S., 1989: Ziemie południowo-zachodniej Polski – morfogeneza i dzieje czwartorzędowe. [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 1029, Studia Geograficzne, 47, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 71. Szczęśniak E., 2009: The Dryopteris Adans. species in Wrocław (SW Poland) – occurrence and distribution in urban habitats. [w:] Szęśniak E., Gola E. (red.): Genus Dryopteris in Poland. Polish Botanical Society & Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław, s. 69–80. 72. Szponar A., Szponar A.M., 2008: Geologia i paleogeografia Wrocławia, KGHM Cuprum Centrum Badawczo-Rozwojowe we Wrocławiu. 73. Szynkiewicz E., 2010: Plan Wrocławia Bartla Weihnera (ojca) i Bartla Weihnera (syna) z 1562 r., jego zawartość informacyjna, wiarygodność i przydatność. Z dziejów kartografii, Instytut Historii PAN. 74. Teisseyre A.K., 1994: Spływ stokowy i współczesne osady deluwialne w lessowym rejonie Henrykowa na Dolnym Śląsku. [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 1586, Prace Geologiczno-Mineralogiczne, 43, s. 188. 75. Trzciński W. (red.), 1989: Systematyka gleb Polski. [w:] Roczniki Gleboznawcze, t. XL, nr 3, 4. 76. Tietze O., Behr J., 1932: Geologische Karte von Preußen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, Bln. Deutsch-Lissa, Bl. Breslau (Nord). Preußische Geologische Landesanstalt. 77. Tokarczyk-Dorociuk K. (red.): 2012: Edukacja ekologiczna na Dolnym Śląsku. Wrocław. Strona: (5 stycznia 2013, pobrano 10 kwietnia 2014). 78. Tomiałojć L., 2011: Changes in breeding bird communities of two urban parks in Wrocław across 40 years (1970–2010): before and after colonization by important predators. [w:] Ornis Polonica 52, s. 1–25. 79. Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Natura”. 80. Traczyk A., 2003: Geneza i wiek osadów plejstoceńskich w rejonie stanowisk archeologicznych w dolinie rzeki Ślęzy. [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 2485, Studia Archeologiczne, 33, s. 53–79.

143

81. Traczyk A., 2005: Geomorfologia Starego Miasta we Wrocławiu w rejonie placu Nowy Targ. [w:] Wschodnia strefa Starego Miasta we Wrocławiu w XII–XIV wieku, Badania na placu Nowy Targ. Instytut Archeologii UWr, Wrocław, s. 9–17. 82. Traczyk A., 2007: Późnoplejstoceńska i holoceńska ewolucja dolin środkowej części Dolnego Śląska na przykładzie doliny Ślęzy we Wrocławiu. [w:] Sołtysik A. (red.): Systemy dolinne i ich funkcjonowanie. Prace Instytutu Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach 16, s. 125–140. 83. Traczyk A., Wiśniewski A., 2000: Nowe ślady paleolitu z osiedla Oporów we Wrocławiu. [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 42, s. 427–434. 84. Winnicka G., 1987: Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Wrocław. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 85. Winnicka G., 1988: Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Wrocław 1:50 000. Wyd. Geol. Warszawa. 86. Wiśniewski A., Budura J., Kowalska A., Przybylski B., Murczkiewicz M., Stefaniak K., Kabała C., 2008: Sprawozdanie z badań archeologicznych stanowiska 1 przy al. gen. J. Hallera we Wrocławiu w 2007 i 2008 roku, mps. 87. Worsa-Kozak M., 2006: Wahania zwierciadła wód podziemnych na terenach zurbanizowanych (miasto Wrocław). Arch. Uniw. Wrocławskiego. 88. Wroński J., 1974: Wiek bezwzględny aluwiów niektórych rzek Dolnego Śląska. [w:] Przegląd Geologiczny 12, s. 602–606. 89. Zarzycki K. Mirek Z., 2006: Red list of plants and fungi in Poland. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. 90. Żelaźniewicz A., 2005: Przeszłość geologiczna. [w:] Fabiszewski J. (red.): Przyroda Dolnego Śląska. PAN, Wyd. Korab, Wrocław, s. 61–134. 91. Żuk U., 2000: Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, arkusz Wrocław. Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa.

Plany, programy, raporty i analizy: 92. Adamski A. (red.), 2010: Raport o oddziaływaniu na środowisko dla przedsięwzięcia pn.: „Modernizacja Wrocławskiego Węzła Wodnego w zakresie zadań pozostających w kompetencji Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu”, część I RAPORT OOŚ, Wrocław. 93. Aktualizacja programu ochrony środowiska dla miasta Wrocławia na lata 2008– 2011 z perspektywą na lata 2012–2015. 94. Analiza porealizacyjna oddziaływania na środowisko Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A8 na odcinku od km 1+603,81 do km 28+368,75 wraz z łącznikiem Kobierzyce od km 0+000 do km 2+489,45 i łącznikiem Długołęka od km 0+000 do km 6+235,85 w zakresie klimatu akustycznego, Ekkom Sp. z o.o. Kraków, 2012 r. 95. Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2012 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2013 r. 96. Dokumentacja fotograficzna terenów wodonośnych, 2001, Opracowanie IMS Sp. z o.o. Wrocław, Wrocław. 97. Furmankiewicz J. , Gottfried I., 2009: Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie dolnośląskim. 98. Informacja o realizacji zadań „Programu dla Odry – 2006” w roku 2011. Wrocław 2012 r. 99. Informacja o wynikach kontroli przestrzegania praw zwierząt. Najwyższa Izba Kontroli – Delegatura w Białymstoku, Białystok 2011. 100. Jakość środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2011 roku, WIOŚ Wrocław, 2012 r. 101. Jakość środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2012 roku, WIOŚ Wrocław, 2013 r. 102. Jakość środowiska na obszarze miasta Wrocławia w 2013 roku, WIOŚ Wrocław, 2014 r.

144

103. Jankowski W., 2003: Inwentaryzacja przyrodnicza pól irygacyjnych. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław. 104. Koncepcja modernizacji i rozbudowy ujęć infiltracyjnych dla miasta Wrocławia. Praca zbiorowa, 2001. Opracowanie IMS Sp. z o.o. Wrocław, Wrocław. 105. Krawczyk, J., 1990: Ekspertyza: Zdroje uliczne i studnie przemysłowe – ich lokalizacja i charakterystyka, chemizm ujmowanych wód, możliwości wykorzystania, zakres proponowanych rozwiązań. Arch. Przeds. Geol. Proxima S.A., Wrocław. Praca niepublikowana. 106. Krukowska-Szopa I., Onyszkiewicz M., 2013: Kampania „Śmiecenie odpada” raport podsumowujący, Wrocław–Legnica. 107. Kryza J., Dendewicz A., 1990: Ekspertyza dotycząca możliwości wykorzystania wód podziemnych w utworach czwartorzędowych i trzeciorzędowych obszaru Bogdaszowice, Oleśnica, Nieciszów oraz w utworach triasowych zbiornika wrocławskiego. Urząd Miejski Wrocławia. Praca niepublikowana. 108. Mapa akustyczna Wrocławia opracowana przez konsorcjum w składzie: Lemitor Ochrona Środowiska Sp. z o.o. we Wrocławiu, Geomatic Software Solutions Sp. z o.o. we Wrocławiu, Far Data Sp. z o.o., Spółka komandytowa w Krakowie, Wrocław, 2012/2013 r. 109. Ocena jakości wód podziemnych na obszarach uprzemysłowionych, narażonych na oddziaływanie punktowych źródeł zanieczyszczeń w województwie dolnośląskim w 2009 roku. WIOŚ Wrocław, 2010 r. 110. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb w województwie dolnośląskim w 2010 roku. Obszary bezpośrednio zagrożone zanieczyszczeniami. WIOŚ Wrocław, 2011 r. 111. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb w województwie dolnośląskim w 2011 roku. Obszary bezpośrednio zagrożone zanieczyszczeniami. WIOŚ Wrocław, 2012 r. 112. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb w województwie dolnośląskim w 2012 roku. Obszary bezpośrednio zagrożone zanieczyszczeniami. WIOŚ Wrocław, 2013 r. 113. Ogielska M., Maślak R., Czyż B., Kierzkowski P., Kusznierz J., Malkiewicz A., Orłowski G., Tarnawski D., Urban R. 2009: Inwentaryzacja przyrodniczo- faunistyczna obszaru pól irygowanych na Osobowicach we Wrocławiu. Wydział Inżynierii Miejskiej Urzędu Miejskiego Wrocławia. 114. Powiatowy program zwiększania lesistości miasta Wrocławia 2006. 115. Plan Gospodarki Odpadami dla Miasta Wrocławia na lata 2009–2012 przyjęty uchwałą Nr XLV/1361/10 RMW z dn. 21 stycznia 2010 r. 116. Plan Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Las Pilczycki PLH020069 w województwie dolnośląskim na lata 2013–2022 (projekt). 117. Plan Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Grądy w Dolinie Odry PLH020017 na lata 2013–2022 (projekt). 118. Plan Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Grądy Odrzańskie PLB020002 w województwie dolnośląskim na lata 2013–2022 (projekt). 119. Plan Zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Dolina Widawy PLH020036 w województwie dolnośląskim na lata 2014–2023 (projekt). 120. Program edukacji ekologicznej dla Dolnego Śląska, Wrocław 2005. 121. Program implementacji Dyrektywy 2002/49/WE w sprawie oceny i zarządzania hałasem w środowisku. 122. Program ochrony powietrza dla województwa dolnośląskiego z 2010 r. 123. Program ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Miękinia 2002. 124. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Oleśnica 2003o 125. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Oława 2004. 126. Program ochrony środowiska dla miasta Wrocławia na lata 2012–2015, Urząd Miejski Wrocławia, Wrocław 2012 r. 127. Program ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Wrocławia – aktualizacja, Urząd Miejski Wrocławia, Wrocław 2013 r.

145

128. Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest dla miasta Wrocławia na lata 2012–2032 przyjęty uchwałą Nr XXIII/528/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 15 marca 2012 r. 129. Projekt Sprawozdania z Aktualizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Miasta Wrocławia na lata 2009–2012 z marca 2013 r. 130. Przez edukację do zrównoważonego rozwoju – Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2001. 131. Raport o oddziaływaniu na środowisko inwestycji pn. „Budowa połączenia portu lotniczego ze stadionem piłkarskim w ciągu drogi krajowej nr 94 we Wrocławiu – etap I (al. Stabłowicka od ul. Kosmonautów do portu lotniczego) oraz etap II (odcinek od ul. Miodowej do ul. Piołunowej), ProGEO Sp. z o.o., Wrocław. 132. Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2010 roku. WIOŚ Wrocław, 2011 r. 133. Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2011 roku. WIOŚ Wrocław, 2012 r. 134. Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2012 roku. WIOŚ Wrocław, 2013 r. 135. Raporty z monitoringu składowiska odpadów komunalnych „Maślice” przy ul. Koziej w 2012 i 2013 roku. 136. Raporty z monitoringu składowiska odpadów komunalnych „Swojczyce” przy ul. Ceglanej w 2012 i 2013 roku. 137. Raporty z monitoringu składowiska odpadów komunalnych „Żerniki” przy ul. Przybyły w 2012 i 2013 roku. 138. Sprawozdanie wójta, burmistrza lub prezydenta miasta z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2013 rok z dnia 28.03.2014 r. 139. Sprawozdanie z realizacji zadań służbowych Straży Miejskiej Wrocławia w roku 2010, Straż Miejska Wrocławia, Wrocław 2011 r. 140. Sprawozdanie z realizacji zadań służbowych Straży Miejskiej Wrocławia w roku 2011, Straż Miejska Wrocławia, Wrocław 2012 r. 141. Sprawozdanie z realizacji zadań służbowych Straży Miejskiej Wrocławia w roku 2012, Straż Miejska Wrocławia, Wrocław 2013 r. 142. Studium hydrologiczne ekosystemu znajdującego się na obszarze oczyszczalni ścieków Pola Osobowickie, określające zakres i charakter zmian tego terenu w przypadku zaprzestania odprowadzania ścieków na ten teren. Praca zbiorowa, 2009. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław. 143. Szpadt R., den Boer E., den Boer J., Najnigier S., Grzybowski W., Jastrzębski P., 2011: Ocena strategicznego stanu gospodarki odpadami na terenie aglomeracji wrocławskiej na lata 2010–2020, Wrocław. 144. Wytyczne opracowywania map akustycznych – nowelizacja z 2011 r. „Wytycznych opracowywania map akustycznych” opracowanych i wydanych przez Instytut Ochrony Środowiska w ramach Projektu nr 2005/017 – 488.03.04.

Akty prawne: 145. Directive 2002/49/ec of the european parliament and of the council of 25 June 2002 relating to the assessment and management of environmental noise L189/12 EN Official Journal of the European Communitie. 146. Dyrektywa 2012/18/UE w sprawie kontroli zagrożeń poważnymi awariami związanymi z substancjami niebezpiecznymi (dyrektywa Seveso III) zmieniająca, a następnie uchylająca Dyrektywę Rady 96/82/WE z 9 grudnia 1996 r. (dyrektywę Seveso II). 147. Dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych. 148. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie ogłoszenia krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych oraz jego dwóch aktualizacji (M.P. 2010 nr 58 poz. 775).

146

149. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie ogłoszenia aktualizacji krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych (M.P. 2011 nr 62 poz. 589). 150. Rozporządzenie Wojewody Dolnośląskiego z dnia 23 czerwca 2006r. w sprawie wyznaczenia aglomeracji Wrocław. 151. Rozporządzenie Wojewody Dolnośląskiego z dnia 24 stycznia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wyznaczenia aglomeracji Wrocław, obejmuje miasto Wrocław i części gmin: Kobierzyce, Wisznia Mała, Miękinia i Siechnice. 152. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia – tekst jednolity przyjęty Uchwałą nr L/1467/10 RMW z dn. 20 maja 2010 r. 153. Uchwała Nr XXXII/1089/09 RMW z dn. 19 marca 2009 r. w sprawie ustalenia Regulaminu Utrzymania czystości i porządku na terenie miasta Wrocławia. 154. Uchwała Nr XXXV/780/12 RMW z dn. 29 listopada 2012 r. w sprawie ustalenia Regulaminu utrzymania czystości i porządku na terenie miasta Wrocławia z późn. zm. 155. Uchwała nr XXIX/655/12 RMW z dn. 5 lipca 2012 r. w sprawie podziału Wrocławia na Sektory odbierania odpadów komunalnych 156. Uchwała Nr XLIV/2970/05 RMW z dn. 8 grudnia 2005 roku – załącznik: Obszar aglomeracji wrocławskiej. System odbioru i oczyszczania ścieków. 157. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku. Prawo ochrony środowiska (t.j.: Dz.U. 2013 nr 0 poz. 1232 ze zm.). 158. Ustawa z dnia 20 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Środowiska (t.j.: Dz.U. 2013 poz. 686).

Dostęp internetowy do stron: lop.wroclaw.pl pronatura.org.pl stanpozielonejstroniemocy.pl www.bip.um.wroc.pl www.dzpk.pl www.ekojarmark.pl www.fer.org.pl www.fos.wroc.pl www.gios.gov.pl www.gitd.gov.pl www.kwpsp.wroc.pl www.ogrodbotaniczny.wroclaw.pl www.nfosigw.gov.pl www.prw.pl www.radiorodzina.pl www.recykling.org.pl www.tvp.pl/wroclaw www.wi.wroc.pl www.wsp.wroc.pl/fwie www.wroclaw.pl www.wroclaw.pios.gov.pl www.zoo.wroclaw.pl

W opracowaniu wykorzystano również niepublikowane informacje udzielone w szczególności przez:

147

Urząd Miejski Wrocławia, w szczególności: Wydział Środowiska i Rolnictwa, Agencję Rozwoju Aglomeracji Wrocławskiej S.A., Ekosystem Sp. z o.o. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. we Wrocławiu, Polski Związek Wędkarski, Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych we Wrocławiu, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Straż Miejską Wrocławia, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu, Dolnośląski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Wrocławiu, Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu, administrację gmin i powiatów sąsiadujących z Wrocławiem,

148