Ziemi Dobrzyńskiej W Średniowieczu

Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu

opracował Zenon Guldon

przygotował Jacek Wijaczka

Polska Akademia Nauk Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla

Publikacja dofinansowana przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w ramach projektu „Atlas historyczny Polski XVI wieku – dopełnienie serii” nr 0373/NPRH4/H1a/83/2015

Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00-272 Warszawa www.ihpan.edu.pl [email protected]

SPIS TREŚCI

Wstęp Wykaz materiałów źródłowych i literatury I. Źródła rękopiśmienne II. Wydawnictwa źródłowe III. Źródła kartograficzne IV. Opracowania Wykaz skrótów źródeł i literatury Wykaz skrótów rzeczowych Schemat układu treści w opisach osad Słownik

Wstęp

Publikowany tom stanowi pierwszą część słownika historyczno- geograficznego Kujaw (województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego) i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu. W jego przygotowaniu istotną rolę odgrywała opublikowana wcześniej praca dotycząca podziałów administracyjnych na tym terenie w XIII–XIV w. Zawiera ona omówienie podziałów kościelnych, a więc granic diecezji włocławskiej i płockiej na tym terenie, granic archidiakonatów oraz sieci parafialnej w poszczególnych dekanatach diecezji płockiej i włocławskiej, a także trzech parafii diecezji gnieźnieńskiej. Ponadto w pracy tej przedstawiono zasięg istniejących na tym terenie kasztelanii oraz zmieniające się podziały dzielnicowe i posiadłości krzyżackie na tym terenie1. Natomiast kształtowanie się terytorium ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu omówił Janusz Bieniak2. Podstawę słownika stanowią źródła drukowane i częściowo (w mniejszym stopniu) rękopiśmienne powstałe przed 1526 r.3 W wielu przypadkach wykorzystano także źródła późniejsze, nie tylko z drugiej połowy XVI w.4, ale także z XVII i XVIII w.5 Dla powstania tej publikacji ważne były też prace Stanisława Kozierowskiego dotyczące nazw topograficznych w zachodniej i środkowej6 oraz wschodniej

1 Z. Guldon, J. Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, Warszawa–Poznań 1974. Zob. też: A. Bogucki, Przynależność administracyjna Kujaw w XI i XII wieku, [w:] Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9–10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 11– 22. 2 J. Bieniak, Kształtowanie się terytorium ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu, „Zapiski Historyczne”, t. 51, 1986, z. 3, s. 7–45. 3 K. Buczek, Wstęp, [w:] Słownik historyczno–geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, oprac. R. Rosin, Warszawa 1963, s. 14–15. 4 Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; tenże, Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w., Toruń 1967. 5 R. Guldon, Z. Guldon, Materiały do osadnictwa powiatu przedeckiego w XVII–XVIII w., ZKD, seria B, 1979, s. 165–185; tychże, Materiały do osadnictwa powiatu kowalskiego w XVII–XVIII w., ZKD, seria C, 1980, s. 275–290; Z. Guldon, Osadnictwo ziemi dobrzyńskiej w XVI–XVIII wieku, ZKD, seria D, 1981, s. 229–252; R. Guldon, Z. Guldon, Materiały do dziejów osadnictwa powiatu brzesko– kujawskiego w XVII–XVIII wieku, ZKD, seria E, 1984, s. 143–172; tychże, Osadnictwo powiatu inowrocławskiego w latach 1775–1789, „Ziemia Kujawska”, t. 6, 1981, s. 99–113; Z. Guldon, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej – terytorium, ludność i stosunki gospodarczo społeczne, [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej. XV–XX wiek, pod red. M. Wojciechowskiego, Warszawa 1987, s. 9–68; L. Stępkowski, „Osadnictwo Kujaw w latach 1775–1789”, Kielce–Kraków 1982 (mps pracy doktorskiej w Bibliotece Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie). Zob. też: Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, wyd. S. Górzyński, Warszawa 2006. 6 S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. 1–2, Poznań 1921–1922. 4

Wielkopolsce1. Prace te z kolei stanowiły główną podstawę badań Konstantego Jana Hładyłowicza o zmianach krajobrazu i rozwoju osadnictwa w Wielkopolsce w XVI– XIX w.2 i S. Utrata na ten sam temat na Kujawach3. Słownik poprzedza wykaz materiałów źródłowych (wydawnictw i źródeł rękopiśmiennych) i podstawowej literatury dotyczącej Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Dla tej drugiej opublikowane zostały dwie bibliografie4. Brak tego typu opracowania dla Kujaw. Załączono także symbole dokumentacyjne, skróty rzeczowe i schemat układu treści w opisach osad. W świetle dotychczasowych badań stosunkowo dobrze jest znana sieć parafialna. Od połowy XIII do początku XVII w. liczba parafii powiększyła się z 15 do 176 (tab. 1). Tab.1: Rozwój sieci parafialnej na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej od połowy XIII do początku XVII w.a Dekanat Liczba parafii 1250 1327 1527 1600–1628 Inowrocławski 2 17 24 23 Bydgoski 1 2 12 13 Kruszwicki 3 7 12 12 Radziejowski – 16 21 22 Raciąski 1 15 21 22 Brzeski 4 17 30 30 Dobrzyński 1 1 9 9 Lipnowski 1 3 18 19 Rypiński – 3 24 24 Razem 15 81 171 176 a Nie uwzględniono 3 parafii diecezji gnieźnieńskiej i Duninowa w dekanacie gostynińskim w diecezji płockiej oraz parafii położonych w ziemi michałowskiej i lubawskiej. Źródło: Z. Guldon, J. Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, Warszawa–Poznań 1974, s. 56.

1 Tenże, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. 1–2, Poznań 1926–1928. 2 K. J. Hładyłowicz, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932. 3 S. Utrat, „Studia nad zmianami krajobrazu od końca XIII do początków XX wieku”, Lwów 1935, praca magisterska w Bibliotece Akademii Nauk we Lwowie, zespół Uniwersytetu Lwowskiego, rkps 104. 4 Bibliographie zur Landeskunde der zum Regierungsbezirk Ziechenau, dem Kreisen Suwalki, Lipno und Rippin gehörenden ost- und westpreussische Gebiete, oprac. E. Keit, „Altpreussische Forschungen”, Jg. 17, 1940, H. 2, s. 243–401; Jg. 18, 1941, s. 325–365; M. R. Krajewski, Materiały do bibliografii historycznej ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1986; krytyczna recenzja tej publikacji: T. J. Horbacz, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 34, 1988, nr 3, s. 527–536. Zob. też: M. Krajewski, Materiały do bibliografii historycznej ziemi dobrzyńskiej za lata 1985–1992 wraz z uzupełnieniami z lat poprzednich, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 2, 1992, s. 207–262. Ukazała się także bibliografia zawartości rocznika „Ziemia Dobrzyńska”, ale pod nieoddającym właściwie treści tytułem: M. Krajewski, Przyczynki historyczne i historiograficzne ziemi dobrzyńskiej. Bibliografia zawartości Ziemi Dobrzyńskiej. Zeszyty Naukowe Dobrzyńskiego Oddziału WTN, t. 1–10: 1989–2006 wraz z krótkim komentarzem i objaśnieniem pisowni hasła „ziemia dobrzyńska”, Rypin 2006. 5

Natomiast liczba osad na Kujawach od około 1400 r. do drugiej połowy XVI w. wzrosła z 531 do 835 (tab. 2). Tab. 2: Rozwój osadnictwa na Kujawach w XIII–XVI w. Powiat Powierzchnia Liczba osad (km2) ok. 1300 ok. 1400 ok. 1500 1566–1583

Brzeski 1133,32 61 126 196 225 Inowrocławski 1291,84 85 120 159 216 Kowalski 673,32 16 30 52 70 Przedecki 525,60 11 52 76 114 Radziejowski 687,04 43 76 104 138 Bydgoski 1702,00 • 88 98 118 Kruszwicki 327,00 • 39 55 54 Razem 6340,12 • 531 740 835 Źródło: K. J. Hładyłowicz, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932, tab. 5, s. 78; S. Utrat, „Studia nad zmianami krajobrazu od końca XIII do początków XX wieku”, Lwów 1935, praca magisterska w Bibliotece Akademii Nauk we Lwowie, zespół Uniwersytetu Lwowskiego, rkps 104, tabela nienumerowana.

Według nowszych ustaleń na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w. istniało 1441 i dwie części osad, w tym w ziemi dobrzyńskiej 383 osady (tab. 3). Tab. 3: Stan osadnictwa na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w. Powiat Powierzchnia (km2) Liczba osad Bydgoski 1657,68 135 Inowrocławski 1267,18 234 – 1 część wojew. inowrocławskie 2924,75 369 – 1 część Brzeski 1077,94 267 Kowalski 623,56 78 Kruszwicki 345,05 61 – 1 część Przedecki 498,59 126 Radziejowski 732,83 156 wojew. brzesko-kujawskie 3276,97 688 – 1 część Dobrzyński 528,35 106 Lipnowski 1252,28 147 Rypiński 1171,74 130 Ziemia dobrzyńska 2952,38 383 Razem 9154,10 1441 – 2 części Źródło: Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964, s. 13; tenże, Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w., Toruń 1967, s. 11.

W końcu XVIII w., a więc już po pierwszym rozbiorze, na tym terenie istniało 1430 osad (tab. 4).

Tab. 4: Liczba osad na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w końcu XVIII w. Powiat Liczba osad w końcu XVIII w. Brzeski 268 Kowalski 93 Podgórski 83 Przedecki 142 Radziejowski 181 Dobrzyński 131 Lipnowski 249 Rypiński 283 Razem 1430 Źródło: Z. Guldon, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej – terytorium, ludność i stosunki gospodarczo społeczne, [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej. XV–XX wiek, pod red. M. Wojciechowskiego, Warszawa 1987, s. 54–68; L. Stępkowski, „Osadnictwo Kujaw w latach 1775– 1789”, Kielce–Kraków 1982 (mps pracy doktorskiej w Bibliotece Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), tab. 13, s. 87.

Szacuje się, że w końcu XVIII w. lasy zajmowały prawie 29% (tab. 5), a bagna prawie 8% (tab. 6).

Tab. 5: Obszar lasów na Kujawach w końcu XVIII w. Powiat Powierzchnia (km2) Obszar lasów (km2) Udział lasów w ogólnej powierzchni (%) Brzeski 1133,32 288,53 25,45 Inowrocławski 1291,84 378,02 29,26 Kowalski 673,32 285,80 42,14 Przedecki 525,60 183,66 34,94 Radziejowski 687,04 106,56 15,54 Razem 4311,12 1242,57 28,82 Źródło: S. Utrat, Studia nad zmianami krajobrazu od końca XIII do początków XX wieku, Lwów 1935, praca magisterska w Bibliotece Akademii Nauk we Lwowie, zespół Uniwersytetu Lwowskiego, rkps 104, tab. nlb. w aneksie.

Tab. 6: Obszar bagien na Kujawach w końcu XVIII w. Powiat Powierzchnia (km2) Obszar bagien(km2) Udział bagien w ogólnej powierzchni gruntów Brzeski 1133,32 59,71 5,18 Inowrocławski 1291,84 143,90 11,83 Kowalski 673,32 53,17 7,89 Przedecki 525,60 29,93 5,69 Radziejowski 687,04 54,37 7,91 Razem 4311,12 341,08 7,91 Źródło: S. Utrat, Studia nad zmianami krajobrazu od końca XIII do początków XX wieku, Lwów 1935, praca magisterska w Bibliotece Akademii Nauk we Lwowie, zespół Uniwersytetu Lwowskiego, rkps 104, tab. nlb. w aneksie.

Wydaje się, że badania nad osadnictwem Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym pozwolą na pełniejsze poznanie stanu osadnictwa i środowiska geograficznego na tym terenie w okresie przedrozbiorowym. Wydawnictwo niniejsze winno przyczynić się do pełniejszego opracowania dziejów osadnictwa i historii gospodarczo-społecznej i politycznej Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i na początku czasów wczesnonowożytnych.

WYKAZ MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH I LITERATURY

I. ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE

B y d g o s z c z Archiwum Państwowe w Bydgoszczy 1. Dokumenty cechowe Gębic z lat 1446–1547 (Dg.) 2. Dokumenty klasztoru cysterskiego w Koronowie (Dk.) 3. Dokumenty klasztoru norbertańskiego w Strzelnie (Ds.) 4. Origo monasterii Coronoviensis; Koronowo – Cystersi, B. 1 (OMC) 5. Regestrum seu metrica privilegiorum monasterii Strzelnensis et bonorum eius; Strzelno – Norbertanki, B. 1 (RPS) 6. Statut cechu szewców w Inowrocławiu z 1472 r.; Inowrocław – Depozyt szewców, nr 1 7. Liber privilegiorum civitatis Bidgostiensis, bez sygn. (LPB) 8. Clasifications Anschlage des Kreis Amt Inowraclaw, zespół: Kriegs und Domänenkammer Deputation in Bromberg, nr 234 (Cl.)

G n i e z n o Archiwum Archidiecezjalne 1. Ratio visitationis archidiaconatus Crusviciensis… a. D. 1582 oraz z lat następnych, sygn. E. 1 (VC)

K r a k ó w Muzeum Narodowe w Krakowie. Biblioteka Czartoryskich 1. Cronica civitatis Bidgostiensis, rkp. 1337 (CCB) 2. Teki Naruszewicza (TN)

Ł o w i c z Archiwum Kapitulne Czajkowski F., Regestr dyecezyów z lat 1783–1785, bez sygn.

P e l p l i n Archiwum Diecezjalne

1. Przywileje klasztoru cysterskiego w Koronowie z lat 1460–1508; Diploma et epistolae. Klasztor Koronowo-Byszewo, nr 1–5 (DKor.)

P ł o c k Archiwum Diecezjalne 1. Dokumenty pergaminowe (Dpł.) 2. Distinccio nova decanatuum in dioecesi Plocensi et pristine amplitudinis limitacio in sinodo Plocensi facta, que fuit tenta per reverendissimum dominum Erasmum episcopum pro dominica Iudica anno Christi 1506 oraz Ordo de anno Domini 1510 die 5 Marcii in Archidiaconatu Dobrzynensi, odpis ks. Mąkowskiego (Mąk.)

3. Wizytacje archidiakonatu dobrzyńskiego z lat 1597–1599, sygn. 4 (VAD) 4. Visitatio ecclesiarum decanatus Lippnensis… a. D. 1609, bez sygn. (VL) 5. Wizytacja dekanatu dobrzyńskiego z 1609 r., sygn. 11 (VD) 6. Wizytacja dekanatu rypińskiego z 1623 r., bez sygn. (VR) 7. Acta visitationis generalis in dioecesi Plocensi, 1693–1694 (VP) 8. Wizytacja diecezji płockiej z lat 1763–1764 (VPł.) 9. Inwentarz dóbr biskupstwa płockiego z 1595 r., bez sygn. (IPł.) 10. Taxa beneficiorum omnium totius dioecesis Plocensis antiqua, oblata z 1628 r., Acta episcopalia, nr 59, f. 92–114 (TBP) 11. Topographia coenobii Skąpensis, bez sygn. (TCS) 12. Acta episcopalia (PEp) 13. Akta kapituły płockiej (AKP) 14. Regestr dokumentów Archiwum Diecezjalnego w Płocku z XV w. ks. Mąkowskiego, cz. I–II (Reg.)

P o z n a ń Archiwum Państwowe w Poznaniu 1. Kopiariusz przywilejów klasztoru ołobockiego; Ołobok klasztor 17 c (DOł.) 2. Kopiariusz klasztoru franciszkańskiego w Inowrocławiu; Inowrocław – Franciszkanie, C – 1 (DFr.) 3. Sumariusz archiwum klasztoru mogileńskiego; Mogilno – Benedyktyni, C. 12 (DMog.)

4. Lustracja królewszczyzn województwa inowrocławskiego z 1765 r.; Inowrocław Tab. 49 (LKI) 5. Inowrocławskie ziemskie resignationes, inscriptiones, relationes, decreta 1524–1542; Inowrocław Z. 1 (IZ) 6. Bydgoskie ziemskie resignationes, inscriptiones, relationes, decreta 1524– 1572; Bydgoszcz Z. 1 (BZ) 7. Inowrocławskie podkomorskie decreta, relationes 1561–1652; Inowrocław P. 1 (IP) 8. Bydgoskie grodzkie resignationes 1545–1578; Bydgoszcz Gr. 17 (BGr)

Biblioteka Raczyńskich 1. Annalium coenobii Byssoviensis seu Coronoviensis, rkp. 134 (BR 134) 2. Zbiór przywilejów miast wielkopolskich, odpis nowoczesny rękopisu z 1564 r., rkp. 85 (BR 85)

T o r u ń Archiwum Państwowe w Toruniu 1. Archiwum miasta Torunia. Kat. I, Dokumenty i listy (ATor.)

W a r s z a w a Archiwum Główne Akt Dawnych 1. Dokumenty pergaminowe (AGd) 2. Summarii perceptorum castri Junivladislaviensis villarumque ad id pertinentium nec non theloneorum provenuumque… 1510–1511; ASK, dział LVI, sygn. I – 1 (SCJ) 3. Regestrum proventuum omnium capitaneatus Bidgostiensis… a. D. 1514; ASK, dział I, sygn. 30 (RCB) 4. Regestrum censuum clavis Przedecensis, 1500–1525; ASK dział LVI, sygn. P – 2 (RCP) 5. Lustracja królewszczyzn wielkopolskich i kujawskich z 1616 r.; ASK, dział XLVI, nr 104 (Lkr) 6. Rejestry poborowe województwa brzesko-kujawskiego z lat 1531–1566; ASK, dział I, nr 29 (RBK)

7. Rejestry poborowe województwa inowrocławskiego z lat 1530–1565; ASK, dział I, sygn. 50 (RIn.) 8. Rejestry poborowe ziemi dobrzyńskiej z lat 1531–1564; ASK, dział I, sygn. 30 (RD) 9. Rejestr terminat i przywilejów poznańskiego, kaliskiego, sieradzkiego, łęczyckiego, brzeskiego, kujawskiego i inowrocławskiego województw, ziemie wieluńskiej i dobrzyńskiej; Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 304 (RT) 10. Rejestr wybierania czynszu i wszytkich pożytków ze wszystkiego imienia klasztoru koronowskiego z lat 1564–1565; Varia IV. 7. 4. 3 (RKK) 11. Bobrownickie ziemskie obligacje, nr 1 (BZO) 12. Bobrownickie grodzkie inskrypcje, nr 2 (1567–1568), k. 452 (mikrofilm A– 24 393). Skrót: Bl

W ł o c ł a w e k Archiwum Diecezjalne 1. Dokumenty pergaminowe (DWł.) 2. Liber in quo sunt varia privilegia tam a regibus Poloniae, quam ducibus Cujavie, inserta est etiam in principio et in fine chronologia episcoporum Vladislaviensium, kopiariusz 1 (KWł. I) 3. Summarius litterarum et privilegiorum ecclesie catedralis Wladislaviensis episcopi et capituli, kopiariusz 2 (KWł. II) 4. Privilegia episcopatus Vladislaviensis, kopiariusz 5 (KWł. V) 5. Variarum ecclesiarum dioecesis Cuyaviensis et Pomeraniae erectiones, kopiariusz 6 (KWł. VI)

W r o c ł a w Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 1. Mathia Drzevicio Episcopante in ecclesia Vladislaviensi, Regestrum advocatiarum in Episcopatu consistentium confectum est anno Domini 1517, rkp. II. 5209 (RA)

II. WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta (1438–1523; 1438–1525), wyd. B. Ulanowski, Kraków 1891 (ACS). Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, vol. I i III, pars 1, wyd. B. Ulanowski, Monumenta Medii Aevii Historia res gestas Poloniae illustrantia, t. XIII i XVIII, Kraków 1894–1918 (AC). Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. V, Lwów 1875. Anonim tzw. Gall, Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952 (AG). Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, t. II, Lwów 1888. Biskup M., Z badań nad „Wielką Wojną” z Zakonem Krzyżackim. Dodatek, „Kwartalnik Historyczny”, R. 66, 1959, nr 3, s. 671–715 (KH LXVI). Bulla gnieźnieńska z r. 1136, wyd. O. Łaszczyńska, Poznań 1947 (Bulla). Chodyński S., Wikariusze katedry włocławskiej (Collegium Vicariorum), Włocławek 1912 (WKW). Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, t. I, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919 (KKM). Codex diplomaticus Maioris Poloniae, wyd. E. Raczyński, Poznań 1840 (CMP). Codex diplomaticus Prussicus, Bd. 1–6, wyd. J. Voigt, Königsberg 1836–1861 (CPr). Damalewicz S., Vitae Vladislaviensium episcoporum, Cracoviae 1642 (Dam.). Das Grosse Amterbuch des Deutschen Ordens, wyd. W. Ziesemer, Gdańsk 1921 (GA). Das Lebuser Stiftregister von 1405, t. I, wyd. H. Ludat, Wiesbaden 1965. Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Bd. 1: Posen 1386–1399, Bd. 2: Peisern 1390–1400, Gnesen 1390–1399, Kosten 1391–1400, wyd. J. Lekszycki, Leipzig 1887–1889 (GG). Długosz J., Historia Polonica, t. I–V, Opera omnia, t. X–XIV, Kraków 1873– 1878 (DH). Długosz J., Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. 1, księga I: Chorografia, Warszawa 1971. Documenta ecclesias civitatis Bidgostiensis (Bromberg) concernentia, wyd. E. Becker, Berlin 1918 (Documenta).

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, (=„Archiwum Komisji Historycznej”, t. 4), Kraków 1888 (DKM). Dwa fragmenty ksiąg kancelaryjnych królewskich z 1-ej połowy XV wieku, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1907 (FKK). Dwa nieznane dokumenty jędrzejowskie z XIII w., wyd. K. Maleczyński, „Kwartalnik Historyczny”, R. 38, 1924, s. 456–459. Goldbeck J. F., Volständige Topographie des Königreich Preussen, t. 2, Marienwerder 1789. Guldon Z., Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII–XVI w., Aneks źródłowy, „Ziemia Kujawska”, t. 2, 1968, s. 19–46 (Guldon). Hube R., Prawo polskie w 14 wieku. Sądy, ich praktyka i stosunki prawne społeczeństwa ku schyłkowi 14 wieku. Dodatki – B. Akta, Warszawa 1886 (Hube). Hansisches Urkundenbuch, B. III–IV, wyd. K. Höhlbaum, Halle 1882–1896 (HU). Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1400–1500, oprac. J. Zathey i J. Reichan, Wrocław 1974. Inedita kujawskie i dobrzyńskie z lat 1345–1368, wyd. Z. Guldon i R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej z XIV–XIX w., wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak (=„Źródła do dziejów Bydgoszczy”, nr 8), Warszawa–Poznań 1974, s. 3–17 (IKD). Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534, wyd. B. Ulanowski, (=„Archiwum Komisji Historycznej”, t. 10), Kraków 1916 (IBW). Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z roku 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 2, 1956, z. 2, s. 359–393 (ISB). Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z r. 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1953 (IBWł). Inwentarz dzierżawy gniewkowskiej z 1567 r., [w:] Z. Guldon, K. Wajda, Zarys dziejów Gniewkowa, Bydgoszcz 1970, aneks. Inwentarz starostwa inowrocławskiego z 1510 r., wyd. R. i Z. Guldonowie, „Ziemia Kujawska”, t. 3, 1971, s. 187–214 (ISI). Kantak K., Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937. Katalog Archiwum Opactwa Cystersów w Mogile, oprac. K. Kaczmarczyk i G. Kowalski, Kraków 1919.

Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, cz. 1: Dokumenty z lat 1148–1506, oprac. W. Szelińska i J. Tomaszewicz, Kraków 1975 (Katalog BC). Kętrzyński S., Ze studjów genealogicznych, „Miesięcznik Heraldyczny”, t. 13, 1934, nr 5, s. 65–69; nr 6, s. 81–86; nr 7–8, s. 97–105; nr 9, s. 129–133; nr 10, s. 145–149; nr 11, s. 161–166. Kilkanaście dokumentów Władysława Łokietka z lat 1296–1329, wyd. K. Maleczyński, „Studia Źródłoznawcze”, t. 6, 1961, s. 129–149 (SŹr VI). Kilka nieznanych dokumentów z XIII w. przeważnie z archiwów poznańskich, wyd. K. Maleczyński, „Kwartalnik Historyczny”, R. 40, 1926, s. 185–196 (KH XL). Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jak i osób świeckich, oprac. J. T. Lubomirski, Warszawa 1863 (LKM). Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. I–II, wyd. L. Rzyszczewski i A. Muczkowski, Warszawa 1847–1852 (Pol.). Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–V, wyd. I. Zakrzewski i F. Piekosiński, Poznań 1887–1908 (Wp). Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. VI, pod red. A. Gąsiorowskiego i H. Kowalewicza, Warszawa–Poznań 1982; t. VII, pod red. A. Gąsiorowskiego i R. Walczaka, Warszawa–Poznań 1985. Kontrakty lokacyjne wsi dobrzyńskich z XIV w., wyd. Z. Guldon i R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej z XIV–XIX w., wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak (=„Źródła do dziejów Bydgoszczy”, nr 8), Warszawa–Poznań 1974, s. 29–60 (KLD). Kronika bernardynów bydgoskich, wyd. K. Kantak, Poznań 1907 (KBB). Krzyżanowski S., Dyplomy i kancelaria Przemysłowa II. Studium z dyplomatyki polskiej XIII wieku (=„Pamiętnik Wydziału Filologicznego i Filozoficzno- Historycznego Akademii Umiejętności”, t. 8), Kraków 1890. Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1905 (KBK). Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. I–II, Teki A. Pawińskiego, t. III–IV, Warszawa 1897 (PKŁ). Lelewel J., Polska wieków średnich czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych postrzeżenia, t. III, Poznań 1859.

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I–III, Poznań– Warszawa 1890–1935 (Lites). Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. H. Chłopocka, t. 1: Causa Junivladislaviae et Brestiae-Cuiaviae anno 1320–1321 acta, Wrocław 1970. Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego z roku 1489, wyd. J. Senkowski, „Teki Archiwalne”, t. 7, 1961 (Lpor.). Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. I–II, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961–1963 (LW). Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. III, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967 (LWp). Łaski J., Liber beneficiorum archidioecesis Gnesnensis, wyd. J. Łukowski, t. I–II, Poznań 1880–1881 (Ł). Maercker H., Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888, Anhang, Gdańsk 1899–1900 (MT). Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, wyd. W. Chomętowski, Warszawa 1876. Materiały do dziejów krzyżackiej okupacji w ziemi dobrzyńskiej na przełomie XIV i XV wieku, wyd. B. Biskup, „Zapiski Historyczne”, t. 25, 1960, z. 2, s. 71–81 (ZH XXV). Matricularum Regni Poloniae Codices saeculo XV conscripti, t. I, Warszawa 1914 (MC). Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz. I–V, Warszawa 1905–1961 (MS). Monumenta Historica Dioeceseos Wladislaviensis, t. I–XXV, Włocławek 1881– 1912 (MHDW). Monumenta Poloniae Historica, t. I–VI, Lwów–Kraków 1864–1893 (MPH). Monumenta Poloniae Vaticana, t. I–III, Kraków 1913–1914 (MV). Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 roku, wyd. M. Horn, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 93, 1974, s. 11–15 (Horn). Nakielski S., Miechovia sive promtuarium antiquitatum Monasterii Miechoviensis, Cracoviae 1634.

Nieznane dokumenty miechowskie, wyd. Z. Pęckowski, „Małopolskie Studia Historyczne”, R. 5, 1962, z. 1–2, s. 36–38. Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. II: Dokumenty z lat 1248–1355, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, przy współudziale K. Pacuskiego i H. Wajsa, Wrocław 1989 (NKDM). Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. III: Dokumenty z lat 1356–1381, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś; indeks osób i miejscowości opracował J. Piętka, Warszawa 2000 (NKDM). Odnowiony przywilej lokacyjny miasta Inowrocławia z roku 1540, wyd. D. Karczewski, Inowrocław 2000. Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich z XV i XVI wieku, wyd. W. Maisel, Wrocław 1959. Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858. Pawiński A., O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego. Dodatki, Warszawa 1884 (P). Pawiński A., Sejmiki ziemskie. Dodatki, Warszawa 1895 (Paw.). Perlbach M., Die Cistercienser – Abtei Lond im Stadtkölnischen Archiv, „Mitteilungen aus dem Stadtarchiv Köln”, H. 2, 1883, s. 73–75. Piasecki J., Opisanie klasztorów i kościołów księży Franciszkanów prowincji polskiej, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 5, 1843, s. 168–182. Plehn H., Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Anhang I, Urkunden, Leipzig 1900 (Plehn). Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Wielkopolska, t. I– II, Źródła Dziejowe, t. XII–XIII, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1773 (ŹD). Pommerelisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach, Gdańsk 1882 (PU). Preussisches Urkundenbuch, t. I–V, Königsberg Pr.–Marburg 1882–1969, oprac. M. Hein, E. Maschke (PrU). Przywilej lokacyjny miasta Solca Kujawskiego z 1325 roku, oprac. D. Karczewski, współprac. B. Białecki, Solec Kujawski 2001. Przywileje lokacyjne Przyłubia z lat 1359 i 1594, wyd. Z. Guldon i R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej z XIV–XIX w., wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak (=„Źródła do dziejów Bydgoszczy”, nr 8), Warszawa–Poznań 1974, s. 19–27.

Przywileje, nadania i swobody przez królów polskich, książąt mazowieckich i biskupów płockich udzielone miastom województwa płockiego, wyd. W. H. Gawarecki, Warszawa 1828 (PWP). Rawita-Witanowski M., Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno- ludoznawczym. Dyplomatariusz, Warszawa 1905 (Rawita). Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316–1326, wyd. C. Grünhagen i K. Wutke, Codex diplomaticus Silesiae, t. XVIII, Wrocław 1898. Rejestr podymnego województwa brzesko-kujawskiego z 1634 roku, wyd. R. i Z. Guldonowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 9, 1973 (Rpod.). Rejestr pogłównego województwa brzesko-kujawskiego z 1674 roku, wyd. R. i Z. Guldonowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 12, 1976 (Rpog.). Revisio bonorum episcopatus Wladislaviensis facta a. 1598, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1950 (REW). Rybus H., Stosunek duchowieństwa diecezji włocławskiej do obciążeń na rzecz państwa w latach 1514–1531, „Studia Theologica Varsaviensia”, R. 11, 1973, nr 1, s. 187–198. Schmidt E., Beiträge zur Geschichte der Finanzverwaltung Brombergs unter polnischer Herrschaft, „Jahrbuch der Historischen Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg”, 1894, s. 5–48. Schmidt E., Das Hospital zum Heiligen Geist in Bromberg, „Jahrbuch der Historischen Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg”, 1892, s. 92–101. Scriptores Rerum Prussicarum, t. I–V, wyd. T. Hirsch, M. Töeppen, E. Strehlke, Leipzig 1861–1874 (SRP). Spisy jeńców polskich z bitwy pod Chojnicami, wyd. M. Biskup, „Przegląd Historyczny”, t. 56, 1965, z. 3, s. 88–103 (PH LVI). Statuta capitulorum generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, t. II–III, wyd. J. M. Canivez, Louvain 1934–1935 (Stat.). Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, wyd. J. Fijałek, Kraków 1916 (SKW). Statuty kapituły w Kruszwicy, wyd. W. Abraham, „Polonia Sacra”, R. 8, 1956, z. 3–4, s. 251–315 (SKK). Statuty i przywileje cechów bydgoskich z lat 1434–1770, wyd. T. Esman i Z. Guldon, Bydgoszcz 1963.

Städtebuch des Landes Posen, wyd. H. Wuttke, Leipzig 1864 (SLP). Szacherska S. M., Kancelaria Siemowita księcia dobrzyńskiego, „Studia Źródłoznawcze”, t. 11, 1966, s. 79–110 (SŹr XI). Szacherska S. M., Z dziejów kancelarii książąt kujawskich w XIII wieku. Dwa nieznane dokumenty szpetalskie, „Studia Źródłoznawcze”, t. 5, 1960, s. 1–23 (SŹr V). Tęgowski J., O powstaniu Nowej Nieszawy naprzeciwko Torunia (Dokument lokacyjny miasta), „Rocznik Toruński”, t. 16, 1983, s. 311–320 [dokument z 26.02.1424–29.05.1425]. Triginta documenta ecclesiae cathedralis Plocensis (1230–1317), wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1888 (TD). Trzydzieści jeden nie drukowanych oryginałów pergaminowych Archiwum Diec. we Włocławku z drugiej połowy XV wieku, trzecie ćwierćwiecze, oprac. i wyd. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 57, 1988, s. 201–272 (Librowski, Trzydzieści jeden). Trzydzieści osiem nie drukowanych oryginałów pergaminowych Archiwum Diec. we Włocławku z pierwszej połowy XV wieku, oprac. i wyd. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 56, 1988, s. 189–309 (Librowski, Trzydzieści osiem). Trzynaście nie drukowanych oryginałów pergaminowych Archiwum Diec. we Włoclawku z lat 1300–1400, wyd. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 55, 1987, s. 129–153 (Librowski, Trzynaście). Urkunden zur Geschichte der Stadt Inowroclaw, wyd. R. Sascke, Inowrocław 1862. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI‒XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski i W. Stanek przy współudziale Z. Górskiego i R. Kabacińskiego, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 2000. Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae, t. I, wyd. A. Theiner, Romae 1860 (Theiner). Visitationes Archidiaconatus Pomeraniae Hieronymo Rozrażewski Vladislaviensi et Pomeraniae episcopo factae, wyd. S. Kujot, „Fontes TNT”, t. I–III, Toruń 1897– 1899 (VAP). Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920 (VG).

Visitationes moderni decanatus Gorznensis nec non ecclesiae parochialis in Białuty, wyd. P. Czaplewski, „Fontes TNT”, t. XIV, Toruń 1910 (VDG). Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Szląskiej, wyd. A. Mosbach, Wrocław 1860 (Mosbach). Wywody szlachectwa w Polsce XIV–XVII w., wyd. W. Semkowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. III, 1911–1912 (Wyw.). Zbiór dokumentów oo. Paulinów w Polsce, z. 1, wyd. J. Fijałek, Kraków 1938. Zieliński G., Obszar i granice zastawionego (r. 1391) przez Władysława Opolskiego terytorium Złotoryi, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 2, 1913, s. 225–228. Zielińscy G. i J., Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zielińskich herbu Świnka, cz. I, Toruń 1880 (Zielińscy).

III. ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE*

* W Wykazie nie uwzględniono planów miast cytowanych przy poszczególnych hasłach.

Czajkowski F., Mapa diecezji płockiej z lat 1779–1782, skala 1: 190 000, fotokopia w Zakładzie Atlasu Historycznego IH PAN w Warszawie; reprodukcja pomniejszona: K. Buczek, Die Reform der polnischen Kartographie zur Zeit des Königs Stanislaus August (1764–1795), [w:] La Pologne au VII-e congrés international des sciences historiques, vol. II, Varsoviae 1933 (Czajk.). Perthées K., Mappa szczegulna woiewodztwa płockiego i ziemi dobrzynskiey zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomosci wszystko według reguł geograficznych i obserwacyi astronomicznych, 1784, skala 1: 225 000; Biblioteka Jagiellońska, sygn. M 47/12 (współoprawne z BJ A Mf. 020709) (Perthées PD). Perthées K., Mappa szczególna woiewodztw brzeskiego kuiawskiego y inowrocławskiego zrządzona z innych wielu mieyscowych, tak dawniey iak i swiezo odrysowanych, tudziez goscincowych y niewątpliwych wiadomosci, 1785, skala 1: 225 000; AGAD, Oddział Kartograficzny, Zb. S.A. 4 (Perthées BKI). Perthées K., Statystyczno-geograficzne opisanie parafiów Królestwa Polskiego, t. IX–X; Biblioteka AN Ukrainy w Kijowie, rkp. I. 5975 (Perthées, Opis.).

Gilly D., Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802–1803, skala 1: 115 200 (Gilly). Schroetter L., Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch – Lithauen und West – Preussen nebst dem Netzedistrikt, Berlin 1803 (Schroetter). Karta Topograficzna Królestwa Polskiego, Warszawa 1839, skala 1: 126 000 (Topogr.).

IV. OPRACOWANIA

Andrzejewska A., Średniowieczny zespół osadniczy w Zgłowiączce na Kujawach, Włocławek 1996. Andrzejewska A., Dobrzyń nad Wisłą – z problematyki przemian osadniczych, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, pod red. K. Grążawskiego, Włocławek–Brodnica 2007, s. 237–259. Arentowicz Z., Włocławek, Włocławek 1937. Arnold S., Początki biskupstwa płockiego w świetle falsyfikatów mogilneńskich, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, R. 1, 1924. Arnold S., Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII–XIII), [w:] tegoż, Z dziejów średniowiecza. Wybór pism, Warszawa 1968, s. 235–404. Aschkewitz M., Geschichte des Dobriner Landes, „Deutsches Archiv für Landes u. Volksforschung”, Jg. 7, 1943, H. 3, s. 261–316. Bandurski M., Kościński K., Historia Solca Kujawskiego w zarysie (Ku uczczeniu 600-letniego nadania miejscowości praw miasta), Bydgoszcz 1925. Bartoszyńska-Potemska A., Dzieje i architektura kościoła i klasztoru klarysek w Bydgoszczy, „Prace Komisji Sztuki Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 1, 1965. Bieniak J., Elita kujawska w średniowieczu, [w:] Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, red. R. Michałowski i inni, Warszawa 1997, s. 299–314 (Bieniak, Elita kujawska). Bieniak J., Elita Ziemi Dobrzyńskiej w późnym średniowieczu i jej majątki, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały sesji naukowej (9–10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut- Horonziak i L. Kajzera, s. 23–59 (Bieniak, Elita Ziemi Dobrzyńskiej).

Bieniak J., Epilog zabiegów Siemowita IV o koronę polską, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia, t. IX, 1973, s. 71–87. Bieniak J., Kościelna Wieś i jej dziedzice w średniowieczu, [w:] Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, red. L. Kajzer, Łódź 1994, s. 41–106 (Bieniak, Kościelna Wieś). Bieniak J., Kształtowanie się terytorium ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu, „Zapiski Historyczne”, t. 51, 1986, z. 3, s. 7–45 (Bieniak, Terytorium ziemi dobrzyńskiej). Bieniak J., Jeszcze jeden cenny falsyfikat (rzekomy dokument księcia kujawskiego Kazimierza dla archidiakona dobrzyńskiego), [w:] Prusy, Polska, Europa: studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych: prace ofiarowane Profesorowi Zenonowi Hubertowi Nowakowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. A. Radzimińskiego i J. Tandeckiego, Toruń 1999, s. 173–185. Bieniak J., Mieszczaństwo średniowiecznego Lipna, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis” 21, Studia Historica III (= Księga Pamiątkowa Profesora Feliksa Kiryka), Kraków 2004, s. 223–231. Bieniak J., Mikołaj z Warzymowa, PSB, t. 21, Wrocław 1976, s. 145–146. Bieniak J., Najstarsze kujawskie księgi ziemskie (1397–1408). Kolejność i chronologia kart, Warszawa 2007. Bieniak J., Od wójtów Rypina do rodu szlacheckiego (Starorypińscy w XIV i XV stuleciu), [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 39–78. Bieniak J., Odzyskanie zachodnich Kujaw przez Kazimierza Wielkiego w 1337 r., „Zapiski Historyczne”, t. 39, 1974, z. 3, s. 69–97. Bieniak J., Paweł Ogon, PSB, t. 25, Wrocław 1980, s. 366–367. Bieniak J., Piotr Szeliga, mieszczanin toruński, wierzyciel szlachty kujawskiej, [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. R. Czai i J. Tandeckiego, Toruń 1996, s. 221–233. Bieniak J., Prawa patronackie szlachty kujawskiej w kościołach parafialnych w świetle źródeł, [w:] Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich, pod red. A. Mietza, Włocławek 2003, s. 38–44.

Bieniak J., Przecław z Osięcin, PSB, t. 28, Wrocław 1984–1985, s. 681–682. Bieniak J., Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267–1327, „Zeszyty Naukowe UMK. Historia”, t. 2, 1966, s. 59–86. Bieniak J., Recepcja prawa chełmińskiego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej w średniowieczu, [w:] Studia Culmensia Historico–Juridica, czyli Księga Pamiątkowa 750–lecia prawa chełmińskiego, t. 1, pod red. Z. Zdrójkowskiego, Toruń 1990, s. 193–227 (Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego). Bieniak J., Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, „Ziemia Kujawska”, t. 1, 1963, s. 27–71. Bieniak J., Sadłowo i jego dziedzice w średniowieczu, [w:] Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, pod red. L. Kajzera, Rypin 2004, s. 25–123 (Bieniak, Sadłowo). Bieniak J., Społeczeństwo Kujaw w średniowieczu, [w:] Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w dniach 18–19 września 2000 roku, pod red. D. Karczewskiego, M. Krajewskiego i S. Roszaka, Włocławek–Inowrocław 2001, s. 45–70 (Bieniak, Społeczeństwo). Bieniak J., Społeczeństwo Radziejowa i okolic do przełomu XIV i XV wieku, [w:] Radziejów poprzez stulecia. Materiały sesji naukowej „Radziejów poprzez stulecia. W 750-lecie nadania praw miejskich dla Radziejowa”, zorganizowanej 11 maja 2002 r. w Radziejowie, pod red. D. Karczewskiego, Włocławek–Radziejów 2002, s. 125– 144. Bieniak J., Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej, 2. Materiały z sesji popularnonaukowej, Radziki Duże 6 listopada 1997 r., pod red. Z. Goździa, Dobrzyń nad Wisłą 1998, s. 7–33. Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Toruń 1969. Bieniak J., Wójtowie średniowiecznego Dobrzynia, [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1991, s. 221–230 (Bieniak, Wójtowie). Bieniek S., Uwagi nad powstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami Piotra Włostowica z około połowy XII wieku, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 2, 1964, s. 33–54. Biliński A., Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów. Studium historyczno-heraldyczne, Warszawa 1932 (Bil.)

Biskup M., Analiza bitwy pod Płowcami i jej dziejowego znaczenia, „Ziemia Kujawska”, t. 1, 1963, s. 73–104. Blachowska M., Kuczkowska J., Kuczkowski K., Kikół i okolice na tle dziejów ziemi dobrzyńskiej, Rypin–Kikół 1997, II wyd. Rypin–Kikół 1998. Bogucki A., Grody a osadnictwo drobnorycerskie w Ziemi Dobrzyńskiej, „Przegląd Historyczny”, t. 63, 1972, z. 2, s. 219–239. Bogucki A., Kasztelania kikolska w XIII wieku, „Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty historyczne dobrzyńskiego oddziału Włocławskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 1, 1989, s. 7–14. Bogucki A., Powiat rypiński w średniowieczu (do połowy XV wieku), [w:], Szkice rypińskie, pod red. Z. Jędrzyńskiego, Bydgoszcz 1967, s. 45–84. Bogucki A., Przynależność administracyjna Kujaw w XI i XII wieku, [w:] Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9–10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 11–22. Bogucki A., Uwagi o kasztelaniach wschodniokujawskich i dobrzyńskich (XI–XIV w.), „Zapiski Kujawsko–Dobrzyńskie”, t. 6, 1987 (druk 1988), s. 69–96. Bogucki A., Z dziejów Rypina. Sprawa autentyczności dwóch dokumentów z XIV w., „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 10, 1974, s. 71–80. Boniecki A., Herbarz polski, t. 1–16, Warszawa 1889–1913 (Bon.). Borucki M., Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882. Borzestowski M., Lokacja miasta Bydgoszczy, „Zapiski Historyczne”, t. 23, 1957, z. 1–3, s. 141–145. Breyer A., Zur Geschichte von Sompolno und Umgegend, Poznań 1938. Bruszewska-Głombiowska M., Biskup włocławski Michał. Działalność kościelna, gospodarcza, polityczna (1220–1252), Gdańsk 2002. Brzeziński W., Kujawskie koligacje wielkopolskich rodzin możnowładczych w późnym średniowieczu (Na przykładzie dziedziców Wąsoszy i Szubina oraz Świdwów Szamotulskich), [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów pod red. D. Karczewskiego, Strzelno 2007, s. 58–71. Buchalski F., Bądkowo, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, R. 21, 1927, s. 370– 379.

Budnik G. J., Gałkowski P., Balin – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 21–35. Budnik G. J., Gałkowski P., Kowalki – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 105–127. Budnik G. J., Gałkowski P., Łapinóżek – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 143–162. Budnik G. J., Gałkowski P., Ruszkowo – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 265–284. Budnik G. J., Gałkowski P., Wąpielsk – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 369–396. Bydgoszcz. Historia, kultura, życie gospodarcze, praca zbiorowa, oprac. C. Baszyński i in., Gdynia 1959. Byrska-Kaszewska E., Cmentarzysko średniowieczne w Starym Brześciu powiat Włocławek (Stan. 4), cz. 1, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 2, 1957. Callier E., Kruszwica, Inowrocław 1895. Celińska E., Gałkowski P., Kotowy – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 97–104. Celińska E., Gałkowski P., Linne – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 129–142.

Celińska E., Gałkowski P., Starorypin – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 303–322. Chmielewski W., W pięćsetną rocznicę wzniesienia kościoła farnego w Nieszawie, Nieszawa 1928.

Chodyński S., Lisewo, „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 7, 1913, s. 332–339. Chodyński S., Orle, „Krononika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 7, 1913, s. 364–376. Chodyński S., Słońsk, „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 5, 1911, s. 85– 94, 106–114, 140–147, 176–202. Chudziakowa J., Badania ratownicze na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Żałem, pow. Rypin w 1969 roku, [w:] „Komunikaty Archeologiczne”. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, t. 1, Bydgoszcz 1972, s. 82–86. Chudziakowa J., Tymczasowe wyniki badań na grodzisku wczesnośredniowiecznym (stanowisko 1) w Skrwilnie, pow. rypiński, „Zeszyty Naukowe UMK. Archeologia”, t. 2, 1969, s. 87–103. Chudziakowa J., Zespół architektury romańskiej w Strzelnie w świetle najnowszych badań, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 13”, Archeologia architektury 1, 1990, s. 5–27. Churska Z., Kwiatkowska E., Rozwój osadnictwa i stosunki gospodarcze okolic Czernikowa w powiązaniu ze środowiskiem geograficznym, „Zeszyty Naukowe UMK”, Geografia, III, 1964, s. 207–239. Cofta-Broniewska A., Inowrocław w średniowieczu, [w:] Inowrocław w średniowieczu. Katalog wystawy, pod red. H. Waltera, Inowrocław 1968. Cofta-Broniewska A., Sprawozdanie z badań Ekspedycji Kujawskiej w Inowrocławiu i w powiecie inowrocławskim w latach 1867–1873, „Ziemia Kujawska”, t. 4, 1974, s. 166–168. Cofta-Broniewska A., Wczesnośredniowieczna warzelnia soli w Inowrocławiu, „Ziemia Kujawska”, t. 4, 1974, s. 5–13. Cofta-Broniewska A., Kośko A., Przeszłość Mątew w świetle badań archeologicznych, Inowrocław–Poznań 1972. Cybertowicz J., Kołtuniak J., Z dziejów Osięcin i okolic, Osięciny–Włocławek 2006. Czacharowski A., Opozycja rycerstwa w ziemi chełmińskiej w dobie Grunwaldu, [w:] W kręgu stanowych i kulturowych przeobrażeń Europy północnej w XIV–XVIII wieku, pod red. Z. H. Nowaka,Toruń 1988, s. 77–96.

Czapla Z., Kościół w Murzynnie, „Piast”, R. VII, nr 39 z 25.09.1938. Czapla Z., Murzynno, „Piast”, R. VII, nr 35 z 28.08.1938, s. 4–5. Czechowski I., Historia kościołów strzelińskich, Strzelno 1929. Derwich M., Kruszwica–Włocławek–Szpetal. Epizod „kujawski” benedyktynów w Mogilnie, „Nasza Przeszłość”, t. 96, 2001, s. 275–280. Dobrucki A., Izbica Kujawska w promieniach „Coronaty”, Włocławek 1947. Domagała R., Sprawozdanie z badań nad rekonstrukcją rozplanowania średniowiecznego Inowrocławia, „Ziemia Kujawska”, t. 3, 1971, s. 7–16. Dorcz K., Izbica Kujawska: herb miasta, Końskie 1994. Dumanowski J., Hrabiowie na Lubrańcu. Dzieje fortuny magnackiej, Toruń 2000. Dzieje Bydgoszczy, t. 1, praca zbiorowa pod red. M. Biskupa, Warszawa–Poznań 1991. Dzieje Inowrocławia, t. 1, praca zbiorowa pod red. M. Biskupa, Warszawa– Poznań–Toruń 1978. Fnitak A., Mogilno, „Dziennik Kujawski”, 1924, nr 240, 244, 246, 248, 252, 255, 261. Frankiewicz C., Dzieje Bydgoszczy, Torunia i miast okolicznych, Toruń 1921. Gabałówna L., Archaeological Investigations at Radziejów Kujawski, „Archeologia Polona”, t. 4, 1963, s. 121–136. Gabałówna L., Badania w Radziejowie w 1960 r. na stanowiskach 5, 6, 7 i 24 (w zakresie osadnictwa kultur z kręgu naddunajskich oraz wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego w wiekach VI–VII), „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 14: 1962, s. 295–307. Gajda A., Monografia Sompolna z dodatkiem o Lubstowie i okolicy, Koło 1936. Gajewski M., Zmiany administracyjne miast i osiedli 1918–1963, Warszawa 1964 (Gaj.). Gałkowski P., Architektura średniowiecznego Rypina, [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 27–37 (Gałkowski, Architektura). Gałkowski P., Brzuże i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Rogowo 2000. Gałkowski P., Drobna szlachta okolic Rogowa w ziemi dobrzyńskiej, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 6, 1999, s. 43–87.

Gałkowski P., Szlachta okolic Rypina (XV–XVIII w.), „Zapiski Kujawsko- Dobrzyńskie”, t. 22: Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w czasach nowożytnych, 2007, s. 7–47. Gałkowski P., Grążawski K., Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia historyczna wsi i parafii), Brodnica–Osiek–Rypin 2006. Gałkowski P., Nowakowski P., Rusinowo – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 241–264. Gałkowski P., Piotrowski R., Rogowo i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Rogowo 2000. Gałkowski P., Żuchowski Z., Wąpielsk i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Wąpielsk 2003. Gapiński A., O Wyszogrodzie Pomorskim i jego położeniu, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 1, 1878, s. 69–74. Gawarecki W. H., Opis topograficzno-historyczny ziemi dobrzyńskiej, Płock 1825. Gawarecki W. H., Wiadomość historyczna o kościele parafialnym w mieście Raciążku Kujawskim, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 13, 1847, s. 277–295. Gawarecki W. H., Wiadomość historyczna o mieście Kowalu i jego kościele parafialnym, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 25, 1853, s. 1–27. Gawarecki W. H., Wiadomość topograficzno-historyczna o osadach zwanych Złotoryą tudzież o kościołach i kaplicach w tychże istniejących, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 19, 1850, s. 512–537. Gąssowski J., Kempisty A., Przewodnik archeologiczny po Polsce, Wrocław 1973 (Gąs.). Giergielewicz J., Rozwój i znaczenie Kowala od jego początków do rozbioru Polski, [w:] Kowal poprzez wieki. Materiały do dziejów Kowala i jego okolic z konferencji naukowej „Społeczność Kowala i okolic w dawnych czasach oraz dobie współczesnej”, pod red. Z. J. Zasady, Włocławek–Kowal 2007. Ginsbert A., Włocławek. Studium monograficzne, Warszawa 1968. Głowacki P. S. ks., Dzieje parafii pod wezwaniem św. Urszuli w Kowalu i dekanatu kowalskiego, [w:] Kowal poprzez wieki. Materiały do dziejów Kowala i jego okolic z konferencji naukowej „Społeczność Kowala i okolic w dawnych czasach oraz dobie współczesnej”, pod red. Z. J. Zasady, Włocławek–Kowal 2007.

Górnowicz H., Rodowe nazwy miejscowe ziemi dobrzyńskiej, „Poradnik Językowy”, 1966, z. 3, s. 115–127. Górski K., Jeszcze o początkach biskupstwa kruszwickiego, „Zapiski Historyczne”, t. 31, 1966, z. 4, s. 93–94. Górski K., Topografia wczesnośredniowiecznej Kruszwicy, „Studia Wczesnośredniowieczne”, t. 2, 1953, s. 37–63. Górzyński W., Zamek w Raciążku, Warszawa 1913. Góźdź Z., Lipno. Zarys dziejów, Lipno 1991. Grabarczyk T., Kajzer L., Średniowieczny dwór murowany biskupów włocławskich w Ciechocinie nad Drwęcą, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Archeologica, t. 8, 1987, s. 111–134. Grążawski K., Z badań archeologicznych w Górznie. Od późnośredniowiecznego grodu do biskupiego dworu i kościoła bożobrobowców, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009, s. 61–76. Grześkowiak J., Kilka uwag w sprawie lokalizacji katedry romańskiej we Włocławku, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, R. 53, 1959, s. 215–217. Grześkowiak J., Materiały z badań wykopaliskowych w 1969 roku na Górze Zamkowej w Dobrzyniu nad Wisłą, pow. Lipno, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia” 1974, z. 4, s. 211–233. Grześkowiak J., Wczesnośredniowieczna przystań rzeczna w Wieńcu powiat Włocławek, „Zeszyty Naukowe UMK. Archeologia”, t. 1, 1968, s. 201–204. Grześkowiak J., Wczesnośredniowieczne osadnictwo w Starorypinie i okolicy, [w:] Szkice rypińskie. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej z okazji 900-lecia Rypina w dniu 27 listopada 1965 r., pod red. Z. Jędrzyńskiego, Bydgoszcz 1967, s. 30–37. Grześkowiak J., Wczesnośredniowieczny Włocławek w świetle badań archeologicznych z lat 1957–1961, „Ziemia Kujawska”, t. 1, 1963, s. 7–25. Grześkowiak J., Wawrzykowska B., Badania ratownicze na Górze Zamkowej w Dobrzyniu nad Wisłą, pow. Lipno, [w:] „Komunikaty Archeologiczne”. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, t. 2, Bydgoszcz 1978, s. 275–284. Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1974 (Guerquin). Guldon Z., Mapy ziemi dobrzyńskiej w II połowie XVI w., Toruń 1967 (GD).

Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964 (GK). Guldon Z., Sołectwa w województwie inowrocławskim w końcu XV i XVI wieku, „Ziemia Kujawska”, t. 13, 1998, s. 37–52. Guldon Z., W sprawie początków miasta Koronowa, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 3, 1966, s. 5–10. Guldon Z., Powierski J., Dzieje Dobrzynia do końca XVIII w., [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej (materiały sesji popularno-naukowej na 900-lecie istnienia Dobrzynia nad Wisłą, Toruń 1966, s. 3–18. Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV w., Warszawa–Poznań 1974 (Gul., Podziały). Guldon Z., Wajda K., Zarys dziejów Gniewkowa, Bydgoszcz 1970. Guldon Z., Wijaczka J., Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne”, t. 21, 2008, s. 149–191. Hensel W., Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. I–IV (t. IV z Z. Hilczer-Kurnatowską), Poznań–Warszawa–Wrocław 1950–1972 (Hensel). Hensel W., Broniewska A., Starodawna Kruszwica od czasów najdawniejszych do roku 1721, Wrocław 1961. Hewner K., Piotr Włostowic czy Piotr Wszboriwic? O fundacji i fundatorze klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Nasza Przeszłość”, t. 94, 2000, s. 47–84. Heydebrech C., Markowitz. Beitrage zur Geschichte eines Kujawischen Dorfes, Poznań 1917. Horbacz T. J., Z badań nad zamkiem bobrownickim w Ziemi Dobrzyńskiej, „Ziemia Kujawska”, t. 7, 1985, s. 71–76. Horbacz T. J., Zamek w Bobrownikach; dzieje i konserwacja – zarys problematyki, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9–10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 145–154. Horbacz T. J., Kajzer L., Nowak T., Wojda L., Siedziby obronno-rezydencjonalne w powiecie kowalskim na Kujawach w XIII–XVIII wieku, [w:] Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, cz. II, pod red. L. Kajzera, Łódź 1991. Hydronimia Wisły, cz. I, pod red. P. Zwolińskiego, Wrocław 1965 (Hydronimia).

Informator archeologiczny. Badania 1970 r., Warszawa 1971. Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Urzędu Konserwatorskiego na Okręg Warszawski – Północny, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 6, 1921, s. 145– 156 (WA VI). Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na Okręg Warszawski za rok 1922, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 8, 1923, s. 208–224 (WA VIII). Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za rok 1923, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 9, 1925, s. 305–331 (WA IX). Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za lata 1924–1926, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 10, 1929, s. 272–280 (WA X). Janiszewska-Mincer B., Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic do 1806 roku, Toruń 2001. Janosz-Biskupowa I., Dzieje miasta Podgórza (1555–1938), „Zapiski Historyczne”, t. 27, 1962, z. 3, s. 359–391. Janosz-Biskupowa I., O położeniu i przeniesieniu Nieszawy (z dziejów handlu wiślanego w XV wieku), „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 20, 1955, z. 1–4, s. 167–195. Jasiński K., Porozumienie kujawsko-pomorskie w 1280 r., „Zapiski Historyczne”, t. 21, 1955, z. 3–4, s. 7–44. Jasnosz S., Badania powierzchniowe nad Rypienicą i Pissą, „Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego”, t. 4, 1951, z. 3–4, s. 79–88 (Jas.). Jażdżewski K., Ciekawe odkrycia archeologiczne w powiecie włocławskim i nieszawskim, „Z Otchłani Wieków”, R. 8, 1933, z. 4–5, s. 49–75. Jażdżewski K., Wczesnośredniowieczne osadnictwo miasta Włocławka i jego najbliższej okolicy, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 4, 1956, s. 109–148. Jędrzejewski A., Historia miasta Kowala, Włocławek 1921. Józefowiczówna K., Trzemeszno. Klasztor św. Wojciecha w dwu pierwszych wiekach istnienia, Warszawa 1978. Jóźwiak S., Dokument lokacyjny wsi Nowe Murzynno w komturstwie nieszawskim z roku 1404, „Ziemia Kujawska”, t. 11, 1995, s. 71–73. Kabaciński R., Historia miasta Strzelna, Bydgoszcz 2001.

Kabaciński R., Rządy opiekuńcze i tzw. niedzielne na Kujawach inowrocławskich na przełomie XIII i XIV wieku, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 4, 1967, s. 61–68. Kabaciński R., Terytorium księstwa gniewkowskiego w XIV wieku, „Ziemia Kujawska”, t. 4, 1974, s. 15–30. Kajzer L., Budownictwo obronne ziemi dobrzyńskiej, [w:] Budownictwo obronno- rezydencjonalne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, cz. IV, Włocławek 1995. Kajzer L., Warownie Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej w świetle nowszych badań, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9‒10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut- Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 105‒122. Kajzer L., Zamek Świnków w Sadłowie i jego badania, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej. XI konferencja historyczna „Dzieje ziemi dobrzyńskiej”, Sadłowo, 23 października 2006 r., pod red. R. Bartoszewskiego, Dobrzyń nad Wisłą 2007, s. 7– 16. Kajzer L., Zamek w Raciążku, Łódź 1990. Kajzer L., Horonziak A., Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej. Wstęp do badań, Włocławek 1995. Kamińska J., Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź 1953. Kaniewska I., Młodzież Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1510–1560. Studium statystyczne, [w:] I. Kaniewska, R. Żelewski, W. Urban, Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego w dobie renesansu, pod red. K. Lepszego, Kraków 1964 (Kaniewska), s. 1–89. Kantak K., Franciszkanie polscy, t. I, Kraków 1937. Karczewska J., Ród Kotwiców na Kujawach w średniowieczu, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 14, 2002, s. 19–30. Karczewska J., Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu (= „Biblioteka Genealogiczna”, t. 8), Poznań–Wrocław 2003 (Karczewska, Ród Pomianów). Karczewska J., Sądy ziemskie w powiecie radziejowskim w XV wieku, [w:] Radziejów poprzez stulecia. Materiały sesji naukowej „Radziejów poprzez stulecia. W 750-lecie nadania praw miejskich dla Radziejowa”, zorganizowanej 11 maja 2002 r. w Radziejowie, pod red. D. Karczewskiego, Włocławek–Radziejów 2002, s. 145– 151.

Karczewska J., Szlachta cząstkowa i zagrodowa w Wielkopolsce i na Kujawach w XV wieku, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 11, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 2007, s. 135–153. Karczewska J., Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysła i Kazimierza Ziemomysłowiców, cz. 1, „Ziemia Kujawska”, t. 12, 1997, s. 101–137; cz. 2, t. 13, 1998, s. 5–35. Karczewski D., Czy istniało Strzelno przednorbertańskie? „Archeologia Historica Polona”, t. 2, 1995, s. 181–191. Karczewski D., Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001. Karczewski D., Lokacja Radziejowa na tle urbanizacji średniowiecznych Kujaw, [w:] Radziejów poprzez stulecia. Materiały sesji naukowej „Radziejów poprzez stulecia. W 750-lecie nadania praw miejskich dla Radziejowa”, zorganizowanej 11 maja 2002 r. w Radziejowie, pod red. D. Karczewskiego, Włocławek–Radziejów 2002, s. 31–46 (Karczewski, Lokacja Radziejowa). Karczewski D., Najwcześniejsze dzieje Strzelna w świetle „Roczników” Jana Długosza, [w:] Z dziejów Strzelna, pod red. L. Andrzejewskiego, Gniezno 1994, s. 9– 27. Karczewski D., Pierwsi benefaktorzy klasztoru Norbertanek w Strzelnie, „Ziemia Kujawska”, t. 11, 1995, s. 7–16. Karczewski D., Studia nad trzynastowiecznymi dokumentami klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Studia Źródłoznawcze”, t. 37, 2000, s. 109–130. Karpluk M., Nieszawa, rozwój i pochodzenie nazwy, „Onomastica”, t. 7, 1961, s. 83–98. Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, Warszawa 1927 (Karw.). Karwasińska J., W sprawie interpretacji terminu „Wladislavia”, „Roczniki Historyczne”, t. 4, 1928, s. 120–128. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI Województwo bydgoskie, z. 1 Pow. aleksandrowski, z. 2 Pow. brodnicki, z. 6 Pow. golubsko-dobrzyński, z. 9 Pow. lipnowski, t. 11 Pow. radziejowski, z. 12 Pow. rypiński, z. 16 Pow. toruński, Warszawa 1968–1973 (KZS I, II, VI, IX, XI, XII, XVI). Keller K., Materiały do monografii miasta Lipna, Toruń 1929.

Kiełczewski K., Z przeszłości Pakości. Na uczczenie trzechsetletniej rocznicy założenia Kalwarii 1628–1928, Pakość 1928. Koc L., Zmiany koryta Wisły w XIX i XX wieku między Płockiem a Toruniem, „Przegląd Geograficzny”, R. 14, 1972, s. 703–719. Koronowo. Zarys dziejów miasta, praca zbiorowa pod red. M. Biskupa, Bydgoszcz 1968. Kosman M., Izbica Kujawska – przeszłość i teraźniejszość, „Rocznik Wielkopolski Wschodniej”, t. 2, 1974, s. 9–72. Kostanecki T., Z przeszłości Skępego, „Notatki Płockie”, nr 2/16, 1960, s. 13–14 (Kost.). Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, pod red. L. Kajzera, Łódź 1994. Kościół i parafia p. w. św. Prokopa w Konecku. Materiały zgromadził i oprac. ks. J. A. Radaszewski, wyd. 2, Koneck 2006. Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. I–II, Poznań 1926–1928, całego wydawnictwa t. VI–VII (Koz. VI, VII). Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. I–II, Poznań 1921–1922, całego wydawnictwa t. IV–V (Koz. IV, V). Kozierowski S., Nazwy topograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, „Przegląd Bydgoski”, z. 3, 1933, s. 19–40 (Koz. ZB). Kozierowski S., Pierwotne osiedlenie pojezierza Gopła, „Slavia Occidentalis”, t. 2, 1922, s. 3–54 (Koz. PG). Kozierowski S., Schematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934 (Koz. Sz.). Kowalenko W., Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII wieku), Poznań 1938 (Kow.). Kowalenko W., Przewłoka na szlaku żeglugowym Warta-Gopło-Wisła, „Przegląd Zachodni”, t. 8, 1952, nr 5/6, s. 46–100. Kozłowski R., Geneza i granice księstwa brzesko-kujawskiego, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 5, 1968, s. 77–113. Kozłowski R., Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w., Warszawa–Poznań 1972.

Kozłowski R., Rozwój uposażenia ziemskiego klasztoru norbertanek w Strzelnie do końca XV w., „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 4, 1967, s. 69–107. Kozłowski R., Rys historyczny rozwoju sieci drogowej na terenie województwa bydgoskiego, [w:] Konferencja naukowo–techniczna pt. Bydgoskie dni drogowe 19– 21 września 1969 r.. Zbiór referatów, Bydgoszcz 1969, s. 3–17. Krajewski M., Płonne i okolice, Toruń 1983. Krajewski M., Ugoszcz i okolice. Rys historyczny, ludzie, zabytki, Ostrowite 1980. Kruszwica. Zarys monograficzny, praca zbiorowa pod red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965. Kubiak W., Dzieje Lubrańca, Toruń 2006. Kucharski G., Działalność fundacyjno–lokacyjna księcia Kazimierza Konradowica na rzecz cystersów w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu, „Nasza Przeszłość”, t. 96, 2001, s. 466–473. Kuczyński S. K., Nieznana najstarsza pieczęć Inowrocławia, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. XII, 1968, z. 1(43), s. 19–22. Kuhn W., Die deutschrechtlichen Städte in Schlesien und Polen in der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, „Zeitschrift für Ostforschung”, Jg. 15, 1966, H. 3, s. 704–743. Kujawski W., Diecezja kruszwicka, jej początki i przeniesienie do Włocławka, „Studia Włocławskie”, t. 9, 2006, s. 329–341. Kujawski W., Z dziejów parafii radziejowskiej (do połowy XIX wieku), [w:] Radziejów poprzez stulecia. Materiały sesji naukowej „Radziejów poprzez stulecia. W 750-lecie nadania praw miejskich dla Radziejowa”, zorganizowanej 11 maja 2002 r. w Radziejowie, pod red. D. Karczewskiego, Włocławek–Radziejów 2002, s. 47– 58. Kujot S., Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 9–12, Toruń 1902–1905 (Kujot). Kuliński S., Monografia Brześcia Kujawskiego. Pamiątka 700-lecia istnienia kościoła parafialnego, Włocławek 1935. Kurpiewski A., Lewandowska J., Nowe materiały do poznania kultury wielbarskiej na ziemi dobrzyńskiej. Luźne znaleziska z okresu rzymskiego z okolic radzik Dużych, gm. Wąpielsk, pow. Rypin, woj. kujawsko-pomorskie, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 2, 2011, s. 49–56.

Kurtyka J., O „sumach sadłowskich” i rzekomym mariażu Lanckorońskich i Tęczyńskich w początkach XV wieku, [w:] Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej, pod red. A. Radzimińskiego, A. Supruniuka, J. Wroniszewskiego, Toruń 1997, s. 199–205.

Kurzawa D., Zamek w Kruszwicy w świetle najnowszych badań (zarys problematyki), [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów pod red. D. Karczewskiego, Strzelno 2007, s. 113–123. Kühnast L., Historische Nachrichten über die Stadt Bromberg. Von der Gründung der Stadt bis zur Preussischen Besitznahme, Bydgoszcz 1837. Kürbisówna B., Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynów w Mogilnie (XI–XII w.), „Studia Źródłoznawcze”, t. 13, 1968, s. 27–61 (Kürb.). Labuda G., O nadaniu biskupa Chrystiana dla Dobrzyńców z roku 1228, „Roczniki Humanistyczne”, t. 20, 1972, z. 2, s. 43–50. Labuda G., Początki diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomorzu i na Kujawach w XI i XII wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 33, 1968, z. 3, s. 19–60. Lasocki Z., Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 1934 (Las.). Leciejewicz L., Z badań nad kształtowaniem się ośrodków grodowych na pograniczu pomorsko-wielkopolskim we wczesnym średniowieczu, „Slavia Antiqua”, t. 4, 1959, s. 134–171. Lewandowska J., Średniowieczny kompleks osadniczy w Starorypinie, gmina Rypin, stanowisko 1 i 2, woj. kujawsko-pomorskie w świetle badań archeologicznych w latach 2007–2008, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009,s. 27–59. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział I: Dokumenty samoistne, t. 1–7, Włocławek 1994–1999. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, t. 1: lata 1232–1550, Włocławek 1994. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dokumenty samoistne, t. 3: lata 1416–1770, Włocławek 1995. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 1: Kopiariusz ogólny Drzewickiego, Włocławek 1999.

Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 2, Kopiariusz gospodarczy Drzewickiego, Włocławek 1999. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 3: Kopiariusz i częściowo formularz wikariuszy gen. i oficjałów włocławskich, przeważnie z drugiej ćwierci XVI wieku, Włocławek 2000. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 4: Kopiariusz kan. P. Piotrkowskiego z 1551 roku, Włocławek 2000. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 5: Kopiariusz ogólny, wykonany w drugiej połowie XVI wieku, Włocławek 2000. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 6: Kopiariusz ogólny, wykonany w trzecim ćwierćwieczu XVI wieku, Włocławek 2001. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 7: Kopiariusz ogólny, zwany królewskim, Włocławek 2001. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 8: Kopiariusze gospodarcze w XVI–XVIII wieku, Włocławek 2001. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 9: Kopiariusz gospodarczy z przełomu XVI–XVII wieku, Włocławek 2001. Librowski S., Inwentarz realny dokumentów Archiwum Diecezjalnego we Włocławku. Dział II: Dokumenty w kopiariuszach, t. 11: Kopiariusz gospodarczy trzyczęściowy, Włocławek 2002. Librowski S., Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1, t. 1, z. 2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 10, 1965 (Libr.). Librowski S., Z dziejów katedry a następnie kolegiaty św. Wita w Kruszwicy. I: Katedra, potem kolegiata św. Wita do r. 1428, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 15, 1967.

Lissowski C., Jak giną pamiątki historyczne. Rozebranie ruin bazyliki św. Piotra i Pawła w Starorypinie, „Życie Mazowsza”, R. 1, 1935, s. s. 88–89. Łęga W., Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń 1930 (Łęga). Maciejewski J., Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskiego w latach 1300–1323, Bydgoszcz 1996. Marciniak-Kajzer A., Kajzer L., Zamek w Radzikach Dużych w świetle badań terenowych 2007 roku, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009, s. 77–88. Martyka K., Znaleziska uzbrojenia z terenu grodziska w Starorypinie, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 2, 2011, s. 81–100. Masłowski J., Kolonizacja wiejska na prawie niemieckim w województwach sieradzkim, łęczyckim, na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej do roku 1370, „Roczniki Historyczne”, R. 13, 1937, s. 197–303. Massalski R., Ze studiów nad zamkiem dybowskim w Toruniu, Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza zorganizowaną w 500-lecie Pokoju Toruńskiego, Toruń 1966. Mastyński Z., Rogiński S., Studium historyczno-hydrologiczne jeziora Gopła, Bydgoszcz 1964. Mętlewicz J. K., Notatki historyczne do opisu kościołów w Kowalu, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 26, 1854, s. 515–521. Miejskie zespoły zabytkowe w Polsce, t. 2, Województwo bydgoskie, Warszawa 1974. Mietz A., Pakulski J., Górzno. Zarys dziejów, Toruń 1989. Mietz A., Pakulski J., Waszkiewicz Z., Nadwiślańska gmina Czernikowo. Przeszłość – religijność – tożsamość, Toruń 1998. Mikołajczyk A., Uwagi o obiegu monetarnym na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie nowożytnym, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 6, 1987 (1988), s. 97–135. Monografia Brześcia Kujawskiego, praca zbiorowa pod red. B. Głębowicza, Włocławek 1970. Monografia powiatu włocławskiego, praca zbiorowa pod red. S. Laguny, Włocławek 1968. Morawski M., Monografia Włocławka (Włocławia), Włocławek 1933.

Możejko B., Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1988. Mrózek W., Zagadnienie źródeł Noteci, „Zeszyty Naukowe UMK”, Geografia, III, 1964, s. 109–123. Muznerowski S., Bytoń na Kujawach, „Krononika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 3, 1909, s. 236–250. Muznerowski S., Choceń (Kościół i parafia w dekanacie włocławskim), „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 7, 1913, s. 201–217. Muznerowski S., Dąbie pod Włocławkiem, „Kronika Diecezji Kujawsko- Kaliskiej”, R. 6, 1912, s. 71–80. Muznerowski S., Kłobia, „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 4, 1910, s. 226–236, 258–263, 298–307. Muznerowski S., Lubraniec (Monografia), Włocławek 1910. Muznerowski S., Zgłowiączka (dek. włocławski), „Kronika Diecezji Kujawsko- Kaliskiej”, R. 4, 1910, s. 18–23, 40–48. Myk F., Z przeszłości Koronowa i klasztoru cystersów, „Przegląd Bydgoski”, t. 6, 1938, z. 2, s. 27–44. Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964. Nowacki J., Opactwo św. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem zakonu cysterskiego (ok. 1228–1285–1358). Przyczynek do misji pruskiej biskupa Chrystiana, Gniezno 1934 (Now.). Optołowicz K., Szpitale (przytułki) na ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu, [w:] Dzieje Dobrzyńskie. Materiały z historii miasta Dobrzynia i ziemi dobrzyńskiej, t. 6 i 7, Dobrzyń nad Wisłą 2007, s. 5–11 (Optołowicz, Szpitale). Pacuski K., Rozwój sieci parafii diecezji płockiej w XI–XVI w. Komentarz do mapy, „Studia Płockie”, 1975, s. 59–65. Pacuski K., Parafie diecezji płockiej od XI–XVI wieku, „Notatki Płockie”, t. 1 (166), 1996, s. 3–6. Paczkowski S., Służewo na Kujawach wschodnich. Zarys dziejów, Włocławek 1999; rec. J. Karczewska, „Ziemia Kujawska”, t. 14, 2000–2001, s. 239–242.]. Paczkowski S., Z dziejów zakonu krzyżowców z czerwoną gwiazdą na Kujawach, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 15, 2001, s. 85–101.

Pakulski J., Brześć za rządów wójta Tylo (1306–1320), „Zapiski Kujawsko- Dobrzyńskie”, t. 15, 2001, s. 65–96.Pakulski, J. Jeszcze o zastawie Złotorii i ziemi dobrzyńskiej Krzyżakom przez Władysława Opolczyka w latach 1391–1392, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 9, 1995, s. 4–30. Pakulski J., Kikół – w poszukiwaniu właściwego herbu, „Rocznik Muzealny”, t. 4, 1991, s. 123–127. Pakulski J., Kilka uwag o dawnych pieczęciach i herbie Rypina, [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 79–91. Pakulski J., Ród Godziębów w średniowiecznej Polsce. Studium genealogiczne, Toruń 2005. Pakulski J., Władze Włocławka w świetle przywileju lokacyjnego z 1339 r., [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, pod red. O Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 91–96. Pawłowski T., Ziemia dobrzyńska. Tłuchowo. Rys geograficzno–historyczny, Tłuchowo 1996. Pawłowski T., Gmina Tłuchowo – mała ojczyzna, Tłuchowo 1998. Piekosiński F., Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego”, t. 2, 1911. Piotrowski R., Skrwilno i okolice (od czasów najdawniejszych do 1945 roku), Skrwilno 1997. Piotrowski R., Skrwilno i okolice w średniowieczu, „Ziemia Dobrzyńska”, R. 10, 2006, s. 9–29. Piotrowski R., Rogowska M., Skrwilno – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 285–302. Piechowski B., Historia Fordonu (w zarysie), Bydgoszcz 1924. Plehn H., Ortsgeschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Marienwerder 1901 (PlO). Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wrocław 1969. Pobłocki G., Koronowo, jego nazwy i początek, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 2, 1913, nr 9, s. 184–188. Polkowska-Markowska M., Dzieje Zakonu Dobrzyńskiego, „Roczniki Historyczne”, t. 2, 1926, s. 145–210.

Posadzówna W., W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Roczniki Historyczne”, t. 13, 1937, s. 25–37. Posadzy W., Bydgoszcz. Studia z historii budowy miast polskich, Warszawa 1957. Posadzy W., Koronowo. Studia z historii budowy miast polskich, Warszawa 1957. Powierski J., Dobra ostrowicko-golubskie biskupstwa włocławskiego na tle stosunków polsko-krzyżackich w latach 1235–1308, Gdańsk 1977. Powierski J., O słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 2–3, 1972, s. 407–425. Powierski J., Rzekomy las Silusno w ziemi dobrzyńskiej. Przyczynek do sprawy identyfikacji nazw miejscowych, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Prace Językoznawcze”, nr 8, 1982, s. 149–156. Powierski J., Studia nad strukturą administracyjno-terytorialną ziemi chełmińskiej i michałowskiej w okresie piastowskim, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 9, 1973, s. 3–86. Powierski J., Z najdawniejszych dziejów Bydgoszczy. Wydarzenia z lat 1238– 1239, „Bydgostiana”, nr 3, 1968, s. 7–17. Potemski C., Stanowiska archeologiczne odkryte w Bydgoszczy w latach 1960– 1963, „Bydgostiana”, nr 2, 1965, s. 35–38. Potemski C., Wilke G., Wyniki prac wykopaliskowych w Zamczysku w pow. bydgoskim na stanowisku 1, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 4, 1967, s. 10–15. Ptaszyński P., Zakon bożogrobowców w ziemi dobrzyńskiej. Zarys dziejów, Rypin–Warszawa 1999. Puckalanka U., Zasięg Gopła i jego połączenie z Wisłą w naszej erze, „Przegląd Zachodni”, t. 8, 1952, nr 11–12, s. 575–584. Radzimiński A., Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I. poł. XV w.: studium prozopograficzne, t. 2, Toruń 1993. Radzimiński A., Działalność i kariery archidiakonów dobrzyńskich w XIV i I poł. XV w. Przyczynek z zakresu prozopografii i administracji kościelnej, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 8, 1993, s. 13–31. Radzimiński A., Uwagi o powstaniu i organizacji kapituły włocławskiej, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 97–104.

Rafacz J., Ordynacja lubraniecka według przywileju z r. 1518, „Przegląd Historyczny”, t. 30, 1933, z. 2, s. 398–413. Rauhut L., Rauhut J., Potemski C., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Fordonie, pow. Bydgoszcz, na grodzisku „Wyszogród” w roku 1958, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 26, 1959–1960, s. 142–163. Rauhut L., Rauhut J., Potemski Cz., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku „Wyszogród” w Fordonie, pow. Bydgoszcz w 1959 r., „Wiadomości Archeologiczne”, t. 27, 1961, s. 283–311. Rauhut L., Rauhut J., Potemski Cz., Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na grodzisku „Wyszogród” w Fordonie, pow. Bydgoszcz w 1960 r., „Wiadomości Archeologiczne”, t. 28, 1962, s. 251–267. Rawita-Witanowski M., Komandoria kawalerów krzyżacko-gwiaździstych w Brześciu Kujawskim, „Ziemia. Ilustrowany Dwutygodnik Krajoznawczy”, t. 16, 1931. Rieger J., Wolnicz-Pawłowska E., Nazwy rzeczne w dorzeczu Warty, Wrocław 1975. „Rocznik Diecezji Płockiej” 1966, Płock 1966 (RDP). „Rocznik Diecezji Włocławskiej”, R. 1962, Włocławek 1962 (RDW). Romahn-Kwiatkowska E., Lipno, [w:] Studia geograficzne nad aktywizacją małych miast. Opracowanie zbiorowe, pod red. K. Dziewońskiego i in., Warszawa 1957, s. 167–240. Rosin R., Rozwój polityczno-terytorialny łęczyckiego, sieradzkiego i wieluńskiego (do przełomu XIV i XV w.), „Rocznik Łódzki”, t. 14, 1970, s. 277–304. Rudolf Ph., Aus der Geschichte von Schulitz und den umliegenden Dörfern, Poznań 1936. Rybus H., Kolegiata w Kruszwicy w latach 1514–1531, „Studia Theologica Varsaviensia”, R. 8, 1970, nr 2, s. 119–158. Schmid B., Architektonische Studienfahrten durch das ehemalige Polen, „Altpreussische Forschungen”, Jg. 17, 1940, H.1, s. 4–28. Serczyk J., Procesy husyckie na Kujawach w XV wieku, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 1, 1963, nr 1, s. 29–49. Sikora F., Upadek fundacji cysterskiej w Szpetalu i początki odnowionego klasztoru, „Zapiski Historyczne”, t. 40, 1975, z. 2, s. 7–35. Sikorowski A., Chrostkowo i okolice. Materiały do monografii, Chrostkowo 2003.

Skarżyńska K., Gopło – centrum hydrograficzne Polski przed wiekami, „Przegląd Geofizyczny”, R. 8, 1963, s. 189–200. Skibiński S., Gotycka architektura pocysterskiego kościoła w Koronowie, „Prace Komisji Sztuki Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 2, 1967, s. 266–368. Slaski J., Tabaczyński St., Wczesnośredniowieczne skarby Wielkopolski. Materiały, Warszawa–Wrocław 1959. Sławenko-Sławiński A., Lipnowskie pod względem historycznym, statystycznym i archeologicznym, Warszawa 1856. Sławenko-Sławiński A., Rypin i jego kościoły, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 25, 1856, s. 280–291. Sławenko-Sławiński A., Skępe, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 28, 1857, s. 381–391, 702–705. Sławińska M., Zamek dybowski w Toruniu. Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza zorganizowaną w 500-lecie Pokoju Toruńskiego, Toruń 1966. Sławiński T., Człowiek istotą rodzinną – genealogia rodu Kretkowskich w XV– XVIII wieku, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, Seria nowa, t. 3, 1997, s. 53–74. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I–XV, Warszawa 1880–1902 (SG). Smoleński M., Cztery kościoły w ziemi dobrzyńskiej, Lwów 1869. Smoleński M., Opis kościoła parafialnego w mieście powiatowym Lipnie, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, seria 2, t. 6, 1860, s. s. 132–150, 241–253. Soćko A., Romański klasztor norbertanek w Strzelnie na Kujawach – problemy, zagadki, interpretacje, [w:] Studia nad dawną Polską, t. 1: Materiały z wykładów wygłoszonych w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie od października 2007 do czerwca 2008 roku, pod red. T. Sawickiego, Gniezno 2008, s. 91–109. Specjalski R., Brzeźno. Szkice monograficzne, Włocławek 1997. Specjalski R., Głodowo. Materiały do monografii wsi, cz. 1, Włocławek 1993; cz. 2, Lipno 1996. Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony rycerskie na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999. Strzelno romańskie. Zbiór studiów, pod red. Z. Święchowskiego, Strzelno 1972.

Sulkowska-Tuszyńska K., Charakterystyka stratyfikacji kulturowej wzgórza klasztornego w Strzelnie (woj. bydgoskie), [w:] Z badań nad średniowieczną architekturą Kujaw i Wielkopolski Wschodniej, pod red. J. Chudziakowej (=„Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, seria B, t. 86), Warszawa 1990, s. 31–88. Sulkowska-Tuszyńska K., Klasztor norbertanek w Strzelnie (XII–XVI wiek). Sacrum i profanum, Toruń 2006. Sulkowska-Tuszyńska K., Kres na początku drogi. Pochówki na cmentarzu w Strzelnie (XII–XIX wieku), [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów pod red. D. Karczewskiego, Strzelno 2007, s. 39–55. Supruniuk A., Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1426), Warszawa 1998. Supruniuk A., Rządy Siemowita IV na Kujawach brzeskich w latach 1383–1398, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 15, 2001, s. 39–64. Szacherska S. M., Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, Warszawa 1960 (SOp.). Szkice rypińskie. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej z okazji 900-lecia Rypina w dniu 27 listopada 1965 r., pod red. Z. Jędrzyńskiego, Bydgoszcz 1967 (SR). Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, cz. 2, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971 (Sztuka). Szybkowski S., Do genealogii i prozopografii Kotwiców kujawskich uwag kilka, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 16, 2004, s. 129–142. Szybkowski S., Dokument sądu ziemskiego dobrzyńskiego z 21 I. 1500 r., [w:] Odkrywcy, princepsi, rozbójnicy, red. B. Śliwiński, Malbork 2007, s. 385–395. Szybkowski S., Elita ziemi dobrzyńskiej na przełomie XIV i XV wieku. Między zakonem krzyżackim a Królestwem Polskim, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, t. 3 (7), 2011, s. 87–119 (Szybkowski, Elita ziemi dobrzyńskiej). Szybkowski S., Janusz z Kołudy i Starężyna, „Inowrocławski Słownik Biograficzny”, z. 4, 2000, s. 48–50. Szybkowski S., Kujawscy Borzymowscy u schyłku średniowiecza i na początku epoki nowożytnej, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 11, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 2007, s. 201–226.

Szybkowski S., Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370– 1501), Gdańsk 2006 (Szybkowski, Szlachta). Szybkowski S., O monografii kujawskich Pomianów, „Roczniki Historyczne”, R. 72, 2007, s. 231–243. Szybkowski S., O potomstwie kasztelana dobrzyńskiego Andrzeja z Woli i Radzików, [w:] Odkrywcy, princepsi, rozbójnicy, pod red. B. Śliwińskiego, Malbork 2007, s. 283–298. Szybkowski S., Ród Cielepałów. Studium geneaologiczne, Gdańsk 1999. Szybkowski S., Starsza linia Pomianów Kłobskich. Potomstwo Jarosława Jarandowica, [w:] Szlachta, starostowie, zaciężni, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk–Koszalin 1998, s. 239–279. Szybkowski S., Trzy źródła do genealogii i prozopografia Rembielińskich herbu Dołęga, [w:] Dzierżawcy, literaci, posłowie, pod red. B. Możejko, M. Smolińskiego, S. Szybkowskiego, Malbork 2011, s. 317–332. Szybkowski S., Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370–1492). Ustalenie chronologii, „Ziemia Kujawska”, t. 14, 2000– 2001, s. 27–62. Szybkowski S., Związki rodzinne Danaborskich z elitą urzędniczą Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, „Roczniki Historyczne”, R. 66, 2000, s. 157–169 (Szybkowski, Związki rodzinne). Szybkowski S., rec. Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, pod red. L. Kajzera, Łódź 1994 „Studia Bałtyckie. Historia”, t. 2, 1996, s. 313–329. Szymkowski A., Kościelna Wieś na Kujawach, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, t. 45, 1962, nr 11–12, s. 367–372. Szweda A., Najazdy litewskie na ziemię dobrzyńską na przełomie XIII/XIV w., „Prace Naukowe WSP w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, z. 3, 1996, s. 83–94. Śliwiński B., Kształtowanie się własności rycerskiej w północnej części ziemi dobrzyńskiej w XIII i XIV wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 50, 1985, z. 4, s. 5–24 (Śliwiński, Własność rycerska). Śliwiński B., O początkach mazowieckiej elity feudalnej, „Zapiski Historyczne”, t. 47, 1982, z. 2, s. 92–95. Śliwiński B., Rycerstwo kujawskie a biskupstwo włocławskie w XIII wieku. Kontakty majątkowe, „Zapiski Historyczne”, t. 49, 1984, z. 4, s. 5–33 (Śliwiński, Rycerstwo kujawskie).

Śliwiński B., Rozwój własności rycerskkiej w południowej części Kujaw inowrocławskich w XII i XIII wieku, „Ziemia Kujawska”, t. 9, 1993, s. 45–75. Świechowski Z., Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 1963 (Św.). Świeżawski E., Kopalnie soli w Zgłowiączce na Kujawach w XIV w., „Przyroda i Przemysł”, R. 7, 1879, s. 245–247. Tazbirowa J., Początki biskupstwa na Kujawach, „Przegląd Historyczny”, t. 53, 1962, nr. 2, s. 229–244. Tomczak A., Źródła Noteci w dobie historycznej, „Ziemia Kujawska”, t. 2, 1968, s. 5–18. Tomm K., Beberen und Siedlungen, Lipno (br.). Tomm K., Bobrowniki an der Weichsel und seine Vergangenheit, „Deutsche Blätter in Polen”, Jg. 6, 1929, s. 517–544. Tornikidis T., Tupadły – nazwa topograficzna, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 6, 1966, s. 347–358. Treichel A., Geschichte des Deutschtums von Rippin und Umgegend, Toruń (br.). Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski i W. Stanek przy współudziale Z. Górskiego i R. Kabacińskiego, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1990 (Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy). Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, z. 172 (pow. aleksandrowski), 174 (pow. bydgoski i pow. miejski Bydgoszcz), 177 (pow. golubsko- dobrzyński), 179 (pow. inowrocławski i pow. miejski Inowrocław), 180 (pow. lipnowski), 182 (pow. radziejowski), 183 (pow. rypiński), 187 (pow. toruński i pow. miejski Toruń) i 191 (pow. włocławski i pow. miejski Włocławek), Warszawa 1971– 1972 (UN). Walicka E., Materiały z wczesnośredniowiecznych osad i grodzisk z północnej części ziemi dobrzyńskiej w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 5, 1960, s. 283–312 (Walicka). Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV wieku, Lwów 1929. Warschauer A., Geschichte der Stadt Pakosch, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen”, t. 20, 1905, s. 1–54.

Wawrzeniecki M., Ślady kultury i osadnictwa przedhistorycznego ziemi kujawskiej na podstawie wykopalisk Oddziału Kujawskiego PTK we Włocławku, „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 21, 1913, dział V, s. 1–12. (Wawrz.). Wenskus R., Eine preussische Familie in Pommerellen und ihre Erben, w: Europa Slavica – Europa Orientalis. Festschrift für Herbert Ludat zum 70. Geburtstag, Giessen 1980. Wenta J., Kariera Jana z Dobrzynia?, „Zapiski Historyczne”, t. 52, 1987, z. 1, s. 169–174. Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973. Wiliński S., Granitowe kościoły wiejskie XII wieku w Wielkopolsce, „Przegląd Zachodni”, t. 8, 1952, nr 11–12, s. 417–432. Wilke G., Potemski C., Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, cz. 1, t. 7, 1970, s. 5–39; cz. 2, t. 15, 1985, s. 3–27. Włocławek. Dzieje miasta, t. 1: Od początków do 1918 r., pod red. J. Staszewskiego, Włocławek 2000. Wojda L., Zamek we Włocławku na tle średniowiecznego miasta, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, pod red. O Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 123–136. Woźniak B., Rys historyczno–geograficzny Chrostkowa i okolic, Rypin 2001. Wróbel A., Z dziedzictwa językowego w ziemi dobrzyńskiej. O nazwach miejscowych okolic Rypina, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej, Materiały z sesji popularnonaukowej, Rypin, 5 grudnia 2002 r., pod red. R. Bartoszewskiego, Dobrzyń nad Wisłą 2003, s. 27–42. Wyrozumski J., Państwowa gospodarka solna w Polsce do schyłku XIV wieku, Kraków 1968. Z dziejów Strzelna: 800 lat bulli konfirmacyjnej papieża Celestyna III i 100-lecie śmierci ks. dra A. Kanteckiego: materiały z sesji 15 V 1993 r. i 20 XI 1993 r., pod red. R. L. Andrzejewskiego, Gniezno 1994. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, z. 2: województwo bydgoskie, oprac. M. Arszyński i M. Rejmanowski, Warszawa 1972.

Zabytki architektury województwa bydgoskiego, oprac. E. i M. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974 (Zabytki). Zagórski Z., Nazwy miejscowe dawnego województwa brzesko-kujawskiego, „Onomastica”, R. 10, 1965, s. 159–175. Zajączkowski S. M., O kształtowaniu się granic dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do XVI w., „Slavia Antiqua”, t. 18, 1971, s. 123–172. Zalewski A., Kilka wiadomości z dziedziny starożytnictwa, „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 12, 1892, Dział IV, s. 2–14. (Zal.). Załuska P., Kruszyn (k. Włocławka), „Kronika Diecezji Włocławskiej”, R. 25, 1931, s. 188–190; 26, 1932, s. 36–39; 27, 1933, s. 77–79; 203–206. Załuski W., Czernikowo. Parafia i kościół czernikowski, Płock 1910. Załuski W., Szkic monograficzny kościołów dekanatu rypińskiego diecezji płockiej, Płock 1909 (Załuski). Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, pod red. L. Kajzera, Rypin 2004. Zawadzki M., Lubomin. Kościół i parafia w powiecie włocławskim, „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, R. 18, 1924, s. 478–495. Zbiór dokumentów Tysiąclecia Państwa Polskiego w Rypinie. Badania archeologiczne w latach 1959–1962, pod red. R. Piotrowskiego, Rypin 1963. Zieliński G., Gród krzyżacki w Zarzeczewie w ziemi dobrzyńskiej, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 2, 1911–1913, s. 181–194. Zieliński G., O ziemi dobrzyńskiej. Badania historyczne (z mapą), „Biblioteka Warszawska”, t. 3, 1861, s. 233–283, cz. II: 525–572 (ZDb.). Zieliński G., Starożytności dobrzyńskie, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 2, 1874, s. 79–93 (Zieliński). Zielonka B., Zabytki archeologiczne województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1959 (Zielonka, Zab.). Zielonka B., Zarys dziejów polskich badań archeologicznych na ziemiach województwa bydgoskiego, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, t. 1, 1963, z. 3, s. 9–42 (Zielonka, Zarys). Zyglewski Z., Kościoły i duchowieństwo średniowiecznego Radziejowa, [w:] Radziejów poprzez stulecia. Materiały sesji naukowej „Radziejów poprzez stulecia. W 750-lecie nadania praw miejskich dla Radziejowa”, zorganizowanej 11 maja 2002 r. w Radziejowie, pod red. D. Karczewskiego, Włocławek–Radziejów 2002, s. 61– 77.

Żebrowski T., Kościół (XIV–pocz. XVI w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 r., pod red. A. Gieysztora, H. Samsonowicza, Warszawa 1994, s. 132–162.

WYKAZ SKRÓTÓW ŹRÓDEŁ I LITERATURY

AC – Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, vol. I i III pars 1, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1894–1918. ACS – Acta capitulorum Cracoviensis et Plocensis selecta, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1891. AG – Anonim tzw. Gall, Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952. AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Dokumenty pergaminowe. AKP – Archiwum Diecezjalne w Płocku. Akta kapituły płockiej. ATor. – Archiwum Państwowe w Toruniu. Archiwum m. Torunia, Kat. I, Dokumenty i listy Bil. – Biliński A., Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1932 Bl. – Bobrownickie grodzkie inskrypcje, nr 2 (1567–1568), k. 452 (mikrofilm A– 24 393). BR 85 – Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, rkp. 85: Zbiór przywilejów miast wielkopolskich. BR 134 – Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, rkp. 134: Annalium coenobii Byssoviensis seu Coronoviensis. Bulla – Bulla gnieźnieńska z r. 1136, wyd. O. Łaszczyńska, Poznań 1947. BZO – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Bobrownickie ziemskie obligacje, nr 1. CCB – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkp. 1337: Cronica civitatis Bidgostiensis. Cl. – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Clasifications Anschlage der Kresi Inowraclaw, zespół Kriegs und Dömänenkammer Deputation in Bromberg, nr 234. CMP – Codex diplomaticus Maioris Poloniae, wyd. E. Raczyński, Poznań 1840. CPr – Codex diplomaticus Prussicus, Bd. 1–6, wyd. J. Voigt, Königsberg 1836– 1861. Czajk. – Czajkowski F., Mapa diecezji płockiej z lat 1779–1782, fotokopia w Zakładzie Atlasu Historycznego IH PAN w Warszawie.

Dam. – Damalewicz S., Vitae Vladislaviensium episcoporum, Cracoviae 1642. DFr. – Archiwum Państwowe w Poznaniu, Kopiariusz klasztoru franciszkańskiego w Inowrocławiu, Inowrocław – Franciszkanie C-1. Dg. – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Dokumenty cechowe Gębic. DH – Długosz J., Historia Polonica, t. I–V, Kraków 1873–1878. Dk. – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Dokumenty klasztoru cysterskiego w Koronowie. DKM – Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, (=„Archiwum Komisji Historycznej”, t. 4), Kraków 1888. DKor. – Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Przywileje klasztoru cysterskiego w Koronowie z lat 1460–1508, Diploma et epistolae. Klasztor Koronowo-Byszewo, nr 1–5. DMog. – Archiwum Państwowe w Poznaniu, Sumariusz archiwum klasztoru mogileńskiego, Mogilno – Benedyktyni, C. 12. Documenta – Documenta ecclesias civitatis Bidgostiensis (Bromberg) concernentia, wyd. E. Becker, Berlin 1918. DOł. – Archiwum Państwowe w Poznaniu, Kopiariusz przywilejów klasztoru ołobockiego, Ołobok klasztor 17c. Dpł. – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Dokumenty pergaminowe. Ds. – Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Dokumenty klasztoru norbertańskiego w Strzelnie. DWł. – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Dokumenty pergaminowe. FKK – Dwa fragmenty ksiąg kancelaryjnych królewskich z 1-ej połowy XV wieku, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1907. GA – Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, wyd. W. Ziesemer, Gdańsk 1921. Gąs. – Gąssowski J., Kempisty A., Przewodnik archeologiczny po Polsce, Wrocław 1973. GD – Guldon Z., Mapy ziemi dobrzyńskiej w II połowie XVI w., Toruń 1967. GG – Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Bd. 1–2, wyd. J. Lekszycki, Leipzig 1887–1889. Gilly – Gilly D., Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802–1803.

GK – Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964. Guldon – Guldon Z., Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII–XVI w., „Ziemia Kujawska”, t. 2, 1968, s. 19–46. Hensel – Hensel W., Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. I–IV, Poznań–Warszawa 1950–1972. HU – Hansisches Urkundenbuch, B. III–IV, wyd. K. Höhlbaum, Halle 1882– 1896. Hube – Hube R., Prawo polskie w 14 wieku. Dodatki – B. Akta, Warszawa 1886. IBW – Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534, wyd. B. Ulanowski, (=„Archiwum Komisji Historycznej”, t. 10), Kraków 1916 IBWł – Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z r. 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1953. IKD – Inedita kujawskie i dobrzyńskie z lat 1345–1368, wyd. Z. Guldon i R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej z XIV–XIX w., wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak (=„Źródła do dziejów Bydgoszczy”, nr 8), Warszawa–Poznań 1974, s. s. 3–17. IPł. – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Inwentarz dóbr biskupstwa płockiego z 1595 r., bez sygn. ISB – Inwentarz dóbr starostwa brzeskiego na Kujawach z roku 1494, wyd. W. Posadzy i H. Kowalewicz, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 2, 1956, z. 2, s. 359–393. ISI – Inwentarz starostwa inowrocławskiego z 1510 r., wyd. R. i Z. Guldonowie, „Ziemia Kujawska”, t. 3, 1971, s. 187–214. Jas. – Jasnosz S., Badania powierzchniowe nad Rypienicą i Pissą, „Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego”, t. 4, 1951, z. 3–4, s. 79–88. Karw. – Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, Warszawa 1927. KBB – Kronika Bernardynów Bydgoskich, wyd. K. Kantak, Poznań 1907. KBK – Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1905. KH XL – Kilka nieznanych dokumentów z XIII w. przeważnie z archiwów poznańskich, wyd. K. Maleczyński, „Kwartalnik Historyczny”, R. 40, 1926, s. 185– 196.

KX LXVI – Biskup M., Z badań nad „Wielką Wojną” z Zakonem Krzyżackim. Dodatek, „Kwartalnik Historyczny”, R. 66, 1959, nr 3, s. 671–715. KKM – Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, t. I, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919. KLD – Kontrakty lokacyjne wsi dobrzyńskich z XIV w., wyd. Z. Guldon i R. Kabaciński, [w:] Dokumenty do dziejów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej z XIV–XIX w., wyd. Z. Guldon, R. Kabaciński, M. Kallas, J. Wojciak (=„Źródła do dziejów Bydgoszczy”, nr 8), Warszawa–Poznań 1974, s. 29–60. Kost. – Kostanecki T., Z przeszłości Skępego, „Notatki Płockie”, nr 2/16, 1960, s. 13–14. Kow. – Kowalenko W., Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań 1938. Koz. – Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. I–II, Poznań 1921–1922, całego wydawnictwa t. IV–V; Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. I–II, Poznań 1926–1928, całego wydawnictwa t. VI–VII. Koz. PG – Kozierowski S., Pierwotne osiedlenie pojezierza Gopła, „Slavia Occidentalis”, t. 2, 1922, s. 3–54. Koz. Sz. – Kozierowski S., Schematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934. Koz. ZB – Kozierowski S., Nazwy topograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, „Przegląd Bydgoski”, t. 3, 1933, s. 19–40. KWł. I – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Liber in quo sunt varia privilegia..., kopiariusz 1. KWł. II – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Summarius litterarum et privilegiorum..., kopiariusz 2. KWł. V – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Privilegia episcopatus Vladislaviensis, kopiariusz 5. KWł. VI – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Variarum ecclesiarum dioecesis Cuyaviensis et Pomeraniae erectiones, kopiariusz 6. Kujot – Kujot S., Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 9–12, Toruń 1902–1905. Kürb. – Kürbisówna B., Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynów w Mogilnie (XI–XII w.), „Studia Źródłoznawcze”, t. 13, 1968, s. 27–61.

KZS – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, z. 1, 2, 6, 9, 11, 12 i 16, Warszawa 1968–1973. Las. – Lasocki Z., Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 1934. Libr. – Librowski S., Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1, t. 1, z. 2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 10, 1965. Lites – Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I–III, Poznań–Warszawa 1890–1935. LKI – Archiwum Państwowe w Poznaniu, Lustracja królewszczyzn województwa inowrocławskiego z 1765 r., Inowrocław Tab. 49. Lkr. – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Lustracja królewszczyzn wielkopolskich i kujawskich z 1616 r., ASK XLVI, nr 104. LKM – Kodeks Dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, Warszawa 1863. LPB – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Liber privilegiorum civitatis Bidgostiensis, bez sygn. Lpor. – Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego z roku 1489, wyd. J. Senkowski, „Teki Archiwalne”, z. 7, 1961. LW – Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961–1963. LWP – Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. III, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz 1967. Ł – Łaski J., Liber beneficiorum archidiocesis Gnesnensis, wyd. J. Łukowski, t. I– II, Poznań 1880–1881. Łęga – Łęga W., Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń 1930. Mąk. – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Distinccio nova decanatuum in dioecesi Plocensi 1506 oraz Ordo de anno Domini 1510, odpis ks. Mąkowskiego. MC – Matricularum Regni Poloniae codices saeculo XV conscripti, t. I, Warszawa 1914. MHDW – Monumenta Historica Dioeceseos Wladislaviensis, t. I–XXV, Włocławek 1881–1912. Mosbach – Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Szląskiej, wyd. A. Mosbach, Wrocław 1860. MPH – Monumenta Poloniae Historica, t. I–VI, Lwów–Kraków 1864–1893.

MS – Matricularum Regni Poloniae Summaria, pars I–V, Warszawa 1905–1961. MT – Maercker H., Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn, Gdańsk 1899–1900. MV – Monumenta Poloniae Vaticana, t. I–III, Kraków 1913–1914. Now. – Nowacki J., Opactwo św. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem zakonu cysterskiego (ok. 1228–1285 –1358), Gniezno 1934. OMC – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Origo monasterii Coronoviensis, Koronowo – Cystersi B. 1. P – Pawiński A., O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego. Dodatki, Warszawa 1884. Paw. – Pawiński A., Sejmiki ziemskie. Dodatki, Warszawa 1895. PEp – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Akta kapituły płockiej. Perthées BKI – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Perthées K., Mappa szczegulna woiewodztw brzeskiego kuiawskiego i inowrocławskiego z 1785 r., Oddział Kartograficzny, Zb. S.A. 4. Perthées PD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Perthées K., Mappa szczegulna woiewodztwa płockiego i ziemi dobrzynskiey z 1784 r., Oddział Kartograficzny. Perthées, Opis. – Perthées K., Statystyczno-geograficzne opisanie parafiów Królestwa Polskiego, t. IX–X, Biblioteka AN Ukrainy w Kijowie, rkp. I. 5975. PH LVI – Spisy jeńców polskich z bitwy pod Chojnicami, wyd. M. Biskup, „Przegląd Historyczny”, t. 56, 1965, z. 3, s. 88–103. Plehn – Plehn H., Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Anhang I, Urkunden, Leipzig 1900. Pl0 – Plehn H., Ortsgeschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Marienwerder 1901. Pol. – Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. I–II, wyd. L. Rzyszczewski i A. Muczkowski, Warszawa 1847–1852. PrU – Preussisches Urkundenbuch, t. I–IV, Königsberg Pr.–Marburg 1882–1964. PU – Pommerelisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach, Gdańsk 1882. PWP – Przywileje, nadania i swobody... udzielone miastom województwa płockiego, wyd. W. H. Gawarecki, Warszawa 1828.

RA – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkp. II. 5209: Regestrum advocatiarum in Episcopatu consistentium confectum est anno Domini 1517. Rawita – Rawita-Witanowski M., Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym. Dyplomatariusz, Warszawa 1905. RBK – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Rejestry poborowe województwa brzesko-kujawskiego z lat 1531–1566, ASK I, nr 29. RCB – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Regestrum proventuum omnium capitaneatus Bidgostiensis... a. D. 1514, ASK I, nr 30. RCP – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Regestrum censuum clavis Przedecensis z lat 1500–1525, ASK LVI, sygn. P-2. RD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Rejestry poborowe ziemi dobrzyńskiej z lat 1531–1564, ASK I, sygn. 30. RDP – „Rocznik Diecezji Płockiej 1966”, Płock 1966. RDW – „Rocznik Diecezji Włocławskiej”, Włocławek 1962. Reg. – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Regestr dokumentów Archiwum Diecezjalnego w Płocku z XV w. ks. Mąkowskiego, cz. I–II. REW – Revisio bonorum episcopatus Wladislaviensis facta a. 1598, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1950. RKK – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Rejestr wybierania czynszu i wszytkich pożytków ze wszytkiego imienia klasztoru koronowskiego z lat 1564–1565, Varia IV.7.4.3. RIn. – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Rejestry poborowe województwa inowrocławskiego z lat 1530–1565, ASK I, sygn. 50. Rpod. – Rejestr podymnego województwa brzesko-kujawskiego z 1634 roku, wyd. R. i Z. Guldonowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 9, 1973, s. 211–242. Rpog. – Rejestr pogłównego województwa brzesko-kujawskiego z 1674 roku, wyd. R. i Z. Guldonowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 11, 1974, s. 29–291. RPS – Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Regestrum seu metrica privilegiorum monasterii Strzelnensis et bonorum eius, Strzelno – norbertanki B. 1.

RT – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Rejestr terminat i przywilejów..., Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 304. Schroetter – Schroetter L., Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch – Lithauen und West-Preussen nebst dem Netzedistrikt, Berlin 1803. SCJ – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Summarii perceptorum castri Junivladislaviensis... 1510–1511, ASK LVI, sygn. I–1. SG – Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I–XV, Warszawa 1880–1902. SKK – Statuty kapituły w Kruszwicy, wyd. W. Abraham, „Polonia Sacra”, R. 8, 1956, z. 3–4, s. 251–315. SKW – Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, wyd. J. Fijałek, Kraków 1916. SLP – Städtebuch des Landes Posen, wyd. H. Wuttke, Leipzig 1864. SOp. – Szacherska S. M., Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, Warszawa 1960. SR – Szkice rypińskie. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej z okazji 900-lecia Rypina w dniu 27 listopada 1965 r., pod red. Z. Jędrzyńskiego, Bydgoszcz 1967. SRP – Scriptores Rerum Prussicarum, t. I–V, Leipzig 1861–1874. Stat. – Statuta capitulorum generalium ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, t. II–III, wyd. J. M. Canivez, Louvain 1934–1935. Sztuka – Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, cz. 2, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971. SŹr V – Szacherska S. M., Z dziejów kancelarii książąt kujawskich w XIII wieku. Dwa nieznane dokumenty szpetalskie, „Studia Źródłoznawcze”, t. 5, 1960, s. 1–23. SŹr VI – Kilkanaście dokumentów Władysława Łokietka z lat 1296–1329, wyd. K. Maleczyński, „Studia Źródłoznawcze”, t. 6, 1961, s. 129–149. SŹr XI – Szacherska S. M., Kancelaria Siemowita księcia dobrzyńskiego, „Studia Źródłoznawcze”, t. 11, 1966, s. 79–110. Św. – Świechowski Z., Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 1963. TBP – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Taxa beneficiorum omnium totius dioecesis Plocensis antiqua, oblata z 1628 r., Acta episcopalia, nr 59, I. 92–114. TCS – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Topographia coenobii Skąpensis, bez sygn.

TD – Triginta documenta ecclesiae cathedralis Plocensis (1230–1317), wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1888. Theiner – Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, t. I, wyd. A. Theiner, Romae 1860. TN – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza. Topogr. – Karta Topograficzna Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. VAD – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Wizytacje archidiakonatu dobrzyńskiego z lat 1597–1599, sygn. 4. VAP – Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., wyd. S. Kujot, „Fontes TNT”, t. I–III, Toruń 1897–1899. VC – Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Ratio visitationis archidiaconatus Crusviciensis... a. D. 1582, sygn. E. 1. VD – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Wizytacja dekanatu dobrzyńskiego z 1609 r., sygn. 11. VDG – Visitationes moderni decanatus Gorznensis nec non ecclesiae parochialis in Białuty, wyd. P. Czaplewski, „Fontes TNT”, t. XIV, 1910. VG – Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920. VL – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Visitatio ecclesiarum decanatus Lippnensis..., a. D. 1609, bez sygn. VP – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta visitationis generalis in dioecesi Plocensis... 1693–1694, sygn. 47. VPł. – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Wizytacja diecezji płockiej z lat 1763– 1764, bez sygn. VR – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Wizytacja dekanatu rypińskiego z 1623 r., bez sygn. WA VI – Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Urzędu Konserwatorskiego na Okręg Warszawski-Północny, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 6, 1921, s. 145–156. WA VIII – Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na Okręg Warszawski za rok 1922, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 8, 1923, s. 208–224.

WA IX – Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za rok 1923, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 9, 1925, s. 305–331. WA X – Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za lata 1924– 1926, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 10, 1929, s. 272–280. Walicka – Walicka E., Materiały z wczesnośredniowiecznych osad i grodzisk z północnej części ziemi dobrzyńskiej w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 5, 1960, s. 283–312. Wawrz. – Wawrzeniecki M., Ślady kultury i osadnictwa przedhistorycznego ziemi kujawskiej na podstawie wykopalisk Oddziału Kujawskiego PTK we Włocławku, „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 21, 1913, Dział V, s. 1–12. WKW – Chodyński S., Wikariusze katedry włocławskiej (Collegium Vicariorum), Włocławek 1912. Wp – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–VII, Poznań 1887–1985. Wyw. – Wywody szlachectwa w Polsce XIV–XVII w., wyd. W. Semkowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. 3, 1911–1912. Zabytki – Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1974. Zal. – Zalewski A., Kilka wiadomości z dziedziny starożytnictwa, „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 12, 1892, Dział IV, s. 2–14. Załuski – Załuski W., Szkic monograficzny kościołów dekanatu rypińskiego diecezji płockiej, Płock 1909. ZDb. – Zieliński G., O ziemi dobrzyńskiej. Badania historyczne (z mapą), „Biblioteka Warszawska”, t. 3, 1861, s. 233–283, cz. II: 525–572. ZH XXV – Materiały do dziejów krzyżackiej okupacji ziemi dobrzyńskiej na przełomie XIV i XV wieku, wyd. M. Biskup, „Zapiski Historyczne”, t. 25, 1960, z. 2, s. 71–81. Zielińscy – Zielińscy G. i J., Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zielińskich herbu Świnka, cz. I, Toruń 1880. Zieliński – Zieliński G., Starożytności dobrzyńskie, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 2, 1874, s. 79–93. Zielonka, Zab. – Zielonka B., Zabytki archeologiczne województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1959.

Zielonka, Zarys – Zielonka B., Zarys dziejów polskich badań archeologicznych na ziemiach województwa bydgoskiego, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, t. 1, 1963, z. 3, s. 9–42. ZKD – „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”. ŹD – Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Wielkopolska, t. I–II, „Źródła Dziejowe”, t. XII–XIII, Warszawa 1883.

WYKAZ SKRÓTÓW RZECZOWYCH a. – przed abp (i) – arcybiskup (i) abptwo – arcybiskupstwo adiak. – archidiakonat bobr. – bobrownicki (ie) bp (i) – biskup (i) bptwo – biskupstwo br. – brat, bracia brz. – brzeski burm. – burmistrz bydg. – bydgoski bysz. – byszewski c. – córka cc. – córki chełm. – chełmiński chł. – chłopski cz. – część czynsz. – czynszowy ćw. – ćwiertnia d. – domy (z liczebnikiem) dek. – dekanat den. – denary diec. – diecezja dobrz. – dobrzyński dok. – dokument dor. – doroczna dystr. – dystrykt drewn. – drewniany dziedz. – dziedziczny dzierż. – dzierżawca dzies. – dziesięcina E – wschód ekon. – ekonomiczny (a, e)

fals. – falsyfikat fil. – filialny (a, e) fl. – floreny folw. – folwarczny, folwark (przy liczbie) gniewk. – gniewkowski gnieźn. – gnieźnieński (e) gosp. – gospodarstwo, gospodarz gr – grosze grz. – grzywny h. – herbu imm. – immunitet (owy) in. – inny (inni) inowr. – inowrocławski j.w. – jak wyżej Jag. – Jagiełło, Jagiellończyk jez. – jezioro k. – koło kap. – kapituła (kapitulny) karcz. – karczmarz (e) kaszt. – kasztelan (ński) kl. – klasztor (przy nazwie lub regule) klaszt. – klasztorny kł – kościół km – kilometr kmiec. – kmiecych komor. – komornik, komornica koron. – koronowski kośc. – kościelny (a, e) kowal. – kowalski król. – królewski (a, e) kruszw. – kruszwicki krzyż. – krzyżacki ks. – książę, księżna, księstwo książ. – książęcy (a, e)

kuj. – kujawski l. – lata lipn. – lipnowski ł. – łany (z liczbą) łęcz. – łęczycki Łok. – Łokietek m. – miasto m.in. – między innymi magd. – magdeburski (a, e) Maz. (maz.) – Mazowiecki (mazowiecki) miej. – miejski (a, e) mieszcz. – mieszczanin (ie, ński) mog. – mogileński mur. – murowany (a, e) N – północ n. – następne niej. – niejaki (a, e) niem. – niemiecki (a, e) NMP – Najświętszej Marii Panny Norb., norb. – Norbertanki (ński) obow. – obowiązek, obowiązany ok. – około Opol. – Opolczyk opust. – opustoszały (a, e) os. – osiadły (a, e) pap. – papież par. – parafia (lny) patr. – patronat pien. – pieniężny (a, e) pkancl. – podkanclerzy pkom. – podkomorzy pleb. – plebański (a, e), pleban pomor. – pomorski (a, e) por. – porównaj

potw. – potwierdzenie pow. – powiat półł. – półłanek (nki) pr. – prawo pras. – praskie (czeskie) prawdop. – prawdopodobnie prep. – prepozyt prob. – proboszcz przed. – przedecki przedm. – przedmieście przyw. – przywilej r. – rok radz. – radziejowski rps – rękopis ryp. – rypiński rz. – rzeka rzem. – rzemieślnik (niczy) S – południe i suplement w MS s. – syn ss. – synowie sąd. – sądowy sk. – skojce (z liczebnikiem) snop. – snopowa sołt. – sołtysi star. – starosta stwo – starostwo strzel. – strzeleński szk. – szkojec szl. – szlachcic (nobilis) szlach. – szlachecki ś. – święty śś. – święci średz. – średzki śwd. – świadek, świadkował

teryt. – terytorium tj. – to jest tor. – toruński tzn. – to znaczy ul. – ulica (z nazwą) ur. – urodzony (generosus) v. – von W – zachód W. – Wielki w. – wiek Warn. – Warneńczyk wda – wojewoda wdzina – wojewodzina wezw. – wezwanie węg. – węgierski wg – według wiard. – wiardunek (kowy) wlkp. – wielkopolski własn. – własność właśc. – właściciel włocł. – włocławski włość. – włościański wojew. – województwo (ki) wójt. – wójtowski wspomn. – wspomniany wyszogr. – wyszogrodzki wśredn. – wczesnośredniowieczny w/w – wyżej wymieniony z. – ziemia (z nazwą) zag. – zaginiony zagr. – zagrodnik (cy) zagrod. – zagrodowy zagrodn. – zagrodniczy zł – złoty (moneta)

zm. – zmarły zob. – zobacz zw. – zwany ż. – żona

SCHEMAT UKŁADU TREŚCI W OPISACH OSAD

1. Charakter osady oraz jej przynależność polityczno- i kościelno-administracyjna 2. Granice osady i znajdujące się na jej obszarze obiekty komunikacyjne (drogi, groble, mosty, przewozy, brody) i fizjograficzne (rzeki, jeziora, góry, lasy, bagna itd.) 3. Własność ziemska (właściciel, przynależność do klucza, starostwa itd.), dwory, folwarki, ujazdy, kompleksy majątkowe, obszar i zaludnienie osady, ewent. z wyszczególnieniem podziału społecznego i zawodowego mieszkańców, zakłady handlowe i przemysłowe (młyny, karczmy itp.), świadczenia feudalne i publiczne, zwolnienia immunitetowe 4. Lokacja na prawie niemieckim i związane z nią osoby i urządzenia (rodzaj prawa, sołtys, wójt, rada miejska, ława itp.) 5. Kościoły i klasztory (czas powstania, charakter, wezwanie i uposażenie), prawo patronatu, szkoły, przytułki, dziesięciny, meszne, zasięg parafii 6. Różne informacje historyczne, nie mieszczące się w poprzednich punktach, a więc dot. budowli świeckich, organizacji handlu i rzemiosła (cechy, jarmarki, targi), ceł, klęsk elementarnych, zdarzeń i osobistości historycznych itd. 7. Wyliczenie niewykorzystanych wzmianek źródłowych i literatury. 8. Wykopaliska archeologiczne i zabytki architektoniczne.

SŁOWNIK B

BABIEC (1258 Babche, Babce, Babcze) obecnie Babiec – Kępa, - Piaseczny, - Rżały, - Troska, - Wienczanki i Wrzosy na N od Sierpca 1258 Bogusza Miecławowic zapisał B. franciszkanom inowr. (DKM 20, 85–86)1; 1296 Siemowit dobrz. przyjął pod opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda m.in. B. oraz potwierdził udzielone przez ks. Kazimierza imm. (SŹr V 21); 1300 Siemowit łęcz. i dobrz. nadał Miecławowi dziedzicowi z Turzy las B. w granicach rzek Skrwa (Strca, Strka), Bobrowa (Bobrouia, Bobroua), „Chelczocza” i stacio Strczena (DKM 15, 191); 1430 Miecsław z B. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1124, s. 27); 1497 działy wdowy Adamowej, Jana Roguły i Anny Płoszyny w B. w pow. dobrz. (MS II 1089); 1497 dział M. Szidelka w „Wianczonky” (MS II 890); 1541 Marcin Rzaly z B. płacił z 0,5 ł. (RD 260); 1564 Babcz Vianczanki, Babcz Rzalyn i młyn Throska w par. Skrwilno pow. ryp., własn. Babeckich i Stanisława Wierzchowskiego (ŹD XII 303) Bil. 15–16: Babeccy h. Cholewa, Lubicz i innych niewiadomych herbów.

BACHORZEWO (1401 Bachorzewo) 3 km na NW od Dobrzynia 1401 Messdzantha z B. (LKM 141); 1455 wójt dobrz. może zbudować młyn nad Wisłą między ujściem Kamienicy a wsią B. (PWP. 80–81); 1564 par. i pow. dobrz., własn. W. Żelski, 7 kmieci na półł. (ŹD XII 269). Bil. 16 – Bachorzewscy poświadczeni na schyłku XV w.

BALIN (1347 Balino, Balyno, 1375 Balybo, 1497 Balino, 1564 Balyno) 4 km na SW od Rypina 1347 Sulisław z B. (DKM 30, 207); 1375 Kaźko szczeciński nadał wsiom marszałka Iwona: Radominowi, Sudragom i B. imm. ekon. (Pol. II 527); 1497–1503 Adam de Balino, chorąży dobrz. (MRPS, t. 3, nr 2155; Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy, nr 1380); 1503–1512 Adam z B., wcześniej chorąży dobrz., kaszt. ryp. (Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy, nr 1737); 1502 wieś w par. Żałe, Adam z B.

1 Wg Thesaurus Provinciae Poloniae O.M.S.F.C.... (opera, studio et manu P. M. Bonaventura Makowski... comparatus a. d. 1764, s. 443, franciszkanie nie objęli w posiadanie tej wsi; cyt. za SOp. 113, przyp. 151.

68 dawał na rzecz kła par. dzies. w wysokości 10 ćw. żyta i 5 ćw. owsa (AC III/1, 206); 1505 na prośbę Adama z B. król Aleksander Jag. potwierdził nadanie dóbr Radomin, Surdgai i B. z 1375 r. (MRPS, t. 3, nr 746); 1564 wieś w pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 293). B. w końcu XIV i na początku XV w. należał do Pierzchałów. Z tej wsi wywodziła się rodzina Balińskich h. Przosna, m.in. Jan (1505–1531) – pisarz królewski, pisarz z. dobrz., rządca zamku malborskiego, kaszt. ryp. i gdański, podskarbi ziem pruskich (Bil. 16–18; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina (XV– XVIII w.), ZKD, t. 22, 2007, s. 9–13). Skarb monet z X w. (A. Mikołajczyk, Uwagi o obiegu monetarnym na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie nowożytnym, ZKD, t. 6, 1987 (1988), s. 101). 7. G. J. Budnik, P. Gałkowski, Balin – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: Ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 21–35.

BĄDKOWO JEZIORNE (1535 Banthkovo) 13 km na NE od Dobrzynia 1535 pow. dobrz., 2 ł. os. (RD 140v); 1541 właśc. Gembart, 4 ł. os. (RD 246v); 1564 par. Bądkowo Kościelne, właśc. Wojciech Gembart, 9 kmieci na łanach (ŹD XII 274).

BĄDKOWO KOŚCIELNE (1348 Bandkowo, Banthkovo) 12, 5 na NE od Dobrzynia 1348 Władysław łęcz. i dobrz. miał zachować wolności wsi bptwa płoc. na terenie z. dobrz., m.in. B. (MMAeH XVI 669; NKDM, cz. 2, dok. 291, s. 296)1; 1349 Marcin pleban w B. (NKDM, cz. II, dok. 294b, s. 302, przyp. 12); 1506–1628 par. B. dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105; AC III/1, 447); 1564 własn. plebana w B., 2 kmieci na półł., 2 zagr., faktor z 0,5 ł. (ŹD XII 274); 1609 drew. Kł par. ś. Stefana, patronat bpa płoc., do par. 22 wsie (VD 349v–353v). Z tej wsi wywodziła się rodzina Bądkowskich h. Zagroba, dziedziców wsi Turza W. już za Jagiełły. W 1. połowie XVI w. większa cz. tej wsi należała do bptwa płoc. i Gębartów (Bil. 19).

1 Pol. I 114 ma w tym miejscu Gałkowo.

BĘDZEŃ (Bedzienyo) 11 km na N od Dobrzynia 1564 par. Makowo pow. dobrz., młyn o 1 kole (ŹD XII 280).

BĘTLEWO (1424 Bankleuo, Banclewo, Beklewo) 9 km na NW od Dobrzynia 1424 Dobek z B. (KB 3774); 1434 Marcin z B. h. Bolesta (Pol. II 578); 1564 wieś w par. Mokowo, pow. dobrz., 9 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 281). Rodzina Bęklewskich h. Jastrzębiec – Łączki, Nałęcz i innych (Bil. 20–21).

BIAŁKOWO (1322 Belhow, Balcewo) 21,5 km na NW od Rypina 1322 Władysław i Bolesław ks. dobrz. nadali Mikołajowi Isenbleserowi na pr. chełm. dział w B. w zamian za ustąpienie z sołectwa wsi Płonko, zezwalając mu jednocześnie na budowę młyna. W opisie granic działu wymieniono wsie Bocheniec, Kawęczyn i Radomin, strumień wpadający do rz. Drwęcy, bagno Moserbuch i górę Drebouin (BZO 64–65; J. Bieniak, Recepcja, s. 210); 1413 naprzeciw B. pali seu ligne infixa in medio fluminis Drawancza; 1413 B. własn. książ. (Lites II 212); 1564 wieś w par. Płonne, pow. ryp., 1 ł. zagrod. (ŹD XII 296); 1597 wieś w par. Płonne, dek. ryp. (VAD 206v). Stąd wywodzą się Białkowscy h. Rogala, gałąź rodziny Siecińskich (Biel. 21–22).

BIAŁOWIEŻYN (1535 Bialoviessimo, Bialowiezyno maior) 3 km na SW od Lipna 1535 wieś w pow. lip., 2 ł. kmiec. (RD 118); 1564 wieś w par. Lipno, własn. M. Białowieski, 3 ł. kmiec. (ŹD XII 312). Ze wsi wywodzą się Białowiescy h. Jastrzębiec i Nałęcz oraz Kochańscy, którzy od Białowieżyna M. pisali się Białowieskimi (Bil. 22–23).

BIAŁOWIEŻYN MAŁY (1564 Bialowiezyno minor) osada zag. pod Lipnem 1564 wieś w par. i pow. lipn., własn. J. Białowieski, 2 kmieci na 1 ł. (ŹD XII 312; Bil. 22–23).

BIERZGŁO (1518 Byizgiel, 1527 Bierzgiel) 26 km na NW od Lipna 1518 Maciej Drzewicki bp włocł. określił wysokość czynszu młynarza Piotra Byizgiela (Bierzgiela) na 9 fl. węg. oraz nadał mu zarośla między drogą prowadzącą

70 ze wsi Rudaw do młyna Weśredniego (Średniego) oraz dawnymi jego ogrodami i stawem, z prawem wykarczowania 1 łana (RA 119–119v); 1527 wieś w kluczu ciechocińskim bptwa włocł., czynsz 9 fl. (MHDW XI 12); 1534 czynsz z młyna 13 fl. 15 gr (IBW 45); 1564 młyn w par. Nowogród, pow. lipn. (ŹD XII 330); 1598 młyn o 3 kołach (REW 59). Grodzisko (WA 6, 154–155; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 116–118).

BISCHOW, osada zag. około Dobrzynia 1392–1405 w opisie dochodów z Dobrzynia: „Dy mole uf gensyt der Wyselin unde eyn mole myt eyme rade zcu B. umme hundirt mark groschin ane das czol” (ZH XXV, s. 81); por. Ryszewo.

BISKUPICE (1345 Biscupicze sive Volia Cziechoczinieasis) zag. osada w z. dobrz. w pobliżu Ciechocina 1345 Maciej bp włocł. nadał sołtysowi Mikołajowi i sukcesorom wieś B. w kasztelanii słońskiej celem lokacji na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty ł. wolny od czynszu, denar sądowy, trzecią cz. dochodów z karczmy i pr. wypasu owiec. Mieszkańcy po upływie 8 lat wolnizny mieli płacić 18 szk. tor. i 2 kurczęta czynszu; w sprawach wątpliwych mieli odwoływać się do Raciążka. Każdy mieszkaniec miał obow. przebywania na wsi i nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. Obow. opłaty mesznego w wysokości pół miary żyta i owsa z ł. rektorowi kła w Ciechocinie (RA 112–113; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 26, s. 16)1.

BISKUPIN (1348 Biskupino, Biscupino) 2,5 km na SW od Lipna 1348 własn. bptwa płockiego (Pol. I 198); 1382 ustalenie granicy między wsiami Ośmiałowem i B., należącym do Mikołaja, kanonika płockiego i plebana lipn. (Dpł. 84); 1564 wieś w par. i pow. lipn., 6 ł. kmiec., 2 ł. sołt. (ŹD XII 312); 1595 klucz górzeński bptwa płockiego, 3 kmieci na 6 ł., folw., sołtys wykupiony, młyn opust. (IPŁ. 12v–13).

1 Wg J. Bieniaka, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka…, s. 270, przyp. 301, być może chodzi o późniejszą Nową Wieś.

BLINNO (1302 Bdlino, Blyn, Blyno) 18,5 km na SE od Rypina 1302 Siemowit ks. dobrz. nadał Stanisławowi, synowi Andrzeja z Krakowa posiadłość na terenie lasu Przewory koło Gójska i B. (SŹr 11, 7); 1372 Kaźko szczeciński nadał Pawłowi Ladicz dziedziny Gójsk i Giżynek w dystr. ryp. Hoc tamen expiciendo, quod dictus dominus Paulus et sui euccessores haeredes in Bdlino in eorum 30 mansis spectantibus ad Bdlino et alios de Goiszniowo in 20 mansis spectantis ad Goiszniowo non debet impedire (MK 74, 620–622). 1497 wieś w pow. ryp., konfiskata cz. Wawrzyńca i Jana Rączki (MS II 834); 1564 wieś w par. Gójsk, 5 działów szlach. (ŹD XII 304); W XVI w. własność Blińskich h. niewiadomego, Bęskich h. Boleścic i Kęsickich h. Abdank (Bil. 23–24).

BLIZNO (1455 Blyzne, 1510 Blisne, Blyszne) 18,5 km na SE od Rypina 1455 wzmianka o nadaniu przez Annę, c. Sasina z Sierpca, dóbr Blyzne i Szczutowo Piotrowi de Golczewo, Andrzejowi de Zakrzewo i Mikołajowi de Brzoszowo (MK 335 124); 1510 zapis na rzecz Elżbiety, ż. Prokopa Sierpskiego, 1500 fl. węg., m.in. na wsi B. (MS IC 965); 1564 wieś w par. Szczutowo, pow. ryp., własn. Urszuli Sierpskiej, 4 kmieci (ŹD XII 302).

BOBROWNIKI (1321 Bobrouniki, 1383 Bobrownik) miasto nad Wisłą, pow. lipnowski 1. 1321 Janisław abp gnieźn. i Domarad bp pozn. przysądzają B. diec. włocł. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 131, s. 79); 1321 par. B. (CDP II 240); 1352–1353 dokument zastawu przez Kazimierza W. Krzyżakom z. dobrz. z grodem w B. i dystryktami rypińskim i księckim (PrU V nr 202); 1383 młyn na rzece Ruda koło zamku w B. (CCDP II/1, nr 326); 1383 ks. Władysław Opolczyk nadał młynarzowi Świętosławowi trzecią cz. młyna położonego na rzece Rudzie pod zamkiem bobrownickim (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 20); 1392–1400 krzyżacki wójt z. dobrz. w B. (CDP II/2, nr 518, pod błędnym rokiem 1363; ZH XXV, s. 73, 77–79); 1401 w skład dóbr zamku w B. wchodził Aldenhof (Stary Dwór w B.), Lipno, Trzebiegoszcz, Chełmica, gród w Dobrzyniu oraz jako dobra czynszowe miasto Rypin i B., wsie Radomice, Jankowo, Stary Rypin, Wielka Chełmica, Szpetal Dolny i Górny oraz Nasiegniewo (Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, wyd. W. Ziemser, Gdańsk 1921, s. 467–468); 1401 w dobrach zamku bobr. były stacje celne w Lipnie, Rypinie, Łąkiem, Księtem, Dobrzyniu,

Bischofie, Słońsku i w B. (M. Biskup, Materiały, s. 74–77); 1424 urząd grodzki w B. (KBK nr 3749). Starostów wymienia Lasocki oraz UKD, nr 1346). 2. 1564–1565 lustratorzy oglądali kilkadziesiąt kopców między strugą Kolano (ob. potok bez nazwy wpadający do Wisły koło B.) powyżej młyna Rudnego a dąbrową i błotami Kaliska. Wg Zofii Kościeleckiej kopce te stanowią granice międy Gnojnem i B. Wg mieszczan bobr. kopce te nie stanowią granicy między tymi osadami, ale usypane są na gruncie bobr. Król nadał miastu bór „po te kopce”. Wg Z. Kościeleckiej był to grunt gnojeński aż do strugi Gnojnica, która leży ćwierć mili od Kopców. Mieszczanie twierdzili, że dopiero od tej strugi zaczyna się granica Gnojna i B. Wymieniona była też góra Trumieńska (nazwa zachowana w nazwie przysiółka Truminy koło Celin), jeziorka Koczielka i Zolwincza oraz błota Owsiska i Łaziska (LW 1564–1565, cz. II, s. 265–267). 3. 1566 Burmistrz i rajcy zapłacili 6 fl. 12 gr szosu, 24 gr od gorzałki, 3 fl. od komorników i 4 zł z wójtostwa (ŹD XII 332). 4. 1380–1391 wg J. Bieniaka m. lokowane zostało w tych latach przez Władysława Opolczyka, a przywilej lokacyjny zaginął (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 20); 1392 Wolf von Urbach, pierwszy wójt bobrow. (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 24); 1403 Konrad von Jungingen, w. mistrz krzyż. lokuje miasto B. na prawie chełmińskim, nadając mu 25 ł. (Gawarecki, Przywileje, nr 4); 1422 Władysław król nadał miastu 40 włók (tamże, nr 5); 1410 czynsz z B. 2/3 grz. (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 19). 5. 1429 Mikołaj kapelan zamkowy (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1105, s. 17); 1429 Paweł pleban (tamże, dok. 1105, s. 17). 6. 1345–1351 Władysław ks. łęczycki i dobrz. w B. (MHDW t. XIV, nr 218; CDP II/2, nr 503); 1358 Kazimierz W. w B. (LWWK 1628–1632, cz. III, s. 60–61); Kaźko szczeciński w B. (CDP II/2, nr 524); 1429 Marek Dirla i Klemens pasterze z B. wezwani przed sąd oficjała włocł. z powództwa Andrzeja Pastwy, wikariusza wieczystego katedry włocł. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1102, s. 15). 8. 1352 castrum w B. (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 27); ruiny zamku w B. sprzed 1401 (KZS XI, z. 9, s. 2–3); 1627–1628 rysunek zamku w B. Abrahama Boota (AP Gdańsk, Zarząd Odbudowy Zamku Malborskiego, sygn. I/63a, nr 503); 1628–1632 zamek na kopcu, „który Wisła podbiera”, a „strona od Wisły obali się lada kiedy, bo się barzo porysowało” (LWWK 1628–1632, cz. III,

73 s. 58). T. J. Horbacz, Z badań nad zamkiem bobrownickim w Ziemi Dobrzyńskiej, „Ziemia Kujawska”, t. 7, 1985, s. 71–76; T. J. Horbacz, Zamek w Bobrownikach; dzieje i konserwacja – zarys problematyki, [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9–10 maja 1994 roku), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995, s. 145– 154; Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 23–28.

BOCHENIEC (1322 Bochintcz, Bochenyecz) 17 km na NW od Rypina 1322 w opisie granic działu w Białkowie droga do B. (BZO 64); 1564 wieś w par. Płonne, pow. ryp., 2 ł. kmiec. (ŹD XII 297). Własn. Jana Bocheńskiego (Bil. 25).

BOGUCIN (1321 Bogucino, Bogutzino, Boguczyno) 5 km na NW od Włocławka 1321 B. wymieniony w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240); 1488 wieś w pow. dobrz., własn. P. Działyńskiego z Woli (MS I 1916); 1536 6 ł. kmiec. (RD 123v); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, własn. M. Żeleskiego, 16 kmieci (ŹD XII 285).

BOROWO (1535 Borovo, Borowo) 10 km na NE od Dobrzynia 1531 Mikołaj, Mateusz, Jakub Borowscy (Bil. 26); 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124, 140v, 249v); 1564 par. Mokowo, 5 działów Borowskich, 1,5 ł. zagrod., 2 kmieci na 1,5 ł. (ŹD XII 280).

BOROWO (1502 Borowo) 9 km na SE od Rypina 1497 konfiskata cz. zastawnych Bartłomieja z B. i jego ż. Anny z Rakowa w B. i Rakowie oraz Mateusza Szczuki w B. (Bil. 26); 1502 wieś do par. Rogowo (AC III/1, 206); 1564 pow. ryp., 3 działy szlach., 3,5 ł. zagrod., 5 zagr. (ŹD XII 290). W 2. połowie XVI w. własn. Borowskich h. Jastrzębiec, gałęzi Kowalkowskich h. Przeginia i Brzeskich niewiadomego herbu (MS II 1017, Bil. 26; P. Gałkowski, Drobna szlachta okolic Rogowa w ziemi dobrzyńskiej, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 6, 1999, s. 50).

BORZYMIN (1502 Borzymyno, Borzemino) 5,5 km na SW od Rypina 1502 wieś w par. Żałe, szlachta z B. dawała po 3 ćw. żyta i 2 ćw. owsa dzies. do kła par. (AC III/1, 206); 1535 wieś w pow. ryp., 1 ł. kmiecy (RD 129v); 1564 7

74 działów szlachty (ŹD XII 292–293). XVI w. – własność Borzymińskich h. Abdank, Borzymińskich h. Prus I (gałąź Gawrońskich), którzy pisali się Radomińskimi oraz Borzymińskich h. Prus II – Wilcze Kosy (gałąź Zglinickich) (Bil. 26–27). Grodzisko wśredn. zw. Czarownica lub Szaniec (Gąs. 15; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 121–126).

BRUDZEŃ DUŻY (1535 Brodzyno, Brodzino, Brodzya) 11, 5 km na NE od Dobrzynia 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124, 247, 248, 248v, 249); 1564 par. Bądkowo Kościelne, 9 kmieci na łanach na dziale Stanisława Myśliborskiego. 7 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 276). XVI w. – własn. Brodzińskich Ciborów h. Rogala, Brodzińskich h. Ogończyk lub Zagroba i innych rodzin (Bil. 27–28). Grodzisko (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 126).

BRYŃSK (1232–1239) Brensco, 1327 Czarny Brynsk, 1348 allodium similiter Meszanczcowo dictum Brensk), w końcu XVIII w. Bryńsk i Bryńsko na E od Górzna (Czajk.), obecnie Bryńsk - Fijałki, - Kolonia, - Królewski, - Ostrowy i Szlachecki 1252–1239 Bolesław maz. potwierdził bptwu płockiemu należące do grodu świeckiego wsie m. jez. B. cum districtu latissimo borre et siluarum (KKM 384) 1327 nadanie wójtowi górzeńskiemu pr. rybołówstwa na jez. C. B. (Plehn 9); 1348 Władysław łęcz. i dobrz. miał potwierdzić bpowi płockiemu wolności wsi położonych w z. dobrz. m.in. folw. B. quod nunc episcopus noscitur obtinare (Pol. I 114; MMAeH XVI 669; NKDM, cz. II, dok. 291, s. 296).

BRZESZCZKI DUŻE i MAŁE (1497 Brzeszczka, 1502 Brzesko duplex, 1564 Brzeski) 12 km na S od Rypina 1497 zabranie Wojciechowi Kobrzyńskiemu cz. wsi B. w z. dobrz. z powodu niebrania udziału w wyprawie wojennej (MS II 925); 1502 dwie wsie w par. Rogowo (AC III/1, 206); 1503 Jan Brzeski z B. Małej sprzedał cz. szczepanowską w tej wsi Mikołajowi z B. Wielkiej, ojcu Jana Kleszcza z B. (Bil. 28); 1541 wieś szlachty zagrod. w pow. ryp. (RD 260, 261, 261v); 1564 5 działów szlach., 3 ł. zagrod. (ŹD XII 290). XVI w. – Brzeski (Brzeszczki) Wielkie v. Stare oraz Małe v. Makowe

75 stanowiły własn. rodzin Brzeskich, używających przydomków Barcik, Kleszcz, Krzak, Pękala, Spinek i Sroka (Bil. 28–29).

BRZEŹNO (1321 Brezno, Bresno, Brzesno, Brzezno) 9 km na W od Lipna 1321 wieś w par. Bobrowniki w diec. włocł. (Pol. II 240; Theiner 388); 1371 B. w opisie granic wsi Jankowa (Pol. II 525); 1513 Piotr z Lutomierska zapisał ż. Jadwidze 800 fl. węg. m.in. na dobrach B. (MS IV 2091); 1527 40 gr dzies. z B. mansjonarzom włocł. (MHDW XI 32); 1535 wieś w pow. lipn., 2 ł. kmiec., młyn (RD 118v, 122v); 1564 wieś w par. Kikół, 2 działy szlach. (ŹD XII 325)1. O rodzinie Brzezińskich h. własnego zob. Bil. 29–30. 7. R. Specjalski, Brzeźno. Szkice monograficzne, Włocławek 1997.

BRZUŻE (1347 Brzosze, Brzoze, Brzorze, Brzoza) 10 km na SW od Rypina 1347–1352 Czesymon z B. (DKM 30, 207); 1497 własn. M. Brzoski (MS II 950); 1502 wieś do par. Żałe (AC III/1, 206); 1497 – konfiskata cz. zastawnej Mateusza Brzoskiego w B. (MK XVI 121; Bil. 30); 1564 wieś w pow. ryp., 6 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 293). O Brzoskich h. Lubicz zob. Bil. 30. 7. P. Gałkowski, Brzuże i okolice (monografia historyczne wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Rogowo 2000.

CEBRYSZEWO (1379 Cebrzysewo, Cebrzyszewo, 1434 Czebrzischewo, Sczebrzyschow, Cebrissewo) 5 km na NE od Lipna 1379 C. wymienione przy okazji erygowania par. w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1434 Andrzej z C. h. Dołęga (Pol. II 578); 1497 konfiskata cz. zastawnej Marcina Budka w C. (Bil. 31; MS II 1296); 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. kmiec. (RD 119); 1564 wieś w par. Karnkowo, własn. F. Rościszewskiego, 4 ł. kmiec. (ŹD XII 327); 1609 wieś w par. Wierzbick (VD 372). O Cebryszewskich h. Dołęga zob. Bil. 30–31.

1 Być może do tej wsi odnoszą się zapiski z lat 1418–1424 (KBK s. 9, nr 1862 i 3738), wymieniające Andrzeja, Jana i Mikołaja Zielonkę ze wsi „Brzeszno”, identyfikowaną z Brzeźnem w par. Ostrowąs (KBK, s. 441; K IV 78), która jednak od XIII w. stanowiła własność bptwa włocławskiego.

CELINY (1564 Czieliny) 7,5 km na NE od Bobrownik 1524 Zygmunt I zamienił wieś król. Dobre w pow. radz. na wieś Mikołaja Kościeleckiego Gnojno z C. (MS IV/1, 4484; LW II 265); 1564 pusta dziedzina (LW II 266); 1628 1 smolarz na dziedzinie C. do stwa bobr. (LWp. 61). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122.

CERSOW (1394) zag. osada w z. dobrz. 1394 wójt krzyż. z Bobrownik do w. mistrza w sprawie nadawania rycerzom dóbr w z. dobrz.: folwarku pod Golubiem, C., Mazowsza i Głowny; w sprawie tej udaje się do w. mistrza Mikołaj, s. Iwana z Radomina (ZH XXV, s. 72).

CETKI (1573 Czetkowo) 5 km na NW od Rypina 1531–1568 na Cz. dziedziczą trzy rodziny Czetkowskich, a mianowicie Czetkowscy h. Pobóg – gałęź Strzeszewskich, Czetkowscy h. Ogończyk – gałęź Żółtowskich, Czetkowscy h. niewiadomego – gałęź Kosińskich oraz Wit i Bartłomiej Czetkowscy (Bil. 43–44); 1573 par. i pow. ryp., 8 ł. zagrod. (RD 509). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 124.

CHALIN (1396 Chalyno, Calino) 7 km na NE od Dobrzynia 1396 Bartłomiej dziedzic Ch. nadał tę wieś Januszowi opatowi benedyktynek płockich (Pol. II 550); 1497 konfiskata dóbr M. Kamieńskiego w Chudzewie, Mokowie i Ch. (MS II 926); 1497 działy Piotra Lasockiego w Lasotkach, Glewie, K. i Wichowie (MS II 812); 1535 wieś w pow. dobrz., 6 ł. kmiec. (RD 125); 1564 wieś w par. Mokowo, 4 działy szlach. (ŹD XII 279–280). XVI w. – własność Chalińskich h. Szeliga. Chalińskich h. Cholewa (gałąź Pęszyńskich), Chalińskich Niemstów h. niewiadomego i innych (Bil. 31–32).

CHARSZEWO (1502 Charschowo, Charssewo) 9,5 km na SW od Rypina 1502 wieś w par. Rogowo (AC III/1, 206); 1535–1564 młyn w pow. ryp. (RD 134; ŹD XII 291); XVI w. – własn. Charszowskich h. Cholewa.

CHEŁMICA MAŁA (1434 Chelmnicza, 1481 Minor Chelmitza, Minor Chelmycza, Chelmycza Minor, Chelmicza Minor) 7 km na NE od Włocławka

1434 z Ch. Jan cześnik, Mikołaj podsędek i Jan podkoniuszy h. Nałęcz (Pol. II 578; Bil. 33); 1481 Mikołaj z Ch. (MT 68a); 1513–1523 Andrzej z Ch. (MS IV 1870, 3137, 3897, 3898, 4200); 1524 właśc. Andrzej Chełmicki, sędzia z. dobrz. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 444, s. 238); 1527 2 grz. 8 gr z Ch. dla mansjonarzy włocł. (MHDW XI 32); 1564 wieś do par. Szpetal pow. dobrz., własn. E. Chełmickiego, 12 kmieci na łanach, 4 zagr., karczmarz, młynarz (ŹD XII 285).

CHLEBOWO (1564) 5 km na NE od Lipna 1564 wieś w par. Karnkowo, pow. lipn., 4 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 327). XVI w. – własn. Chlebowskich h. niewiadomego, Makowieckich h. Rogala i Kotarskich (Bil. 35–36).

CHLIZNE (1355 ) osada zag. w z. dobrz. 1355 Kazimierz W. król nadał kl. cyst. w Jędrzejowie cło w Jędrzejowie w zamian za dziedzictwo klasztorne Ch. w z. dobrz. (Wp. I 239).

CHMIELNO (1244 Clemin, Chmielino, Chmielno, Chmelino) wieś zag. w pobliżu Krępy 1244 Innocenty IV papież przyjął w opiekę opactwo ś. Gotarda w Szpetalu i jego dobra, m.in. Ch. (DKM 10, 71–71); 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekom. i sąd., udzielony dobrom opactwa ś. Gotarda przez ks. Konrada, wymieniając m.in. Ch. (SŹr V 19); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął pod opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, m.in. Ch., oraz potwierdził udzielone przez ks. Kazimierza immunitety (SŹr V 21); 1321 Ch. wymieniony w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1378 Andrzej sędzia i Wolosco podsędek dobrz. oddalili zarzut Przybka dziedzica „Chmelino” w sprawie nieprawnego używania szlachectwa przez Santka i jego braci (TN VIII 148); 1421 Dzitrzych z Ch. (KBK 3119).

CHOCZEŃ (1425 Choczen, Choczey) 24 km na SE od Lipna 1425 Dobiemir z Ch. (Wyw. 289); 1425 Dalemir z Ch. i Stanisław z Maluszyna, obydwaj h. Ogończyk, świadczą na rokach ziemskich w Rypinie w sprawie oczyszczenia szlachectwa br. Mikołaja, Michała, Szymona i Jana z Sterdyni w pow. drohickim, Stanisława z Księżopola, Wojciecha i Pawła z Kozieradów oraz Stefana (Wyw. 289; Bil. 36); 1498 konfiskata cz. w Ch. Jana z ż. Jadwigą, siostrą Katarzyną,

Jana Żołnierza i Raja (MS II 1195; Bil. 36); 1498 konfiskata dóbr Jana Zolnicz i Paridis w Ch. (MS II 1195); 1535 wieś w pow. lipn., 2 ł. kmiec. (RD 119); 1564 wieś w par. Ligowo, 5 działów szlach. (ŹD XII 316). O Chocieńskich h. Lubicz zob. Bil. 36–37.

CHODRĄŻEK (1434 Chodoransko, Chodoranska, Chodoransz) 7,5 km na NE od Lipna 1434 Grzymko z Ch. h. Laska (Pol. II 578); 1462 Hektor Chodorowski poległ pod Puckiem (CDH); 1508–1509 Mikołaj Kuczborski z Ch. (MS IV 268, 505); 1564 wieś w par. Karnkowo, pow. lipn., 4 działy szlach. (ŹD XII 327)1.

CHOJNO (1297 Choyno) 13, 5 km na SW od Rypina 1297 Siemowit ks. dobrz. nadał Niemście Ch., nabyte drogą zamiany od podsędka dobrz. Stanisława, a przyległe do cz. tej wsi, należącej do Niemsty pr. dziedzicznym (SŹr 11,3); 1300 Niemsta z Ch. (DKM 15, 192); 1316 Ch. miejscem wystawienia przyw. ks. Anastazji (Pol. II 475); 1381 Niemsta dziedzic z Ch. (Pol. II 531); 1394 Niemsta z Ch. otrzymał od Władysława Jagiełły 6 grz. na zakup konia i jako zwrot wydatków (Szybkowski, Elita ziemi dobrzyńskiej, s. 102); 1502 par. Ch., dek. Rypin, kł pod wezw. ś. Stanisława, patronat Mikołaja z Radzik, do par. wsie: Ch., Nowa Wieś, Głęboczek, Radzynek, Stalmierz, Obory (AC III/1, 206); 1503 kł w Ch. (AC III/1, 234); 1506–1628 par. Ch., dek. Rypin (Mąk.; TBP 107); 1564 wieś w pow. ryp., własn. S. Lawskiego, 15 ł. kmiec., młyn (ŹD XII 291).

CHROSTKOWO (1502 Chrosthkowo, Krostkowo) 12 km na NE od Lipna 1502 kł par. w Ch., dek. ryp., inkorporowany do par. Chojno, do par. wsi: Ch., Lubowiec i Wildno (AC III/1, 206); 1506–1628 par. Ch., dek. lipn. (Mąk; TBP 106); 1564 wieś w pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 326); 1609 kł par. drewniany pod wezw. ś. Katarzyny, patronat szlach. (VL 314–317). 7. B. Woźniak, Rys historyczno–geograficzny Chrostkowa i okolic, Rypin 2001; A. Sikorowski, Chrostkowo i okolice. Materiały do monografii, Chrostkowo 2003.

1 Początkowo własn. Leszczyców a od końca XV w. Chodorąskich h. Ogończyk, gałęzi Kuczborskich, wywodzących się od Piotra Ogona, w latach 1329–1364 kaszt. dobrz. (Bil. 37).

CHUDZEWO (1434 Chudzewo, Chudzow, Chudzowo) 6 km na NE od Dobrzynia 1434 Bernard z Ch. h. Pobóg (Pol. II 578); 1497 konfiskata dóbr Stanisława z Ch. i nadanie ich Wojciechowi Kobrzyńskiemu (MS II 926); 1504 Wojciech z Ch. (MS III 1504, 1832); 1543–1547 Stanisław z Ch., dziedzic Ch., cz. Chalina i Kobrzyńca Starego (Bil. 39); 1564 wieś w par. Mokowo, pow. dobrz., własn. J. Chudzewski, 5 kmieci na półł. (ŹD XII 279)1. O Chudzewskich zob. Bil. 38–39.

CIECHOCIN (1250 Chechocino, Chechocim, Ciechocino, Ciechocin, Czechoczino, Czyechoczin, Czechoczino, Cechoczino, Chechoczin, Czechoczicz, Czyechoczino, Czechazny) 28,5 km na NW od Lipna 1. XIII w. teryt. C. (MPH III 123); 1293–1628 par. C. dek. lipn. (DKM 122; MPH III 123; Mąk.; VL 306v–308v; TBP 106); 1336 dystr. C. jako klucz dóbr biskupich (RA 72); 1476 n. klucz C. (RA 69v); 1535–1564 wieś w pow. lipn. (RD 117, 251; ŹD XII 330–331). 2. 1317 jez. C. (RA 68v); 1372 jez. Koklev (RA 75v); 1478 łany Polkowskie, barcie w lasach (RA 78v–79); 1534 3 stawy, sadzawka Jasienica, barcie w lasach, bobry na rz. Drwęcy (IBW 39). 3. 1250 dawna własn. bptwa włocł., pr. łowów i rybołóstwa (DKM 13, 78–79); 1259 n. własn. bptwa włocł. (Pol. II 451); 1353 wsie C., Małszyce, Łążynek i Miliszewy mają naprawiać groble koło młyna Dulnik (RA 77v); 1413 dwór w C. (Lites II 287); 1453 bp włocł. Jan Gruszczyński wyraża zgodę na zawarcie kontraktu emfiteuzy między Wincentym rektorem kła w C. a mieszcz. toruńskim Maciejem Freybergiem i jego sukcesorami w sprawie odbudowania zrujnowanego młyna w tej miejscowości (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 107, s. 32); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł. obejmował C., Dobrzejewice, Grzywnę, Kaszczorek, Łążynek, Nowogród, Pomorzany, Rudaw, Sitno i Węgiersk; ze wsi czynsz 18 fl. 27 gr (MHDW XI12); 1534 folw. i dwór, z 30 ł. os. po 23 gr 1 szeląg i 2 kapłony czynszu, wspólnie z sołtysem 3 obiady, obow. uprawy ról folw. i sprzętu siana, po 23 gr 1 szeląg czynszu z 2 karczem, 2 ł. bartnicze (IBW 38–39); 1564 15 kmieci na

1 S. M. Szacherska uważała, że jedna z trzech dziedzin Mokowo w przywileju z 1304 r. jest właśnie Chudzewem (SŹR XI 8, przypis 3).

łanach, 3 ł. sołt., 8 zagr., 2 krawcy, kocioł gorzałczany, 3 młyny: Czajka, Dulnik i Sęk (ŹD XII 330–331). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi C. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454); 11 XI 1372 Zbylut bp włocł. zlecił Stanisławowi, s. Dzieltona (Działka) ze Złotorii, lokację wsi C. na pr. chełm. Sołtys otrzymał 4 ł., karczmę (do bpa należały 2 karczmy), pr. wypasu owiec i łowów w granicach wsi, rybołóstwa na jez. Koklev, denar sąd., miał wraz z kmiećmi przyjmować 3 razy do roku prokuratora. Kmiecie przez pierwsze 2 lata mieli płacić z 1 ł. 10 szk. czynszu i być wolni od robocizn, w następnym okresie mieli płacić 14 szk. i 2 kurczęta czynszu, orać dzień na oziminę i dzień na jarzynę, dzień w roku sprzatać łąkę. Żaden kmieć nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. Apelacje od sądu wiejskiego do Chełmna (RA 75–76; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 9, dok. 30, s. 22); 1534 2 sołtysi na 4 ł., karczma (IBW 38). 5. XIII w. dzies. ze wsi Małszyce i Miliszewy do kła w C. (MPH III 123); 1293 przysądzenie wsi Elgiszewo w z. chełm. do kła par. w C. (DKM 122); 1320 przysądzenie bptwu włocł. dzies. z nowizn na teryt. C. (DWł. 366); 1345 meszne z Biskupic rektorowi kła w C. (KLD 6); 1372 nadanie karczmy kłowi pod wezw. ś. Małgorzaty w C. (RA 75); 1374 bp płocki Stanisław obłożył ekskomuniką parafian z C. i Rudaw zalegających z uiszczaniem dzies. wikariuszom i mansjonarzom katedry płoc. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 189, s. 107); 1384 przysądzenie kap. płockiej dzies. ze wsi C. w wysokości 10 gr z ł. (Dpł. 91); 1388 dzies. ze wsi C. mansjonarzom płockim (LKM 114); 1413 skarga na rabunek kła w C. (Lites II 282); 1451 pleban Wincenty, patronat bpa włocł., 4 ł. uposażenia, szkoła, szpital, do par. 6 wsi: C., Elgiszewo, Łążynek, Małszyce, Miliszewy i Nowawieś (VL 306v–308v); 1504 bp płocki Erazm Ciołek zatwierdza ustanowienie przez plebana Stanisława z Lipowca i innych przy kle par. w C. bractwa poświęconego zmarłym oraz nadaje jego członkom 40 dni odpustu pod określonymi warunkami (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 392, s. 213). 6. 1409 zniszczenie wsi C. przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 204–205, 211, 279, 280, 287); 1478 Zbigniew bp włocł. nadał bartnikom Jakubowi i Michałowi 2 ł. we wsi C. wolne od powinności w zamian za opatrywanie barci, za każdą pokowę miodu mieli otrzymywać 40 gr (RA 78v–79). 7. 1318–1505 (RA 66 v, 67, 69, 71, 76–77v, 79v; Pol. II 320).

8. Grodzisko i groby wśredn. (WA VI 155; Z. 21; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo, s. 127–130; T. Grabarczyk, L. Kajzer, Średniowieczny dwór murowany biskupów włocławskich w Ciechocinie nad Drwęcą, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Archeologica, t. 8, 1987, s. 111–134).

CIEŁUCHOWO (1403 Czoluchowo, Czioluchowo) 10 km na NW od Lipna 1403 Tomko z C. (K 6, 63); 1434 Namiara (Niemira) z C. h. Dołęga (Pol. II 578); 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. kmiec. (RD 147); 1545 zezwolenie Andrzejowi Ostrowickiemu na odkupienie król. cz. C. od Bartłomieja, Andrzeja, Katarzyny i Anny Ciołuchowskich (Bil. 40); 1545–1467 Piotr Suminski h. Leszczyc, właśc. Cz. Sumina, Włęcza, Nowogrodu, Witrowąża i C. (Bil. 41); 1564 wieś w par. Kikół, własn. P. Sumiński, 10 ł. (ŹD XII 324).

CIEPIEŃ (1535 Czyepyen) 14,5 km na NW od Lipna 1535 wieś w pow. lipn., 4 ł. kmiec. (RD 117v); 1564 wieś w par. Ruże, 3 działy szlach. (ŹD XII 328). Ciepieńscy h. Nałęcz (Bil. 39–40).

CIEŚLIN (1250 Ceslino, Ceslyno, Czesslino, Czeschlino) wieś zag. koło Szpetala Dolnego 1250 dawna posiadłość bptwa włocł. (DKM 13, 79); 1321 C. wymieniony w rozgraniczeniu diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1441 Mikołaj Grabia dziedzic Suszyc zamienił z bpem włocł. wyspę na Więle na las C. a via publica eundo in Bobrownyky a navigio Wladislaviensi de Spythal inferiori ad partem dextram (Pol. II 391); 1443 kustodia włocł. cum pratis et agro dictis C. ab illa pate Vissle (AC I 234).

CZAJKA (1564 Czayka) zag. osada pod Ciechocinem 1564 w opisie wsi Ciechocin w pow. lipn. C. młynarz od 2 kół korzecznych (ŹD XII 331); 1582 młyn C. o 3 kołach do wsi Ciechocin bptwa włocł. (REW 245). Grodzisko (Zielonka, Zab. 20).

CZARNE (1379 Czarne, 1454 Czyrne, Czarne) 8,5 km na SE od Lipna

1379 Cz. włączone w skład nowej par. w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1454 miejsce wystawienia przyw. Mikołaja Czyrskiego podczaszego dobrz. (Roczniki Historyczne, XIII, 1937, 317); 1473–1501 Jan Czerski z Cz. (Bil. 42); 1493 Jan z Cz. (MS II 254); 1498 Jan Czyrski i Jakub z Cz. (MS II 1275); 1535 wieś w pow. lipn., 1 ł. (RD 117v); 1564 wieś w par. Wierzbick, własn. W. Czerskiego, 13 gosp. kmiecych, młyn (ŹD XII 313); 1565 Walenty Czerski h. Ogończyk na Cz., Chełmicy W., cz. Zarzeczewa, Dyblina i Piórkowa (Bil. 42); 1628 par. Cz., dek. dobrz. (TBP 106).

CZERMIN (1355 Czermino, Cermino) 6,5 km na SE od Rypina 1355 C. w opisie granic działu w Dylewie (DKM 36, 217 fals.); 1564 wieś w par. Sadłowo, pow. ryp., 4 działy szlach. (ŹD XII 308). O rodzinie Czermińskich h. Cholewa zob. Bil. 41.

CZERMNO (1488) 16 km na E od Lipna 1488 własn. Mikołaja Kościeleckiego prepozyta inowr. (TCS 2–3); 1516 wieś w dobrach skępskich (MS IV 10 968); 1564 wieś w par. Skępe, pow. lipn., własn. S. Mielęcki, 8 półł. (ŹD XII 314); 1571 wieś i folw., 5 kmieci, jez. Czermińskie (MDR 103–104).

CZERNIKOWO (1309 Cyrnikow, Czirznikowo) 20 km na NW od Lipna 1309 rektor kła w C. (PrU I/2, 910); 1360 kł par. w C. diec. płockiej (MV III 368); kł par. z XIV w., przebudowany w 1614 i 1904 r. (KZS IX 10–12); 1564 wieś w pow. lipn., własn. bptwa płockiego, 18 kmieci na łanach, 5 ł. wójtostwa, 11 zagr., 2 karczmarze, szynkarz, krawiec (ŹD XII 321); 1595 wieś i folw. w kluczu górzneńskim bptwa płockiego, 33 ł. os. (IPł. 13v–14v); 1609 kł par. mur. pod wezw. ś. Bartłomieja, patronat bpa płockiego, 3 ł. uposażenia, szpital i szkoła, do par. 9 wsi: Czernikowo, Czernikówko, Nowogród, Obrowo, Ossówka, Steklin, Steklinek, Włęcz i Zębówiec (VL 300v–302v). 7. Z. Churska i E. Kwiatkowska, Rozwój osadnictwa i stosunki gospodarcze okolic Czernikowa w powiązaniu ze środowiskiem geograficznym, „Zeszyty Naukowe UMK”, Geografia, III, 1964; W. Załuski, Czernikowo. Parafia i kościół czernikowski, Płock 1910; A. Mietz, J. Pakulski, Z. Waszkiewicz, Nadwiślanska gmina Czernikowo. Przeszłość – religijność – tożsamość, Toruń 1998.

CZERNIKOWO (1535 Czyernykowo, 1541 Czernikowo minor) 22 km na NW od Lipna 1535–1541 wieś w pow. lipn., 4 ł. os. (RD 147, 251); 1564 par. Czernikowo, właśc. Mikołaj Czerski, 14 kmieci na łanach, 7 zagr., karczma, młynarz (ŹD XII 321–322).

CZUMSK DUŻY (1434 Coboszczk, Czambsk) 13 km na SE od Rypina 1434 Czambor z C. h. Rogala (Pol. II 578; Bil. 41); 1541 wieś w pow. ryp., Jakub Czampski z 2 ł., Wojciech tamże z 0,5 ł. (RD 261); 1564 par. Gójsk, 5 działów szlach. (ŹD XII 304). O rodzinie Czampskich h. Grzymała zob. Bil. 41.

CZYŻEWO (1455 Czizow, Czerzewo) 3,5 km na NW od Rypina 1455 Jan z C. (PWP. 85–86); 1535–1541 pow. ryp., 5 ł. os. (RD 129v, 258); 1564 par. Rypin, właśc. Stanisław Plecki, 6 kmieci na łanach, 2 zagr. (ŹD XII 287). O rodzinie Czyżewskich h. Doliwa zob. Bil. 44.

DĄB POLSKI (1228 Quercus, 1299 Damb, Dambye, Dąmb) 3 km na SE od Dobrzynia 1228 Konrad maz. nadał cz. wsi Q. rycerzom dobrz. (PU 67)1; 1299 Dobiesław z D. (Pol. II 170; DKM 126–127); 1454 Kazimierz Jag. zapisał Andrzejowi Kretkowskiemu kaszt. kruszw. 100 grz. na wsiach Dobiegniewo i D. w pow. kow. (Pol. II 595); 1472 Kazimierz Jag. zapisał Maciejowi ze Służewa 100 grz. na wsiach Dobiegniewo i D. (MS I 809); 1472 Kazimierz Jag. zapisał Andrzejowi Kretkowskiemu kaszt. brz. 50 grz. na dobrach Dobiegniewo i D. (MS I 843); 1489 wieś król. w par. Duninów Stary (Lpor. 118); 1490 Jan Kościelecki kaszt. i star. dobrz. otrzymał zezwolenie na wyjęcie dóbr Dobiegniewo i D. z rąk Mikołaja i Hieronima, ss. Andrzeja Kretkowskiego (MS I 2125); 1502 król zezwolił Mikołajowi

1 W sprawie identyfikacji zob. M. Polkowska-Markowska, Dzieje Zakonu Dobrzyńskiego, „Roczniki Historyczne”, t. 2, 1926, s. 145–210.

Kretkowskiemu wdzie inowr. na wyjęcie wsi D. i Dobiegniewo z rąk Sasina Trambskiego (MS III 525); 1505 król zapisał Mikołajowi Kretkowskiemu 150 grz. na dobrach D. i Dobiegniewo (MS III 2174); 1521 Zygmunt I zezwolił 6 bartnikom wyrobić barci w dobrach Dobigniewo i D. z pr. pobierania czwartej cz. miodu (RT 317–318); 1564 wieś do stwa przed., 14 kmieci na 7 ł., 8 bartników, karczmarz, 1 zagr., bór (LW II 183–184); 1566 par. Wistka Król., 6 ł. os., 8 bartników, karczma (ŹD XIII 16; RBK 438v); 1609 wieś do par. Dobrzyń (VD 338)1.

DĄBRÓWKA (1329 Dabrowka, Dammerow, Dambrowka) 14 km na NW od Lipna 1329 Władysław ks. dobrz. i łęcz. potwierdził Pawła, Marcina, Jakuba i Piotra w posiadaniu wsi: Lubinek, Wola, D. i Murzynowo oraz lasu Sczmoch, nadając pr. chełm. z imm. ekon. i sąd. (Pol. II 481); 1394 Cuncze z D. (ZH XXV, s. 72); 1504 Mikołaj z D. (MV III 1518); 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. (RD 118v); 1564 wieś w par. Wola, własn. W. Nałęcz i 2 Dąbrowscy (ŹD XIII 317). O rodzinie Dąbrowskich h. Cholewa zob. Bil. 44–45.

DŁUGIE (1323 Dluge, Dlugye, Dlugie) 8 km na NW od Rypina 1. 1535–1564 wieś w par. Strzygi, pow. ryp. (RD 130; ŹD XII 301). 2. 1323–1352 D. graniczyło z Ruszkowem (DKM 18, 195; 23, 200; 34, 214; NKDM, cz. II, dok. 182); 1452 jez. Dluskie, Dluschky (MS I 158, IV S. 863, 864). 3. 1323–1352 własn. książ. (DKM 18, 195; 23, 200; 34, 214); 1367 Kazimierz W. nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi pr. polskie we wsi D. z imm. ekon. (Pol. II 523, fals.); 1452 przysądzenie wsi D. z jez. Dluskie, Dluschky Katarzynie, wdowie po Jakubie ze Strzyg i jej s. Jakubowi (MC 173; MS I 158, IV S. 863, 864, IV 488); 1535 5 ł. os., młyn (RD 130, 140); 1564 20 kmieci na łanach, młyn (ŹD XII 301). 4. 1535 1 ł. sołt. (RD 139v).

DOBACZEWO (1541 Dobaczewo) 9 km na SW od Sierpca

1 Obecnie istnieją Dąb Borowy, Leśny, Mały, Polski i Wielki. Osady te powstały zapewne w związku z rozwojem osadnictwo olęderskiego w XVIII w., zob. J. Goldberg, Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe UŁ. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z. 5, 1957, s. 79–80.

1531–1546 własn. Jana, Stefana oraz 4 br. Pawła, Dominika, Mateusza i Marcina (Bil. 45); 1541 wieś w pow. lipn., własn. Stefana, Jana, Dominika i Jerzego z braćmi, 3 ł. zagrod. (RD 253v); 1564 par. Sudragi, Paweł Dobaczewski z braćmi z 1 ł. zagrod. (ŹD XII 329). O rodzinie Dobaczewskich h. Nałęcz zob. Bil. 45.

DOBRE (1535 Dobre) 11 km na W od Rypina 1535 wieś w pow. ryp., 2 ł. os. (RD 129, 135v); 1490 Mateusz Chróściel z D. był obecny przy działach Rętwin między Mikołajem Opierszałem, Anną i Katarzyną, cc. Piotra z Rembielina i Stanisławem Sierakowskim z Gulbin (Bil. 45); 1490 Jan Grudka dziedzic cz. D. (Bil. 46); 1497 konfiskata cz. Mateusza Grudy w D. i Duszotach (MS II 1017); 1541 2 ł. os., 3 działy szlachty zagrod. (RD 259, 261r–v); 1564 par. Trąbin, 8 działów Dobrskich, Macieja Ruzowskiego i Bartłomieja Radomińskiego (ŹD XII 299–300).

DOBRZEJEWICE (1252 Dobrzejowice, Dobrzeyowicz, Dobirwicz, Dobrzeyewycze, Dobrzeyouicze, Dobrzeyovicze, Dobrzeyowice, Dobrzewicze) 29 km na NW od Lipna 1. 1350 wieś D. w dystr. Krajna (Pol. II 291); 1506–1628 par. D.w dek. lipn. (Mąk.; VL 304c–306v; TBP 106); 1535–1564 wieś w pow. lipn. (RD 117, 251; ŹD XII 318). 3. 1252 Kazimierz ks. kuj. sprzedał za 85 grz. bptwu włocł. wieś D. z uprawnieniami górniczymi i łowieckimi oraz imm. (Pol. II 43; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 18, s. 25); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 47 fl. 34 gr (MHDW XI 12); 1534 z 57 ł. os. po 33 gr 1 szeląg czynszu, obowiązek uprawy wyznaczonych ról w Ciechocinie, sprzętu siana i podwód, dania 2 obiadów, po 50 gr czynszu z 2 karczem, 4 zagr., role opust. z czwartego snopu (IBW 39–40); 1564 26 kmieci na łanach, 13 zagr., karczma, garncarz, kowal, kocioł gorzałczany (ZD XII 318). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi D. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454); 1350 sołtys (Pol. II 291); 1430 szl. Piotr sołtys w D. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1160, s. 45); 1476 Zbigniew bp włocł. w związku ze zniszczeniem kontraktu lokacyjnego przez Krzyżaków określił prawa i obowiązki sołtysa i kmieci wsi D. Sołtys otrzymał dziesiaty łan, denar sąd., karczmę, pr.

86 wypasu owiec i bydła i miał przyjmować wraz z kmieciami 3 razy w roku biskupiego prokuratora. Kmiecie płacili z ł. pół kopy i 10 szelągów, uprawiali wyznaczone im role w Ciechocinie, sprzątali łąkę, odprawiali podwody. Żaden kmieć nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. Apelacje od sądu wiejskiego do Raciążka (RA 69–70); 1534 sołtys miał dziesiąty łan, płacił 12 gr obiednego, wynajmował łąkę (IBW 40); 1564 8 ł. sołt. (ŹD XII 318). 5. 1350 Maciej bp włocł. sprzedaje kustoszowi włocł. Janowi czynsz ze wsi bptwa D., oraz ze wsi Malenin na Pomorzu, wynoszący rocznie 10 grz. toruńskich (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 163, s. 95); 1358 Jan pleban w D. (MV I 146); 1413 skarga na zniszczenie kła w D. (Lites II 282); 1609 kł par. drewn. pod wezw. ś. Wawrzyńca, prawo patronatu bptwa włocł., 5 ł. uposażenia, szkoła, do par. tylko wieś D. (VL 304v–306v). 6. 1317 br. Bonifacy i Konrad z D. sołtysami wsi Miliszewy (RA 68v); 1350 zapis 10 grz. z dochodów wsi D. na rzecz ołtarza ś. Jana Chrzc. i Andrzeja w kle włocł. (Pol. II 291); 1413 szacunek zniszczeń krzyż., ponad 2000 grz. (Lites II 281).

DOBRZYŃ (1065 Dobrin) miasto nad Wisłą, pow. dobrzyński 1. 1065 falsyfikat mogileński z XIII w., kl. w Mogilnie posiadał dzies. z targu, monety, mięsa i ryb na całym Mazowszu, m.in. kasztelanii w Rypinie, Steklinie, D., Włocławku i Przypuście (CDMG nr 22); 1228 Gunter bp płocki i kap. płocka militibus Christi de Dobrin, którym ks. Konrad maz. nadał gród D. z z. dobrz. między rzeką Kamienną i Chełmicą, nadał im wszystkie dobra bptwa w tych granicach i prawo budowy kłów z patronatem oraz zwolnił cudzoziemców od dzies. (CDMG nr 265); 1228 Konrad ks. maz. nadał gród D. z obszarem Kamienną i Chełmicą z cz. wsi Dąb i wieś Szadłowice. Bp elekt płocki Gunter odstępuje im wieś D. z wyspą i dzies. z ziem uprawianych przez Niemców (CDMG nr 267); 1228 Grzegorz IX papież zatwierdza założenie zakonu dobrzyńców (CDMG nr 258); 1228 Grzegorz IX papież potwierdza posiadłości zakonu dobrzyńców, zwłaszcza wieś i wyspę pod D., gród i kły w D., cz. wsi Dąb i Szadłowice (CDMG nr 259); 1233 Eckebertus prepozyt dobrz. nadaje kłowi w Moguncji i odbiera jako lenno posiadłości, które uzyskał od rycerzy Chrystusowych z ziem nadanych im przez Konrada maz. między Mienią w Wisłą, a mianowicie D., gród Mokowo z 400 łanami i trzecią cz. reszty ziemi (CDMG nr 330); 1235 Grzegorz IX papież potwierdza Krzyżakom inkorporację zakonu dobrzyńców do zakonu krzyż. za zgodą bpa

87 płockiego (CDMG nr 355); 1236 Grzegorz IX papież zatwierdza układ między Krzyżakami a ks. Konradem w sprawie grodu dobrz. (CDMG nr 359); 1240 Wilhelm legat papieski zaświadcza, że wraz z komturem krzyż. przybył do Płocka, gdzie książęta Konrad i jego s. Bolesław wytoczyli Krzyżakom sprawę o z. lubawską i wyznaczyli termin rozstrzygnięcia sporu w D., dokąd Wilhelm z Krzyżakami przybył (PrU I/1, nr 132); 1252 Kazimierz ks. łęczycki i kuj. poświadczył warunki układu z zakonem krzyżackim, ustanawiając cła m.in. w Inowrocławiu, Kruszwicy, Bydgoszczy, Wyszogrodzie, Przypuście, D., Rypinie i Księtem (PrU I/1, nr 260); 1317 adiak. dobrz. (PrU II nr 195); 1252 kaszt. dobrz. (AGAD, MK 42, f. 283v); kasztelanów dobrz. wymieniają: Z. Lasocki, Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, Warszawa 1934, s. 6, oraz Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy, nr 1245–1427; wszystkich urzędników dobrz. wymienia S. Szybkowski, Kujawska szlachta, s. 484–503; tamże, s. 506–507 dokument sądu ziemskiego dobrz. z 1406 r); 1138 Kujawy i z. dobrz. w obrębie dzielnicy ks. Konrada maz. (G. Labuda, Testament Bolesława Krzywoustego, [w:] Opuscula C. Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959, s. 171–194; Z. Guldon, J. Powierski, Podziały, s. 166–170); 1234–1235 fuzja Dobrzyńców z Krzyżakami; 1235 Krzyżacy zostali zmuszeni do zwrotu teryt. dobrz. (Z. Guldon, J. Powierski, Podziały, s. 175); 1288–1290 wydzielenie dzielnicy dobrz. (tamże, s. 203); 1239–1330–1343 okres okupacji krzyż. (tamże, s. 208–211); 1349 z. dobrz. wróciła w posiadanie Kazimierza W., który przekazał ją Władysławowi ks. łęczyckiemu i dobrz. (tamże, s. 215); 1370 Kazimierz W. przekazał księstwo dobrz. swemu wnukowi Kaźkowi ks. słupskiemu; 1377 z. dobrz. stanowiła zastaw Małgorzaty, wdowy po Kaźku; 1378 Władysław Opolczyk objął z. dobrz. i Kujawy inowr., a w 1392 r. zastawił za 50 000 guldenów Krzyżakom i stanowiła ona wójtostwo dobrz. z siedzibą w Bobrownikach (CDP II/2, nr 544; Z. Guldon, J. Powierski, Podziały, s. 217–225); 1401 w skład dóbr zamku w Bobrownikach wchodził m.in. gród w D. (Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, wyd. W. Ziesemer, Gdańsk 1921, s. 467–468), w którym znajdowała się stacja celna (ZH XXV, s. 73, 77–79); 1404 wykup z. dobrz. z rąk Krzyżaków, jej star. został Pietrasz (Z. Guldon, J. Powierski, Podziały, s. 231). 2. 1252 komora celna (PrU I/1, nr 260); 1564–1565 mieszcz. dobrzyńscy i rybitwy skarżyli się, że Marcin Głowieński „wsabia się w Wyslę, która zawsze należała ku Dobrziniowy”, zabiera sieci, przekopał rów, którym wodę do młyna „wiodą”, „wsabia się w ostrowy na Wiśle” (LW 1564–1565, cz. II, s. 268).

3. 1507 2 fl. koronacyjnego od Żydów z D. (Horn, s. 12); 1557 nadanie Żydom gruntu na kirkut (Z. Guldon, J. Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne”, t. 21, 2008, s. 184); 1564–1565 9 domów żydowskich, 2 szkolnicy, 3 domy najmowane od chrześcijan, w sumie płacili 15 fl. rocznie (LW 1564–1565, cz. II, s. 275); 1564 miasto płaciło 80 fl. szosu, 11,5 fl. 13 gr od kotłów miedzianych piwnych, 25 fl. 21 gr od komorników luźnych (vagi), szynkarzy piwa i gorzałki, 15 fl. 9 gr od rzemieślników, 40 fl. od żydów, 2 fl. od Szkotów, a także od młyna wójtowskiego i trzech innych młynów oraz czopowe (ŹD XII 269); 1564–1565 mieszcz. dobrzyńscy mieli wyprawić na pospolite ruszenie wóz skarbny z żywnością i dwoma pieszymi (tamże, s. 268). 4. 1228 wieś z kłami (CDMG nr 265); 1230 miasto na pr. niem. (Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 194–196); 1230 Albert sołtys (tenże, Wójtowie, s. 229); 1235 civitas (PrU I/1, nr 119); 1236 w przywileju komesa Boguszy dla kl. cyst. w Szpetalu kl. otrzymał m.in. dwór w D. oraz pola w trzech miejscach obok miasta – zatwierdzenia nadania przez ks. maz. Siemowita w 1296 r., w którym występuje sołtys dobrz. Gocwin (SŹr V, s. 1–23); 1239 sołtys dobrz. Konrad (CDMG nr 389; Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1306 Gocwin sołtys dobrz. (Bieniak, Wójtowie, s. 221, 229); 1316 wójt dobrzyński (CDP II, nr 477); przed 1319–1323 szpital (przytułek) w D. (Optołowicz, Szpitale, s. 10; A. Szweda, Najazdy litewskie na ziemię dobrzyńską na przełomie XIII/XIV w., „Prace Naukowe WSP w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, z. 3, 1996, s. 90); 1322 Lemko wójt dobrz. (Z. Guldon, Lokacje miast, s. 24; Bieniak, Wójtowie, s. 222, 229); 1323 zniszczenie miasta w trakcie najazdu litewskiego (Bieniak, Wójtowie, s. 223); 1390 odnowienie miasta, ks. Władysław Opolczyk nadał konwentowi franciszkanów grunty infra et extra civitatem ipsam Dobrzynensem (tamże, s. 223); 1390 rada miejska, ok. 1390 Aleksy z Płomian wójt dobrz. (tamże, s. 224, 229); 1401 czynsz z D. 133 grz. (tenże, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 198); 1406 list polecający, zaopatrzony w odcisk pieczęci miejskiej, do rady Starego Miasta Torunia od burmistrza i rajców D. (tamże, s. 198); 18 VIII 1409 umiera Jan z Płomian (starszy) wójt dobrz. (Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1410–1443/1452 wójt Aleksy z Płomian (Z. Guldon, J. Powierski, Dzieje Dobrzynia do końca XVIII w., s. 10; Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1443/1452–1480 Jakub z Łubek i Płomian wójt dobrz. (Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1455 Kazimierz Jag. nadał wójtostwo w D. na prawie chełm. Jakubowi z Płomian (Przywileje, nadania, nr XI); 1480–1527 Aleksy z Łubek i Płomian (młodszy) wójt dobrz. (Bieniak, Wójtowie, s.

229); 1519 Zygmunt I przenosi miasto D. na pr. chełm., nadaje 3 jarmarki rocznie oraz targi tygodniowe we wtorki (Z. Guldon, Lokacje miast, s. 43–46; wg G. Labudy, Miasta na prawie polskim, [w:] Studia historia. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, Warszawa 1958, s. 188, około 1250 r. D. lokowano jako miasto na pr. polskim, a w 1519 r. uzyskał pr. chełmińskie). 5. 1390 Władysław ks. opolski, kuj. i dobrz. nadał kl. franciszkanów w D. place i ogrody w mieście oraz pozwolił na utrzymywanie rybaka (J. Piasecki, Opisanie klasztorów i kościołów księży franciszkanów prowincji polskiej, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 5, 1843, s. 48–50); 1395 Wojciech, dziedzic Chełmicy, zobowiązał się w ciągu 6 lat łożyć na budowę kła franciszkanów w D. pod wezw. NMP Chwalebnej (K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937, s. 380). 6. 1230 Menricus i Hildebrandus, mieszcz. dobrz. (Bieniak, Wójtowie, s. 221); 1286 sołtysem Królewca był pochodzący z D. Gerko [Z. Guldon, J. Powierski, Dzieje Dobrzynia do końca XVIII w., [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej (materiały sesji popularno-naukowej na 900-lecie istnienia Dobrzynia nad Wisłą), Toruń 1966, s. 8; z kolei J. Wenta, Kariera Jana z Dobrzynia?, „Zapiski Historyczne”, t, 52, 1987, z. 1, s. 169–174, uważa, że nie pochodził on z D., ale z miejscowości Dobry (Döbrin) w dolinie Pasłęki]. 7. E. T. Breiter, Władysław książę opolski, pan na Wieluniu, Dobrzyniu i Kujawach, palatyn i wielkorządca Polski i Rusi. Zarys biograficzny, Lwów 1889; J. Bieniak, Jeszcze jeden cenny falsyfikat (rzekomy dokument księcia kujawskiego Kazimierza dla archidiakona dobrzyńskiego, [w:] Prusy, Polska, Europa: studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych: prace ofiarowane Profesorowi Zenonowi Hubertowi Nowakowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. A. Radzimińskiego i J. Tandeckiego, Toruń 1999, s. 177–178; A. Wróbel, Z dziedzictwa językowego w ziemi dobrzyńskiej. O nazwach miejscowych okolic Rypina, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej. Materiały z sesji popularnonaukowej, Rypin, 5 grudnia 2002 r., pod red. R. Bartoszewskiego, Dobrzyń nad Wisłą 2003, s. 27–42; J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 8–14; A. Andrzejewska, Dobrzyń nad Wisłą – z problematyki przemian osadniczych, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, pod red. K. Grążawskiego, Włocławek–Brodnica 2007, s. 237–259. 8. Grodzisko na Górze Zamkowej (J. Grześkowiak, Materiały z badań wykopaliskowych w 1969 roku na Górze Zamkowej w Dobrzyniu nad Wisłą, pow.

Lipno, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia”, z. 4, 1974, s. 211–233, J. Grześkowiak, B. Wawrzykowska, Badania ratownicze na Górze Zamkowej w Dobrzyniu nad Wisłą, pow. Lipno, „Komunikaty Archeologiczne”, t. 2, 1978, s. 275– 284; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 131– 132); kł par. pod wezw. Wniebowzięcia NMP zapewne z XV w. (KZS, t. XI, z. 9, s. 14). Skarb monet średniowiecznych (A. Mikołajczyk, Uwagi o obiegu monetarnym na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie nowożytnym, ZKD, t. 6, 1987 (1988), s. 124).

DOBRZYŃSKI ARCHIDIAKONAT (1317) 1317 n. adiak. dobrz. (PrU II 195)1; 1506–1510 do adiak. dobrz. diecezji płockiej należały dek. dobrz., lipnowski i ryp. (Z. Guldon, J. Powierski, Podziały, s. 12); 1506–1628 obejmował dek.: dobrzyński, lipnowski i rypiński (Mąk.; TBP 105– 108)2; działalność i kariery archidiakonów dobrz. w XIV i 1. połowie XV w. opracował A. Radzimiński, Działalność i kariery archidiakonów dobrzyńskich w XIV i I poł. XV w. Przyczynek z zakresu prozopografii i administracji kościelnej, ZKD, t. 8, 1993, s. 13–31.

DOBRZYŃSKI DEKANAT (1506) 1506 obejmował par.: Dobrzyń, Bądkowo Kościelne, Rokicie, Siecień, Mokowo, Tłuchowo, Grochowalsk, Ligowo, Sudragi, Sobowo, Szczutowo i „Grudowo” (Mąk.); 1510 obejmował par.: Siecień, Rokicie, Dobrzyń, „Grudowalsko” (Grochowalak lub Grudowo), „Unienda”, Wielgie, Mokowo, Tłuchowo, Sobowo i Bądkowo Kościelne (Mąk.); 1628 obejmował par.: Rokicie, Dobrzyń, Sobowo, Siecień, Grochowalsk, Wielgie, Mokowo, Bądkowo Kościelne, Tłuchowo, Ligowo, Skępe, Karnkowo, Wierzbick i Czarne.

1 J. Szymański, Biskupstwa polskie w wiekach średnich. Organizacja i funkcje, [w:] Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków 1968, s. 227, uważał, że podział diecezji płockiej na archidiakonaty nastąpił w XIV w. 2 Nazwa wykazu z 1506 r.: distinccio nova wskazuje, że wprowadzono wówczas zmiany w dotychczasowych podziałach dekanalnych diecezji płockiej. W. Müller, Organizacja terytorialna diecezji płockiej w XVI–XVIII w., „Roczniki Humanistyczne”, t. 15, 1967, z. 2, s. 161, uważał, że zmiany na terenie adiak. dobrz. polegały na włączeniu dekanatu michałowskiego do rypińskiego. Natomiast J. Sawicki, Synody diecezji płockiej i ich statuty, Warszawa 1952, s. 79–80, uważał, że podzielono wówczas dotychczasowe dekanaty na mniejsze.

DROŹDAWY (1262 Drozdowiec) zag. osada koło Ciechocina 1262 Kazimierz kuj. zezwolił bptwu włocł. na lokację na pr. niem. lub pol. wsi położonych między Wisłą i Drwęcą: Nowogród, Rudaw, Sitno, Pomorzany, Młyniec, Ciechocin, Małszyce, Miliszewy, D., Złotoria, Dobrzejowice, Silno (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34).

DULNIK (1527 Crakowczik, Cracowczik, 1598 Nadolnik) 28 km na NW od Lipna Około 1324 Ulryk burmistrz i rajcy m. Golubia oświadczyli, że Jan de Linde stwierdził, iż nie ma żadnego pr. do kuźnicy nad rz. Gwieździną i że otrzymał tam od bpa włocł. Macieja miejsce na budowę młyna (Pol. II 243); 1353 Maciej bp włocł. nadał Mikołajowi młyn położony w pobliżu rz. Drwęcy inferius Gvysdzynam. Młynarz miał płacić czynszu po 6 grz. przez 6 lat, 7 grz. przez następne 4 lata i 8 grz. rocznie w okresie późniejszym; otrzymał ponadto ogród, 2 morgi roli, wyspę Ocule, pr. rybołówstwa w stawie i wycinania drzew. Do naprawy grobli zobowiązani zostali mieszkańcy wsi Ciechocin, Łążynek, Małszyce i Miliszewy (RA 77v–78); 1394 Henryk bp włocł. potwierdził przyw. z 1353 r. na młyn nad rzeką Gwieździną1 (RA 77v–78); 1527 młyn w kluczu ciechocińskim bptwa włocł., czynsz 8 fl. (MHDW XI 12); 1527 Maciej Drzewicki bp włocł. zapisał 20 kóp szelągów tor. młynarzowi Jakubowi za odbudowę młyna C., określił wysokość czynszu rocznego na 14 grz. tor., nadał 30 drzew w celu zrobienia barci, pr. rybołówstwa oraz wyrębu drzewa budowlanego (RA 119v–120; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 167, s.43); 1534 tenże wydzierżawił Andrzejowi piłę koło młyna C., w zamian za czynsz w wysokości 5 fl. lub 7 ½ grz. prus. i kopę dranic (RA 138v–139); 1534 czynsz z młyna 9 fl. 10 gr, z piły 7,5 grz. i 60 drzew (IBW 45–46); 1598 młyn o 3 kołach, młynarz posiadał wyspę Oculie2 (REW 59).

DULSK (1349 Dolsko, Dolsk, Dalsco, Doliczk) 20 km na W od Rypina

1 W kopii przyw. z 1394 r. z początku XVI w. zaznaczono: molendinum desertum Crakowczik, co pozwoliło na zidentyfikowanie występującego w latach 1353 i 1394 młyna bez nazwy z Krakowczykiem (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 167, s. 43). 2 Młyn o nazwie Nadolnik zidentyfikowano z wcześniej występującym Krakowczykiem na podstawie wzmianki w inwentarzu z 1598 r. i przyw. z 1353 r. o posiadaniu wyspy Ocule. Z położenia zaś wynika, że Nadolnik to obecna osada Dulnik.

1349 Władysław ks. dobrz. ustanowił granicę na Ruźcu między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, Pomorzany, Sitno i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, Modrzyny i Kawęczyn (DWł. 365); 1386 Władysław Opolczyk nadał br. Piotrowi i Hanuszowi z Sztembarku wsie D. i Kawęczyn z folw. Modrzyny (Lites II 267–268); 1413 wsie D., Kawęczyn, Modrzyny i Sokołowo własn. rycerzy z Sztembarku (Lites II 211); 1413– 1414 Andrzej z D. (Lites II 230, III 128); 1434 Gotard z D. (Pol. II 578; Śliwiński, Własność rycerska, s. 6)1; 1502 kł par. opust. pod wezw. Narodzenia NMP, dek. ryp., 4 ł. uposażenia, patronat szlach. (AC III/1, 206); 1506–1628 par. D., dek. ryp. (Mąk.; TBP 108); 1535 wieś w pow. ryp., 8 ł. (RD 129); 1564 własn. P. Sokołowskiego i B. Sudraskiej (ŹD XII 293–294).

DUSZOTY (1382 Duszoty, Dussothi) 9 km na W od Rypina 1382 Stefan dziedzic z D. (DKM 44, 227); 1497 konfiskata dóbr M. Gnidy w Dobrem z D. (MS II 1017)2. H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 116.

DYBLIN (1383 Diblina, Dyblyno, Diblino, Diblin, Dublino) 5 km na NW od Dobrzynia 1383–1393 Dobiesław z D. (Pol. II 326, 517 z datą 1363 zamiast 1392, 549); 1414 Dobek z D. (Lites III 128); 1468 Dobiesław z D. (AC I 1203); 1480 Bolesław z D. sędzia z. dobrz. (Bil. 48); 1497 Dobiesław z D. (MS II 1089); 1497–1503 Dobiesław z D. łowczy z. dobrz. (Bil. 48); 1519 Dziersław z D. (MS IV 12 403); 1535 wieś w pow. dobrz., 6 ł. kmiec. (RD 124); 1564 wieś w par. dobrz., własn. W. Ligowski i M. Sokołowski, 4 ł. kmiec. (ŹD XII 270).

DYLEWO (1355 Dylewo) 3,5 km na SE od Rypina 1355 nadanie kłowi par. pod wezw. Ś. Trójcy w Rypinie 4 ł. we wsi D., w opisie granic Godziszewy, Czermin, Zakrocz i rz. Rypienica (DKM 36, 217, fals.); 1564 wieś w par. i pow. ryp., 6 działów szlach. (ŹD III 288–289). Grodzisko wśredn. (Z. 21; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 132–136).

1 W sprawie herbu na pieczęci zob. Bil. 47. O rodzinie Dulskich h. własnego zob. Bil. 46–48. 2 Bil. 48 przypuszczał, że wieś ta została założona w XV w. Tamże informacja o rodzinie Duszotów h. Dołęga.

DZIAŁYŃ (1434 Dzalyn, Dzialia, Dzyalyn, Dzyalia) 20 km na NW od Lipna 1413 w wyniku działów rodzinnych Piotr s. Mikołaja z Kutna otrzymał Dz., Wolę, Zembowiec (Bil. 49); 1434–1441 Piotr z D. podłowczy dobrz., podkomorzy dobrz. (Pol. II 391, 578; Wp. V 604, 625); 1479–1481 Mikołaj z D. kaszt. dobrz. (MS I 1488; MHDW IV 17–18; MT 68a); 1484–1490 Mikołaj z D. wda inowr. (MS I 1621, 2135, 2136; CMP 156; AC III/1, 156); 1498–1519 Mikołaj Działyński star. brodnicki (MS II 1256; III 1489; IV/1, 164, 2416, 3151); 1515 Jan Działyński (MS IV/1, 2416); 1535–1541 wieś w pow. lipn., 14 ł. os. (RD 146, 252v); 1506–1628 par. D. dek. lipn. (Mąk.; TBP 106); 1565 właśc. Paweł Działyński, 39 kmieci na łanach, 4 zagr., 1 komor., 2 rybacy (ŹD XII 319); 1609 mur. kł par. ś. Trójcy, patronat szlach. (VL 311–313v)1. O rodzinie Działyńskich h. Ogończyk zob. Bil. 49–52.

DZIERZNO (1367 Dzeszne, Dzyezno, Dziezno, Dzeszno) 11 km na NE od Rypina 1367 las Siluszno między wsiami Kretki Małe, D., Grzalany, Michałki i Szynno (CLR 699v–700v); 1472 zamiana 10 ł. Stanisława w Płonku na 0,5 ł. i 50 kóp gr Andrzeja Kretkowskiego (MS I 912); 1497 Wojciech Wojtaszek sprzedał za 15 kóp Stefanowi de Jaczwazin 4 ł. we wsi D., pow. ryp. (MS II 778); 1500 mieszkańcy wsi D. płacili po 9 szelągów pro scolare w Gotartowie (AC III/1, 188); 1519 Mikołaj Kretkowski zapisał ż. Annie 8000 fl. węg. m.in. na D. (MS IV 3149); 1531–1568 własn. Dzierzyńskich h. niewiadomego, Guzowskich h. Junosza oraz Chrapkowskich, zapewne h. Kolumna (Bil. 52–53); 1564 wieś w par. Świedziebnia, 4 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 306).

GIŻYNEK (1372 Gissino, Gyssino) 14 km na SW od Rypina 1372 Kaźko szczeciński nadał Piotrowi „Ladicz” dziedziny Gójsk i G. w pow. ryp. (MK 74, 617–622; MS V 4717; Śliwiński, Własność rycerska, s. 10); 1564 wieś w par. Ruże, 6 działów szlach. (ŹD XII 295). O rodzinach Giżyńskich Bil. 54–56.

1 Wg wizytacji z 1775 r.: „około r. 1500 jest murowany” (AD Płock, sygn. 286 f.).

GLEWO (1244 Gleuo, Chleue, Gliewo, Glebouo, Glevo) 6 km na NW od Dobrzynia 1244 Innocenty IV papież przyjął w opiekę opactwo ś. Gotarda w Szpetalu i jego dobra, m.in. G. (DKM 10, 71–72); 1252 książ. komora celna (PrU I/1, 260); 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd. udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda, wymieniając m.in. G. (SŹr V 19); 1291 wieś G. graniczyła z Kuzkami (Pol. II 140); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął w opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, m.in. G. z wyspą i pr. rybołówstwa oraz pewnymi rolami między G. a Stróżewem, potwierdzając udzielony przez ks. Kazimierza imm. (SŹr V 21); 1358 kl. bysz. w zamian za wsie: Szpetal Dolny i Górny, Zaduszniki, Złotopole i G. z połową Wisły w swych granicach przejął od Hektora z Łącka wsie Łącko i Wilcze w z. nakielskiej (Wp. III 1372, 1376); 1371 G. wymienione w opisie granic Tulibowa (Pol. II 524); 1564 wieś w par. i pow. dobrz., 11 kmieci na ł., 4 zagr., karczma (ŹD XII 270); 1609 wieś w par. dobrz. (VD 338).

GLUZICE (1321 Gluziczi, Glusicy) zag. osada w z. dobrz. 1321 G. wymienione w akcie rozgraniczenia diecezji włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388).

GŁĘBOCZEK (1502 Clamboczek, Gleboczek) 14 km na SW od Rypina 1502 wieś do par. Chojno, Szymon Łochocki płacił 5 ćw. żyta i 5 ćw. owsa dzies. (AC III/1, 206); 1564 pow. ryp., właśc. Wojciech Łochocki, 2 kmieci na łanach (ŹD XII 291). O Głębockich h. Junosza, gałęzi Łochockich zob. Bil. 56.

GŁODOWO (1379 Glodowo, 1535 Glodovo, Glodowo) 5 km na SE od Lipna 1379 G. włączone w skład nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1535–1541 pow. lipn., 6 ł. os., młyn (RD 117v, 122v, 251v, 156); 1564 par. Wierzbick, 3 działy Macieja Mazowieckiego, Maciej Żeleskiego i Marcina Jankowskiego, 16 kmieci na łanach, młyn, 4 zagr., karczmarz (ŹD XII 313). 7. R. Specjalski, Głodowo. Materiały do monografii wsi, cz. 1, Włocławek 1993, cz. 2, Lipno 1996. O rodzinie Głodowskich h. Dąbrowa zob. Bil. 56–57.

8. Grodzisko (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 136–140).

GŁOWINA (1351 Glowino, Glovyna, Glovina, Glowyna) 6 km na E od Dobrzynia 1351 Andrzej z G. dziedzic (Pol. II 503); 1394 wieś G. (ZH XXV, s. 72); 1403 Berwold z G. podczaszy dobrz. (F. Piekosiński, Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego”, t. 2, 1911, s. 16 oraz Bil. 58); 1409 Piotr z G. kleryk (Lites II 226–227); 1434 Jan z G. h. Godziemba (Pol. II 578); 1468 Paweł z G. (Pol. II 419, 420); 1535–1541 pow. dobrz., 13 ł. os. (RD 124, 246); 1564 par. Dobrzyń, właśc. Marcin Głowiński, 28 kmieci na łanach, 4 zagr., kowal (ŹD XII 270–271). O Głowińskich h. Godziemba zob. Bil. 58–59 i J. Pakulski, Ród Godziębów, s. 169–173.

GŁOWIŃSK (1382 Glowensko, Glovyensko) 2 km na SW od Rypina 1382 Rusinowo graniczyło z folw. książ. G. (DKM 44, 226); 1535–1541 pow. ryp., 3 ł. os. (RD 129v, 259); 1564 par. Rypin, 9 kmieci na łanach, karczma, 2 zagr., 1 komor. (ŹD XII 287); 1628 wieś do dzierż. ryp. (LWp. 63). 1950 cz. gromady G., stanowiąca folwark Piekiełko, włączona do Rypina.

GŁÓWCZYN (1437 Gnowczino, Glowczino) 6 km na NW od Dobrzynia 1437 Stanisław z G. (Pol. II 390); 1535 8 ł. os. (RD 141); 1564 par. i pow. dobrz., własn. Macieja Główczyńskiego, Pawła i Heleny Płonczyńskich oraz Jana Lasockiego (ŹD XII 270). O rodzinie Głowczyńskich zob. Bil. 57–58.

GNIAŹDEK (1355 Gniażdko, Gnyastko, Gniaźdko, 1549 Rudni mlin alias Gniastko) 2,5 km na SE od Rypina 1355 w opisie uposażenia kła par. ś. Trójcy w Rypinie wymieniono 4 ł. w Dylewie oraz młyn G. na rz. Rypienicy (DKM 36, 217, fals.); 1515 zezwolenie J. Balińskiemu na wyjęcie połowy wsi Starorypin z młynem G. z rąk G. Tłuchowskiego (MS IV 2397); 1549 nadanie Stanisławowi Balińskiemu iure feudi połowy Starorypina z młynem G. (MS V 486); 1564 w opisie wsi Pręczki

96 wymieniony młynarz J. Gniazthko (ŹD XII 288); 1564 młyn król. w posesji K. Balińskiej (LW II 269).

GODZISZEWY (1345 Godeszewo, Godzeszow, Godzisevo, Godziszewy) 4,5 km na SE od Rypina 1345 wieś G. wymieniona w opisie uposażenia m. Rypina (DKM 27, 204); 1346 Marcin z G. (BZO 66); 1349 Marcin z G. (DKM 31, 210); 1355 nadanie kłowi par. w Rypinie 4 ł. w Dylewie w 3 polach, w jednym do granic wsi G. (DKM 36, 217, fals.); 1564 wieś w par. i pow. ryp., 8 działów szlach. (ŹD XII 288). O Godziszewskich h. Ogończyk oraz dziedziczących w G. Żaboklickich h. Gozdawa i Kęszyckich h. Abdank zob. Bil. 59; H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 119; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 19–20.

GOISZNIOWO (1372) zag. osada pod Gójskiem 1372 Kaźko szczeciński nadał Pawłowi „Ladicz” dziedziny Goiszniowo i Giżynek w dystr. ryp. z tym: Hoc tamen excipiendo, quod dictus dominus Paulus et suis successores haeredes in Bdlino (Blinno) in eorum 30 mansis spectantibus ad Bdlino et alios de Goiszniowo in 20 mansis spectantis ad Goiszniowo non debet impedire, sed omnia alia scilicet mericas, borras iacentes in gadibus eiusdem hereditatis Goisczko (Gójsk) pro se et sius successoribus sicuti dicti gades ab antiquis temporibus sunt distincti, perpetuis temporibus debet pacifice possidere (MK 74, 620–622).

GOŁĄBKI (1535 Golabek, Golębki) 12 km na NE od Dobrzynia 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124v, 248); 1564 par. Bądkowo Kościelne, Stanisław Gołąbek z 0,5 ł. zagrod. i Szymon Gołąbek z 1 ł. zagrod. i 1 zagr. (ŹD XII 275). O Gołąbkach h. niewiadomego zob. Bil. 60. H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122.

GOŁKOWO (1232–1239 Golcowo, 1317 Golcowo maius, Maius Golkowo, Golkowo, Gocovo theutonicalis, Golcowo, Galkovo) 16 km na NE od Rypina 1232–1239 Bolesław maz. potwierdził bptwu płoc. posiadanie przynależących do grodu świeckiego wsi m.in. G. (KKM 384); 1317 Florian bp płocki nadał sołtysowi

Henrykowi wieś G. erecta noviter in mericis o powierzchni 54 ł. celem lokacji na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan, karczmę, denar sąd. Mieszkańcy po upływie 8 lat wolnizny mieli płacić tytułem czynszu i dzies. po 0,5 grz., mierze pszenicy i owsa oraz 2 kurczęta z ł. (LKM 52; por. też przyw. bp Jana TDP 29; J. Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 203); 1325–1605 wieś do par. Górzno (LKM 58; VDG 642); 1348 Władyław łęcz. i dobrz. miał zachować wolności wsi bptwa płoc. w z. dobrz. m.in. G. (Pol. I 114); XIV w. – 27 łanów czynszowych, czynsz 13,5 grz., 3 wiard. z karczmy i po 2 kurczeta z ł. (MDH III 123); 1410 obrabowanie i spalenie wsi G. (Lites II 216); 1413 szacunek szkód krzyż. na 300 grz. oraz z racji nieodebranego czynszu 15,5 grz. i po 2 kurczęta z 31 ł. (Lites II 216–217); 1492 młyn w G. na rz. Xanthi (PEp 15, 236); 1500 Jakub Broda sołtys w Szczutowie i G. (PRp 16, 61v); 1515 apud Taday de G. (AC III/1, 386); 1535–1541 pow. ryp., 10,5 ł. os., 2 ł. sołt. (RD 129, 133v, 258v, 259v); 1564 we wsi Golebkowo 9 kmieci, wójt z 2 ł., karczmarz (ŹD XII 305); 1595 klucz górzeński bptwa płockiego, 22 kmieci na łanach, 2 wójtów na 3 ł., 1 ł. bartniczy, 1 ł. karczmarski (IPł. 9r–v). P10 27; Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, opr. K. Porębska przy współpracy M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. 37.

GOŁUCHOWO (1541 Goluchowo) 9,5 km na NE od Lipna 1541 pow. lipn., Małgorzata z synami płaciła z 1 ł. zagrod. (RD 255); 1564 par. Kikół, właśc. Bartłomiej Gołuchowski, 1 ł. os., 1 zagr. (ŹD XII 325). O Gołuchowskich h. Trzaska zob. Bil. 60–61.

GOŁYSZEWO (1564 Goloszowy, Golissowy) 5 km na NW od Dobrzynia 1564–1565 par. i pow. dobrz., 2 działy Gołoszewskich, 1 ł. i 3 zagony (ŹD XII 271). O Gołoszewskich h. Nałęcz zob. Bil. 60.

GORZECHOWO (1349 Gorzechowo, Gorzechowa) 10 km na E od Dobrzynia 1349 Władysław łęcz. i dobrz. sprzedał za 50 grz. tor. rycerzowi Nazyrowi z Żernik wieś Meryka z lasem G., obejmującą 13 ł. chełm. i 10 mórg na pr. chełm. (Pol. I 115; MS II 202 potw. w 1493 r.); 1411 Stanisław sołtys z G. (Lites II 198); 1498 konfiskata cz. Jan Fioła i Andrzeja z G. w G., Rembielinie i Strupczewie z

98 wójtostwem Jana w Parzymiu (MS II 1296 i 1304); 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124v, 140v, 246v); 1564 par. Siecień, własn. Gorzechowskich, 2 ł. zagrod., 3 zagr. (ŹD XII 277–278). O Gorzechowskich różnych herbów zob. Bil. 61–62.

GOŹDY (1568) 9 km na SE od Skępego 1568 Jan Chocieński Luba posiadał cz. we wsiach Choczeń i Goźdy (Bil. 36).

GÓJSK (1302 Goisczko, Gosczk, Gosczko) 19,5 km na SE od Rypina 1302 Siemowit dobrz. nadał Stanisławowi, s. Andrzeja z Krakowa, posiadłość na terenie lasu koło Gójska i Blinna wraz z imm. (SŹr XI 7); 1372 Kaźko szczeciński nadał Pawłowi „Ladicz” dziedziny G. i Giżynek w dystr. ryp. (MK 74, 620–622); 1497 konfiskata cz. Litwinowej i jej syna w G. (Bil. 62); 1535 pow. ryp., 3 ł. os., młyn (RD 129v, 140); 1506–1628 par. G. dek. ryp. (Mąk.; TBP 108); 1564 5 działów szlach. (ŹD XII 303–304); 1597 drewn. kł par. (WAD 200). O Gosckich h. Grzymała zob. Bil. 62–63.

GÓRZNO (1232–1239 Gozno, Gorsno, Gorzno, Gorzna, 1357 Gorzno) miasto 21 km na NE od Rypina 1. 1232–1239 wieś (KKM 384); 1325 castrum (LKM 58); 1325 parafia (LKM 58); 1327 miasto (Plehn 9); 1348 novum castrum (Pol. I 114); 1448–1515 curia episcopalis (AC III/1, 2,5 9, 22, 23, 25, 151, 188, 233, 269, 386); 1506–1628 par. G. dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1541 pow. ryp. (RD 258v; ŹD XII 304–305). 2. 1232–1239 jez. (KKM 384); 1327 nadanie miastu: Prata autem, quae jacent, ubi influit Gorznicza in Brenniciam, sursum ascendendo usque ad fluvium, qui vocatur Wlecz, influentem in Brenniciam et inter fluvios, qui Czerzeszeni vocantu, et paludes ad pontes: huiusmodi prata et paludes mansorum volumus solubilium in mensuram includi. Ponadto miasto otrzymało 20 ł. na pastwiska incipiendo prope civitatem retro rivulum a monte directe procedendo cum mensura, ad molendinum, quod inferiusjacet super fluvium, qui vocatur Gorznicza, usque ad litus lacus, exceptis nostris pratis, quae Pollakova ląnka appelantur. A rivulo autem praedicto per silvam Karw directe mensurando 20 mansi iam dicta usque in borra debent terminari (Plehn 9); 1339 wieś Grążawy koło grodu G. (LKM 62); 1375 nadanie miastu 21 wolnych ł. incipiendo a rivulo retro fossatam civitatis, -- usque ad

99 granicies Villae Novae nostrae et ad granicies Bartolomei feudalis nostri, a graniciis vero Bartolomei ad ripam rivuli vulgaliter dicti Gorznicza et ad litus ipsius lacus dicti Gorzno; ad aliam autem partem incipiendo ab eodem rivulo cum mensura directe circa granicies praenominatae nostrae Villae Novae per silvam Karw procedendo, usque in borram 20 et 1 mansi paredicti debent terminari. Excipimus quoque pro nobis – unum spacium pro pascuis inter civitatem et lacum dictum G. usque viam tendentem de civitate ad molendinum, vineam retro nostram (Plehn 9); 1445 Brzozie w kluczu G. w z. michałowskiej (AKP 50,9). 3. 1317 Henryk v. Gera komtur z. chełm. przysądził dobra G. bptwu płockiemu (PrU II 184); 1232–1239 Bolesław maz. potwierdził bptwu płockiemu posiadanie przynależnych do grodu świeckiego wsi m.in. G. (KKM 384); 1348 Jarosław abp gnieźn., rozstrzygając spór między Władysławem łęcz. i dobrz. a Klemensem bp płockim, nakazał ks. zwrócić Ruże i Trąbin, potwierdzić wolności położonych na terenie z. dobrz. wsi m.in. G. oraz w związku z niepłaceniem dzies. ze wsi książ. i rycerskich nadać 100 ł. koło Górzna lub Rużego i Trąbina lub w innym miejscu (Pol. I 114); 1413 wg skargi dochody z m. G. wynosiły 15 grz. (Lites II 217); 1445 bp przejął od mieszcz. górzeńskich 40 ł., które posiadali z nadania bpa, dając w zamian 40 ł. pro opidanis, in quibus predia habebunt (AKP 50, 7); 1445 kap. płocka potwierdziła powyższą zamianę oraz adiunctionem 4 mansorum dictis opidanis pro 4 mansis advocati, quos mansos advocati episcopus incluserat in 40 mansis oppidanorum (AKP 50, 9); 1595 w kluczu górzeńskim bptwa włocł., 40 ł., 6 wojtów na 10 ł., 3 lemanów na 4 ł., dwór przy mieście; folw. miał w polach po 6 ł. a w trzecim polu 2 ł. (IPł. 2v–6). 4. 2 I 1327 Florian bp płocki zlecił Teodorykowi w dobrach G. lokować na pr. chełm. miasto i wieś na 80 ł., wieś ta miała należeć do miasta1. Wójt otrzymał dziesiąty łan, mórg na ogród lub budowę dworu, pr. rybołówstwa na jez. Czarny Bryńsk, denar sąd., trzecią cz. dochodów z kramów, pr. budowy piły lub młyna zbożowego na Gorznicy, która miała doń należeć aż do swego ujścia do Brynicy. Miasto otrzymało 20 ł. na pastwiska, 1 ł. na ogrody, pr. rybołówstwa na jez. Wądziebne. Mieszcz. po upływie 12 lat wolnizny mieli płacić 0,5 grz. z ł. i 6 den. z domu (Plehn 9); 1329 Teodoryk wójt (Agd 2337); 1342 wójt Teodoryk (J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej, 2.

1 Zapewne chodzi o Nową Wieś pod Górznem.

100

Materiały z sesji popularnonaukowej, Radziki Duże 6 listopada 1997 r., pod red. Z. Goździa, Dobrzyń nad Wisłą 1998, s. 22); 2 VI 1385 Ścibor bp płocki lokował m. G. na pr. chełm., nadając miastu 21 ł. na ogrody, pastwiska i stawy, wieś Wądziebne na 40 ł. Po upływie 12 lat wolnizny mieszcz. mieli płacić ze wsi Wądziebne 12 grz, tor., po 6 den. z domu w mieście. Miasto otrzymało trzecią cz. dochodów z jatek, kramów i łaźni (Plehn 19; J. Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 207; A. Mietz, J. Pakulski, Górzno, s. 12–21); 1409 spłonął dyplom wójtowski (J. Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 208); 1445 król Kazimierz Jag. odnawia przywilej dla wójta w G. (tamże, s. 208); 1519 odnowienie przywileju przez Zygmunta I na prośbę burmistrza, rajców i mieszczan z D. (tamże, s. 208). 5. 1325 Florian bp płocki erygował kł w G., nadany bożogrobcom. Do par. wsie G., Gołkowo, Gołkówko, Szczutwo i 2 Miesiączkowa. Kł otrzymał 6 ł. i 10 mórg pod grodem G. in montibus et pratis adiacentibus rivulus, qui defluit de silva Karw cum lacu ibidem parvulo et cum ipso rivulo ex integro oraz 8 ł. w Szczutowie (LKM 58); 1327 Florian bp płoc. zezwolił na zbudowanie kła par. w mieście (Plehn 9); 1329 Teodoryk wójt z G. i Herman sołtys z S. nadali bożogrobcom w G. połowę czynszu ze swego młyna oraz połowę czynszu z karczmy w Szczutowie (Agd 2337); 1329 wójt Teodoryk darował sprowadzonym do G. bożogrobcom miechowskim połowę swego dochodu z miejscowego tartaku (Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 205, 207); 1375 w mieście miał być lokowany kł par. i zamek. Celem zwiększenia napływu ludności do miasta apponimus unum spacium liberum vulgaliter Frite, exeundo de civitate ad ecclesiam s. Crucis ad dextram manum usque ad hortos (Plehn 19); 1413 skarga na obrabowanie i spalenie kła oraz zabójstwo Jana rektora (LKM 197); 1505 wyrok nakazujący mieszkańcom Szczutowa słuchać nabożeństw i przyjmować sakramenty w kle par. w G., ponieważ kaplica w Szczutowie nie ma żadnych praw par. (PEp 16, 266v); 1605 drew. kł par. ś. Krzyża (VDG 637). 6. 1324 miejsce wystawienia przyw. Floriana bp płockiego (DKM 19, 197); 1338 Paweł procurator w G. (LKM 61); 1357 w G. zmarł bp płocki Klemens (MPH III 120, 310); 1375 w czasie pokoju sami mieszcz. mają lignis vallatnionem – emendare et reformare, jeśli natomiast umocnienia zostaną w czasie wojny zniszczone, wówczas mieszkańcy wsi dystr. górzeńskiego będą mieli obow. vallare seu lignis sepire (Plehn 19); 1376 bp płocki Dobiesław wystawia przywilej w G. (NKDM, cz. III, dok 168); 1381 koło G. zmarł bp płocki Dobiesław Sówka (DH III 368); 1410

101 obrabowanie i spalenie m. G. z dworem (Lites II 216); 1411 zabójstwo Owracha rajcy z G. (Lites II 219); 1413 Bodzanta z G. capitaneus sive procurator (Lites II 225–227); 1413 G. w pobliżu ujścia Brynicy do Drwęcy w opisie granicy polsko- krzyż. (Lites II 212). 7. A. Mietz, J. Pakulski, Górzno. Zarys dziejów, Toruń 1989; J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 21–22; K. Grążawski, Z badań archeologicznych w Górznie. Od późnośredniowiecznego grodu do biskupiego dworu i kościoła bożobrobowców, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009, s. 61–76. 8. Grodzisko wśredn. (Zielonka, Zarys 24; B. Guerquin, Zamki, s. 143; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne ziemi dobrzyńskiej, s. 56–57, 140–142). 1385 bp Ścibor wyraził wolę, „aby kościół parafialny i zamek (castrum) umieszczone zostały w mieście” (Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 33).

GRABINY (1371 Grabowo, Grabow) 8 km na NW od Lipna 1371 dobra książ. G. graniczyły z Jankowem (Pol. II 525); 1405 G. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 471); 1472 Kazimierz Jag. zezwolił Janowi z Sumin wyjąć wsie Jankowo i G. z rąk Kiełbasy z Markowa (MS I 907); 1476 Kazimierz Jag. potwierdził uczyniony przez Mikołaja Kiełbasę z Markowa zapis 1500 fl. węg. Ż. Agnieszce m.in. na dobrach Jankowo i G. w pow. lipn. (MS I 1365); 1535–1546 dobra Jankowo, G. i Trzebiegoszcz w posesji Jankowskich (MS I 17 321, 22 228); 1628 wsie król. Jankowo, Trzebiegoszcz i G. dzierżone w starych sumach przez Jana Jankowskiego z Karnkowa (LWp. 69).

GROCHOWALSK (1257 Grochouarsko, Grochovalsko, Grochowarsko, Grochoualsko, Grochovarsko) 7 km na NW od Dobrzynia 1267 Kazimierz łęcz., kuj. i dobrz. zwrócił kłowi włocł. wsie G. i Wyszyna, od dawna należące do tego kła (DKM 37, 104); 1349 Visko z G. (Pol. I 115); 1371 G. w opisie granic Tulibowa (Pol. II 524); 1410 Jan Grochowalski wikariusz włocł. (Pol. II 353); 1424 Jan z G. (KBK 3508, 3537); 1434 Jan z G. h. Boleszczyce (Pol. II 578); 1506–1628 par. G. dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1535 pow. dobrz., 6 ł. os. (RD 124v); 1541 6 ł. os., Piotr Beklewski z 1 ł. zagrod. (RD 246v, 247v); 1564 właśc. Wojciech Grochowalski, 12 kmieci na łanach, 3 zagr.; Piotr Beklewski ze wsi

102

G. minor z 0,5 ł. zagrod. (ŹD XII 281–282); 1609 drewn. kł par. ś. Krzyża, patronat szlach. (VD 366–368). O Grochowalskich h. Nałęcz, gałęzi Witoskich z Witoszyna zob. Bil. 63–64.

GRODNO, zag. wieś w pobliżu Ciechocina1 1353 Maciej bp włocł. nadał Antoniemu młyn koło wsi G. na rz. Gwieździna w dystr. Ciechocin. Młynarz przez pierwsze 6 lat miał płacić 5 grz., przez następne 4 lata po 6 grz., a później po 7 grz. Młynarz otrzymał 7 mórg, pr. wycinania lasów i połowu ryb w stawie. Do naprawy grobli zobowiązani zostali mieszkańcy wsi G., Macikowo, Nowogród i Rudaw (RA 77r–v).

GRODZIEN (1434 Grodzen) 8 km na N od Lipna 1434 Jan z G. h. Prusy (Pol. II 578); 1506–1628 par. G. dek. lipn. (Mąk.; TBP 106); 1535 pow. lipn., 2 ł. os., 1 ł. sołt. (RD 118v, 122); 1564 6 działów Jana Rzeszotarskiego, Jakuba Mazowieckiego, Anny Widlińskiej, Michała Grodzeńskiego, Piotra Świętosławskiego i Jakuba Orłowskiego (ŹD XII 325); 1609 mur. kł filialny par. w Kikole (VL 293)2. O dziedziczących w G. Grodzeńskich h. Prus II Wilczekosy, Grodzeńskich (właściwie Widlińskich) h. Junosza i Grodzińskich Ćwikach h. niewiadomego zob. Bil. 64–65.

GRZALANY (1367) wieś zag. w pow. rypińskim 1367 las Silusno między wsiami Kretki Małe, Dzierzno, G., Michałki i Szymno (CLR 699v–700v).

GRZĘBY (1541 Grzembi, Grzemby) 10 km na NE od Rypina 1541 wieś szlach. w pow. ryp. (RD 261v); 1564 par. Świedziebnia, 11 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 307). O Grzembskich różnych herbów zob. Bil. 65–66.

1 Obecnie istnieje w pobliżu Nowogrodu jez. Grodno, zwane też Nowogrodzkim. Biorąc pod uwagę ten fakt oraz wymienionych w dokumencie wsi wydaje się prawdopodobne, że wieś G. jest identyczna z późniejszą Nową Wsią w par. Ciechocin, pojawiającą się w źródłach w 1388 r. (zob.). 2 WA VIII 220–221 wymienia grodzisko na podstawie nazwy osady, grodzisko wymienia też Zielonka, Zarys 29.

103

GULBINY (1452 Gulbini, Gulbyny) 8 km na NW od Rypina 1452 Smichna ż. Andrzeja z Rembielina alias de G. oraz Bartosz z Jadwigą (MC 173; MS I 158; IV/3 S. 863); 1490 Stanisław Sierakowski z G. (Bil. 45); 1506–1628 par. G. dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1535 pow. ryp., 8 ł. os., młyn (RD 130, 134); 1564 wieś szlach., własn. 5 Balińskich i Jakuba Sierakowskiego (ŹD XII 309).

GUMOWO (1268 Glumowo, Gumovo, Glumaw, Gminewo) 18,5 km na NW od Raciążka 1268 Siemomysł kuj. przyjął od Wolimira bpa włocł. wieś Dźwierzchno w zamian za wsie „Arnoltouicz”, „Gdyszin”, las z łąkami ultra Vislam, „Gregolowlank” i G. koło Złotorii nad Drwęcą (DKM 38, 105); 1388 dzies. z G. dla mansjonarzy płockich (LKM 114); 1391 Władysław Opolczyk zastawił Krzyżakom teryt. Złotorii z wsiami Silno, Nowa Wieś, G. i Krobia (Pol. II 542); 1535 pow. lipn., 3 ł. os., młyn, karczma (RD 119v, 122v, 123); 1564 par. Złotoria, 7 kmieci na łanach, 2 ł. sołt., młyn (ŹD XII 319); 1628 wieś do stwa bobr. (LWp. 61)1. MT s. 272–273.

JANKOWO (1371 Jankowo, Janykow, Jankow) 7 km na NW od Lipna 1371 w opisie granic książ. wsi J. w dystr. lipn. wymienione wsie: Brzeźno, Grabiny, Jarczechowo, Konotopie, Maliszewo, Nowogród, Ossówka, Sumin, Trzebiegoszcz, Wola i Złotopole, las Sobieradz, jez. Konotop i Sobieradz, rz. Mień, miejsca Ostrów, uroczyska Miałysz i Sadykierz oraz drogi do Nowogrodu i z Torunia do Lipna (Pol. II 525); 1401 15 grz. czynszu z J. dla wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468); 1472 Kazimierz Jag. zezwolił Janowi z Sumina wyjąć wsie J. i Grabiny w pow. lipn. z rąk Kiebasy z Markowa (MS I 907); 1476 Kazimierz Jag. potwierdził uczyniony przez Mikołaja Kiełbasę z Markowa zapis 1500 fl. węg. ż. Agnieszce m.in. na dobrach J. i Grabiny w pow. lipn. (MS I 1365); 1509 Zygmunt I zezwolił Stanisławowi Karnkowskiemu na wyjęcie wsi J. z folw. Trzebiegoszcz z rąk Agnieszki Kiełbasiny i jej s. Wojciecha i Jana (MS IV/1, 621); 1535 nadanie J.,

1 W 1348 r. ustalono granice między Kurowem a Gumowem i Baruchowem (Pol.II 280). Nazwa wsi jest jednak zniekształcona, może chodzi o Gulewo.

104

Grabin i Trzebiegoszcza w dożywocie Marcinowi, Janowi i Stanisławowi z Karnkowa Jankowskim (MS IV, 17321); 1546 po odpuszczeniu zapisanej na powyższych dobrach sumy 728 fl. Marcin Jankowski otrzymał je iure feudi (MS IV, 22228)1; 1564 wieś król. w starych sumach w posesji Marcina Jankowskiego (LW II 270); 1564 18 kmieci na łanach, karczmarz, wieś w par. Sumin (ŹD XII 323–324). O rodzinie Jankowskich h. Junosza, gałęzi Karnkowskich zob. Bil. 67–68.

JANOWO (1356 Janowo, 1595 Janowo Polskie) 15,5 km na NE od Rypina 1356 Kazimierz W. sprzedał Piotrowi z Brusiny wsie Świedziebnia, Rokitnica, J. i Księte, lokowane na pr. niem., położone w dystr. księckim za 50 grz. (Pol. II 507); 1535–1541 wieś w pow. ryp., 4 ł. os., 2 ł. sołt. (RD 129, 139v, 259, 259v); 1564 par. Świedziebnia, 30 kmieci na łanach, 3 zagr. (ŹD XII 306); 1595 klucz górzeński bptwa płockiego, 40 kmieci na 46,5 ł., 3 sołtysów na 5 ł., 2 lemanów na 2 ł. bartnik na 1 ł. (Ipł. 8–8v) jako Janowo Polskie oraz 2 karczmy.

JANSDORFF (1405) osada zag. w z. dobrz. 1405 w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach: Item so sol man wissen, das die landlewte von Dobrin vor J. noch schuldig seyn 206,5 m. (GA 471).

JARCZECHOWO (1371 Jarczechowo) 8 km na NW od Lipna 1371 J. w opisie granic Jankowa (Pol. II 525); 1543–68 właśc. Agnieszka Słupska (Bil. 18).

JARCZEWO (1538–1564 Jarczewo) 9 km na NE od Lipna 1538–47 Trojan Jarzyczewski Strączek posiadał dział w J. (Bil. 68); 1564 par. Karnkowo pow. lipn., 2 działy Jarczewskich, 4 ł. zagrod., 3 zagr. (ŹD XII 327). O rodzinie Jarzyczewskich (Jarczewskich) zob. Bil. 68–69.

JASIEŃ (1498 Jassienie) 13 km na NE od Dobrzynia

1 Lenno upadło przy rewizji przywilejów na sejmie egzekucyjnym, ale w zamian przywrócona została skasowana w 1546 r. suma 728 fl. (BC 1725, 392v).

105

1498 Jan z J., Stanisław Sobey z J., zastaw Mikołaja w J. (MS II 1195); 1535 pow. dobrz., 2 ł. os., młyn (RD 124v, 128); 1564 par. Tłuchowo, 11 działów szlach. (ŹD XII 272–273). O rodzinie Jasieńskich zob. Bil. 69–70.

JASTRZĘBIE (1401 Jastirsamb, Jastrzabye) 1,5 km na N od Lipna 1401 3 grz. z J. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 469); 1535–1541 pow. lipn., 3 ł. os., 2 ł. sołt. (RD 119, 122, 252v, 253); 1564 par. Lipno, 3 działy Jastrzębskich, 9 kmieci na łanach, 6 zagr. (ŹD XII 311).

JOŃCZEWKO (1545–1564 Janciewo) 3 km na NE od Lipna. Osada zag., zlokalizowana w oparciu o Perthées, Opis. X 40. 1545 w wyniku działów rodzinnych między br. Wojciechem, Janem i Stanisławem Kolankowskim i Sarnkami, Wojciech otrzymał cz. w Kolankowie, a Jan i Stanisław cz. w J. (Bil. 66); 1564 par. Karnkowo pow. lipn., Jan Kolankowski z 1 ł. zagrod. (ŹD XII 327) O rodzinie Janczewskich zob. Bil. 66–67.

KALDENHOF (1391 Kaldenhowfe); miejsce niezn. nad rz. Drwecą koło Złotorii 1391 w opisie granic zastawionego przez Władysława Opolczyka teryt. Złotorii: am K. dy Drewancz (Pol. II 542; wg ZH II 227 chodzi o Lubicz lub miejsce koło Lubicza).

KAMIENICA (1434 Camyenicza) 1434 Janusz i Wyszota z K. h. Grzymałów (Pol II 578). Wieś w par. Skępe pow. Lipno (Bil. 71).

KAMIENICA (a. 1543) 4 na NE od Dobrzynia a.1543 Hieronim Gembart z K. właśc. Kamienicy, Michałkowa, Wierzbnicy z lasem Czarnkowa, cz. Bądkowa (tzw. Bądkowo Gębartowe lub Bądkowo – Gębarty), winnicy M. i winnicy W. (Bil. 53) ; 1565 Wojciech Gembart z K., właśc. Bądkowa,

106

Michałkowa i Wierzbnicy wk. (Bil. 54); 1609 wieś do par. Sobowo (VD 359v– 362v). O rodzinie Gembartów h. Jastrzębiec z Kamienicy zob. Bil. 53–54.

KAMIEŃ (1498 Camienie, 1564 Kamienie Kotkowe i kmetonum) obecnie Kamień Kmiecy i Kotowy 13 km na NE od Dobrzynia 1498 dobra Tomasza z K. w Wyczałkowie, Andrzeja Bąbola, Piotra i Stanisława Sobeya w K. i Jasieniu oraz Katarzyny i córek Stefana Gabalicza w K. (MS II 1195); 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124, 141v, 246, 247, 247v, 248v, 249v); 1564 w K. Kotowym 7 działów Kamieńskich, 4 1/6 ł. zagrod., 2 zagr., K. Kmiecy stanowił własn. Macieja Blocha, 8 kmieci na półł., 4 kołodzieji (ŹD XII 272–273), obie wsie w par. Tłuchowo. a) Kamień kmetonum 1498 Camyenycza, 1564 Kamienie 1476–98 Jan Bloch z K. na K. i Chełmicy W. (MS II 1304, Bil. 24). O rodzinie Blochów h. Ogończyk zob. Bil. 24–25. Były to Kamienie Blochów v. Kamienie Kmiece b) Kamień (1498 Camienie, 1564 Kamienie Kotkowe) 1498 konfiskata cz. Tomasza z K. w Wyczałkowie, Andrzeja Bąbla, Piotra i Stanisława Sobienia w K. i Jasieniach, Katarzyny i córek Stefana Gębolicza w K. (MS II 1195); 1531–1568 własn. Kamienskich h. Cholewa i Dołęga, Koziorskich Wróblów, Trzcinskich Kopciowiczów, Kochańskich, Głowczyńskich Wistków i Wiskowiczów oraz Skibickich h. Rola (Bil. 72–74).

KARNKOWO (1417 Karnkowo, Carnkowo, Carnykowo, Carnkovo) 5 km na NE od Lipna 1417–1422 Stanisław Budconis z K., wikariusz włocł., a następnie pisarz (RA 51; AC III/1, 459); 1503 Jan z K. sędzia dobrz. i br. Stanisław (MS III 757); 1506–1628 par. K. dek. dobrz. (Mąk.; TBP 106); 1535–1541 pow. lipn., 2 ł. os. (RD 117v, 251v); 1564 właśc. Jan i Stanisław Karnkowski, 16 kmieci na łanach, 8 zagr., 2 karczmarze (ŹD XII 326); 1609 mur. kł par. ś. Jadwigi, patronat szlach. (VD 372– 377). O Karnkowskich h. Junosza zob. Bil. 75–77.

107

KAWĘCZYN (1322 Kaweczin, Kawezcin, Kauecino, Kawschin, Caweczino, Cawyeczino) osada zag. nad rz. Ruźcem 1322 dział w Białkowie graniczył ze wsią K. (BZO 64–65); 1349 Władysław ks. dobrz. ustanowił na rz. Ruźcu granice między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, Pomorzany, Sitno i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, Modrzyny i K. (DWł. 365); 1386 Władysław Opolczyk nadał br. Piotrowi i Hanuszowi (Januszowi) ze Sztembarku (Pomezania) wsie Dulsk i K. oraz folw. Modrzyny (Lites II 267–268; Śliwiński, Własność rycerska, s. 7–8)1; 1413 wsie Dulsk, K., Modrzyny i Sokołowo własn. rycerzy ze Sztembarku (Lites II 211); 1519 K. w pow. ryp. własn. Piotra Sokołowskiego (MS IV 12422, 12428).

KAWĘCZYN (1391 Kanczen, Caveczino, Skaveczino, Cavieczino) 25,5 km na NW od Lipna 1391–1414 Tycz z K. (Pol. II 542; Lites III 44, 116, 117, 204); 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. kmiec. (RD 119); 1564 par. Łążyn, 3 działy szlach. (ŹD XII 317). O Kawieckich (Kaweckich) zob. Bil. 77–78.

KAWNO (1434 Cabno, 1564 Kawno) 13,5 km na N od Lipna 1434 Jan z K. h. Szeliga (Pol. II 578; Bil. 31 i 71); 1535–1541 wieś w pow. lipn. (RD 117v, 129v, 147, 251, 252); 1564 par. Ruże, właśc. Erazm Łochocki, 2 kmieci (ŹD XII 328); 1521 Mateusz Kabieński z K. (Bil. 71); 1534–44 własn. Skarzyńskich h. Bończa (Bil. 71).

KIEŁPINY (1497 Kielpyny) 11 km na NW od Rypina 1490 Kazimierz Jag. zezwolił Mikołajowi Działyńskiemu zastawić wieś Strachoń Jakubowi Kiełpińskiemu (MS I 2136); 1497 połowa działu Małgorzaty w Wąpielsku i K. (MS II 950); 1541 pow. ryp., 2 ł. os. (RD 259); 1564 par. Osiek, 3 działy Bartłomieja i Wojciecha Kiełpińskich oraz Piotra Leszczyńskiego, 8 kmieci, 6 zagr. (ŹD XII 298). O Kiełpińskich h. Rogala zob. Bil. 78–79.

KIJASZKOWIEC (1564 Kyaskowiecz) 16 km na NW od Lipna

1 Bil. 77–78 uważa, że chodzi o Kawęczyn w par. Łążyn.

108

1564 par. Mazowsze pow. lipn., 3 zagr. (ŹD XII 320).

KIJASZKOWO (1434 Kyaschkow, Kyaschowo, Kyiaskowo, Kyaskowo) 19 km na NW od Lipna 1434 Piotr z K. h. Doliwa (Pol. II 578); 1448 Bogusz z K. podczaszy dobrz. (VG 148); 1498, 1503–1516 Andrzej z K. kaszt. słoński, podstarości z. dobrz. poborca z. dobrz. (Bil. 79; MS III 757, 999, 1042, IV 873, 2628; AC III/1, 386); 1535 pow. lipn., 6 ł. os. (RD 118v); 1564 par. Mazowsze, właśc. Michał Działyński, 21 kmieci na łanach, 5 zagr., 6 luźnych, karczmarz, młynarz, kowal (ŹD XII 320). O Kijaszkowskich h. Doliwa zob. Bil. 79.

KIKÓŁ (1236 Kychol, Kykol, Kikol) 8,5 km na NW od Lipna 1. 1236 castrum, districtus (KKM 361); 1395 wieś (Pol. II 549); 1433 pow. lipn. (Pol. II 577); 1480 par. K. (MHDW IV 25). 3. 1395 Janusz z synami sprzedał Krzyżakom wieś K., obejmującą 80 ł. bez 5,5 mórg wraz z folw. (Pol. II 549); 1401 30 grz. K. w opisie dochodów wójtostwa bobr. (GA 468); 1433 Władysław Jag. nadał Janowi, Piotrowi i Jurkowi 20 ł. we wsi K. koło drogi do Lubina wraz z karczmą i pr. rybołówstwa; wieś ta odebrana została przodkom wymienionych propter certos excessus (Pol. II 577); 1472 Kazimierz Jag. zapisał Piotrowi Moszczeńskiemu 200 fl. węg. m.in. na wsi K. (MS I 807); 1509– 1521 Jan z K. (MS IV/1, 505, 2628, 3635); 1513–1521 Andrzej z K. (MS IV/1, 1870, 3137, 3225, 3897); 1535–1541 2 ł. król. i 4 ł. szlach. (RD 118v, 252v); 1540 nadanie wsi K. Moszczeńskim iure feudi (MS IV 20097)1; 1564 połowa wsi król. K. w starych sumach w posesji Jerzego Moszczeńskiego (LW II 270); 1564 na dziale Jakuba Orłowskiego 12 kmieci na łanach, 6 zagr., karczmarz, kowal; na dziale J. Moszczeńskiego 14 kmieci na łanach, 7 zagr., 2 karczmarzy (ŹD XII 324). 5. 1480 Mikołaj niegdyś pleban i Jan z K. (MHDW IV 22, 25); 1506–1628 par. K. dek. lipn. (Mąk.; TBP 106); 1517 Stanisław pleban (AC III/1, 400); 1609 drewn. kł par. ś. Wojciecha, patronat król. (VL 291–293v). 6. 1236 Konrad maz. i kuj. określił granice między dzielnicami Bolesława maz. i Kazimierza kuj., do którego miały należeć grody we Włocławku i K. Granica

1 Lenno upadło na sejmie egzekucyjnym w 1564 r. (BC 1725, 392v).

109 dzielnic opierała się o Chełmicę, locum Kamen, jez. Rudzowsko i Ruziec (KKM 361). 7. O Kikolskich prawdopodobnie h. Ogończyk zob. Bil. 79–80; J. Pakulski, Kikół – w poszukiwaniu właściwego herbu, „Rocznik Muzealny”, t. 4, 1991, s. 123–127; A. Bogucki, Kasztelania kikolska w XIII wieku, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 1, 1989, s. 7– 14; M. Blachowska, J. Kuczkowska, K. Kuczkowski, Kikół i okolice na tle dziejów ziemi dobrzyńskiej, Rypin–Kikół 1997, II wyd. Rypin–Kikół 1998. 8. Grodzisko (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 142–147).

KISIELEWO (1339 Kysselow, Kyssyelowo, Kissielewo) 8 km na NW od Dobrzynia 1339 Jan z K. (Lites I 105); 1346 Jan dziedzic z K. (FKK 9); 1541 3 działy szlachty zagrod. (RD 247v, 248v, 249v); 1564 par. i pow. dobrz., 3 działy Kisielewskich, 3,5 ł. zagrod., 2 zagr. (ŹD XII 270). O Kisielewskich zob. Bil. 80–81.

KLONOWO (1375 Clonowa,Clonowo, Klonowa, Klonovo, Klonowo) 15 km na NW od Lipna 1375 Florian z K. star. dobrz. (Pol. II 527); 1395 Mikołaj z K. (Pol. II 549); 1521 Piotr z K. (MS IV/1, 3899); 1535–1541 wieś w pow. lipn., 3 ł. os. (RD 118v, 147, 251v); 1564 par. Mazowsze, 8 zagr., karczma (ŹD XII 321); 1609 par. Działyń (VL 313). O Klonowskich h. Leszczyc zob. Bil. 81–82.

KŁOBUKOWO (1394 Clobucow, Clobucowo, Klobukowo, 1564 Klobukowo Patrze i – Molendi, 1573 Klobukowo Karasie) obecnie Kłobukowo i Kłobukowo Patrze 14,5–15 km na NE od Dobrzynia 1394 Jarosław z K. adiak. (Wp. III 1953); 1434 Janusz z K. h. Kuczaby (Pol. II 578); 1451 Jakub z K. pisarz (LKM 196); 1497 Paweł Clobuchowsky (MS II 950); 1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 247v, 248, 248v); 1517 Mikołaj Molende z K. (AC III/1, 400); 1541 Jakub Molenda z K. z 1,5 ł. (RD 249v); 1564 2 wsie szlach. w par. Bądkowo Kościelne, własn. Kłobukowskich (ŹD XII 275–276); 1573 1 ł. zagrod. we wsi Kłobukowo Karasie (RD 502).

110

H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122. O Kłobukowskich zob. Bil. 82–83.

KŁOKOCK (1535 Clothoczk, Klokoczk) 3,5 km na S od Lipna 1535 3 ł. os. (RD 118v); 1541 wieś w pow. lipn., 3 ł. os. (RD 251v); 1564 par. Lipno, włas. Jana Ostrowieckiego i Macieja Kłokockiego, 13 kmieci na łanach, 8 zagr., kołodziej (ŹD XII 312). O Kłokockich h. Nałęcz i Lubicz zob. Bil. 83.

KŁOSNO (1413 Cleszno, Clesczino, Closno) 8,5 km na NE od Rypina 1413 Czambor Michaelis i Michał z K. (Lites II 230); 1541 pow. ryp., 4 działy szlach. 2,5 ł. zagrod. (RD 260v, 261); 1564 par. Sadłowo, 12 działów Kłosińskich 23,75 ł. zagrod., 6 zagr. (ŹD XII 308–309); 1623 par. K. dek. ryp., drewn. kł par. ś. Marcina, patronat szlach. (VR). O Kłosińskich zob. Bil. 83–84.

KOBRZYNIEC (1379 Kolbrziniecz, Chobrzenicza?, Cobrzynyecz, 1564 Kobrzyniecz Nowy i Stary), obecnie Kobrzyniec Nowy, – Rumunki i – Stary 11,5 – 13,5 km na SW od Rypina 1379 wieś Pinino graniczyła z K. (Pol. II 530); 1497 Wojciech Voytaschek z K. sprzedał 4 ł. w Dzierznie Stefanowi z Jaczwiązina (MS II 778); 1497 Piotr Chobrzensky (MS II 950); 1498 Wojciech Cobrzinsky (MS II 1195); 1498 cz. Anny Kobrzyńskiej w Opolu, Kobrzyńcu Starym (Wielkim), Kobrzyńcu Nowym (Małym, Podbornym, zob. Bil 84; MK XVI, 198); 1502 w par. Rogowo 2 wsie: os. i opust. K. (AC III/1, 206); 1564 2 wsie szlach. w pow. ryp., własn. Kobrzyńskich i Wacława Kukawskiego (ŹD XII 290). O Kobrzyńskich h. Rogala, Trzaska i innych zob. Bil 84.

KOCHOŃ (1434 Cochanye, Cochanie) 6,5 km na N od Dobrzynia 1434 Mikołaj z K. h. Rola (Pol. II 578); 1511 Jan Żukowski z K. (AC III/1, 329); 1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 246, 248); 1564 par. Mokowo, 8 działów Kochańskich, Wincentego Czachorowskiego i Dadźboga Mokowskiego (ŹD XII 280). O Kochańskich h. Prawdzic, Rola i Lubicz oraz dziedziczących w K. Pepłowskich Gozdawów i Czachorowskich h. Rogala zob. Bil. 85–86.

111

KOKOSZYN (Cokosczino, Kokosczyno) 10,5 km na SW od Sierpca 1425 Mikołaj, Świętosław i Piotr z K. h. Lubicz jako świadkowie oczyszczenia szlachectwa br. Mikołaja, Michała, Szymona i Jana h. Lubicz z Sterdyni w pow. drohickim, Stanisława z Księżopola, Wojciecha i Pawła z Kozieradów i Stefana (Bil. 87). 1541 pow. lipn., 2 działy szlach., 2 ł. zagrod. (RD 253v); 1564 par. Sudragi, 3 działy szlach., 3 ł. zagrod. (ŹD XII 329). O Kokoszczyńskich h. Lubicz i Ślepowron zob. Bil. 87.

KOLANKOWO (1244 Colenkou, Kolankowo) 2 km na SE od Lipna 1244 Innocenty IV papież przyjął w opiekę opactwo ś. Gotarda w Szpetalu i jego dobra, m.in. K. (DKM 10); 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd., udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda, wymieniając m.in. K. (ŚZr V 19); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął w opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, m.in. K. z jez. i lasem, oraz potwierdził imm. nadany przez ks. Kazimierza (SŹr V 21); 1545 w wyniku działów rodzinnych między br. Wojciechem, Janem i Stanisławem Kolankowskimi Sarnkami, Wojciech otrzymał cz. w Kolankowie, a Jan i Stanisław cz. w Jończewku (Bil. 66); 1564 wieś w par. Karnkowo, pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 327); 1609 wieś w par. Karnkowo (VD 376v). O Kolankowskich h. Dołęga i innych zob. Bil. 87–88.

KOMOROWO (1257 Conarewo, Conarovo, Konarowo, Conareuo, Conarevo, Konarewo, Comorowo) 5,5 km na SW od Lipna 1257 Kazimierz kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd. udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda w Szpetalu, wymieniając m.in. K. (Szr V 19); w sprawie identyfikacji Szacherska (SOp. 110–112); Nowacki, Opactwo 101n. identyfikował z Zadusznikami); 1258 Bogusza Mieczsławic zapisał K. i Złotopole swemu spowiednikowi z tym, że może je pozostawić opactwu ś. Gotarda (DKM 20, 85–86); 1259 Aleksander IV papież przyjął pod opiekę posiadłości bptwa włocł. m.in. K. (Pol. II 451); 1262 Paweł opat sulejowski zawarł układ z Wolimirem bpem włocł. w sprawie kl. szpetalskiego a zwłaszcza zapisu testamentowego Boguszy, na mocy którego m.in. Złotopole i K. miały być dołączone do dawnych dóbr szpetalskich (DKM 28, 92–93); 1296 Siemowit dobrz. przyjął pod opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda m.in. K. oraz potwierdził udzielone przez ks. Kazimierza imm. (SZr V 21);

112

1288 Engelbert opat. bysz. zawarł układ z Wisławem bpem kuj. w sprawie zamiany dóbr; bp uznał za własność opactwa szpetalskiego wsie Złotopole i K. (DKM 49, 114–116); 1564 par. i pow. lipn., 2 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 312). O Komorowskich zob. Bil. 88–89.

KONOTOPIE (1325 Konottop, Konotop); zag. wieś na NW od Lipna 1325 Franczko Schenko dziedzic Sumina nadał bożogrobcom kaplicę w Suminie, 4 ł. w Suminie i 8 ł. we wsi K., pr. korzystania z lasów, łąk i pastwisk, pr. rybołówstwa i budowy folw. w K., wśród świadków Heymischo sołtys w K. (DKM 20, 198); 1371 wieś i jez. K. w opisie granic Jankowa (Pol. II 525).

KORZENIOWO (1502 Corzenyewo) 5 km na S od Rypina 1502 wieś opust. w par. Rogowo (AC III/1, 206).

KOTOWY (1535 Cothovy, Cotovy) 7,5 km na NE od Rypina 1535–1541 wieś w pow. ryp., 4 ł. os. (RD 129v, 258v); 1564 par. Sadłowo, właśc. Stanisław Plecki, 10 kmieci na łanach, 1 kmieć na półł., 2 ł. sołt. (ŹD XII 307). O Kotowskich zob. Bil. 89. 7. Celińska E., Gałkowski P., Kotowy – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 97–104.

KOWALKI (1345 Kowalikow, Kowalikowo) 3 km na SW od Rypina 1345 Marsinius z K. (DKM 27, 205); 1497 – cz. Anny wdowy po Michale w K. (MK XVI 114); 1564 wieś w par. i pow. ryp., 8 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 289). Siedem jam z fragmentami naczyń glinianych z X–XII w., bryłami żużlu, żelaza, grudkami polepy i kamieniami (SR 35–36). O Kowalkowskich h. Przeginia i innych zob. Bil. 89–90; H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 123; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 20–21. 7. G. J. Budnik, P. Gałkowski, Kowalki – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńskac cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 105–127.

113

KOZIRÓG (1417 Mikołaj Koziorski, 1497 Leschni Cozirog, 1535 Kossirog i Kossirog lessny, 1541 Kozirok i Kosirog maior, 1564 Kozyrog rzeczny i Kozyrog lesne) obecnie Koziróg Leśny, – Łęk i Rzeczny 17–18 km na NE od Dobrzynia 1417 Mikołaj Koziorski (Bil. 91); 1497 nadanie Wojciechowi Kobrzyńskiemu m.in. dóbr Sowy w K. (MS II 926)1; 1535–1541 2 wsie szlach. w pow. dobrz. (RD 124v, 128, 145v, 246v, 247v, 248v i 250); 1564 2 wsie szlach. w par. Tłuchowo, 12 działów Kozirowskich (ŹD XII 273). W XVI w. Koziróg Leśny, Koziróg Wk, Stary i Rzeczny (Bil. 91). O Koziroskich h. Dołęga i innych zob. Bil. 91.

KRAJNA (1350 Crayna) północno-zachodnia cz. z. dobrz. 1350 wieś Dobrzejewice in districtu qui C. vulagriter dicitur situata (Pol. II 454).

KRETKI (1367 Kredkowo, Cretkowo, Kretkowo, Kretkow, Krethkow, Krethkowo, 1564 Crethki minor i maior) obecnie Kretki M. i W. 10,5–13 km na NE od Rypina Po 1313 powstały Kretki Wielkie (J. Powierski, Rzekomy las Silusno w ziemi dobrzyńskiej. Przyczynek do sprwy identyfikacji nazw miejscowych, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Prace Językoznawcze”, nr 8, 1982, s. 151–152); Kretki Małe po 1367 (tamże); 1367 K. w opisie granic lasu Silusno (CLR 699v–700v)2; 1444–1449 Jan z K. (Paw. 17, 111; BR 85, 168); 1453–1472 Andrzej z K. (Paw. 115; CMP 131; MS I 927); 1487 Wojciech z K. kantor (RA 52v); 1503–1513 Mikołaj z K. (Wyw. 148; CMP 170); 1519 Mikołaj z K. wda brz. zapisał ż. Annie 8000 fl. węg. m.in. na K. w pow. ryp. (MS IV/1, 3149); 1564 par. Osiek, 2 wsie w posiadaniu Kretkowskich, Jana Brzeskiego i Jana Gotartowskiego (ŹD XII 298–299)3. Skarb monet z X w. (A. Mikołajczyk, Uwagi o obiegu monetarnym na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie nowożytnym, ZKD, t. 6, 1987 (1988), s. 101).

1 Wymieniona w 1488 r. wieś Coszyrok (AC III/1, 151) leżała w par. Szczuka w z. chełmińskiej. 2 Nie wiadomo skąd pochodził krewny plebana ze Zgłowiączki Jan de Minori Krethcowo, wymieniony w 1423 r. (KBK 2845). 3 O Kretkowskich z K. h. Dołęga zob. Bil. 92–94. Niewykluczone jednak, że rodzina ta wywodziła się z zaginionego Kretkowa w pow. kruszw., zob. Z. Guldon, Kretkowski Andrzej herbu Dołęga, PSB, t. 15, s. 276; tenże, Kretkowski Jan herbu Dołęga, PSB, t. 15, Wrocław 1970, s. 282.

114

H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 121 (wzmianka z 1298 r. dotyczy zag. Kretkowa w pow. Kruszw.).

KRĘPA (1257 Crampino, Crampa, Cramppa) 9 km na NW od Dobrzynia 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd., nadany przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda w Szpetalu, m.in. K. (SŹr V 19); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął pod opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, m.in. K. i potwierdził udzielony przez ks. Kazimierza imm. (SŹr V 21); 1321 K. do par. Szpetal Dolny w diec. włocł. (Pol. II 240; Theiner 388); 1371 K. w opisie granic Tulibowa (Pol. II 524); 1434 Wincenty z K. (Pol. II 578); 1443–1448 prepozyt Piotr z K. (RA 52, 63v); 1564 wieś w par. Grochowalsk, pow. dobrz., młyn (ŹD XII 282); 1609 wieś w par. Grochowalsk (VD 367v)1. O Krępskich h. Nałęcz zob. Bil. 94. Grodzisko (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 152–156).

KROBIA (1363 Crobia, Krowischin, Krobe, Crobya) 20 km na N od Raciążka 1363 Władysław gniewk. nadał Witalisowi sołectwo we wsi K. w z. słońskiej, lokowanej na pr. magd.; sołtys otrzymał 4 ł., 1 karczmę wolną i 1 karczmę z obow. płacenia czynszu (Pol. II 517); 1391 Władysław Opol. zastawił Krzyżakom teryt. Złotorii ze wsiami Silno, Nowa Wieś, Gumowo i K. (Pol. II 542); 1505 Piotr Sokołowski zapisał ż. Barbarze 400 fl. m.in. na wsi król. K. (MS III 2428); 1508 Zygmunt I zezwolił Piotrowi Sokołowskiemu zapisać wieś K., należącą do grodu bobr., Andrzejowi Kijaszkowskiemu (MS IV 236); 1535–1541 pow. lipn., 3 ł. os. (RD 119v, 252v); 1564 par. Złotoria, 10 kmieci na łanach, 4 zagr., karczmarz, młyn (ŹD XII 319).

KROJCZYN (1321 Crobiczsino, Croniczyno, Crouicyno, Crowicyno, Croviczino, 1564 Krowiczyno major) 9 km na NW od Dobrzynia

1 Wg Grz. 267 brak śladów istnienia w tej wsi wzmiankowanego w literaturze grodziska (Zal. 10; Jaż. 124).

115

1321 K. w par. Szpetal w akcie rozgraniczenia diecezji włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1480 Dobrogost z K., podkomorzy z. dobrz. (Bil. 94); 1534 pow. dobrz., 4 ł. os. (RD 142); 1543–1568 Piotr i ss. Stanisław i Jan Krowiccy h. Junosza (Bil. 94); 1564 par. Zaduszniki, własn. Piotra Witkowskiego i Wawrzyńca Wielickiego, 12 kmieci na półł., 2 koła korzeczne (ŹD XII 284).

KROJCZYN MAŁY (1541 Crowyczynko, Croviczno Minor, Krowiczynko) zag. osada, wcielona zapewne do Krojczyna 1541 wieś w pow. dobrz., 3,5 ł. os., młyn (RD 246v, 247, 250); 1564 par. Zaduszniki, własn. Jana Witkowskiego i Wojciecha Grochowalskiego, 2 kmieci na łanach, młyn (ŹD XII 284). Bil. 94 – K. Borowy, Borny.

KSIĘTE (1252 Ksenyten, Kxenithe, Xenite, Zeinte, Xintin, Kszenite, Xante, Syenthe, Sxincze, Xsenthe, Xenithe, Xyenyte, Xiente, Xienthe, Xanythe, Cyenythe, Kxienthe) 17 km na NE od Rypina 1. 1312 castrum (PrU II 62); 1352–1356 dystrykt księcki (PrU V/1, 202; Pol. II 507); 1506 n. par. K. dek. ryp. (Mąk.); 1535 n. pow. ryp. (RD 128v). 2. 1252 książ. komora celna (PrU I/1, 260); 1392–1405 komora celna na drodze do Brodnicy i na Mazowsze, cło pobierał Piotr Świnka (ZH XXV, s. 81). 3. 1306 Siemowit dobrz. nadał Krzyżakom 250 ł., z czego 200 ł. w Grążawach lub K. oraz 50 ł. w lesie między Golubiem i Modrzynami (PrU I/2, 854); 1312 układ Karola z Trewiru w. mistrza krzyż. i Jana bpa płockiego w sprawie teryt. michałowskiego i 200 ł. należących do grodu K.; Krzyżacy zobowiązali się po upływie 7 lat wolnizny płacić 90 grz. dzies. bpowi płockiemu oraz uzyskali możliwość budowy młyna pod grodem K. (PrU II 62, 63); ok. 1335 Krzyżacy proponują warunki pokoju z Kazimierzem W.; król powinien zrzec się m.in. K. (PrU III 27); 1348 Heyco niegdyś młynarz z K. (Pol. II 498); 1352–1353 Winrich Kniprode przyjął od Kazimierza W. w zastaw za 4000 guldenów z. dobrz. z zamkiem Bobrowniki i dystryktami ryp. i księckim (PrU V/1, 202); 1356 Kazimierz W. sprzedał za 50 grz. wsie w dystrykcie księckim: Świedziebnia, Rokitnica, Janowo i K. Piotrowi z Bruszyny (Pol. II 507); 1395 Bernard z K. (Pol. II 549); 1413 Piotr z K. (Lites II 230); 1414 Mikołaj z K. (Lites III 44, 45, 115); 1425 Piotr z K. (Wyw. 77); 1434 Piotr z K. podczaszy dobrz. (Pol. II 578); 1477 Andrzej z K. (Zielonka,

116

Zab. 167); 1497 Jan Ksienski z K. (MS II 779); 1497–1515 Józef z K., właśc. cz. K., Świedziebny, Zajezierza i Szynkówk (Bil. 95); 1498–1515 Józef z K. (MS II 1280, AC III/1, 386); 1535–1541 wieś szlach. w pow. ryp. (RD 128v, 134, 136v, 140, 258v); 1564 właśc. Anna Widleńska i Andrzej Galemski, 11 kmieci na łanach, 7 zagr., szewc, kowal, młyn (ŹD XII 305). 4. 1356 zezwolenie na założenie zamku, miasta, lokację wsi i nadanie szerokiego imm. dobrom księckim (Pol. II 507). 5. 1443 kap. płocka wyraziła zgodę na nadanie kłowi w Kxynthe dzies. z 10 ł. w tej wsi (AKP 50, 4v); 1485 Piotr bp płoc. powołał Pawła z Wielunia na plebana w Xante zgodnie z prezentą Jana podłowczego dobrz. patrona tego kła (PEp 10, 362); 1486 dziedzic z K. prosił o nadanie kłowi w K. dzies. pien. z 14 ł. w Okalewie (AKP 50, 36v); 1506–1628 par. R. dek. ryp. (Mąk.; TPB 108); 1515 w testamencie Józefa Ksienieskiego m.in. zapis na fundację ołtarza w kle par. w K. (AC III/1, 386); 1623 drewn. kł par. ś. Michała, ś. Katarzyny i Wszystkich Świętych (VR). 6. 1488 Józef z K. za zadane rany miał zapłacić Stanisławowi z Świedziebnej 12 fl. i zwrócić mu zajęty w swym lesie wóz z koniem (PEp. 10, 565–566); 1508 Mikołaj z K. (PEp. 16, 266). O Księskich h. Pobóg zob. Bil. 95–96. 8. Grodzisko wśredn. (Zal. 7; Walicka 293; Jas. 84; Zielonka, Zarys 30; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 156–157; A. Bogucki, Grody a osadnictwo, s. 230–231.

KUCZEK (1527 Cuczek) osada zag. w pobliżu Ciechocina 1527 młyn w kl. ciech. bptwa włocł., dochód 2 fl. (MHDW XI 12).

KUKOWO (1541 Kukowo) 16 km na E od Lipna 1541 pow. lipn., działy szlachty zagrod. (RD 253v, 254v); 1564 par. Ligowo, 8 działów Kukowskich, 5 ł. zagrod., 4 zagr. (ŹD XII 315–316). 1497 nadanie Pawłowi Czarnominskiemu skonfiskowanych dóbr, m.in. Andrzeja Kukowskiego cz. w K. (MK XVI 106). O Kukowskich h. Jastrzębiec i innych zob. Bil. 96–97.

KUPIRZYCE (1321 Cupirzici, Curpirszyti) osada zag. w z. dobrz. 1321 K. wymienione w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388). 1348 Władysław łęcz. i dobrz. zobowiązał się zachować wolności

117 bptwa płockiego w z. dobrz. m.in. Cuprzicze, Supierzijcze (MMAeH XVI 669; Pol. I 114); 1406 dzies. z K. dla wikariuszy katedralnych we Włocławku, potw. 1439 (Librowski, Trzydzieści osiem, nr 27; tenże, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 276, s. 154).

KUROWO (1321 Curouo, Curowo) 13 km na NW od Dobrzynia 1321 K. w akcie rozgraniczenia diec. włocławskiej i płockiej (Pol. II 240; Vet 388); 1572 wieś w pow. dobrz., 2 ł. zagrod. (RD 503); 1599 wieś w par. Zaduszniki (MHDW XXI 209).

KUZKI (1291 Coska, Coski, Koski) 5 km na NW od Dobrzynia 1291 Siemowit dobrz. nadał wolność należącej do bptwa włocł. ville contique Glebouo (Glewo), ubi C. commoratur na okres 12 lat (Pol. II 140); 1354 Maciej bp włocł. nadał sołtysom Bartkowi i Marcinowi wieś K. w z. kuj. koło Łęgu celem lokacji na pr. chełm. Sołtysi otrzymali dziesiąty łan, łąkę, denar sąd., 1/3 cz. dochodów z karczmy, pr. rybołówstwa, ortyle we Włocławku. Mieszkańcy po upływie 16 lat wolnizny mieli płacić z ł. po 9 szk. czynszu z 3 szk. dzies. (RA 56v– 57v); 1534 opust. wieś w kluczu włocł. bptwa włocł. wydzierżawiana za 4 fl., młyn (IBW 9); 1582 młyn do klucza włocł. (IBWł 7).

KWAŚNO (1564 Qwiaszno) 4 km na SW od Sierpca 1564 młyn K. ad Sierpcz wymieniony w par. Ostrowite w pow. lipn. (ŹD XII 329).

LASOTKI (1413 Lasothky, Lassothky, Llassothky) 15 km na SE od Dobrzynia 1413 Jan Lasocki dziedzic z L. (Lites II 261); 1434 Jan z L. skarbnik dobrz. (Pol. II 578); 1441 Jerzy z L. chorąży dobrz. (Pol. II 391); 1501 Piotr Lasocki podkomorzy dobrz. (MS III 57); 1535 pow. dobrz., 3 ł. os., młyn (RD 123v, 145v); 1564 par. Rokicie, właśc. Michał Lasocki, 6 kmieci na łanach, 2 zagr. (ŹD XII 279). H. Górnowicz Rodowe nazwy, s. 118. O Lasockich h. Dołęga zob. Bil. 98–99.

118

LENIE MAŁE (1535 Lenye minor, Linie minor) 5 km na NE od Dobrzynia 1535–1541 pow. dobrz., 4 ł. os. (RD 124, 246v); 1564 par. Sobowo, właśc. Piotr Bloch, 8 kmieci na łanach (ŹD XII 276).

LENIE WIELKIE (1296 Line, Liine, Lynye) 3 km na NE od Dobrzynia 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął w opiekę posiadłości ś. Gotarda w Szpetalu, m.in. 3 ł. w L., 0,5 ł. w innym miejscu i jez. (SŹr V 21); 1351 Władysław ks. dobrz. nadał Radziejowi 3 ł. w swej wsi L. (Pol. II 503); 1488 konsens Janowi Kościeleckiemu na wyjęcie wsi L. i Skaszewo z rąk Jakuba Kostki (MS I 1944); 1523 konsens Wincentemu Kościeleckiemu na wyjęcie wsi L. i Skaszewo z rąk Nawoja Kostki (MS IV 4184); 1546 Zygmunt I król, opierając się na przyw. z 1351 r. i aktach komisarskich, stwierdził, że 3 ł. w L. stanowią własn. dziedziczną Walentego i Bartłomieja Piotrkowskich (RT 363); 1564 w par. i pow. dobrz.,własn. król., 13 ł. os., 3 ł. sołt. (ŹD XII 271); 1609 wieś w par. Dobrzyń (VD 338)1.

LEWIE (1321 Lewye, Lewcze) osada zag. w z. dobrz. 1321 L. w par. Szpetal Dolny w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Vet 388).

LICISZEWY (1535 Liciessewy) 16 km na NW od Lipna 1535–1541 pow. lipn., 8 ł. os. (RD 119, 251); 1564 par. Mazowsze, właśc. Michał Działyński, 18 kmieci na łanach, karczmarz (ŹD XII 321).

LIGOWO (1401 Ligow, Ligowo, 1541 Ligowo maior) 19 km na SE od Lipna 1401 Stanisław rektor kła w L. (UC 430) 2 ; 1430 Bartłomiej dziedzic w L. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1134, s. 32); 1445 Andrzej z L. (Pol. II 397). XV w. dział Ligowskich Wróblów w L. (MK XXXIV 348); 1506–1628 par. L. w dek. dobrz. (Mąk.; TBP 106); 1508 Andrzej pleban w L. (AC III/1, 277); 1535– 1541 wieś szlach. w pow. lipn. (RD 147v, 149v, 251, 253v); 1564 właśc. Rudolf, Adam, Maciej Ligowscy, Jan Śmiechowski, Jan Malonowski i Jan Łukowski (ŹD XII 314); 1609 drewn. kł par. ś. Mateusza patronat szlach. (VD 342v–345v).

1 Por. Bil. 134. 2 Wg RDP 73 parafia miała być erygowana w 1388 r.

119

O Ligowskich h. Jastrzębiec i Lubicz zob. 100–101.

LIGOWKO (1535 Ligowko) 21 km na SE od Lipna 1535–1541 wieś szlach. w pow. lipn. (RD 118, 253v); 1564 par. Ligowo, 7 działów szlach. Ligowskich i Jana Śmiechowskiego (ŹD XII 316). Wg Bil. 101 – również Ligowko Borne.

LINNE (1304 Line, Lyne) 6 km na NE od Rypina 1304 Siemowit dobrz. nadał Jakubowi Tholande pr. dziedzicznym wieś L., którą niegdyś dzierżył Gothkinus, z pełnym pr. niem. (Pol. II 471)1; 1541 pow. ryp., 1,5 ł. os. (RD 259); 1564 par. Sadłowo, właśc. Andrzej i Benedykt Swaroccy, 14 kmieci na łanach (ŹD XII 308). 7. Celińska E., Gałkowski P., Linne – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 129–142.

LINNIA (1323 Livona, Linowna, 1551 Lynowa sive Lynownicza) prawoboczny dopływ Rypienicy koło Rusinowa, obecnie bez nazwy 1323–1326 nadanie bożogrobcom ryp. 12 ł. w Rypinie pod grodem między posiadłościami Jana a L. naprzeciw Rudy (DKM 23, 200, 18, 1952); 1352 nadanie bożogrobcom ryp. młyna w Starorypinie z zastrzeżeniem, że nikomu nie wolno budować stawu lub sadzawki na rzece L. w odległości 1/2 mili; młyn na L. (DKM 34, 214); 1551 kl. miechowski sprzedał za czynsz roczny w wysokości 2 fl. dobra szpitala ś. Ducha w Rypinie, zwłaszcza zarośl incipiendo ab agris villae Staroripin usque ad rivulum L. dividentem dictam borram et Russinowo Erazmowi Kretkowskiemu (MS V 5191); 1779 Linnia (Czajk.).

LIPNO (1330 Lypa, Lippe, Lipno, Lipchin, Lypchin, Lippno) miasto pow. w z. dobrz. 1. 1330 gród (MPH IV 19); 1349 miasto (DKM 31, 209); 1371 n. dystr. lipn. (Pol. II 525); 1506–1628 par. L. w dekanacie lipn. (Mąk.; TBP 106).

1 Może chodzić jednak o Lenie Wk. pod Dobrzyniem; w sprawie identyfikacji por. ostatnio: A. Bogucki, Grody a osadnictwo, s. 229. 2 Wg ŹDb 249 chodziło tu o Dylownicę, a wg SR 55 o nieistniejący dopływ Rypienicy koło Rypina.

120

2. 1371 droga z Torunia do L. (Pol. II 525); 1382 granica z Ośmiałowem i Biskupinem (Dp 84). 3. 1349 n. własn. książ. (DKM 31, 209); 1392–1524 komora celna (ZH XXV, s. 81; GA 468; CMP 151); 1519 zmniejszenie podatku o 8 grz. (MS IV 2895); 1524 obow. dostarczenia wozu wojennego (CMP 150); 1628 dzierż. lipn. (LWp. 68). 4. 15 IV 1349 Władysław łęcz. i dobrz. zlecił Mikołajowi Rudnikowi lokowanie m. L. na pr. chełm. na wzór Rypina. Miasto otrzymało 26 ł., a mieszkańcy 12 lat wolnizny. Wójt otrzymał 12 ł., denar sąd., 1/3 czynszów, pół placu w mieście i 5 mórg (DKM 31, 209–210); 1350 wójt Mikołaj (Pol. II 50); 1422 Władysław Jag. nadał miastu L. pr. chełm., 60 ł. ziemi, zakazał budowy karczem w obrębie mili od miasta, mieszczanie mieli płacić 60 grz. (PWP 112–118); 1425 wójt, burmistrz, rajcy, ławnicy (Pol. II 368); 1425 Czambór wójt (J. Bieniak, Mieszczanie średniowiecznego Lipna, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis 21, Studia Historica”, t. 3, 2004, s. 224); 1445 lokacja m. Skępego na wzór L. (Kost. 14); 1480 Paweł wójt (J. Bieniak, Mieszczanie średniowiecznego Lipna, s. 225). 5. Kł par. cz.ęściowo z XIV w. (KZS IX 28); 1382 Mikołaj pleban (Dp 84); przed 17 III 1483 szpital (Optołowicz, Szpitale, s. 11); 1609 kł par. mur. Wniebowzięcia NMP, patronat król., 4 ł. uposażenia, do par. 11 wsi, szpital z drewn. kaplicą ś. Ducha i ś. Wawrzyńca, kaplica drewn. ś. Barbary na przedmieściach (VL 284–290v); 1694 kaplica ś. Ducha ze szpitalem położona nad stawem w pobliżu grobli została zniszczona przez Szwedów i na jej miejscu wystawiono krzyż (VP 1205). 6. 1339 commendator w L. (Wp. II 1192); 1350 zezwolenie Peczkowi na zbudowanie pod L. na rz. Mień (Mew) młyna o 3 kołach korzecznych (Pol. II 50); 1398 w. mistrz krzyż. prosi Jana bpa płockiego, aby zdjął klątwę nałożoną na wójta bobr. i mieszczan L. za zasądzenie na śmierć fałszerza monet krzyż. W razie wątpliwości prosi bpa o przysłanie kilku swoich ludzi celem wspólnego z przedstawicielami zakonu rozstrzygnięcia tej sprawy w L. (CPr VI 74); 1476 convencio w L. (Paw. 117); 17 marca 1483 Paweł wójt z L. obligarit se satisfacere pro littera ercetionis capelle hospitalis in L. kanonikowi płockiemu Pawłowi de Lyczky (z Liczek) (PEp. 10, 281); 1485 dzies. pien. z L. penitencjarzom płockim

(LKM 253); 1494 Czambor wójt z L. (MK 6, 390); 1512 sejmiki w L. (MS IV 1421). 7. 1330–1507 (Pol. II 529, 530, 543, 549, 577, MS I 807, 913, 1365, II 1178, III 1042, 1358, 2508, III S. 50, IV 193, IV S. 220; Lites II 203, 229, III 96–99; DH 123, 486, 544–546, KBK 406, 1363); Plan von der jetzigen Lage der Stadt Lipno z 1799

121 r., wyk Lüer, AGAD, Oddział Kartograficzny, AG 206–307; A. Sławenko- Skawiński, Lipnowskie pod względem historycznym, statystycznym i archeologicznym, Warszawa 1856; M. Smoleński, Opis kościoła parafialnego w mieście powiatowym w Lipnie, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, ser. 2, t. 6, 1860, s. 132–150, 241–253; K. Keller, Materiały do monografu miasta Lipna, Toruń 1929; E. Romahn-Kwiatkowska, Lipno, Studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, Warszawa 1957; R. Lewandowski, O herbie Lipna, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 1, 1988, s. 15–18; Z. Góźdź, Lipno – Zarys dziejów, Lipno 1991; Optołowicz, Szpitale, s. 11; Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej, 2. Materiały z sesji popularnonaukowej, Radziki Duże 6 listopada 1997 r., pod red. Z. Goździa, Dobrzyń nad Wisłą 1998, s. 17–19. 8. Grodzisko zwane Górą ś. Antoniego (WA VIII 220; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 157–160).

LIPNOWSKI DEKANAT (1506) 1506–1510 obejmował par.: Lipno, Kikół, Sumin, Wola, Mazowsze, Czernikowo, Łążyn, Dobrzejewice, Złotoria, Nowogród, Ciechocin, Działyń, Chrostkowo, Ligowo, Skępe, Karnkowo, Grodzień i Wierzbick (Mąk.); 1628 obejmował par.: Lipno, Kikół, Wola, Sumin, Mazowsze, Czernikowo, Łążyn, Dobrzejewice, Ciechocin, Nowogród, Działyń, Grodzień, Chrostkowo i Złotoria (TBP 106).

LISEK (1564 Lieski) 11,5 km na SW od Bobrownik 1541 Jakub i Mikołaj Lescy z 1 ł. zagrod. (RD 255); 1564 par. Bobrowniki pow. lipn., Maciej, Jan i Jakub Lescy z 1 ł. zagrod. (ŹD XII 332); 1565 Mateusz s. Jakuba oraz Jan i Jakub ss. Mikołaja Lescy h. Dołęga (Bil. 99–100). 1516 Jadwiga, wdowa po Stanisławie z Łakna, oddała cz. L. w zastaw br. Mikołajowi i Jakubowi z L. (Bil. 100); 1530 Mikołaj i Jakub z L. wzięli w dzierżawę cz. L. od Jana Chełmickiego Sapy, łowczego dobrz. (Bil. 100.)

LUBIN (1329 Lubino, Lubyno, Lubene, Liubino) 11 km na NW od Lipna 1329 Władysław dobrz. i łęcz. potwierdził br. Pawłowi, Marcinowi, Jakubowi i Piotrowi uprawnienia udzielone przez Siemowita dobrz. (1291–1306) dobrom L., Wola, Dąbrówka i Murzynowo, m.in. nadanie pr. chełm., wspomniany las Sczomoch (Pol. II 481); 1433 droga z Kikoła do L. (Pol. II 577); 1434 Andrzej z L.

122 podkomorzy dobrz. (Pol. II 578); 1541 pow. lipn. (RD 252); 1564 par. Wola, właśc. Jan Orłowski, 19 ł. os., 1 zagr., karczma (ŹD XII 317).

LUBINEK (1433 Parvum Lubene, Lubynko) 12,5 km na NW od Lipna 1433 Mikołaj z Parva de Lubene (Pol. II 577); 1535 pow. lipn., 7 ł. os. (RD XII 148); 1564 par. Wola, 4 zagr. (ŹD XII 317).

LUBOWIEC (1434 Lubowsch, Lubawsch, Lubowcza, Lubowcz, Lubowycz) 10 km na NE od Lipna 1434 Andrzej z L. h. Kuczaby (Pol. II 578); 1441 Andrzej z L. (Pol. II 391); 1498 konfiskata cz. Vielkyan z L. (MS II 1195); 1502 wieś w par. Chrostkowo, Jan z L. płacił dzies. do kła par. (AC III/1, 206); 1506 Andrzej Nieprowski z L. (MS III 2784); 1541 wieś w pow. dobrz., Piotr, Piotr Kolankowski, Stanisław Bassmowicz, Stanisław Bliński i Jan Lubowiski z 3,5 ł. zagrod. (RD 254, 254v, 255); 1564 par. Chrostkowo, 6 działów szlach., 7,5 ł. zagrod., 5 zagr. (ŹD XII 326). O Lubowskich zob. Bil. 101–103.

ŁAPINOŻ (1345 Lapinos, Lapinossch, Lapinosz, Lappynosch, 1541 Lapinos maior i minor, ten ostatni zwany Bornym), obecnie Łapinóż, Łapinóż-Rumunki i Łapinóżek) 13–13,5 km na NW od Rypina 1345 Zbrosław z Ł. (DKM 27, 205; Śliwiński, Własność rycerska, s. 21); 1346 Piotr z Ł. (BZO 66); Namyacha z Ł. (ZH XXV, s. 73); 1413 Namanta z Ł. (Lites II 263); 1413 Ł. w opisie granicy polsko-krzyż. (Lites II 212); 1434 Namyanta z Ł. h. Zagroby (Pol. II 578); 1541 2 wsie szlach. w pow. ryp. (RD 258v, 259); 1564 par. Osiek, własn. Łapinowskich i Mikołaja Narzymskiego (ŹD XII 298). O Łapinoskich z Ł. h. Zagroba oraz Łapinoskich h. Rogala z Łapinozka por. Bil. 103. 7. G. J. Budnik, P. Gałkowski, Łapinóżek – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 143–162.

ŁĄKIE (1392 Lanken, Lankie, Ląkie) 14 km na NE od Lipna

123

1392–1405 133 grz. 8 szk. z komory celnej w L. (ZH XXV, s. 81); 1535 1 ł. os. (RD 146v); 1434 Janusz z Kamienicy v. Łąkiego (Lune) h. Grzymała (Pol. II 578, Bil. 104); 1444 zapis 300 grz. na wsi Ł. (BC 1725, 389); 1469 zapis 70 fl. na wsi Ł. (BC 1725, 389); 1541 1 ł. os. (RD 251v); 1538 Zygmunt I zezwolił Feliksowi Śrzenkiemu z Sokołowa na wyjęcie wsi Ł. z rąk Ewy Kuczborskiej (MS IV 19280); 1539 Zygmunt I zezwolił Maciejowi Orłowskiemu na wyjęcie wsi Ł. z rąk Ewy Kuczborskiej (MS IV 19891); 1565 wieś król. w posesji Macieja Orłowskiego, kmiecie mieli obow. 3 dni w roku pracować na rzecz stwa bobr. (LW II 270); 1564 6 kmieci na półł., 2 zagr., wieś w par. Karnkowo pow. lipn. (ŹD XII 326). O Łąckich zob. Bil. 104.

ŁĄŻYN (1248 Lausino, Lansyno, Lozino, Lanzino, Lanszino, Lanzyn, Lanszino theuthonicalis, Lanzin, Lansin) 26 km na NW od Lipna 1248 Kazimierz ks. łęcz. i kuj. nadał Markowi dziedz. Ł., którą tenże nadał swoim dzieciom Łazarzowi i jego br. (DKM 12, 76; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 15 s. 16); 1252 Kazimierz ks. łęcz. i kuj. nadał Ł. Łazarzowi, Bartłomiejowi i Wincentemu wraz ze zwolnieniem od stróży (Pol. II 52); 1309 Jan bp płocki nadał 5 mieszcz. tor. wolniznę na 6 lat od dzies. z Ł. i Obrowa. W wypadku zniszczenia tych wsi rektor kła w Czernikowie ma przyjąć w zamian dzies. snop. (PrU I/2, 910); 1336 bp włocł. Maciej z Gołańczy nadaje Ł. sołtysowi Jerzemu z prawem lokowania wsi na pr. chełm. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 14, s. 13); 1345 ustalenie granic między wsiami bptwa włocł. Łążynek i Miliszewy oraz wsiami mieszcz. tor.: Ł., Obrowo, Zębówiec i Zębowo, położonymi w kasztelanii słońskiej (KWł. 1, 127– 127v); 1362 Władysław ks. kuj. i gniewk. nadał Janowi Bugheymowi Ł. w dystr. słońskim na pr. magd. (ATor. 69); 5 VI 1368 Stanisław sędzia gniewk. na posiedzeniu sądu król. rozstrzygnął spór o granice między wsią bptwa włocł. Łążynek a Ł. Katarzyny i jej krewnych, wsiami położonymi w kasztelanii słońskiej (KWł. 5, 131); 1389 Tycz z Kawęczyna i Kunko Buchim poświadczyli sprzedaż 2 ł. w Ł. Gerwinowi Eichborn (ATor. 148); 1390 Hanus Wytranz sprzedał Gerwinowi Eichborn pół ł. w Ł. (ATor. 156); 1398 Herman Pilgrim wójt z. dobrz. i Trojan z Ostrowitego sędzia dobrz. poświadczyli prawa Tomasza Reszkowskiego do Ł. (ATor. 155); 1413 skarga na zniszczenie przez Krzyżaków kła (Lites II 282); 1510 1628 par. Ł., dek. Lipno (Mąk.; TBP 106); 1564 wieś w pow. lipn., 2 działy szlach.

124

(ŹD XII 317); 1609 kł par. pod wezw. ś. Piotra, patronat szlach., do par. wsie: Kawęczyn, Ł., Osiek i Zębowo (VL 302v). O Łążyńskich Zielonkach h. Lubicz i Łążyńskich h. Nałęcz zob. Bil. 104–105.

ŁĄŻYNEK (1336 Lanzyno, Lanzino, Lauszino, Lanszino, Lanszin, Lauszinko, Lanszinko, Lanzyno Polonicalis) 28 km na NW od Lipna 1. 1345–1368 wieś w kasztelanii słońskiej (KWł. I 127–127v; KWł. V 131); 1535 wieś w pow. lipn. (RD 118); 1564–1609 wieś w par. Ciechocin, dek. lipn.(ŹD XII 331; VL 308v). 2. 1345 ustalenie granic między wsiami bptwa włocł.: Ł. i Miliszewami oraz wsiami mieszcz. tor.: Łążyn, Obrowo, Zębowo i Zębówiec (KWł. I 127–127v); 1368 rozgraniczenie między wsiami Ł. i Łążynem (KWł V 131). 3. 1336 n. własn. bptwa włocł. (RA 72–72v); 1353 wsie Ciechocin, Ł., Małszyce i Miliszewy mają obow. naprawy grobli przy młynie Dulnik (RA 78); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 7 fl. 10 gr (MHDW XI 12); 1534 z 10 ł. os. po 30 gr i mierze żyta, wspólnie z sołt. 3 obiady, po 10 gr czynszu z 2 karczem, 3 łąki wynajmowane za 14 gr, role opust. uprawiane z czwartego snopu i na folw. (IBW 44); 1564 6 kmieci na łanach, karczma, zagr., kuśnierz, kocioł gorzałczany (ŹD XII 331). 4. 1336 Maciej bp włocł. zlecił Jerzemu lokację wsi Ł. na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan, karczmę, denar sąd., pr. wypasu owiec, miał z kmieciami 3 razy w roku przyjmować prokuratora. Kmiecie mieli płacić z ł. po 1 grz. czynszu i dzies. i mierze żyta (RA 72–72v; Bieniak, Recepcja, s. 219); 1451 Jakub sołtys (AC I 1166); 1534 sołtys (IBW 44); 1564 3 ł. sołt. (ŹD XII 331). 6. 1409 zniszczenie wsi przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż.: 85,5 grz. 2 szk. szkód, 70 grz. za nieodebrany przez 3 lata czynsz i 9 grz. za nieodebrane zboże (Lites II 281).

ŁOCHOCIN (1321 Lachocino, Lachocyno, Lachoczino, Lachoczin) 11,5 km na SW od Lipna 1321 Ł. w akcie rozgraniczenia diec. włocławskiej i płockiej (Pol. II 240; Vet 388); Maciej sołtys z Ł. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1153, s. 41); 1434 Jan z Ł. h. Junosza (Pol. II 578); 1508 Głębocki z Ł. (MS IV/1, 268); 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. os. (RD 119, 147v); 1527 dzies. z Ł. dla mansjonarzy włocł.

125

(MHDW XI 33); 1541 6 ł. os. (RD 252); 1564 par. Chełmica, właśc. Sebastian Łochocki, 12 kmieci na łanach, karczmarz, kowal, krawiec, bartnik (ŹD XII 329– 330). O Łochockich h. Junosza zob. Bil. 106.

ŁOSAK (1546 Loszak, Lossak) zag. osada młyńska koło Dobrzynia 1546 Zygmunt I król zezwolił Kasprowi Chełmickiemu na wyjęcie młyna Ł., należącego do wójtostwa dobrz., z rąk bezprawnych posesorów (MS IV 7717); 1549 Zygmunt August król nadał K. Chełmickiemu dożywocie na młynie Ł. (MS V 4698).

ŁUKOMIE (1506 Lukome, Lukomye) 7,5 km na NE od Sierpca 1506–1628 par. Ł. dek. ryp. (Mąk.; TBP 108); 1535–1541 pow. ryp., 8 ł. os. (RD 129, 258); 1564 właśc. Maciej Suliński, 17 kmieci, 5 zagr., 2 karczmarze, 5 kołodz., 2 bednarze (ŹD XII 310); 1597 drewn. kł par. ś. Małgorzaty, patronat szlach. (WAD 22).

ŁUSZKOWO (1321 Luscowo, Lustowo) osada zag. koło Szpetala Dolnego 1321 Ł. wymienione w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1531–1568 własn. Stanisława, Wacława i jego ss. Jana i Tomasza Łuszkowskich (Bil. 106–107); 1535 2 ł. os. (RD 123v) 1541 2 ł. os. (RD 252); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz., własn. J. Bocheńskiego (ŹD XII 285);

MACIKOWO (1344 Nowe Sithno sive Maczeyowo, Maczeykowo, Maczeynskowo, Macziekowo, Maczieikowo, Maczienkowo, Macieykowo) 24 km na NE od Lipna 1. 1344–1609 wieś w par. Nowogród (RA 68; VL 310v); 1535–1564 wieś w pow. lipn. (RD 146, 253; ŹD XII 330). 2. 1534 2 stawy (IBW 42). 3. 1344 n. własn. bptwa włocł. (RA 67v–68); 1353 wsie Grodno, M., Nowogród i Rudaw mają naprawić groblę przy młynie koło wsi Grodna (RA 77); 1413 czynsz 13 grz. (Lites II 244); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 9 fl. (MHDW XI 12); 1534 z 18 ł. os. po 20 gr i 2 kury, rocznie 2 obiady, obow. uprawy

126 wyznaczonych ról folw. w Sitnie oraz odbywania podwód do sąsiednich wsi i Torunia; 18 ł. opust. uprawianych z czwartego snopu, 20 gr czynszu z karczmy (IBW 42); 1535 6 ł. (RD 117v); 1564 9 kmieci na łanach, karczma, komornik (ŹD XII 330). 4. 1344 Maciej bp włocł. zlecił Wilhelmowi lokację wsi M. na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan, denar sąd., 1/3 dochodów z karczmy, pr. wypasu owiec w granicach wsi. Kmiecie po upływie 8 lat wolnizny mieli płacić 18 szk. czynszu i 2 kurczęta oraz 3 razy orać na oziminę i raz na jarzynę w roku oraz wspólnie z sołtysem przyjmować 3 razy w roku prokuratora. Apelacje od sądu wiejskiego do Raciążka (RA 67v–68); 1534 2 sołtysi na 4 ł. (IBW 42); 1564 2 ł. sołt. (ŹD XII 330). 5. 1344 meszne w wysokości pół miary żyta i owsa z łanu do kła par. w Nowogrodzie (RA 68). 6. 1413 skarga na zniszczenia krzyż. (Lites II 243).

MAKÓWIEC (1392 Makovyecz, Macowcz, Makowecz, Makowicz) 7,5 km na NE od Lipna 1363 (1392) Mikołaj z M. (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1395–1413 Mikołaj z M. (Pol. II 549; Lites II 230); 1498 konfiskata działu Stanisława z M. (MS II 1195); 1541 pow. lipn., 2 ł. os. 3 działy szlachty zagrod. (RD 252, 254, 255); 1564 par. Karnkowo, 4 działy szlach., 3 kmieci na łanach, 5,5 ł. zagrod., 4 zagr., karczmarz (ŹD XII 326–327); o Makowieckich h. Dołęga, Lubicz i Rogala zob. Bil. 107–108.

MALANOWO STARE (1535 Malonovo, 1564 Malanowo major) 21 km na SE od Lipna 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 118, 147, 247v, 248v, 249v, 250, 251, 253v); 1564 par. Ligowo, Mikołaj Malonowski z 1 ł., Walenty Malonowski od 4 kmieci na półł., kowala, karczmarza, zagr., Stanisław i Jan od 1 kmiecia na półł. (ŹD XII 315). O Malonowskich h. Cholewa i Ogończyk zob. Bil. 108–109.

MALANÓWKO (1541 Malonowo Minor) 19 km na SE od Lipna 1541 wieś w pow. lipn., 1 ł. (RD 251); 1564 par. Ligowo, 3 kmieci na łanach na dziale Stanisława Malonowskiego; Marcin Malonowski z 1 ł. (ŹD XII 315).

127

Bil. 108 – M. Borowe.

MALISZEWO (1321 Malessouo, Malesewo, Malesouo, Malessowo, Malischewo, Maleszewo, Maleschowo) 5 km na W od Lipna 1321 M. do par. Bobrowniki (Pol. II 240; Theiner 388); 1371 M. w opisie granic Jankowa (Pol. II 525); 1363 (1392) Jakusz z M. cześnik (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1395 Jakusz z M. (Pol. II 549); 1413–1434 Lutko z M. h. Godziemba (Lites II 230; Pol. II 578); 1527 dzies. z M. dla mansjonarzy włocł. (MHDW XI 32); 1535 pow. lipn., 12 ł. os., 3 ł. sołt., młyn (RD 117v, 122, 122v); 1564 par. Lipno, własn. Jakuba Szczutkowskiego, Piotra Świętosławskiego i Stanisława Maliszewskiego (ŹD XII 312–313). O Maliszewskich h. Godziemba zob. Bil. 108 i J. Pakulski, Ród Godziębów, s. 173–175.

MALUSZYN (1425 Malusino, Malyvschin, Maluczino, Malussino) 22 km na SE od Rypina 1425 Stanisław z M. h. Ogonów (Wyw. 289); 1497 wieś w pow. ryp. (MS II 834); 1498 konfiskata dobra Andrzeja i ż. Małgorzaty w M. (MS II 1195); 1535–1541 wieś szlach. w pow. ryp. (RD 128v, 136, 258v, 260v, 261, 261v; 1564 par. Gójsk, 7 działów Maluskich i Andrzeja Żółtowskiego, 9 ł. zagrod., 3 zagr. (ŹD XII 304). O Maluskich h. Ogonczyk i Jastrzębiec zob. Bil. 109–110.

MAŁSZYCE (1262 Maliszyce, Malyssicze, Malischicze, Meleschicze, Malschicz), 29 km na NW od Lipna 1. XIII w. wieś na terytorium ciechocińskim (MPH III 123); 1535 wieś w pow. lipn. (RD 118v); 1564–1609 wieś w par. Ciechocin (ŹD XII 331; VL 308v). 2. 1534 sadzawka (IBW 42). 3. 1262 n. własn. bptwa włocł. (Pol. II 454); 1353 wsie Ciechocin, Łążynek, M. i Miliszewy mają naprawiać groblę przy młynie Dulnik (RA 78); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 8 fl. 10 gr (MHDW XI 12); 1534 z 20 ł. os. po 20 gr i 2 kury czynszu, wspólnie z sołtysem 3 obiady, uprawa ról folw. oraz z czwartego snopu ról opust., 10 gr czynszu z karczmy (IBW 42); 1564 12 kmieci na łanach, karczma, 3 zagr. (ŹD XII 331).

128

4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi M. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34); 3 kwietnia 1318 Gerward bp włocł. zlecił Markowi (Markuszowi) lokację wsi M. na pr. magd. Sołtys otrzymał jedenasty łan, denar sąd., ½ dochodów z karczmy, wraz z kmiećmi miał przyjmować 3 razy w roku prokuratora. Kmiecie po upływie 3 lat wolnizny mieli płacić z łanu 1 grz. i 2 kurczęta czynszu, orać 2 dni na oziminę i dzień na jarzynę (RA 66v–67; Librowski, Inwentarz, dział II, t. 9, dok. 5, s. 16); 1321 bp włocł. Gerward pozwala sołtysowi ze wsi M., Mikołajowi z Chełmży, zbudować młyn na rzece Lubownica oraz założyć sadzawkę rybną (tamże, t. 8, dok. 5, s. 12); 1476 wznowienie i potwierdzenie zniszczonego przez Krzyżaków kontraktu lokacyjnego z 1318 r. (RA 66v–67); 1476 Mateusz sołtys w M. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 8, dok. 46, s. 23); 1534 sołectwo (IBW 42); 1564 2,75 ł. sołt. (ŹD XII 331). 5. XIII w. ze wsi M. dzies. do kła w Ciechocinie (MPH III 123); 1318–1534 dzies. z łanu po mierze żyta i owsa (RA 67; IBW 42). 6. 1409 zniszczenie przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. we wsi M. (Lites II 281). 7. J. Maciejewski, Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskiego w latach 1300–1323, Bydgoszcz 1996, s. 66–70.

MAZOWSZE (1232–39 Mazouse, Mazousze, Mesewese Mazowsche) 19 km na NW od Lipna 1232–39 Bolesław maz. potwierdził bptwu płockiemu posiadanie wsi należących do grodu świeckiego, m.in. M. z jez. (KKM 384); 1379 Tomisław kaszt. słoński, dziedzic z M. (Pol. II 320); 1394 wieś M. (ZH XXV, s. 72); 1434 Miecsław z M. h. Doliwa (Pol. II 578); 1510–1628 par. M. dek. lipn. (Mąk.; TBP 106); 1535 pow. lipn., 7 ł. z os., młyn, karczma (RD 118, 122v, 123); 1564 7 działów Mazowieckich, Bartłomieja Wilka, Mikołaja Czerskiego i Jana Świętosławskiego (ŹD XII 320); 1609 drewn. kł par. ś. Marcina, patronat szlach. (VL 298–300). O Mazowieckich h. Dołęga i innych zob. Bil. 110–111.

MERYKA (1349 Merica) zapewne późniejsze Gorzechowo 1349 Władysław ks. łęcz. i dobrz. sprzedał za 50 grz. tor. rycerzowi Nazioroni z Żernik wieś M. z lasem Gorzechowo (Pol. I 115, MS II S. 11; MS II 202 potw. z 1493 r.).

129

MICHAŁKI (1367 Michałczow) 3 km na NE od Rypina 1367 las Silusno między wsiami Kretki Małe, Dzierzno, Grzalany, M. i Szymno (CLR 699v–700v).

MICHAŁKOWO (1392 Mychalowo, Michalcowo, Michalkovo) 6 km na NE od Dobrzynia 1363 (1392) Włost z M. cześnik dobrz. (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1395 Włost z M. cześnik dobrz. (Pol. II 549); 1403 Chlasth dziedzic z M. erygował kł par. w Sobowie; mieszkańcy wsi M. mieli płacić na rzecz kła 20 miar żyta i 10 miar owsa (VD 361v–362); 1535–1541 pow. dobrz., 3 ł. os. (RD 123v, 246); 1564 właśc. Wojciech Gembart, 11 kmieci na łanach, kowal, kołodziej, cauponator (ŹD XII 276).

MIELECHY SIEDLISKA (a. 1545 Mielechowe Siedliska, Mielechy Siedliska) zag. osada, zapewne wcielona do Paprotek a. 1545 Paweł Paprocki Ogon posiadał działy w Ogonach, Kłobukach, Białasach i M. (Bil. 130).

MIERZĘCIN (1564 Mierzeczyno) 10 km na N od Sierpca 1564 par. Łukomie pow. ryp., właśc. Maciej Suliński, 3 kmieci, 2 zagr. (ŹD XII 310).

MIERZYNEK (Milino 1391 Mirsyn, Mierzyno,) 33 km na NW od Lipna 1391 M. w opisie granic terytor. Złotorii (Pol. II 542); 1564 par. Ciechocin pow. lipn., właśc. Jerzy Tolibowski, 2 ł. zagr. (ŹD XII 331); 1543–- własn. Anny Mierzyńskiej i ss. Marcina i Jakuba (Bil. 111–112).

MIESIĄCZKOWO (1232 Mesentcowo, 1317 Nouum Mesanczkowo, 1325 binum Mesanczkowo, 1326 Nowum Mesockowo, XIV w. Magnum Messenczcouo i Parvum Messenczcouo teutonicalis, quod dicitur Verconis, 1348 Mensanczkowo binum, Mesanczcovo, Mesanczkowo, Mesanskobeo, Mesanckowo, Myeschanyeczkowo, Messanczkowo) obecnie Miesiączkowo i Zdroje 22–25 km na NE od Rypina

130

1232–1239 Bolesław maz. potwierdził bptwu płockiemu posiadanie należących do grodu świeckiego wsi m.in. M. (KKM 384); 1317 Jan Abrahamowic bp płocki nadał sołtysowi Janowi 50 ł. we wsi Nowe M. erectam in mericis celem lokacji na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan, karczmę, denar sąd. Mieszkańcy po upływie 8 lat wolnizny mieli dawać tytułem czynszu i dzies. 16 szk. tor. oraz po mierze pszenicy i owsa i 2 kurczęta z Ł. (TDP 28; Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 203); 1325 2 wsie M. miały należeć do par. Górzno (LKM 58); 1326 z Nowego M. sołtys Jan płacił z 45 ł. 30 grz. po 45 miar pszenicy i owsa i 110 kurcząt (MPH V 992); XIV w. wg pomiaru z 1329 r. W W. M. było 50 ł., nie podana liczba łanów w Małym M.; z 48 ł. czynszowych w M. 22,5 grz. czynszu oraz z każdego ł. po mierze pszenicy i owsa oraz 2 kurczęta (MPH III 123); 1348 Władysław łęcz. i dobrz. miał zachować wolności wsi bptwa płockiego położonych w z. dobrz., m.in. 2 wsi M. (Pol. I 114); 1410 obrabowanie i spalenie wsi M. przez Krzyżaków (Lites II 216; por. też III 72, 125); 1413 szacunek szkód krzyż. we wsi M. na 800 grz. oraz z racji nieodebranego czynszu rocznie 20 grz. oraz z 48 ł. po mierze pszenicy i owsa, a także 2 kurczęta (Lites 216–217); 1535–1541 pow. ryp., 13 ł. os., 2 ł. sołt. (RD 130, 139v, 258v); 1564 20 kmieci na łanach, kowal, 1 zagr., 2 ł. sołt. (ŹD XII 305); 1595 klucz górzeński bptwa płockiego; we wsi M. Większe 28 kmieci na 45 ł., 3 sołtysów na 5 ł., karczma i młyn; wieś M. pusta uprawiana była na folw. górzeński (IPł 6, 11– 11v); 1605 wieś M. do par. Górzno (VDG 642); 1618 2 wsie M. do par. Górzno (VGD 671); 1775 do par. Górzno wsie M. i Miesiączkówko albo Zdroje1.

MIESZCZK (1513 Myesczko, Myesczk) 3,5 km na NW od Sierpca 1498 nadanie dworzaninowi król. Łukaszowi Mieskiemu wójtostwa w Lipnie, skonfiskowanego Katarzynie Tolibowskiej (MK XVI 167); 1513 Wojciech i Mikołaj z M. dawali dzies. snop. do kła par. w Sierpcu (AC III/1, 373); 1535 pow. ryp. 6 ł. os. (RD 129v); 1564 par. Sierpc, własn. Stanisława i Mikołaja Miesckich, 4 kmieci na półł., karczmarz, 3 zagr. (ŹD XII 303). O Mieskich h. Lubicz zob. Bil. 112.

1 Wg Kujota (Kujot 231) wieś Stare Miesiączkowo zmieniła nazwę na Zdroje przed 1737 r. Wydaje się jednak, że bardziej poprawna byłaby identyfikacja Nowe M. = Małe M. = Zdroje oraz Wielkie M. = obecnie Miesiączkowo. Niektóre wzmianki trudno przydzielić do jednej z 2 osad. Por. jednak ostatnio: A. Bogucki, Powiat rypiński w średniowieczu (do połowy XV wieku), SR 78, który uważa że wzmiankowane po raz pierwszy w 1317 r. Nowe M. to obecne Miesiączkowo. Zob. też PlO 80, 142.

131

MILISZEWY (1262 Miliszewy, Mylessno, Myleschowo, Miliszeuo, Mileschew, Mileschewo, Miliszewo, Myleschow) 25 km na NW od Lipna 1. 1345 wieś w kasztelanii słońskiej (KWł. I 127–127v); 1535 wieś w pow. lipn. (RD 118); 1564–1609 wieś w par. Ciechocin (ŹD XII 331, VL 308v). 2. 1345 rozgraniczenie wsi bptwa włocł.: Łążynek i M. oraz wsi mieszcz. tor.: Łążyn, Obrowo, Zębowo i Zębówiec (KWł. I 127–127v; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 152, s. 89). 3. 1262 n. własn. bptwa włocł. (Pol. II 454); 1353 wsie Ciechocin, Łążynek, Małszyce i M. mają obow. naprawy grobli przy młynie Dulnik (RA 78); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 19 fl. 22 gr ze wsi M. (MHDW XI 12); 1534 z 37 ł. os. po 20 gr i mierze żyta czynszu, 2 obiady, obow. podwód, z 3 karczem po 1 wiard. czynszu, role opust. uprawiane z czwartego snopu (IBW 43); 1564 19 kmieci na łanach, karczma, 3 zagr., kowal. szewc, krawiec, szynkarz (ŹD XII 331). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi M. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34); 1317 Gerward bp włocł. zlecił Bonifacemu i Konradowi z Dobrzejewic lokację wsi M. na pr. magd., jakiego używa wieś Szadłowice. Sołtysi otrzymali dziesiąty łan, karczmę, pr. zbudowania młynu, połowu ryb w jez. Ciechocin, wypasu owiec, denar sąd., razem z kmieciami mieli obow. przyjmowania 3 razy w roku prokuratora. Kmiecie po upływie 6 lat wolnizny, nie obejmującej siedzących już z dawna, którzy mieli płacić 18 sz. i miarę żyta, mieli dawać 1 grz. i miarę żyta czynszu i dzies. (RA 68v–69); 1451 sołtys Michał (AC I 1166); 1476 wznowienie przyw. z 1317 r. (RA 68–69); 1534 sołtys dawał obiad (IBW 43); 1564 4 ł. sołt. (ŹD XII 331). 5. XIII w. dzies. z M. do kła w Ciechocinie (MPH III 123). 6. 1409 zniszczenie wsi M. przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. we wsi M. (Lites II 282). 7. J. Maciejewski, Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskiego w latach 1300–1323, Bydgoszcz 1996, s. 54–57.

MŁYNIEC (1252 Młyn, Mlin, Mlyn, Mlynyecz, Mlynecz, Mlinecz) 35 km na NW od Lipna 1. 1535 wieś w pow. lipn. (RD 118v); 1564 wieś w par. Ciechocin (ŹD XII 331).

132

2. 1252 M. graniczył z Dobrzejewicami (Pol. II 443); 1321 strumień Lubownycza (Pol. II 238); 1534 3 jez. i sadzawka (IBW 45); 1565 jez. Oszmolno (KWł. V 77). 3. 1252 własn. komesa Boguszy (Pol. II 443); 1258 Bogusza Miecławic zapisał wieś M. ż. Ludmile z prawem dowolnego dysponowania tą wsią (DKM 20, 85, Śliwiński, Rycerstwo kujawskie, s. 8; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 26, s. 29); 1262–1288 własn. bptwa włocł. (DKM 92–93, 114–115); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 9 fl. 15 gr (MHDW XI 12); 1534 z 23 ł. os. po 15 gr i 2 koguty czynszu, obow. robocizn i podwód, 12 gr czynszu z karczmy, zagr. płacił 15 gr, łąki wynajmowano za 20 gr i 4 kurczęta (IBW 44–45); 1564 9 kmieci na łanach, młyn Gerlach, karczma, komornik, zagr. (ŹD XII 331); 1565 zamiana wsi bptwa włocł. M. za wieś szlach. Kaczewo w wojew. brzesko-kujawskim (MS V 9656). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi M. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454); 1321 sołtys Mikołaj (Pol. II 238); 1534 sołtys płacił 10 gr obiednego (IBW 44); 1564 2 ł. sołt. (ŹD XII 331). 5. XIII w. dzies. z M. do kła w Nowogrodzie (MPH III 123). 6. 1321 Gerward bp włocł. zezwolił sołtysowi w M. zbudować młyn o 2 kołach i sprowadzać doń wodę z Lubownicy (Pol. II 238; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 128, s. 78); 1409 zniszczenie wsi przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 281).

MODRZYNY (1306 Modryn, 1349 Modrzini, Modrzin, Madrzino, Madrzyny) osada zag. nad rz. Ruźcem1 1306 Siemowit ks. dobrz. nadał Krzyżakom 50 ł. w lesie między Golubiem a M. (PrU I/2, 854). 1349 Władysław ks. dobrz. ustanowił na rz. Ruźcu granice między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, Pomorzany, Sitno i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, M. i Kawęczyn (DWł. 365); 1386 Władysław Opolczyk nadał br. Piotrowi i Hanuszowi z Sztembarku wsie Dulsk i Kawęczyn oraz folw. M. (Lites II 267–268); 1413 wsie Dulsk, Kawęczyn, M. i Sokołowo własn. rycerzy z Sztembarku (Lites II 211); 1519 dobra Sokołowo, M. i Kawęczyn w pow. ryp. własn. Piotra Sokołowskiego (MS IV 12422, 12428).

1 Według K 6, 277 chodzi tu o wieś Modrzywie w par. Ligowo. Przytoczone wyżej dane wskazują jednak wyraźnie, że chodzi tu o zaginioną osadę nad Ruźcem.

133

MOKOWO (1215 Macouici, 1233 Makgowe, Mokova, Mokowo, Mochow, Mocowo) 6 km na NE od Dobrzynia 1. 1215 villa (KKM 183); 1233 castrum (KKM 330); 1506 n. par. M. (Mąk); 1535 n. pow. dobrz. (RD 124). 3. 1215 Mengoz prepozyt trzemeszeński i Gunter dziekan włocł. przysądzili kl. strzel. wbrew roszczeniom bpa kuj. Barta dzies. m.in. z Radomina i M. quarum cruciferi partem tenent (KKM 183)1; 1233 Ekbert prepozyt dobrz. kłowi w Moguncji nadał i odebrał jako lenno posiadłości, które uzyskał od Rycerzy Chrystusowych z ziem nadanych im przez Konrada maz. między Mieniem a Wisłą, a mianowicie Dobrzyń, gród M. z 400 ł. i trzecią cz. reszty ziemi (KKM 330)2; 1304 Siemowit dobrz. nadał Andrzejowi z Krakowa 3 dziedziny M. (SŹr XI 8) z szerokim imm. ekon. i sąd.; 1347–1352 Bernard dziedzic z M. (DKM 30, 207, fals.); 1349–1351 Bernard dziedzic z M. (DKM 31, 210; Pol. I 115, II 502, 503); 1423 Katarzyna z M. (KBK 3156); 1434 Maciej z M. h. Pobodze (Pol. II 578); 1497 nadanie Wojciechowi Kobrzyńskiemu m.in. działu Mikołaja Kamieńskiego w M. (MS II 926); 1504 potwierdzenie przyw. z 1304 r. na prośbę Wojciecha z Chudzewa (MS II 1504, 1832); 1535–1545 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124, 141, 246); 1564 właśc. Dadźbóg Mokowski, 5 kmieci na 2,5 ł. (ŹD XII 279). 5. 1504 Stefan Koziński pleban in Siromino legavit kłowi w M. 5 kóp (PEp. 16, 211–211v); 1506–1628 par. M. dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1609 drewn. kł par. Marii Magdaleny, patronat szlach. (VD 362v–365v). 8. Grodzisko wśredn. (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 160–165). O Makowskich h. Pobóg zob. Bil. 112–113.

MOKÓWKO (1303 Mokova, Mocovo, 1564 Mokowko) 7 km na NE od Dobrzynia

1 Osada ta najczęściej była identyfikowana z Makowiskami pod Solcem Kuj., wsią znaną ze źródeł dopiero w XVII w. (K 5, 7). Por. jednak recenzja z KKM W. Semkowicza w „Kwartalniku Historycznym”, t. 37, 1923, s. 157 i 163. 2 Por. S. M. Szacherska, Akt prepozyta dobrzyńskiego Ekberta z 1233 r. a feudalna ekspansja niemiecka na ziemie polskie, „Przegląd Historyczny”, t. 50, 1959, z. 3, s. 448–472.

134

1304 Siemowit dobrz. nadał Andrzejowi z Krakowa 3 dziedziny M. (SŹr XI 8)1; 1318 Ścibor bp płocki nadał wikariuszom płockim dzies. z M. monachorum (LKM 114); 1421 dzies. ze wsi M. klasztoru ś. Wojciecha, zagarnięta przez dziekana Borzywoja, miała być zwrócona wikariuszom płockim (Reg. I 180); 1541 wieś w pow. dobrz. (RD 246, 249v); 1564 par. Mokowo, własn. opata na zamku płockim (benedyktynek); 1564 12 kmieci na łanach (ŹD XII 279).

MOSZCZONNE (1392 Mosczone, Moschczone, Mosczona) 12 km na NW od Lipna 1363 (1392) Jakusz z M. skarbnik kuj. (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1434 Jan z M. h. Nałęcz (Pol. II 578); 1472 Piotr z M. kaszt. dobrz. (MS I 807); 1535 wieś w pow. lipn., 4 ł. os. (RD 147v); 1564 par. Kikół, własn. Stanisława, Rafała i Wojciecha Moszczeńskich, 14 kmieci na łanach, 5 zagr., młynarz (ŹD XII 324). O Moszczeńskich h. Nałęcz zob. Bil. 113–115.

MURZYNOWO (1329 Murzinovo) 13 km na SE od Dobrzynia 1329 Władysław dobrz. i łęcz. potwierdził Pawłowi kaszt. łęcz. i jego br. Marcinowi, Jakubowi i Piotrowi posiadanie dóbr Lubin, Wola, Dąbrówka i M., potwierdzając imm. udzielone przez Siemowita dobrz. i prawem lokacji na pr. chełm. (Pol. II 481); 1535 wieś w pow. dobrz., 6 ł. os. (RD 124); 1541 5,5 ł. os. (RD 246v); 1564 par. Rokicie, własn. Stanisława, Walentego i Andrzeja Murzynowskich oraz Sebastiana Kobiernickiego, 1 kmieć na łanie, 6 kmieci na półł., 4 zagr. (ŹD XII 279). O Murzynowskich h. Ogończyk zob. Bil. 115–116.

MYSŁAKOWO (1434 Mislakowo; 1541 Mislakowo maior) 20 km na NE od Dobrzynia 1434 Świętosław z M. h. Sokola (Pol. II 578); 1535–1541 wieś szlach. w pow. lipn. (RD 118, 253v, 254, 254v, 255); 1564 par. Ligowo, własn. Mysłakowskich, Krajkowskich i Jakuba Ligowskiego (ŹD XII 315). O Mysłakowskich h. Ogończyk i innych zob. Bil. 116–117.

1 S. M. Szacherska uważa, że chodzi tu o późniejsze wsie Mokowo, Mokówko i Chudzewo (SŹr XI 8 przyp. 2).

135

MYSŁAKÓWKO (1541 Mislakowo Minor) 19 km na NE od Dobrzynia 1541 pow. lipn., kmieć Piotra z M.z 1 ł. os. (RD 251v); 1564 par. Tłuchowo pow. dobrz., własn. Wojciecha Kozirowskiego i Wojciecha Mysłakowskiego (ŹD XII 274). Bil. 116 – Mysłakowo Małe v. Borowe v. Puszcza.

MYŚLIBORZYCE (1475 Myslyborzicze) 8,5 km na SE od Dobrzynia 1475 Katarzyna, wdowa po Andrzeju z M. chorążym dobrz. (MS I 1312); 1500 szl. Małgorzata Pałuczyna, wdowa po Bodzęcie z Kiekrza, zapisała czynsz w wysokości 80 grz. na wsi M. dla kolegium wikariuszy katedry włocł. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 385, s. 210); 1520 Piotr z M. podczaszy dobrz. (MS IV/1, 3225); 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 123v, 141v, 247); 1564 par. Rokicie, właśc. Stanisław Myśliborski, 12 kmieci na łanach, 12 zagr., karczmarz (ŹD XII 278). O Myśliborskich h. Dołęga zob. Bil. 116.

NADRÓŻ (1434 Nadrosze, Nadrosch, Nadross) 6,5 km na SW od Rypina 1434 Marcin z N. h. Bylina (Pol. II 578); 1502 wieś w par. Żałe, Maciej Ligowski i inni płacili po 3 ćw. żyta i 2 owsa dzies. (AC III/1, 206); 1535–1541 pow. ryp., 2 ł. os. (RD 136, 259); 1564 7 działów Balimskich, Nadroskich i Kretkowskich (ŹD XII 292). O Nadroskich h. Nabram zob. Bil. 117–118.

NASIEGNIEWO (ok. 1184 Nasczemove, Nassignew, Nasegnew, Nessingneff) 11 km na NW od Dobrzynia 1157–1160 (1184) Onold bp włocł. benedyktyńskiemu kl., czyli szpitalowi ś. Gotarda w Szpetalu nadał dzies. snop. ze wsi N. (Cat. episcoporum Wlad. 524)1; 1321 N. w opisie granic diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1401 14 grz. czynszu z N. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468);

1 W sprawie daty rządów Onolda zob. J. Fijałek, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, t. XXII, 1894, s. 12.

136

1504 Jan Nasycgnyewski (MS III 1504); 1535 pow. dobrz., 7 ł. os. (RD 124); 1564 par. Zaduszniki, właśc. Maciej Nasiegniewski, 21 kmieci na 16 ł., 3 zagr. (ŹD XII 284). O Nasiegniewskich h. Jastrzębiec zob. Bil. 119–120.

NIEDZWIEDŹ (1502 Miedzno; 1513 Myedzwyedz, Nyeczvyecz) 15,5 km na NW od Lipna 1502 łąka w Trutowie między stawem a łanami plebańskimi quod incipit at angulari scopulo ville Miedzno (PEp. 16, 150v); 1513 Piotr z Lutomierska zapisał 800 fl. węg. ż. Jadwidze m.in. na N. (MS IV/1, 2091); 1535–1541 wieś w pow. lipn., 5 ł. os. (RD 117v, 146, 252); 1564 par. Mazowsze, właśc. Erazm Łochocki, 3 kmiecie na łanach, 2 zagr. (ŹD XII 321)1.

NIESZAWA (1460 Nowanyeschova, Novanyeschova, Nowe Nyeszowa, Nowa Nyeschowa, Nova Nyeschewa, Nowa Nyeschawa, Nowa Nyeszewa, Nowanyeschowa, Novanyechowa) miasto nad Wisłą 1. 1460 miasto na Kujawach (Pol. II 606); 1489 par. Przypust, pow. brz. (Lpor. 113); 1564 pow. lipn. (ŹD XII 330). 3. 1460 własn. król. (Pol. II 606); 1494 20 grz. z N. do zamku brz. (ISB 369); 1527–1534 dzies. z N. do bptwa włocł. (MHDW XI 12, IBW 110). 4. 1460 Kazimierz Jag. lokuje miasto N. na terenie wsi Roskidalino, należącej do zamku bobr. Do miasta przyłączone zostają wsie Dymiec i Przypust, łan z łąką, należące przedtem do folwarku w Roskidalinie, miały stanowić uposażenie wójta. Miasto uzyskuje pr. chełm. na wzór Torunia, zwolnienie na 30 lat od świadczeń na rzecz króla i na 40 lat od ceł i opłat drogowych, pr. budowy kramów wokół ratusza, pr. prowadzenia handlu lądowego i wiślanego bez przeszkód ze strony Torunia, pr. zakupu i sprzedaży soli z Wieliczki i Bochni na tych samych warunkach co Brześć Kuj., pr. rybołówstwa na Wiśle, pr. zakładania i zmiany kierunku dróg, pr. odbywania targów tygodniowych w środy oraz jarmarków 16 VII i 15 X (Pol. II 606); 1463 Paweł burmistrz, rajcy, wójt i ławnicy z N. (ATor. 1987); 1480 Mikołaj

1 Znane z literatury archeologicznej grodzisko w N. (WA VIII 221–222; Zielonka, Zarys 29) jeszcze Zal. 5 umiejscawiał w Steklinie.

137 burmistrz i mieszcz. z N. (AC III/1, 515, 519, 521, 522, 526); 1505 potw. przywilejów N. (MS III 2063); 1521 potw. przyw. lokacyjnego N. (MS IV 4021). 5. 1464 sprowadzenie franciszkanów do N. (RDW 174); 1469 indulgencje dla kła ś. Jadwigi w N. (MHDW XIX 85); 1480 prezbiter w N. (AC III/1, 519); 1527 kł ś. Jadwigi w N., filia kła par. w Przypuście (MHDW XI 70). 6. 1463–1466 skargi torunian na handel nieszawski i żądania ponownego zburzenia N. (Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, t. V, wyd. M. Töppen, Lipsk 1886, nr 35, 63, 65); 1466 Kazimierz Jag. w N. (DH V 441); 1468 królowa Elżbieta w N. (DH V 481); 1474 Kazimierz Jag. zabrania mieszcz. nieszawskim wywożenia zboża poza Toruń, gdzie po przybyciu mieli wykładać spławiane zboże na sprzedaż. Wzmiankowane wcześniejsze postanowienie, na mocy którego nieszawianie mieli pr. wysyłać jedynie 14 statków zbożowych rocznie (ATor. 2130, MS I 1195); 1476 królowa Elżbieta w N. (DH V 604); 1505 zezwolenie mieszcz. nieszawskim na wolny spław statków i traft bez przeszkód torunian (MS III 2035, 2073); 1511 korce miary nieszawskiej (VG 272); 1524 N. miała dostarczać wóz na wyprawę wojenną (CMP 150); 1524 cło w N. (CMP 151); 1531 Zygmunt I zezwala miastu N. na wykup wójtostwa w Przypuście (MS IV 5945); 1538 Zygmunt I zezwala na dodatkowy jarmark na ś. Tomasza apostoła (DWł. 867). 7. W. Chmielewski, W pięćsetną rocznicę wzniesienia kościoła farnego w Nieszawie, Nieszawa 1928; M. Karpluk, Nieszawa, rozwój i pochodzenie nazwy, „Onomastica”, R. VII, 1961, s. 83–98; Dzieje Nieszawy, t. 1, pod red. R. Czai, Toruń 2004. 8. Kł par. ś. Jadwigi z XV w. (KZS I 12–17).

NIETRZEBA (1540) osada pod Chojnem 1540 w wyniku działów po Mikołaju Radzikowskim Helena Ławska otrzymuje Chojno, N., 4 ł. z czwartą cz. karczmy i należącego do niej ogrodu w Piórkowie, 15 ł. w Złotopolu i 2 ł. w Konotopie (Bil. 143).

NOWA WIEŚ (1348 Noua Villa contigua Gorzno, Villa Nova, Gorzno Nowawyesz, Nowawyesz Gorzno) osada zag. pod Górznem 1325 Florian bp płocki zlecił Teodorykowi w dobrach górzeńskich lokować miasto i wieś na pr. chełm. na 80 ł. Na wsi wójt otrzymał dziesiąty łan. Wieś miała

138 należeć do miasta za wyjątkiem czynszu na rzecz bpa i denara sąd. należnego wójtowi (Plehn 9); 1348 Władysław łęcz. i dobrz. miał potwierdzić wolności wsi bptwa płockiego w z. dobrz., m.in. N. (Pol. I 114); 1375 w opisie granic gruntów m. Górzna wymieniona N. (Plehn 19); 1410 obrabowanie i spalenie wsi N. przez Krzyżaków (Lites II 216); 1413 szacunek strat krzyż. na 500 grz. oraz z racji nieodebranego czynszu rocznie 26 grz. z 1 wiard. oraz po 2 kurczęta z 52 ł. (Lites II 216–217); 1493 Jan Vyth mieszcz. płoc., wójt N., sprzedał 4 ł. wójtostwa za 12 kóp Mikołajowi mieszcz. raciąskiemu (PEp. 15, 203v).

NOWA WIEŚ (1388 Nouauesz, Neudorf) 17,5 km na NE od Raciążka 1388 Ścibór bp płocki potwierdził mansjonarzy płockich w posiadaniu dzies. ze wsi N. (LKM 114); 1391 Władysław Opol. zastawił Krzyżakom terytor. Złotorii z wsiami: Silno, N., Gumowo i Krobia (Pol. II 542); 1564 par. Złotoria, 5 kmieci na łanach, karczmarz (ŹD XII 319).

NOWA WIEŚ (1388 Nouauesz, Nova villa, Novawyess) 25 km na NW od Lipna 1.1535 wieś w pow. lipn. (RD 146v); 1564–1609 wieś w par. Ciechocin (ŹD XII 331; VL 308v). 3. 1413 n. własn. bptwa włocł. (Lites II 281); 1505 bp włocł. Wincenty Przerębski przekazuje Maciejowi Mielczakowi zrujnowany młyn na rzece Rudawka, dopływie Drwęcy, w NW, z nadzieją, że go wyremontuje lub postawi nowy (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 8, dok. 52, s. 24–25); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 8 fl. 20 gr (MHDW XI 12); 1534 z 17 ł. os. po 20 gr i 2 koguty czynszu, robocizny na folw. w Ciechocinie, łąki (IBW 43); 1564 8 kmieci na łanach, 4 zagr., komornik, krawiec (ŹD XII 331). 4. 1534 sołtys (IBW 43); 1564 2 ł. sołt. (ŹD XII 331). 5. 1388 Ścibor bp płocki wyznaczył dochody mansjonarzy płockich, wymieniając m.in. dzies. z N. (LKM 114; por. MPH III 123). 6. 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 281); 1505 młyn Weśredni na terenie wsi N. (RA 76).

NOWA WIEŚ (1252 Noue, 1497 Novawiesz, Nowawyes, Nowawyesch) 14,5 km na SW od Rypina

139

1252 Kazimierz łęcz., kuj. i dobrz. nadał Piotrkowi wieś Tłuchowo w zamian za Żałe z 7 jez. i N. (MS IV S. 15); 1434 Niecsław z N. h. Luby (Pol. II 578); 1497 Wojciech Krasieński, Stanisław Rzeszotarski i Piotr Chobrzeński z N. (MS II 950); 1502 wieś do par. Chojno, Jan z N. płacił na rzecz kła par. 2 ćw. żyta i ćw. owsa dzies. (AC III/1, 206); 1564 4 działy Nowowieskich i Doroty Grodzeńskiej (ŹD XII 291). O Nowowieskich zob. Bil. 120.

NOWA WIEŚ (1498 Novavilla, Nowa Wiesz, 1609 Wielgie minor) 12 km na NW od Dobrzynia 1498 Piotr z N. (MS II 1195)1; 1564 par. Wielgie pow. dobrz., 5 działów Macieja Orłowskiego, Jana Witosławskiego oraz Wawrzyńca, Andrzeja i Bonawentury Wielickich (ŹD XII 282); 1609 wieś w par. Wielgie (VD 371).

NOWOGRÓD (1258 Nouigrod, Nowygrod, Novogrod, Nowogrod, Nouogrod) 26 km na NW od Lipna 1. XIII w. wieś z kłem (MPH III 123); 1343-1628 par. N. dek. lipn. (RA 68, 72v, 74v; Mąk.; VL 309–311; TBP 106); 1535–1564 wieś w pow. lipn. (RD 118v; ŹD XII 330). 2. 1349 ustalenie na rz. Ruźcu granicy między wsiami bptwa włocł.: N., Sitno, Pomorzany i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, Kawęczyn i Modrzyny (DWł. 365); 1534 2 jez. (IBW 41). 3. 1258 Bogusza Miecławic zapisał szereg wsi, m.in. N., ż. Ludmile z tym, że po jej śmierci przejdą na własn. kła (DKM 85; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 26, s. 29); 1259–1288 własn. bptwa włocł. (Pol. II 451; DKM 92–93; 114–115); 1349 Jan z N. starosta dobrz. (Bieniak, Terytorium ziemi dobrzyńskiej, s. 29); 1353 wsie Grodno, Macikowo, N. i Rudaw mają naprawiać groblę przy młynie koło wsi Grodna (RA 77); 1534 klucz ciechociński bptwa włocł., z 15 ł. os. po 13 gr 1 szeląg i 2 koguty czynszu, robocizna na folw. w Sitnie, dają 2 obiady, uprawiali z czwartego snopu 4 ł. opust., 20 gr czynszu z karczmy (IBW 41); 1564 6 kmieci na łanach, karczma, 2 ł. sołt., leman na 3 ł., 2 krawcy (ŹD XII 330).

1 Identyfikacja niepewna, Bil. 120 sądzi, że może chodzić o N. w par. Chojno.

140

4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi N. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454); 1356 Maciej (z Gołańczy) bp włocł. zlecił Piotrowi lokację na wsi N. na pr. magd. Sołtys otrzymał 3 ł., denar sąd., 1/3 dochodu z karczmy, pr. połowu ryb na jez. Grodno, wypasu owiec na granicach wsi, wraz z kmiećmi miał 3 razy w roku przyjmować prokuratora. Kmiecie po upływie 8 lat wolnizny mieli płacić 8 szk. i 2 kurczęta czynszu z łanu, orać 3 dni na oziminę i dzień na jarzynę oraz pracować 2 dni w roku przy sprzęcie siana. Żaden kmieć nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. (RA 72v–73; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 9, dok. 22, s. 20); 1534 3 ł. sołt. (IBW 41). 5. XIII w. do kła w N. dzies. ze wsi Młyniec i N. (MPH III 123); 1343 do kła par. w N. meszne ze wsi Węgiersk: z łanu pół miary żyta i owsa (RA 74v); 1344 do kła par. w N. meszne ze wsi Macikowo: z łanu pół miary żyta i owsa (RA 68); 1356 z łanu we wsi N. 1 szk. dzies. do kła par. w N. (RA 72v); 1609 kł par. drewn. pod wezw. ś. Jana Chrzcic., patronat bpa włocł., 4 ł. uposażenia, szpital i szkoła, do parafii 5 wsi: Macikowo, N., Pomorzany i Węgiersk (VL 309–311); 1409 zniszczenie przez Krzyżaków kła w N. (Lites II 282); 1504 Jan pleban w N. (AC III/1, 241). 6. 1409 zniszczenie przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 281–282). 8. Grodzisko zwane Szaniec oraz ślady osady wśredn. (WA 9, 306–307; Z. 27; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 166–168).

NOWOGRÓDEK (1371 Nowogrod, 1541 Nowogrod Sumińskich) 10 km na NW od Bobrownik 1317 N. i droga do N. w opisie granic Jankowa (Pol. II 525); 1541 pow. lipn., 3 ł. os. (RD 252v); 1564 par. Czernikowo, 5 działów Sumińskich, Bartłomieja Dębskiego i Jakuba Sirakowskiego (ŹD XII 322).

OBORY (1502 Obori) 15 km na SW od Rypina

141

1502 wieś w par. Chojno (AC III/1, 206); 1535 1 ł. (RD 136); 1564 własn. W. Łochockiego, 6 ł., wieś w pow. ryp. (ŹD XII 291)1.

OBROWO (1309 Obrovo, Obraw, Obrowo, 1564 Bobrowo) 15 km na N od Nieszawy 1309 Jan bp płocki zapewnił mieszcz. tor. wolniznę na 6 lat od dziedz. z Łążyna i O. W wypadku zniszczenia tych wsi rektor kła w Czernikowie miał przyjąć w zamian dzies. snop. (PrU I/2, 910); 1345 ustalenie granicy między wsiami bptwa włocł.: Łążynek i Miliszewy oraz wsiami mieszcz, tor.: Łążyn, O., Zębówiec i Zębowo, położonymi w kasztelanii słońskiej (KWł. I 127–127v, 199–200v); 1391 w opisie zastawionego Krzyżakom teryt. Złotorii wymieniona droga złotoryjska prowadząca do O. (Pol. II 542); 1564 wieś w par. Czernikowo, pow. lipn., własn. M. Działyński, 12 ł. kmiec. (ŹD XII 322).

OGNIEWNIK (1349 Ognewnik) zag. osada pod Rypinem 1349 Władysław dobrz. i łęcz. bożogrobcom ryp. nadał pewne grunty w Starorypinie w zamian za 18 ł. w Ruszkowie oraz za znajdującą się dotąd w ich posiadaniu łąkę nadał inną łąkę w O. (DKM 32, 210-2117).

OKONIN (1535 Okunyno, Okonino) 13,5 km na SW od Rypina 1535–1541 pow. ryp., 2 ł. os. (RD 129, 259v); 1564 par. Ruże, 3 działy Okońskich (ŹD XII 295); 1425 Stanisław z O. h. Nałęcz (Hencel SPPP nr 602). O Okońskich h. Nałęcz zob. Bil. 121.

OLESZNO (1321 Olesno, Olessno, Oleszno, Oleschno, Oleschna) 9,5 km na NW od Dobrzynia 1321 O. w par. Szpetal Dolny (Pol. II 240 jako Mlesno; Theiner 388); 1363–1395 Mikołaj z O. (Pol. II 517, 549); 1417 Boruta z O. (Bil. 121). 1441 Boruta z O. podkoniuszy dobrz. (Pol. II 391); 1431 Mikołaj dziedzic z O. (AC III/1, 514; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1196, s. 63); 1434 Boruta z O. h. Luba (Pol. II 578); 1527 dzies. w wysokości 3 grz. 16 gr mansjonarzom włocł. (MHDW

1 W 1605 r. Łukasz i Anna Rudzowscy zobowiązali się zbudować kościół i klasztor w O. na górze Grodzisko dla karmelitów. W 1617 r. wieś przeszła na własn. karmelitów; M. Smoleński, Cztery kościoły w ziemi dobrzyńskiej, Lwów 1869. Grodzisko wymienia też Zal. 11.

142

XI 33); 1564 wieś w par. Zaduszniki pow. dobrz., własn. M. Orłowskiego i D. Smarzewskiej (ŹD XII 283). O Olesińskich h. Lubicz zob. Bil. 121–122.

ORŁOWO (1503 Orlowo) 14 km na N od Dobrzynia 1503 Mikołaj z O. podsęd. dobrz. (MS III 757); 1535 pow. dobrz., 7 ł. os., młyn (RD 124v, 128); 1564 par. Wielgie, właśc. Maciej i Mikołaj Orłowscy, 6 kmieci na półł., młynarz, karczmarz, kołodziej, 2 bartników (ŹD XII 282). 1543–1566 Mikołaj Orłowski, właśc. cz. O., Oleszna, Śpiegowa, Wielkiego Starego, Wielkiego Nowego i Tupadeł (Bil. 123); 1539–1566 Maciej Orłowski, właśc. cz. O., Zaduszników, Wielkiego Starego v. Kościelnego i Wielkiego Nowego oraz tenutariusz Łąkiego (Bil. 123). O Orłowskich h. Lubicz zob. Bil. 122–124.

OSIEK (1414 Ossek, 1434 Ossek minor, 1564 Osieczek) 20 km na NW od Bobrownik 1388 Scibór bp płocki miał erygować par. w O. (SG VII 628)1; 1414 Konrad z O. (Lites III 96); 1434 Konrad z O. chorąży dobrz. (Pol. II 578); 1441 Jan Nałęcz burgrabia dobrz. (Pol. II 391); 1564 par. Łążyn pow. lipn., własn. Wojciecha Nałęcza, Jakuba Łążyńskiego i Stanisława Łosia (ŹD XII 318); 1609 opust. kaplica, filia kła par. w Łążynie (VL 302v–303). O Nałęczach h. Nałęcz z O. zob. Bil. 118–119.

OSIEK (1304 Ossyek, Ossek) 17 km na SE od Lipna 1304 Szymon z O. (SŹr XI 8); 1383 Piotr Lofil z O. (Pol. II 326); 1363 Piotr z O. (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1541 4 ł. os., karczma (RD 251, 255v)2; 1564 par. Ligowo, własn. Osieckich i Wawrzyńca Rokickiego (ŹD XII 315). O Osieckich zob. Bil. 125.

OSIEK WIELKI (1303 Ozzek, Osiek, Ossek, Osszyek) 12 km na N od Rypina

1 Wg tradycji kościół miał znajdować się nad samą Wisłą w odległości 2 km od dzisiejszego (RWD 85). 2 W tych dwóch wypadkach wyraźnie zaznaczono Ossiek circa Ligowo. Ponadto w rejestrach z lat 1535–1541 wielokrotnie występuje Osiek w pow. lipn.; może jednak chodzić również o O. w par. Łążyn (RD 118v, 119, 146v, 147v, 252, 253v, 255v, 257v).

143

1303–1304 Leszek inowr. zastawił Krzyżakom z. michałowską, obiecując w razie odzyskania O., zagarniętego przez Siemowita dobrz., przyłączyć go do zastawu (PrU I/2, 808, 826 B); 1329–1330 Jarand podkomorzy dobrz. i dziedzic O. nadał tę wieś Stanisławowi celem lokacji na pr. magd.; sołtys otrzymał 6 ł., denar sąd. (Pol. II 482; Bil. 119); 1434 Konrad i Magnus h. z Leblow O. (Pol. II 578; Bil. 124); 1402 Jakub bp płocki nadał mansjonarzom płockim dzies. ze wsi O. w z. dobrz. (LKM 146); 1480 Maciej prezbiter (AC III/1, 519, 521, 531)1; 1502 Jan bp płocki powtórnie erygował par. w O. (Archiwum Diecezjalne w Płocku, sygn. 283, wizytacja z 1775 r., f. 115–116); 1515 Anna wdowa po Bartłomieju Dolskim z O. (AC III/1, 386); 1506–1628 par. O. dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1535–1541 pow. ryp., 8 ł. os. (RD 129, 258); 1564 własn. Jakuba i Jana Dulskich, 21 kmieci na łanach, 1 kmieć zwolniony od poboru z powodu pożaru, 2 krawcy, karczmarz, 7 zagr.; na dziale Mikołaja Nałęcza 13 kmieci na łanach, 5 zagr., kowal, krawiec, młynarz, na dziale Jana Starorypińskiego 2 kmieci, karczmarz, 1 zagr. (ŹD XII 297–298); kł par. Wniebowzięcia NMP XIV–XV w. (KZS XII 5–7); 1623 mur. kł par. Wniebowzięcia NMP, patronat szlach. (VR). 7. M. Grzybowski, A. Mietz, M. Pawlak, J. Pakulski, Osiek Rypiński. Dzieje parafii i gminy, Osiek Rypiński–Toruń 1994. O Osieckich, gałęzi śląskiego rodu Leblów zob. Bil. 124. 8. Grodzisko z X–XI w. (Zal. 7; WA X 275; Walicka 287; Zielonka, Zarys 30; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 168–169).

OSTROWITE (1321 Ostrouite, Ostrovicho, Ostrovice, Ostrowyte, Ostrovite, Osstrovicze, Osthrowyte) 7,5 km na SW od Lipna 1321 O. do par. Szpetal w diec. włocł. (Pol. II 240, Theiner 388); 1363 (1392) Trojan z O. sędzia dobrz. (Pol. II 517; w sprawie daty Ziel. 38–39); 1395 Trojan z O. sędzia dobrz. (Pol. II 549); 1414 Mikołaj z O. (Lites III 205-206); 1417–1425 Trojan z O. podsęd. dobrz. (Bil. 129, Wyw. 289a); 1429 Piotr z O. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1105, s. 17); 1434 Trojan z O. trybun, wojski dobrz. (Pol. II 578); 1445 Jan pleban z O. zwolniony od płacenia dzies. do kła w Bobrownikach (Pol. II 3972; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 291, s. 162); 1445 Mikołaj

1 Kujot, s. 237–238, uważa O. za pierwotną parafię dla całej z. michałowskiej. 2 Libr. datuje powstanie parafii na XIV w. (s. 137).

144 dziedzic w O. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 291, s. 162); 1527 42 grz. z O. w opisie dochodów kła par. w Bobrownikach (MHDW XI 70); 1535 wieś w pow. lipn., 2 ł. os. (RD 147v); 1541 3 ł. os. (RD 252); 1564 właśc. Feliks Ostrowicki, 4 kmieci na łanach, 4 kmieci zwolnionych od poboru z powodu pożaru, karczma, 1 zagr., bartnik (ŹD XII 328); 1583 par. O. w dek. rac. (MHDW I 21); 1599 drewn. kł par. ś. Mateusza (MHDW XXI 203). O Ostrowickich h. Ogończyk zob. Bil. 129.

OSTROWITE (1193 Ostrovite, Ostrovithe) 8 km na W od Rypina 1193 Celestyn III pap. przyjął pod opiekę kl. strzeleński i jego posiadłości m.in. O. (Wp. I 32)1; 1535 wieś w pow. ryp., 2 ł. os. (RD 129v); 1541 1 ł. os., Andrzej i Paweł z 2 ł. zagrod. (RD 258, 260); 1564 par. Trąbin, 5 działów Ostrowickich i Sumińskich (ŹD XII 299). 2 grodziska wśredn. (Zal. 6; WA IX 307–308; Zielonka, Zarys 30) 2 . O Ostrowickich różnych herbów zob. Bil. 128–129.

OŚMIAŁOWO (1316 Osmalowo, Ossmalouo) 3 km na SW od Lipna 1316 Anastazja ks. łęcz. i dobrz. z ss. Władysławem i Siemowitem nadali Wojciechowi z Kłecka wsie Radomice i O. z pr. niem. i 12 latami wolnizny od powinności (Pol. II 475; MS III S. 14); 1382 sąd ziemski dobrz. ustalił granice między wsią Biskupin oraz O., należącą do Pawła, s. Andrzeja oraz cc. Katarzyny i Anastazji (Dpł. 84); 1564 wieś w par. i pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 312). O Ośmiałowskich h. Nałęcz i Trąby zob. Bil. 125–126.

PACANIE (1321 Pacane, Patane) osada zag. koło Bobrownik 1321 P. w par. Bobrowniki (Pol. II 240; Theiner 388).

PAPROTKI (1541 Paprothki) 10 km na NE od Dobrzynia

1 Tak ostatnio R. Kozłowski, Rozwój uposażenia, s. 92. Jedyną przesłanką jest chyba fakt posiadania w pow. ryp. również Radomina. 2 W nowej literaturze (WA IX 308–309; Zielonka, Zarys 30) mówi się o grodziskach w O. i Mościskach. Chodzi jednak o 2 grodziska położone na zachodnim brzegu jez. Ostrowite, a mianowicie tzw. Babią Górę i położone kilkaset metrów na południe grodzisko Szuniec.

145

1541 wieś w pow. dobrz., 4 działy szlach., 1 ł.os., 1,75 ł. zagrod. (RD 246, 248, 249); 1564 par. Sobowo, 3 działy Paprockich i Stanisława Gołąbka, 2 ł. zagrod. (ŹD XII 277). O Paprockich z P. z lat 1531-1567 zob. Bil. 131–132.

PAPROTKI (1487 Paprothna, Paprothki, 1564 Paprothki Bryski, – Ogony, – Glogoly, – Klobuki i – Bielassy), obecnie Białasy, Bryski i Gugoły 6,5–9 km na N od Sierpca 1487 Paprothna (K VII 3); 1513 Mikołaj z P. w par. Sierpc (AC III/1, 373); 1535– 1541 wieś szlach. w pow. ryp. (RD 128v, 130, 135, 260); 1541 Paprothky Bielyasze z 1 ł. os. (RD 258); 1541 Maciej Ogon z P. z 1 ł. (RD 260v); 1541 Paprothki Stare z 1 ł. os. (RD 258); 1564 5 wsi szlach. w par. Sierpc pow. ryp., własn. Paprockich, Babeckich i Piorta Przybyła (ŹD XII 302). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, 119, 121–122, 123; Bil. 130 Stare = Gogoły. O Paprockich h. Jastrzębiec, Cholewa i Ogończyk zob. Bil. 130–131.

PARZEŃ (1248 Parime) w par. Sikorz w pow. dobrz., cz. na pr. brzegu Skrwy O Parzymskich zob. Bil. 132–133. 1248 (DKM, nr 8, s. 155). Grodzisko (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 170–171).

PIASECZNO (1348 Paseczno, Pyaszeczno, Pyaseczno, 1379 Piaszecno) 8 km na SE od Lipna 1348 na mocy wyroku abpa gnieźn. Jarosława Władysław ks. dobrz. i łęcz. zobowiązany został do zachowania zgodnie z przyw. ks. Konrada imm. wsi bptwa płockiego, m.in. P. w z. dobrz. (Pol. I 114; NKDM, cz. II, dok. 291, s. 296); 1379 P. włączone w skład nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1486 Marcin Marczysz przedstawił przyw. przed bpem płockim na 2 ł. sołectwa we wsi biskupiej P. koło Lipna z 1378 r. (PEp. X 483); 1391 Krystyn z P. h. Gozdawa (LKM 110).

PIASKI (1565) 0,5 km na NW od Rypina 1565 wieś król. w posesji Działyńskich (Bil. 221).

146

PININO (1379 Penino, Pynino, Pynyno) 10 km na SW od Rypina 1379 Małgorzata ks. dobrz. poświadczyła sprzedaż przez Magdalenę, Jadwigę, Mikołaja, Stanisława, Jakuba i Jera za 100 grz. Andrzejowi sędziemu dobrz. dziedziny P., leżącej koło wsi Kobrzyniec, incipiendo a via Repinensi usque ad rivulum dictum Olwnowa woda et ab eadem usque ad fluvium dictum Bug, cuius habebit medietatem (Pol. II 530; MS V 10182, potw. Władysława Opolczyka z 1380 r.); 1498 Antoni i Jakub z P. (MS II 1195); 1502 wieś w par. Żałe, dzies. od szlachty po 3 ćw. żyta i 2 ćw. owsa (AC III/1, 206); 1564 wieś w pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 293). O Pinińskich h. Jastrzębiec i innych zob. Bil. 133.

PIOTRKOWO (1411 Petrowo, 1535 Piothrkovo) 21 km na NW od Lipna 1411 Krzyżacy zabrali Maciejowi z P. konia (Lites II 198)1; 1535–1541 wieś w pow. lipn., 2 ł. os. (RD 117, 146, 252v); 1564 par. Mazowsze, własn. Jakuba Mazowieckiego oraz Macieja i Krzysztofa Piotrkowskich, 8 kmieci na łanach, 8 zagr. (ŹD XII 321). O Piotrkowskich zob. Bil. 135.

PIÓRKOWO (1434 Pijorkowo, Pyorkovo) 14 km na W od Rypina 1434 Jan z P. h. Leliwa (Pol. II 578); 1535 pow. ryp., 7 ł. os., 2 ł. sołt. (RD 129, 139v); 1564 par. Ruże, 6 działów Piórkowskich, Balińskich, Stanisława Lawskiego i Walentego Czerskiego, 11 kmieci, 3 ł. sołt., 4 zagr., kowal (ŹD XII 295). O Piórkowskich h. Ogończyk w XVI w. zob. Bil. 133–134.

PISKORCZYN (1502 Piskorzyno, Piskorzino) 10,5 km na SW od Rypina 1502 Jan z P. i Abraham Koziroski dawali po 3 ćw. żyta i 2 ćw. owsa na rzecz kła par. w Żałem (AC III/1, 206); 1535–1541 wieś w pow. ryp., 1 ł. os. (RD 135v, 259); 1564 par. Żałe, 2 działy szlach., 2 ł. os., 3 ł. zagrod., 2 zagr., karczmarz (ŹD XII 293). O Piskorskich h. Dołęga w l. 1535–68 zob. Bil. 135.

1 Wg wydawcy chodzili o Piotrkowo pod Kikołem lub Mławą.

147

PŁOMIANY (1409 Plomini, Plonyani, Plonijanij, Plonyany, Plomyany) 3,5 km na N od Dobrzynia 1409 Jan z P. burgrabia lub wójt dobrz. ścięty przez krzyżaków po zdobyciu Dobrzynia (DH III 545; Bieniak, Wójtowie, s. 225); 1410–1443/1452 Aleksy z P. wójt dobrz. (Pol. II 367; Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1434–1441 Aleksy z P. sędzia dobrz. (Pol. II 391, 578); 1443/1452 Jakub z P. podkomorzy wyszogrodzki, wójt dobrz. (PWP 75; Bieniak, Wójtowie, s. 229); 1467, 1469 Jan „Tłusty Pisarz” z P. rotmistrz królewski, brał udział w wojnie trzynastoletniej, m.in. w bitwie pod Gniewem (Bieniak, Wójtowie, s. 228); 1535 pow. dobrz., 5 ł. os. (RD 124v); 1541 9 ł. os., 2 ł. opust. z powodu pożaru (RD 247); 1564 par. Dobrzyń, właśc. Marcin Chełmicki, 13 kmieci na półł. (ŹD XII 271). O Płomieńskich h. Prus I zob. Bil. 136–137.

PŁONCZYN (1434 Plonczino, 1541 Plonczyno maior) 6,5 km na N od Dobrzynia 1434 Jan z P. h. Lubów i Jan z P. h. Odrzów (Pol. II 578); 1535–1541 wieś szlach. w pow. dobrz. (RD 124, 141v, 247, 248); 1564 par. Mokowo, właśc. Bartłomiej Kiełpiński, 11 kmieci na łanach, 2 zagr. (ŹD XII 280).

PŁONCZYNEK (1564 Plonczyno minor) 7,5 km na NW od Dobrzynia 1564 par. Mokowo pow. dobrz., właśc. Helena, Paweł Płonczyńscy, Jakub Płonczyński Zaręba, 2,5 ł. (ŹD XII 280). 1531–1567 własn. Płonczyńskich Glanbiczów i Sasów pruskich (Bil. 135–136).

PŁONKO (1322 Paruum Płone, Minor Plone, Plone Minor) 19 km na NW od Rypina 1. 1322 wieś i gród (BZO 64-65); 1346 z. ryp. (BZO 65–66); 1472 n. pow. ryp. (MS I 912); 1564–1597 par. Płonne, dek. ryp. (ŹD XII 296; VAD 206v). 2. 1346 do P. należała połowa rz. Drwęcy (BZO 65–66). 3. 1346 Władysław ks. dobrz. nadał Henrykowi z Kowalewa sołectwo i 40 ł. w P. na pr. chełm. z tym, że po 8 latach wolnizny będzie zobowiązany do należnej służby (BZO 65–66)1; 1472 zamiana 10 ł. Stanisława w P. na 0,5 ł. i 50 kóp gr Andrzeja Kretkowskiego w Dzierznie (MS I 912); 1511 Piotr Płoński (MK XXIV 427); 1519

1 A. Bogucki, Grody a osadnictwo, s. 231, przyp. 84 odnosi te wzmianki do Płonnego.

148

Mikołaj Kretkowski zapisał ż. Annie 8000 fl., m.in. na P. (MS IV 3149); 1564 1 ł. zagrod. (ŹD XII 296). 4. 1322 Władysław i Bolesław ks. dobrz. nadali Mikołajowi Isebleserowi dział w Białkowie w zamian za sołectwo w P. (BZO 64–65). 8. Grodzisko zwane Szaniec (Zal. 5; WA X 275; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 171–172). O Płońskich (Płonieńskich) h. niewiadomego z lat 1472–1567 zob. Bil. 137.

PŁONNE (1323 Plone, Plono, Plonye) 17 km na NW od Rypina 1. 1448–1628 par. P. w dek. ryp. (AC III/1, 2; Mąk.; VAD 206v; TBP 107); 1519 n. wieś w pow. ryp. (MS IV 3149). 2. 1323–1326 P. w opisie granic działu w Ruszkowie (DKM 196; 23, 200). 3. 1509 Mikołaj z Kretkowa zapisał Barbarze z Kretkowa 500 fl. na wsi P. (MS IV 514); 1519 Mikołaj Kretkowski zapisał c. Annie 8000 fl., m.in. na wsi P. (MS IV 3149); 1535 10 ł., młyn (RD 128v, 134); 1564 własn. Grzegorza Kretkowskiego, 48 kmieci, 4 karczmy, 8 zagr., szynkarz, młyn o 3 kołach, 3 rzem., 4 camerarii (ŹD XII 296). 4. 1553 zezwolenie na lokację miasta na pr. chełm. na terenie wsi P. (MS V 6187). 5. 1402 miał być zbudowany kł mur., odbudowany w 1545 r. (Zał. 28); 1448– 1451 Piotr Kobyłka pleban w P. (AC III/1, 2, 21); 1497 pleban w P. (MS II 950); 1503 kł par. w P. (AC III/1, 231, 233); 1597 kł par. mur. pod wezw. ś. Jakuba, patronat szlach., 6 ł. uposażenia, do par. 6 wsi: Białkowo, Bocheniec, Płonne, Rentwiny, Snancz i Szczutowo (VAD 206v–207). 6. 1413 P. wymienione w opisie wyprawy krzyż. (Lites II 212). 7. M. Krajewski, Płonne i okolice, Toruń 1983. 8. Kł mur. z XV w.

PODGÓRNY (1514 Podgorni) zag. osada młyńska koło Nieszawy 1514 Mikołaj ze Skępego star. dobrz. zapisał 125 fl. młynarzowi Janowi na młyn P. pod Nieszawą (MS V 7194).

PODLESIE (1564 Salesie) 17 km na SE od Rypina

149

1564 par. Gójsk pow. ryp., właśc. Andrzej Czambski, 3 kmieci na półł., bartnik (ŹD XII 304). PODSTOLA (1321 Potstola, Pothstola, Podstola) osada zag. w z. dobrz. 1321 P. w par. Przypust w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388).

POGORZAŁOWO (1232–39 Pogoroloue, 1348 Pogorzalowo) zag. osada w z. dobrz. 1232–39 Bolesław maz. potwierdził bptwu płockiemu posiadanie przynależnych do grodu świeckiego wsi m.in. P. (KKM 384) 1348 Władysław łęcz. i dobrz. miał przestrzegać wolności wsi bptwa płoc. w z. dobrz. m.in. P. (Pol. I 114; NKDM, cz. II, dok. 291, s. 296)1.

POLICHNOWO (1414 Polinow, Polichnovo, Polychnowo) 3 km na SE od Bobrownik 1414 Mikołaj z P. (Lites III 204); 1418 Mikołaj Polichnowski (KBK 279); 1429 Laurentyn dziedzic z P. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1105, s. 17); 1535 pow. lipn., 1 ł. os. (RD 119v); 1598 wieś w par. Bobrowniki (MHDW XXI 134). O Polychnowskich z lat 1535–68 zob. Bil. 137–138.

POLUNIE (1348 Poline, Pyolynye, Polunye) osada wcielona do wsi Unijewa 1348 na mocy wyroku abpa gnieźn. Jarosław Władysław ks. dobrz. i łęcz. zobowiązany został do zachowania zgodnie z przyw. ks. Konrada imm. wsi bptwa płockiego, m.in. P. w z. dobrz. (Pol. I 114); 1452 Paweł bp płocki potwierdził dokonaną przez bpa Stanisława zamianę działu wsi P. za wieś kap. płockiej w Draganie (Reg. II); 1504 kap. płocka zezwoliła na zamianę z kanonikiem Janem z Konarzewa wsi prestymonialnej „Popovyno” za wieś opust. P., przyległą do Uniejewa. P. ma przynależeć do wsi Uniejewa i dochody z P. z czynszem 2 gr ma płacić posesor Uniejewa kap. płockiej (AKP 50, 62v–63).

1 Kujot, s. 48–49, 52 i 210–211, identyfikował z Pokrzywdowem pod Brodnicą. Zob. jednak J. Bieniak, Studia nad dziejami ziemi chełmińskiej w okresie piastowskim, „Rocznik Grudziądzki”, t. 5/6, 1970, s. 45, przyp. 205 oraz J. Powierski, Studia nad strukturą, s. 60.

150

POMORZANY (1258 Pomorany, Pomerane, Pomorzany, Pomorani, Pomorzani, Pomerzani) 29 km na NW od Lipna 1. 1541–1564 wieś w pow. lipn. (RD 251v; ŹD XII 330); 1564–1609 wieś w par. Nowogród (ŹD XII 330; VL 310v). 2. 1349 ustalenie granicy na rz. Ruźcu między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, P., Sitno i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, Kawęczyn i Modrzyny (DWł. 365; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 154, s. 91); 1413 granica wsi P. na rz. Ruźcu i Drwęcy, jez. antiqua Drawancza, góra Chocholatha (Lites II 281–282). 3. 1258 Bogusza Mieczsławic zapisał wieś P. ż. Ludmile z tym, że po jej śmierci miała przejść na własn. kła (DKM 85); 1259–1288 własn. bptwa włocł. (Pol. II 451; DKM 92–93, 114–116); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 4 fl. 20 gr (MHDW XI 12); 1534 z 8 ł. os. po 30 gr i 30 jaj czynszu (IBW 40); 1564 3 kmiecie, młyn (ŹD XII 330). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi P. na pr. polskim lub niem. (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34). 5. XIII w. dzies. z P. bpowi płockiemu (MPH III 123). 6. 1409 zniszczenie wsi przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 211, 281); 1505 młynarz z młyna Weśredniego otrzymał łąkę w P. (RA 76).

POPOWO (1321 Popouo, Popowo) 12 km na N od Włocławka 1321 P. w akcie rozgraniczenia diecezji włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388).

POWSINO (1497 Powssyno, Powszyno) 18,5 km na SE od Lipna 1497 nadanie pisarzowi król. Janowi Karnkowskiemu dóbr P. w z. dobrz. (MS II 868); 1564 par. Ligowo pow. lipn., Jan i Paweł Rokiccy z 0,5 ł., Jan Jasionek z 1 ł. (ŹD XII 316).

PÓŁWIESEK (1535 Polvyesk, Polviesz, Pulwiesk) 14,5 km na NW od Rypina 1535–1541 pow. ryp., 6 ł. os. (RD 128v, 258); 1564 par. Radziki Duże, właśc. Stanisław Łoś, 14 kmieci na łanach, 5 zagr., karczma (ŻD XII 300).

151

PRACZKA (1409 Myazgowo, Miasgalko, Miazgowo, 1760 wieś deserta Miazgowo, teraz Praczka nazwana1) 27 km na NW od Lipna 1409 zniszczenie przez Krzyżaków wsi M., stanowiącej własn. bptwa włocł. (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż.: 76 grz. 10 szk. szkód we wsi, 30 grz. 4 szk. za nieodebrany przez 3 lata czynsz i 2,5 grz. za nieodebrane kurczęta (Lites II 281); 1534 wieś z dawna pusta, grunta uprawiane z czwartego snopu przez kmieci z sąsiednich wsi, łąki (IBW 45).

PRĘCZKI (1434 Pranczkow, Praczkowy, Praczkowo, Praczkovi, Preczkowo) 5,5 km na S od Rypina 1434 Jan z P. h. Prus (Pol. II 578); 1451–1569 własn. Pręczkowskich h. Prus II – Wilczekosy oraz P. zapewne h. Jastrzębiec (Bil. 138–139); 1502 opust. kł par. w dek. ryp., wcielony do par. ryp., 2 ł. uposażenia (AC III/1, 206); 1506–1628 par. P. (Mąk.; TBP 108); 1535–1541 2 ł. os. (RD 130, 259); 1564 par. Rypin pow. ryp., 3 działy szlach., 13 kmieci na łanach, 9 zagr. (ŹD XII 288). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 123.

PRZYWITOWO (1367 Przynytouo, Przynytow) 11,5 km na SE od Rypina 1367 Kazimierz W. król nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi pr. polskie we wsi P. z imm. ekon. (Pol. II 523, fals.); 1379 P. włączone do par. w Skrwilnie (NKDM, cz. III, dok. 214); 1535 wieś w pow. ryp., 1 ł. os. (RD 135v); 1564 wieś w par. Skrwilno, własn. szlach., 8 kmieci na ł., karczma (ŹD XII 310).

RACHCIN (1244 Raccino, Rachczino, Rachine, Radczyno, Radczino) 7 km na SE od Bobrownik 1244 Innocenty IV papież przyjął w opiekę opactwo ś. Gotarda w Szpetalu i jego dobra, m.in. R. (DKM 10, 71–72), 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd., udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda, m.in. R. (SŹr V 19); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął w opiekę posiadłości opactwa s. Gotarda, m.in. R., i potwierdził udzielone przez ks. Kazimierza imm. (SŹr V 21); 1321 R. wymieniony

1 Por. GD 39 wg inwentarza dóbr bptwa włocł. z 1760 r.

152 w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1527 4 gr z 1 ł. w R. w opisie dochodów wikariuszy włocł. (MHDW XI 32); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz., własn. szlach., 2,5 ł., bartnik, karczma, zagr. (ŹD XII 286); 1599 wieś w par. Szpetal Dolny (MHDW XXI 212).

RADOMICE (1316 Radomycze, Radomici, Radomicze, Radomice, Reddomicz) 5,5 km na SW od Lipna 1316 Anastazja ks. łęcz. i dobrz. z ss. Władysławem i Siemowitem nadali komesowi Wojciechowi z Kłecka wsie R. i Ośmiałowo na pr. niem. wraz z 12 latami wolnizny od powinności (Pol. II 475); 1321 R. w par. Szpetal Dolny (Pol. II 240; Theiner 388); 1378 Jakusz Schlachta sprzedał za 300 kóp gr wieś R., otrzymaną od ks. dobrz. Kazimierza, Andrzejowi sędziemu dobrz. (Pol. II 529); 1382 ustalenie granicy między wsiami Ośmiałowem a Biskupinem a fluvio dicto Men procedendo dirrecte usque ad granicies ville R. dictum ducis (Dpł. 84); 1402 czynsz 16 grz. z R. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468); 1503 król zezwolił kaszt. słońskiemu Andrzejowi na wyjęcie dóbr król. R. w pow. lipn. z rąk Mikołaja, Andrzeja, Marcina i Jana ze Smolska (MS III 1042); 1505 potwierdził przyw. z lat 1316 i 1378 (MS III 2508); 1513 Piotr z Lutomierska zapisał 800 fl. węg. ż. Jadwidze m.in. na R. (MS IV 2091); 1527 3,5 grz. 4 gr 2 szelągi dzies. z R. mansjonarzom włocł. (MHDW XI 32); 1564 wieś w par. Lipno, posesor S. Myśliborski, 12 ł. (ŹD XII 312).

RADOMIN (1193 Radomin, Radomino, Redmin, Radomyn) 15 km na NW od Rypina 1193 Celestyn III pap. przyjął pod opiekę kl. strzel. i jego posiadłości m.in. R. z karczmą (Wp. I 32) 1 ; 1215 przysądzenie kl. strzel. dzies. m.in. z R. wbrew roszczeniom bpa kuj. Barta (Wp. I 84; Śliwiński, Własność rycerska, s. 11); 1322 droga z Białkowa do R. (BZO 64); 1345–1349 Tyczman z R. (DKM 27, 205; 31, 210, 32; 212; BZO 66; Pol. I 115); 1349 Abraham Sochaconwa z R. (Pol. II 501, fals); 1371–1414 Iwon z R. marszałek dobrz. (Dk. 106; Pol. II 524, 544, 549; I 158; Wp V 130; (B. Śliwiński, Własność rycerska, s. 11); 1371 Kunko z R. (Pol. II 525); 1375 Kaźko szczeciński sołtysów, kmieci, młynarzy, karczmarzy i innych

1 Por. R. Kozłowski, Rozwój uposażenia, 93.

153 mieszkańców wsi R., Sudragi i Balin, należących do Iwona z R., zwolnił od świadczeń (Pol. II 527); 1394 Mikołaj s. Iwowa z R. (ZH XXV, s. 72); 1409 Jan z R. kanonik płocki (Lites II 225–227); 1434 Iwo z R. h. Pierzchały (Pol. II 578); 1417 Henryk z R. wianuje ż. Dorotę z Wilczyna (Bil. 91); 1472 dzies. ze wsi Sudragi i R. przysądzone Kazimierzowi bpowi płockiemu wbrew roszczeniom Dobrogosta kantora płockiego (PEp. 10, 6); 1505 potwierdzenie przyw. z 1375 r. dla R. (MS III 2155); 1506–1628 par. R. dek. ryp. (Mąk., TBP 107); 1535–1541 wieś w pow. ryp., 6 ł. os. (RD 135v, 258v); 1564 10 działów Radomińskich, Melchiora Świżawskiego, Franciszka Karwowskiego, Andrzeja Osuchowskiego i Anny Charzewskiej (ŹD XII 296); kł zbudowany na przełomie XIII/XIV w. O Radomińskich h. Prus II – Wilczekosy, Ogończyk, Rawicz, Prus I, Rogala, Cholewa, Radomińskich Łaszczach h. niewiadomego i Radomińskich innych herbów z lat 1535–68 zob. Bil. 139–142; R. Wenskus, Eine preussische Familie in Pommerellen und ihre Erben, [w:] Europa Slavica – Europa Orientalis. Festschrift für Herbert Ludat zum 70. Geburtstag, red. K. D. Grothusen, K. Zernack, Giessen 1980, s. 391nn.

RADOTKI (1535 Radothki) 15,5 km na SE od Dobrzynia 1535–1541 wieś w pow. dobrz., 1 ł. kmiecy (RD 125, 246v); 1564 wieś w par. Rokicie, 2 działy szlach. (ŹD XII 279). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 121. 1547–67 własn. Radockich h. Prawdzic (Bil. 139).

RADZIKI DUŻE (1364 Radzykow, Radzikowo, Radzikowy, Razicowo, Radzikow, Radzykowo, Radzykawy, 1541 Radzikowi Maior, Radzyki) 15 km na NW od Rypina 1. 1364 wieś (Pol. I 128); 1448 par. R. (AC III/1, 2); 1541 pow. ryp. (RD 259). 2. 1364 Mikołaj z R. (Pol. I 128); 1384 Andrzej z R. kaszt. dobrz. (DKM 232); 1409 Janusz i Jakub z R. (ZH XXV, s. 73); 1413 R. w opisie granicy polsko-krzyż. na Drwęcy (Lites II 212); 1425–1434 Jakub z R. chorąży dobrz. (Wyw. 289b, Pol. II 578); 1448 Mikołaj krawiec (AC III/1, 2); 1481 Jakub z R. (MT 68a); 1497–1515 Mikołaj z R. (MS II 11950, AC III/1, 2); 1497 Mikołaj Czechna z R. (MS II 950); 1521 Franciszka Radzikowska (MS IV/1, 3967); 1540 podział sukcesji po Mikołaju Radzikowskim między córki: Małgorzata Plecka otrzymuje R. z zamkiem i pr.

154 patronatu w miejscowym kle oraz wspólnie z siostrzeńcami lasy w R., Zduńcu i Wąpielisku; Stanisław, Jan, Paweł, Jakub, Kacper i Hieronim Łosiowie, ss. zmarłej Barbary z R. Łosiowej: Zduniec Półwieski, Zduniec-Folwark, 3 ł. w Zduńcu Podbornym, 5 ł. w Rętwinach oraz wspólne z Małgorzatą wymienione wyżej lasy; Zofia Żelska: Rudziki Małe i 5 ł. w Złotopolu; Katarzyna Narzymska: Łapinos W. z ostrowem i 15 ł. w Rętwinach; oraz Helena Ławska: Chojno, Nietrzebę, 4 ł. w Piórkowie, 15 ł. w Złotopolu i 2 ł. w Konotopie (Bil. 143); 1564 własn. Stanisława Pleckiego, 12 kmieci na łanach, 4 zagr. (ŹD XII 300). 5. Kł par. ś. Katarzyny, zapewne z XIV–XV w. (KZS XII 9–10); 1448 Falisław pleban (AC III/1, 2); 1502 powtórna erekcja par. w R. przez Jana bpa płockiego (Archiwum Diecezjalne w Płocku, sygn. 283, f. 133–134, wizytacja z 1775 r.); 1503 kł w R. (AC III/1, 232); 1506–1628 par. R. w dekanacie ryp. (Mąk., TBP 107); 1597 mur. kł par. ś. Katarzyny (VAD 210). 7. A. Marciniak-Kajzer, L. Kajzer, Zamek w Radzikach Dużych w świetle badań terenowych 2007 roku, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009, s. 77–88; A. Kurpiewski, J. Lewandowska, Nowe materiały do poznania kultury wielbarskiej na ziemi dobrzyńskiej. Luxne znaleziska z okresu rzymskiego z okolic Radzik Dużych, gm. Wąpielsk, pow. Rypin, woj. kujawsko-pomorskie, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 2, 2011, s. 49–56; S. Szybkowski, Dokument sądu ziemskiego dobrzyńskiego z 21 I. 1500 r., [w:] Odkrywcy, princepsi, rozbójnicy, red. B. Śliwiński, Malbork 2007, s. 385–395; S. Szybkowski, O potomstwie kasztelana dobrzyńskiego Andrzeja z Woli i Radzików, [w:] tamże, s. 283–298. 8. Grodzisko wśredn. (WA X 275, Walicka 284–286, Zielonka, Zarys 30). Ruiny rezydencji szlacheckiej (zamku) wzniesionej w l. 1413–1466 (KZS XII 10–11; B. Guerquin, Zamki, s. 249–250; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej. Wstęp do badań, Włocławek 1995, s. 90–91; J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 29–30).

RADZIKI MAŁE (1541 Radzykovi Minor, 1564 Radzyki Minor) 14 km na NW od Rypina 1540 R. Małe v. Borowe otrzymuje Zofia Żelska, c. Mikołaja Radzikowskiego (Bil. 143); 1541 wieś w pow. ryp., 1 ł. os. (RD 259); 1564 par. Radziki Duże, własn. Sędziwoja Żelskiego, 13 ł. os., karczmarz, 4 zagr. (ŹD XII 300).

155

RADZYNEK (1502 Radinek, Radynek) 10,5 km na SW od Rypina 1502 wieś w par. Chojno, szlachta z R. płaciła po 1 ćw. żyta i owsa dzies. do kła par. w Chojnie (AC III/1, 206); 1535–1568 własn. kilku rodzin Radzyńskich (Bil. 144); 1564 wieś w pow. ryp., 5 działów szlach. (ŹD XII 291–292).

RAKOWO (1382 Rakowa) 6,5 km na NW od Rypina 1382 Stygniew dziedzic z R. (DKM 44, 227); 1497 konfiskata cz. zastawnych Bartłomieja z Borowa i jego ż. Anny z R. (Bil. 26); 1505–68 własn. Borowskich h. Jastrzębiec i Rakowskich różnych herbów (Bil. 144–5); 1564 wieś w par. i pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 287–288).

REMBIELIN (1452 Rambielino, Rambyelino) 8 km na E od Dobrzynia 1452 Smichna ż. Andrzeja z R. alias de Gulbiny (MS I 158, IV 488); 1480–1490 Piotr z R., właśc. R., Cebrzyszewa, Warzasnowa (Wrzosowa?) i cz. Rętwin (Bil. 145); 1480 Piotr z R. zapisuje swojej ż. Annie 200 kop gr. posagu i wiana na połowie swoich dóbr w R. (S. Szybkowski, Trzy źródła do genealogii, s. 326–328); 1490 Anna i Katarzyna cc. Piotra z R. (Bil. 45) dokunują podziału Gulbin; 1498 konfiskata dóbr Jana i Andrzeja w R. (MS II 1296); 1564 wieś w par. Rokicie, pow. dobrz., 3 działy szlach. (ŹD XII 278). O Rembielińskich zob. Bil. 145–146.

REMBIOCHA (1564) osada pod Działyniem 1564–1568 R. stanowiła własn. Michała i Pawła Działyńskich (Bil. 52).

RĘTWINY (1425 Ranthwini, Ranthumy, Rathwyny) 14,5 km na NW od Rypina 1425–1434 Mikołaj z R. h. Leliwa (Wyw. 289b; Pol. II 578); 1490 podział R. między Mikołajem Opierszałem, Anną i Katarzyną cc. Piotra z Rembielina i Stanisławem Sierakowskim z Gulbin (Bil. 45; S. Szybkowski, Trzy źródła do genealogii, s. 328–330); 1497 nadanie Mikołajowi Radzikowskiemu dóbr Grzegorza, Wojciecha, Marcina i Jana oraz P. Kłobuchowskiego w R. (MS II 950); 1531–68 własn. Feliksa Rętfińskiego być może h. Leliwa, Rętfińskich h. Ogończyk i Abdank (Bil. 146–147); 1564 wieś w par. Płonne, pow. ryp., 7 działów szlach. (ŹD XII 297).

156

ROGOWO (1502 Rogowo Maior, Rogowo) 10 km na SW od Rypina 1502 wieś z opust. kłem par. pod wezw. ś. Bartłomieja, dek. ryp., 1,5 ł. uposażenia, patronat P. Rogowskiego, do par. 10 wsi: os.: Borowo, Brzeszczki Duże i Małe, Charszewo, Kobrzyniec Stary, Rogowo, Rogówko, Rojewo, Sosnowo, Świeżawy oraz 5 wsi opust.: Korzeniewo, Kobrzyniec Mały, Rzeczechowo, Sarnowo i Świeżawy (AC III/1, 206); 1506–1628 par. R., dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1541 4 działy szlachty zagrod. (RD 260–260v); 1535–68 własn. Rogowskich różnych herbów (Bil. 147–148); 1564 pow. ryp., własn. J. Rogowskiego, 1 ł. zagrod. (ŹD XII 290); 1694 kł par. drewn. pod wezw. ś. Bartłomieja (VP 1235). 7. Gałkowski P., Piotrowski R., Rogowo i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Rogowo 2000.

ROGÓWKO (1502 Rogowo minor, Rogowko) 10 km na SW od Rypina 1502 wieś do par. Rogowo (AC III/1, 206); 1564 wieś w pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 290).

ROJEWO (1502 Rogewo) 12 km na SW od Rypina 1502 wieś do par. Rogowo (AC III/1, 206); 1537–67 własn. Rojewskich h. Cholewa i innych (Bil. 148); 1564 wieś w pow. ryp., 3 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 290).

ROKICIE (1434 Rokycze, 1497 Robicze, Rokycze) 9 km na SE od Dobrzynia 1434 Dziersław z R. h. Rogala (Pol. II 758); 1497 dobra Jana Gradka z R. (MS II 1019); 1497–1568 własn. Rokickich h. Rogala (Bil. 148–149); 1502 w obecności patronów Mikołaja Czachorycza i Piotra Gradka; Macieja plebana w R. bp płocki kły par. w R. i Siecieniu ni unam coniuxit (PEp. 16, 130v); 1506–1628 par. R. w dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1564 wieś w pow. dobrz., 2 działy szlach. (ŹD XII 278); 1597 kł par. mur. pod wezw. ś. Małgorzaty (VAD 259v); 1609 patronat szlach., do par. 9 wsi: Czerzewo, Lasotki, Murzynowo, Myśliborzyce, Radotki, Rembielin, R., Unijewo i Więcławice (VD 355v–359).

ROKICIE (1434 Rokycze); 18,5 km na SE od Lipna 1531–1568 własn. Rokickich różnych herbów (Bil. 149–150).1535 wieś w par. Ligowo, pow. lipn., 1 ł. kmiecy (RD 118v); 1564 5 działów szlach. (ŹD XII 315).

157

ROKITNICA (1356 Rokitnicza, Rokythnicza) 13,5 km na NE od Rypina 1356 Kazimierz W. król sprzedał za 50 grz. Piotrowi z Brusiny wsie Świedziebnia, R., Janowo i Księte w dystr. Księte z prawem lokacji na pr. niem. (Pol. II 507); 1448–1449 Mikołaj z R. (AC III/1, 5, 9); 1564 wieś w par. Świedziebnia, pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 306); 1497 konfiskata dóbr Piotra Rokitnickiego (MK XVI 134); 1497–1598 własn. Rokitnickich h. Prawdzic (Bil. 150–151); 1508 Jan dziedzic z R. (PEp. 16, 266). Na temat Rokitnickich zob.: P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 28–29.

RUDA (1413) zag. osada pod Białkowem w pow. rypińskim 1413 w opisie granicy polsko-krzyż.: Item ex opposito eiusdem ville Balcowo pali seu ligna infixa in medio fluminis Drawancza reperiuntur usque in diem hodiernum, pro eo, quod ab antiquo, cuius Ruda wlgariter dicta fuit ibidem pro duce Dobrinensi exstructa (Lites II 212).

RUDA (1541) pod Skrwilnem 1505 Aleksy minerator de Strguyna w z. dobrz. (MK 18, 230v); 1541–1565 wieś w par. Skrwilno pow. ryp., w 1541 r. własn. Piotra Sglinickiego (RD 261v, 403v).

RUDA (1403) 3,5 km na NE od Górzna 1403 Jakub bp płocki młyn zwany Rudny na rz. Peltwe zezwala na nowo zbudować Janowi z Małego Głęboczka (Dpł. 133); 1525 wg przywileju bpa płockiego rudnik przy wsi Zaborowie miał dawać 8 kóp gr czynszu (IBP 4); 1564 w opisie wsi Zaborowa wymieniony rudnik (ŹD XII 305); 1595 ruda przy wsi Zaborowie, 12 zł czynszu na rzecz bptwa płockiego, „rudę jednak bierze na cudzym gruncie” (IBP 4); 1605 wieś w par. Górzno (VDG 637). PlO 102.

RUDAW (1258 Ridaue, Rudawa, Ridave, Rydaue, Rudave, Rudaue, Rudawe, Radawo, Rudaph, Rudawy) 24 km na NW od Lipna 1. XIII w. wieś na teryt. ciechocińskim (MPH III 123); 1535 n. wieś w pow. lipn. (RD 118v); 1564–1609 wieś w par. Nowogród (ŹD 330; VL 310v).

158

2. 1356 góra Cast (?) i rz. Gwieździna (RA 73v–74); 1534 jez. (IBW 44); 1518 droga z R. do młyna Weśredniego (RA 119). 3. 1258 Bogusza Miecławic zapisał R. ż. Ludmile z tym, że po jej śmierci przejdzie na własn. kła (DKM 85); 1262 ks. kuj. Kazimierz zezwolił bp. włocł. Wolimirowi i jego następcom osadzić na prawie niem. lub polskim wieś R. (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34); 1262–1288 własn. bptwa włocł. (DKM 92–93, 114–115); 1353 wsie Grodno, Macikowo, Nowogród i R. mają naprawiać groblę przy młynie koło wsi Grodna (RA 77); 1356 bp włocł. Maciej lokuje R. na pr magd. i przekazuje ją sołtysowi Rerysonowi (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 163, s. 48); 1413 folw. (Lites II 281); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 13 fl. 36 gr (MHDW XI 12); 1518 bp włocł. Maciej Drzewicki potwierdza na funkcji młynarza we wsi R. Piotra Bierzgiela, który to młyn ten w 2. połowie XVI w. nazywano Bierzgiel (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 163, s. 43); 1534 z 18 ł. os. po 30 gr i 2 koguty czynszu, obow. uprawy wyznaczonych ról folw. w Ciechocinie i pracy przy sprzęcie siana, uprawa z czwartego snopu ról opust., wspólnie z sołtysem 3 obiady urzędnikowi odprawiającemu sądy, 1 fl. czynszu z karczmy, 3 zagr. płacili po 8 gr i pracowali we dworze (IBW 44); 1564 12 kmieci na łanach, 2 ł. sołt., karczma, kowal, 4 zagr., 3 luźni (ŹD XII 330). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi R. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454); 1356 Maciej bp włocł. zlecił Recisonowi lokację wsi R. na pr. chełm. Sołtys otrzymał 3 ł., denar sąd., 1/3 dochodu z karczmy, pr. zbudowania jazu na rz. Gwieździnie i wypasania owiec w granicach wsi, miał wraz z kmiećmi przyjmować 3 razy w roku prokuratora. Kmiecie po upływie 5 lat wolnizny mieli płacić 18 szk. i 2 kurczęta czynszu, orać 4 dni w roku na oziminę i 2 dni na jarzynę, 3 dni pracować przy sprzęcie siana. Żaden kmieć nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. Do bpa miało należeć 6 ł., łąka koło góry Cast i 2 jazy na rz. Gwieździnie (RA 73–74); 1534 3 ł. sołt. (IBW 44). 5. XIII w. dzies. wikariuszom płockim (MPH III 123); 1374 bp płocki Stanisław obłożył ekskomuniką parafian z Ciechocina i R. zalegających z uiszczaniem dzies. wikariuszom i mansjonarzom katedry płockiej (Librowski, Trzynaście, nr 9; tenże, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 189, s. 107); 1384 dzies. ze wsi Ciechocin i R. w wysokości 10 gr z łanu kap. płockiej (Dpł. 91); 1388 dzies. mansjonarzom płockim (LKM 114).

159

6. 1409 zniszczenie wsi przez Krzyżaków (Lites III 41); 1413 szacunek zniszczeń krzyż. (Lites II 281). 8. Grodzisko zwane Szańcem (WA VI 152–154; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 179–181); ceramika z końca okresu wśredn. i kawałki żużlu (Wal. 292; Gąs. 68).

RUDNO (1323 Ruda, Rudny) osada zag. na S od Rypina 1323–1326 nadanie ryp. szpitalowi miechowitów 12 ł. w Rypinie ad aquam dictam Liuonam versus Rudam (DKM 18, 195; 23, 200; NKDM, cz. II, dok. 182); 1411 Władysław Jag. król zapisał podczaszemu dobrz. Andrzejowi 100 grz. na wsi Starorypinie i młynie R. (Pol. II 354); 1564 na miejscu młyna R. J. Borzymiński założył folw. przed 8 laty (LW II 269); 1782 wieś król. Rudno (Archiwum Diecezjalne w Płocku, sygn. 9, f. 143v); 1790 „Rumunek Rudne przyległe do wsi Zakrocz” (Pert. 48–48v)1.

RUDNY (1383 młyn na rzece Ruda, 1598 Rudni) zag. osada pod Bobrownikami 1383 Władysław Opolczyk nadał Świętosławowi trzecią cz. dochodów z młyna koło zamku bobr. na rz. R. (Pol. II 326); 1598 młyn R. w par. Bobrowniki (MHDW XXI 134); 1564 młyn Rudny należący do stwa bobr. (LW II 265).

RUDUSK (1236 Ruzeuscho, Ruzouscho, Ruzowsko, Rudzowsk) 17 km na N od Lipna 1236 jez., przez które przepływa Ruziec (KKM 361); 1297–1302 Stanisław z R. podsędek dobrz., 1304 chorąży dobrz. (Śliwiński, Własność rycerska, s. 9); 1297 Siemowit ks. dobrz. nadał Niemście wieś Chojno, nabyte drogą zamiany od podsędka dobrz. Stanisława za R. (SŹr XI 3); 1504 Dobiesław Ruzowski chorąży mniejszy dobrz. (MK XXI 9); 1564 wieś w par. Ruże, pow. lipn., własn. J. Murzynowskiego, 7 ł. (ŹD XII 328). O Ruzowskich h. Ogończyk i Cholewa zob. Bil. 154–155.

1 W 1549 r. „Rudni mlin alias Gniastko” (MS V 486). Jak wynika jednak z innych źródeł były to dwie odrębne osady (zob. Gniazdek).

160

RUSINOWO (1323 Rusinowo, Russinow, Russinowo, Ruszinouo) 5,5 km na NW od Rypina 1323–1352 Bogusław z R. (DKM 18, 196; 34, 215); 1371 Waśko z R. (Dk. 106, Pol. II 524); 1383 Waśko chorąży bydg., dziedzic R., nadał miechowitom ryp. zarośle we wsi R. od rz. Rypienicy do granicy wsi Głowińsk aż do lasu Choszczewka, ostrów naprzeciw posiadłości kmiecia Gaja Skowronka i sołtysa, 3 morgi naprzeciw Rypienicy (DKM 44, 226–227); 1405 wieś R. nabył Jan z Kretek, s. Andrzeja „Słupa” z Wierzbicka, sędziego dobrz. (P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 21); 1513 Mikołaj Kretkowski zapisuje ż. Annie pewne sumy R. (P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 23); 1519 Mikołaj Kretkowski zapisuje ż. Annie 8000 fl. węg. m.in. we wsi Buszniowo w pow. ryp. (MS IV 3149); 1520 R. otrzymuje w spadku po Mikołaju jego syn Erazm (MRPS, t. 5, cz. 2, nr 5191; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 23); 1564 wieś w par. i pow. ryp., własn. A. Kretkowskiego (ŹD XII 288; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 23); 1694 wieś R. do par. Rypin, we wsi kaplica drewn. (VP 1137); 1385 Waśko z Rusinowa nadał tymże 3 morgi ogrodu z łąkami i zaroślami, pr. wycinania drzew w lesie Hosczewa i korzystania z pastwisk w Rusinowie (Nakielski, Miechovia, 328; Nieznane dokumenty miechowskie, s. 7). O Kretkowskich zob.: Z. Guldon, Kretkowski Andrzej herbu Dołęga, PSB, t. 15, s. 276; tenże, Kretkowski Jan herbu Dołęga, PSB, t. 15, s. 282; J. Bieniak, Elita Ziemi Dobrzyńskiej, s. 37–42; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 21–24; Sławiński T., Człowiek istotą rodzinną – genealogia rodu Kretkowskich w XV–XVIII wieku, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, seria nowa, t. 3, 1997, s. 53–74. 7. Gałkowski P., Nowakowski P., Rusinowo – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 241–264.

RUSŁAWY (1497 Ruslawi Brysky, Ruslavi) osada zag. w z. dobrz. 1497 konfiskata mienia dóbr Adama Busławskiego w R. (MS II 1089); 1535– 1564 młyn R. w par. Tłuchowo, pow. dobrz. (RD 128, 250; ŹD XII 274, 276). O Rusławskich zob. Bil. 154.; H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 117.

RUSZKOWO (1323 Roskowo, Roszkowo, Roszcowo) 11 km na NW od Rypina

161

1323 Władysław i Bolesław ks. dobrz. nadali ryp. szpitalowi miechowitów 18 ł. w posiadłości R., graniczącej ze wsią Długie a gadibus eiusdem ville incipiendo versus Plone protendentes, quouoque compleantur cum lacu iacente in ibidem (DKM 18, 195; por. też 23, 200); 1324 potwierdzenie nadania przez bpa płoc. Floriana (NKDM, cz. II, dok. 169); 1349 Władysław ks. dobrz. w zamian za 18 ł. w R. nadali ryp. szpitalowi miechowitów inne grunty (DKM 32, 210–212; por. też przyw. z 1352 r. DKM 34, 213–215); 1367 Ramoliw z R. (Pol. II 523); 1395 Ścibór z R. (Pol. II 549); 1564 wieś w par. Trąbin, pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 300). O Roskowskich z R. zob. Bil. 151–152.

RUSZKOWO (1497 Ruskowo) 8 km na NE od Dobrzynia 1497 konfiskata cz. Katarzyny Rukielczyny w R. (Bil. 152–154); 1541 wieś w par. Sobowo, pow. dobrz. (RD 248); 1564 7 działów szlach. (ŹD XII 276–277); 1531–1568 własn. Ruskowskich różnych herbów (Bil. 152–154).

RUSZKOWO MAŁE 1535–46 Stefan Ruskowski Nitka z R. i ż. Elżbieta z R. (Bil. 153).

RUTKOWO (1485 Rudkowo) na N od Lipna 1485 Piotr bp płocki dzies. biskupie: snop. we wsi szlach. R. i pien. z m. Lipna zapisał penitencjarzom kła płoc. (LKM 253).

RUŻE (1232–1239 Rustk, Rvstk, Ruz, Rurz, Rus, Rusz) 16 km na SW od Rypina 1. ok. 1075 R. w składzie domeny książęcej (Śliwiński, Własność rycerska, s. 9); 1232–1239 castrum (KKM 301); 1327 n. par. R. (MV III 218); 1535 n. pow. ryp. (RD 129). 3. 1203 (1232–1239) Konrad maz. potwierdził bptwo płoc. Gnuterowi dobra m.in. gród R. z bobrami na Drwęcy i sam R. (KKM 301; MPH V 424, 437); 1252 Kazimierz kuj. i łęcz. nadał wolności i immun. grodom bptwa płoc. R. i Świecie i należącym do nich wsiom, położonym w cz. księstwa, zwanej Zaborowem (DKM 11, 49–50); 1348 Jarosław abp gnieźn. rozstrzygnął spór między Władysławem łęcz. i dobrz. a Klemensem bpem płoc., nakazując księciu zwrócić wsie R. i Trąbin oraz zgodnie z przyw. Konrada maz. zachować immun. wsi bpich; książę zobowiązał się nadać 100 ł. koło Górzna lub R. i Trąbina (Pol. I 114); 1462 Marcin młynarz z R.

162

(PEp. 9, 50); 1535–1541 wieś w pow. ryp. (RD 129, 134v, 135, 139v, 140, 258); 1564 własn. bptwa płoc., 7 kmieci na łanach, 3 zagr., młyn, karczma, lemaństwo z 1,5 ł. i 1 zagr. (ŹD XII 294). 4. 1296–1310 za pontyfikatu bp płoc. Jana Wysokiego wieś R. otrzymała prawo niem. (Bieniak, Recepcja prawa chełmińskiego, s. 203); 1314 Bartold Copnaw sołtys z R. zrezygnował z połowy sołectwa we wsi „Weze” na rzecz Jana bpa płockiego (LKM 51); 1480 sufragan w związku z kupnem wójtostwa w R. winien uzyskać zgodę bpa (AKP 50, 41); 1499 Katarzyna, wdowa po Mikołaju wójcie z R., sprzedała za 12 kóp pr. 3 ł. wójtostwa w R. Katarzynie i Dorocie (PEp. 16, 30). 5. 1327 kł par. w R. w diec. włocł. (MV III 218); 1411 wyrządzone przez krzyżaków szkody plebanowi w R. oszacowane na 300 grz. (Lites. II 219); 1451 Stanisław pleban (AC III/1, 21); 1506–1628 par. R. do dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1507 Stanisław z Bończy pleban (PEp. 16, 253); 1508 kł par. (PEp. 16, 266v, 267); 1623 drewn. kł par. św. Piotra, patronat bpa płoc. (VR). 6. 1402 Świętosław z R. kanonik płoc. (LKM 143). 8. Grodzisko z XI–XII w. (WA IX 305, 309–311; Walicka 292–293; M. Smoleński, Cztery kościoły, s. 110; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 181–185).

RYBITWY (1274 Ribithwi, 1321 Rybytithui, Ribithui, Ribythwy) 17 km na SW od Lipna 1274 Eufrozyna ks. łęcz. i kuj. zawarła kontrakt na lokację m. Przypust na pr. średzkim. Sołtys zobowiązał się lokować 40 ł. w Przypuście i R. (Pol. II 458); 1321 R. w par. Przypust (Pol. II 240; Theiner 388); 1358 4 ł. sołectwa w R., sołt. używał pr. chełm., miał pr. rybołówstwa na Wiśle (LWp. 60–61); 1564 wieś w pow. lipn., 3 ł. kmiec., 3 ł. sołt. (ŹD XII 332); 1628 wieś do stwa bobr. (LWp. 60); 1527 10 gr z opust. wsi R. w opisie dochodów kła par. w Przypuście (MHDW XI 70).

RYPIN (1065 Ripyn, Ripin, Rypino, Rypin, Ryppin, Rippin, Ryppino, Rippen, Noua civitas Ripino, Novum Ripin) m. pow. 1. 1065 gród (CDMG 22); 1297 n. kaszt. (SŹr XI 3; Las. 20–21); 1323 nowy gród (DKM 18, 195); 1326 civitas (DKM 23, 200); 1349 n. par. R. (DKM 208); 1412– 1425 burgrabia w R. (Las. 21); 1472 n. districtus (MS I 912); 1502–1628 dekanat R. (AC III/1, 206; Mąk.; TBP 106–108.

163

2. 1252–1524 komora celna (PrU I/1, 260; GA 468; ZH XXV, s. 81; CMP 151); 1323 droga do Torunia (DKM 18, 195); 1349 droga do Starorypina (DKM 32, 210); 1355 ogród Hirohroski, droga z R. do Dylewa, staw Sanctuarium (DKM 36, 218); 1379 droga ryp. w opisie granic Pinina (Pol. II 530). 3. 1065 Bolesław nadał kl. mog. dziesięcinę z grodu R.(CDMG 22); 1345 6 den. czynszu z placu po upływie 10 lat wolnizny (DKM 27, 204-205); 1348 Władysław dobrz. zezwolił młynarzowi z Księtego Hejkonowi na zbudowanie młyna pod R. (sub eadem nostra Nova civitatis R) oraz jazu na Rypienicy (Pol. II 498, Gałkowski, Architektura, s. 33); 1519 zmniejszenie podatku z 25 do 20 grz. (MS IV 12464); 1524 obow. dostarczenia wozu wojennego (CMP 150); 1628 do dzierż. ryp. należało miasto z folw. i wieś Głowińsk (LWp. 63). 4. 1326–1329 w tych latach wg Janusza Bieniaka wystawiony został zaginiony przywilej lokacyjny dla pierwszego wójta rypińskiego (Bieniak, Recepcja, s. 213; Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 14–17); 1345 Władysław dobrz., nadał R. pr. chełm. oraz 23 ł. między posiadłością Tylona Blosbalka, wsiami rypińską (villa Rypinensis), Godzieszewami oraz rz. Dylownicą i Rypienicą, a także las. Do miasta należy 1/3 czynszów z kramów i jatek oraz ½ z łaźni. Miasto otrzymało pr. rybołówstwa na Rypienicy (DKM 27, 204–205); 1348–50 wójt Eberhard (Pol. II 498, 502; DKM 31, 210); 1349 burmistrz Tylo, na wzór R. lokowane zostało m. Lipno (DKM 31, 209–210); 1425 w imieniu miasta przysięgę wierności złożyli burmistrz, 9 rajców i 7 ławników (Pol. II 566); 1543 Zygmunt I oddzielił od 30 włók wójtostwa 24 ł. na pr. ziemskim, a wójtostwu nadał nowy przywilej (MS IV 21054, 21055). Wójtów rypińskich omówił J. Bieniak, Wójtowie, s. 223–230; tenże, Od wójtów Rypina do rodu szlacheckiego (Starorypińscy w XIV i XV stuleciu), [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 39–78. Pieczęcie i herb R. omówił ostatnio J. Pakulski, Kilka uwag o dawnych pieczęciach i herbie Rypina, [w:] tamże, s. 79–91. 5. Kł par. ś. Trójcy, częściowo z XIV w. (KZS XII 13–15); 1438 kł ś. Trójcy (Gałkowski, Architektura, s. 33); 1323 dwaj zakonnicy Wollemar i Piotr zbudowali na podgrodziu kł św. Piotra i Pawła (DKM 18, 195–196); 1323 księżna dobrz. Anastazja wraz z ss. Władysławem i Bolesławem uposażyli szpital ryp., nadając mu

164

12 ł. w R. pod nowym grodem1 między posiadłościami Jana a Linnią naprzeciw Rudy z 6 morgami łąk nad Rypienicą i wzgórzem nad Linnią oraz 18 ł. w Ruszkowie (DKM 18, 195–196); 1324–1326 Florian bp płocki potwierdził powyższe uposażenie szpitala bożogrobców koło m. R. (DKM 19, 197; 23, 200); 1348 Wojsław pleb. rypiński (Gałkowski, Architektura, s. 33); 1349 Władysław dobrz. w zamian za 18 ł. w Ruszkowie nadał szpitalowi bożogrobców koło Starorypina role przy drodze z R. (de nova civitate) do Starorypina, położone między gruntami wójta, a także 8 mórg w R. (in foribus nove civitatis) celem zbudowania kła i szpitala 2 wraz z innymi budynkami w ciągu roku z tym, że w nowo zbudowanym szpitalu miało przebywać 3 kapłanów a w starym jeden (DKM 32, 210–212); 1347 Kazimierz W. poprosił papieża o zezwolenie Władysławowi dobrz. na fundację i uposażenie (domum seu claustrum cum officinis seu edificiis necessariis) bożogrobców w R. (MV III 306); 1349–1382 pleban (DKM 208; 44, 226); 1352 Władysław dobrz. nadał szpitalowi bożogrobców na przedmieściu R. wolność zakupów artykułów żywnościowych w mieście oraz utrzymywania kowala, szewca, tkacza, krawca, rybaka, rzeźnika, karczmarza i innych rzemieślników, pr. rybołówstwa na stawie w R., młyn w Starorypinie (DKM 34, 213–215); 1355 Władysław i Bolesław dobrz. nadali kościołowi par. ś. Trójcy w R. 4 ł. w Starorypinie, 4 ł. w Dylewie, plac koło kła, ogród za murami R., 6 mórg łąki nad Rypienicą koło folw. Hebharda, ogród Hirohroski przy drodze z R. do Dylewa, pr. rybołówstwa na stawie nad Rypienicą i w stawie Rypienica, przemiału w młynie na Rypienicy i obow. świadczenia dzies. przez ludność parafii R. (DKM 36, 217–219); 1381 Władysław Opol. przyrzekł pieniądze pobrane tytułem kolekty z kościołów z. dobrz., m.in. nominibus ipsuis ecclesie prope R. morantibus przywrócić (LKM 103); 1382–85 Waśko z Rusinowa nadał kościołowi ś. Ducha bożogrobców w R. zarośla, ostrów i pewne grunta w R. (DKM 44, 226–227; S. Nakielski, Miechovia, 328; Nieznane dokumenty miechowskie, s. 7).

1 Brak podstaw do ustalenia chronologii przeniesienia ośrodka osadniczego ze Starorypina do R. Być może translokacja związana była dopiero z lokacją miasta w 1345 r. A. Bogucki na postawie przytoczonego wyżej dokumentu sądzi, że chodzi tu już o gród na terenie R., opierając się na identyfikacji rz. Liwony z nieistniejącym obecnie strumieniem, wpływającym do Rypienicy pod R. (SR 55–56). Liwonę należy identyfikować jednak z Linnią przepływającą właśnie przez Starorypin. W każdym razie wszystkie zebrane wyżej wzmianki przynajmniej do pocz. XIV w. dotyczą dawnego Rypina, a więc obecnego Starorypina (zob.). 2 Chodzi tu o późniejszy kościół św. Ducha na przedmieściu Rypina; por. późniejsze wizytacje VP 1138, VPł. 311.

165

6. 1263 R. wymieniony w ugodzie Kazimierza kuj. z Krzyżakami (PrU I/2, 188); 1339 Władysław Łok. zbudował (fecit plantari) gród w R. (Lites I 184)1; 1348 bp płocki z dóbr położonych pod R. został zobowiązany do opłaty 10 grz. w wypadku budowy lub odbudowy grodu w R. (Pol. I 114); 1389 R. miał być miejscem rokowań polsko-krzyż. (Pol. II 535). 7. Plan von der Stadt Rypin z 1799 r., AGAD, Oddział Kartograficzny, AG 333– 24; A. Sławenko-Sławiński, Rypin i jego kościoły, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 25, 1856, s. 121–142, 277–299; A. Treichel, Geschichte des Deutschtums von Rippin und Umgegend, Toruń 1942; A. Bogucki, Powiat rypiński w średniowieczu (do połowy XV wieku), SR 45–84; tenże, Z dziejów Rypina. Sprawa autentyczności dwóch dokumentów z XIV w., „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 10, 1974, s. 71–80; Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994; T. Żebrowski, Kościół (XIV–pocz. XVI w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 r., pod red. A. Gieysztora, H. Samsonowicza, Warszawa 1994, s. 340–341; P. Ptaszyński, Zakon bożogrobowców w ziemi dobrzyńskiej. Zarys dziejów, Rypin–Warszawa 1999; J. Smoliński, Bożogrobowcy w Rypinie, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 6, 1999, s. 21–30; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony rycerskie na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 97–99, 230; Optołowicz, Szpitale, s. 5–10; Bieniak, Recepcja, s. 212–218. 8. Ceramika z okresu wśredn. i średn. (Walicka 293–294). J. Widawski, Miejskie mury, s. 395–399 (szczątek muru obronnego, stanowiący dolną partię ogrodzenia cmentarza); L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 186).

RYPIŃSKA KASZTELANIA (1297) Kasztelanowie: 1297 n. (SŹr XI 3, Las. 20–212; A. Bogucki, Kasztelania i powiat rypiński w średniowieczu, „Ziemia Dobrzyńska”, t. 2, 1992, s. 7–16; tenże, Uwagi o kasztelaniach wschodniokujawskich i dobrzyńskich (XI–XIV w.), ZKD, t. 6, 1987 (druk 1988), s. 69–96.).

1 Władysław Łok. posiadał z. dobrz. w latach 1327–1329. 2 Kasztelan rypiński występuje już w dokumencie datowanym na 1296 r. (SŹr V 21), który jednak wg Bieniaka, 222 nie mógł być wystawiony przed 1302 r.

166

Zasięg: 1313 Strzygi, Sumin, Sadłowo i Stępowo (TD 25); 1346 Płonko w z. ryp. (BZO 68)1.

RYPIŃSKI DEKANAT (1502) 1502 do dek. ryp. opust. kły par. w Chojnie, Dulsku, Pręczkach i Rogowie (AC III/1, 206); 1506–1628 do dek. ryp., zwanego w 1510 r. rypińsko-michałowskim należały par.: Rypin, Rogowo, Pręczki, Żałe, Chojno, Ruże, Dulsk, Radomin, Płonne, Radziki, Trąbin, Gulbiny, Strzygi, Osiek, Gorczenica, Szczuka, Goratowo, Cielęta, Jastrzębie, Grążawy, Brzozie, Górzno, Księte, Świedziebnia, Sadłowo, Skrwilno, Łukomie, Szczutowo, Sudragi, Gójsk oraz prepozytura w Brodnicy (Mąk., TBP 106–108).

RYSZEWO (1472 Rischewo alias Ryszkabicze) zag. osada nad Skrwą 1355 Grzymisław z R. (Karczewska, Struktura własnościowa, s. 86); 1472 Jakub i Mikołaj z Sierpca, młynarze we wsi bptwa płockiego R., sprzedali młyn w R. nad rzeką Skrwą Marcinowi Noochowi tkaczowi i mieszcz. płockiemu za 26 kóp (PEp. 10, 43); por. Bischow.

RZECZECHOWO (1502) osada zag. w powiecie rypińskim 1502 wieś opust. w par. Rogowo (AC III/1, 206).

SADŁOWO (1313 Sadlowo, Sadlovo, Sadlouu, Sadlowce, Sadelow, Schadlovo, Sadlow) 7,5 km na NE od Rypina 1. 1313 wieś w kasztelanii ryp. (TD 25); 1394 z. (Lant) sadłowska (ZH XXV, s. 72); 1418 gród (KBK 303); 1506–1628 par. S. dek. ryp. (Mąk.; TBP 108); 1535 n. wieś w pow. ryp. (RD 136). 3. 1313 Jan bp płocki zezwolił kaszt. spicymierskiemu Piotrowi Śwince na lokację S. na pr. niem. lub polskim (TB 25; NKDM, cz. II, dok. 134); 1355 Ludwik z S. (DKM 36, fals.); 1367 Kazimierz W. nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi (Piotrowi) pr. polskie we wsi S. wraz z imm. ekon. (Pol. II 523); 1385

1 Zob. szerzej A. Bogucki, Powiat rypiński w średniowieczu, SR 46–48.

167

Ludwik z S. (DKM, s. 325–327, nr 44); 1407 Anna z S. z mężem Tomkiem w Węgleszyna zamienia swą połowę zamku i klucza sadłowskiego na dwie wsie na Kujawach (w powiecie kowalskim) Zakrzewiec i Więcławice (Bieniak, Sadłów, s. 118); przed 1418 właścicielem S. został kaszt. słoński Wojciech (tamże, s. 119); 1418 wyrok przysądzający Annie, ż. Zbigniewa z Brześcia, wsie Zakrzewiec i Więcławice wbrew roszczeniom Stanisława. Wsie te zostały uzyskane drogą zamiany za cz. grodu S. z przynależnymi doń wsiami (KBK 303); 1432 Tomasz, s. Wojciecha, kaszt. słoński właścicielem S., zamku, stawu i młyna (Bieniak, Sadłów, s. 119); 1434 Tomasz kaszt. słoński z S. (Pol. II 578); 1476 właścicielami S. zostali wspólnie synowie Tomasza, Jan i Stanisław (tamże, s. 120); 1480–1483 Stanisław z S. kaszt. słoński (tamże, s. 121); 1485 właścicielem S. został Jan Swarocki (P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 39); 1515 Jan Swarocki z S. (AC III/1, 386); 1564 19 kmieci na łanach, młyn, karczma, 7 zagr., kowal, garncarz (ŹD XII 307). 5. przed 1379 parafia sadłowska (Bieniak, Sadłów, s. 121); 1499 kł par. (PEp. 16, 32); 1623 kł par. drewn. w S. pod wezw. Narodzenia NMP, patronat szlach. (VR). 6. 1449 „opatrzny” (providus) Andrzej z S., dłużnik kościelnego z Górzna; 1476 kmieć Szymek (Bieniak, Sadłowo, s. 121). 7. J. Kurtyka, O „sumach sadłowskich” i rzekomym mariażu Lanckorońskich i Tęczyńskich w początkach XV wieku, [w:] Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej, pod red. A. Radzimińskiego, A. Supruniuka, J. Wroniszewskiego, Toruń 1997, s. 199–205; B. Możejko, Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1988; J. Bieniak, Sadłowo i jego dziedzice w średniowieczu, [w:] Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, pod red. L. Kajzera, Rypin 2004, s. 25–123. 8. Zamek wybudowany w latach siedemdziesiątych XIV w. (po 1373) z inicjatywy kaszt. ryp. Piotra Świnki (1373–1395/7). Zamek częściowo zniszczony po 29 VIII 1431 r. przez Krzyżaków. Okupowany przez wojska krzyż. w trackie wojny trzynastoletniej. Zrujnowany w czasie potopu szwedzkiego w połowie XVII w. Dzisiaj praktycznie nie istnieje. (L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 186–192; Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, pod red. L. Kajzera, Rypin 2004; L. Kajzer, Zamek Świnków w Sadłowie i jego badania, [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej. XI konferencja historyczna „Dzieje ziemi dobrzyńskiej”, Sadłowo, 23 października 2006 r., pod red. R. Bartoszewskiego, Dobrzyń nad Wisłą 2007, s. 7–16).

168

O Sadłowskich zob. Bil. 157.

SARNOWO (1502) 14 km na SW od Rypina 1502 wieś opust. w par. Rogowo (AC III/1, 206); 1564 wieś w pow. ryp., własn. M. Sarnowskiego, 1 ł. zagrod. (ŹD XII 290). 1531–67 własn. Sarnowskich h. Trzaska (Bil. 157).

SARNÓW MŁYN (1381 Sarnowmlin), osada zag. pod Chojnem 1381 młyn S. przysądzony został dziedzicowi Chojna Niemście wbrew roszczeniom podstolego dobrz. Jaśka (Pol. II 531).

SĘK (1527 Mielski, 1534 Mielski vel Sąk, 1598 Sek) 32 km na NW od Lipna 1527 młyn w kluczu ciechocińskim bptwa włocł., 2 fl. czynszu (MHDW XI 12); 1534 60 gr czynszu z młyn S. (IBW 45); 1598 młyn o 2 kołach (REW 60).

SIECIEŃ (1439 Szeczenye, Scheczynye) 13 km na SE od Dobrzynia 1439 Marcin z S. kanonik płocki (LKM 199); 1458 Stanisław z S. (MK 335, 151); 1502 w obecności patronów Mikołaja Czachorycza i Piotra Gradka oraz Macieja plebana w Rokiciu bp płocki kły par. w Rokiciu i S. in unam coniuxit (PEp. 16, 130v); 1506–1628 par. S., dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1564 wieś w pow. dobrz., 5 działów szlach. (ŹD XII 277); 1609 kł. par. drewn. pod wezw. Narodzenia NMP, patronat szlach., 2 ł. uposażenia, do par.: Gorzechowo i S. (VD 353v–355v); 1525– 1568 własn. Siecińskich z S. i S. Małego (Borowego) różnych herbów (Bil. 158).

SIKORZ (1564 Sykorze) 12 km na N od Lipna 1564 wieś w par. Kikół, pow. lipn., własn. J. Klonowskiego, 2 ł. kmiec. (ŹD XII 324).

SILNO (1250 Selino, Szelino, Zelin, Sylyno) 11 km na NW od Raciążka 1250 S. wśród dawnych wsi bptwa włocł. (DKM 13, 79); 1262 Kazimierz kuj. zezwolił na lokację wsi S. na pr. niem. lub polskim zwalniając je z ciężarów, opłat i sądownictwa świeckiego (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34); 1295 Przecław z Osięcin kaszt. brz. sprzedał bptwu włocł. wieś S., potrzebując gotówki na wykup z niewoli litewskiej syna Ubysława (Pol. II 152;

169

Śliwiński, Rycerstwo kujawskie, s. 27; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 90, s. 61); 1391 Władysław Opol. zastawił Krzyżakom teryt. Złotorii ze wsiami S., Nowa Wieś, Gumowo i Krobia (Pol. II 542); 1535 pow. lipn., 4 ł. os. (RD 119v); 1573 9 ł. os. (RD 505); 1628 wieś do stwa bobr. (LWp 61).

SILUSNO (1367) las w pow. rypińskim 1367 Kazimierz W. król nadał Zosławowi z Wąpielska las S. między wsiami Kretki, Dzierzno, Grzalany, Michałki i Szymno z prawem lokacji wsi na pr. chełm. (CLR 699v–700v).

SITNO (1258 Sytno, Sitno, Sithno, Sythno) 21 km na SW od Rypina 1. 1535–1541 wieś w pow. ryp. (RD 117v, 253); 1564 wieś w pow. ryp. (ŹD XII 295); 1564–1623 wieś w par. Ruże (ŹD XII 295; VR). 2. 1349 ustalenie na rz. Ruźcu granicy między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, Pomorzany, S. i Węgiersk a wsiami książ.: Dulsk, Kawęczyn i Modrzyny (DWł. 365); 1350 jez. Sythno i wypływający z niego strumień (RA 71v); 1534 staw (IBW 42). 3. 1258 Bogusza Mieczławic zapisał S. ż. Ludmile z tym, że po jej śmierci przejdzie na własn. wybranej przez nią instytucji kościelnej (DKM 85; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 34, s. 20; Śliwiński, Rycerstwo kujawskie, s. 8); 1259– 1288 własn. bptwa włocł. (Pol. II 451; DKM 92–93, 114–116); 1413 czynsz 22 grz. (Lites II 244); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz ze wsi 21 fl. 16 gr i z młyna 1 fl. (MHDW XI 12); 1534 z 24 ł. os. po 26 gr 2 szelągi i 2 koguty czynszu, z 2 ł. opust. po 40 gr, obow. robocizn i podwód, po 30 gr czynszu z 2 karczem, 45 gr z młyna, 4 łąki (IBW 42–43); 1564 12 kmieci na łanach, 2 ł. sołt., karczma, kowal, szynkarz, komornik, 4 zagr., młyn (ŹD XII 295). 4. 1262 Kazimierz ks. kuj. zezwolił na lokację wsi S. na pr. niem. lub polskim (Pol. II 454; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 37, s. 34); 1350 Maciej bp włocł. zlecił mieszcz. tor. Maciejowi lokację wsi S. na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan wolny od czynszu, 3 ł. z obow. opłaty czynszu, denar sąd., 1/3 dochodu z karczmy, pr. wypasu owiec i rybłówstwa oraz zbudowania młyna. Kmiecie po upływie 6 lat wolnizny mieli płacić z łanu 16 szk. i 2 kurczęta czynszu, 2 grz. za wołu, owcę i wieprza, orać 4 dni w roku na oziminę i 2 dni na jarzynę, odbywać podwody. Żaden kmieć nie mógł posiadać więcej niż 2 ł. Apelacje od sądu

170 wiejskiego do Raciążka (RA 70v–71v); 1476 potwierdzenie przyw. z 1350 r. zniszczonego w czasie wojen z Krzyżakami (RA 70v–71v); 1534 3 ł. sołt. (IBW 42). 5. 1350 przed fundowaniem we wsi S. kła kmiecie mieli płacić z łanu po 0,5 miary żyta i owsa dzies. kłowi, w którym przyjmowali sakramenty (RA 71v). 6. 1413 skarga na zniszczenia krzyż. (Lites II 243).

SKASZEWO (1455 Stuchovo, Caschewo, Skaszewo) 3 km na NE od Dobrzynia 1455 wsie król. Zbyszewo, Strahoń i S. miały podlegać jurysdykcji wójta dobrz. (PWP 82–83); 1488 król zezwolił J. Kościeleckiemu na wyjęcie wsi król. Lenie W. i S. z rąk J. Kostki (MS I 1944); 1523 król zezwolił Wincentemu Kościeleckiemu na wyjęcie wsi król. Lenie Wk. i S. z rąk Nawoja Kostki (MS IV 4184); 1564 wieś w par. i pow. dobrz., 9 ł. kmiec. (ŹD XII 271); 1628 wieś do stwa dobrz. (LWp 66); 1535 Franciszek Skaszewski na zagrodzie w S. (Bil. 158).

SKĘPE (1434–1444 Scampe, Noua Ciuitas Skąpe, Skampe, Skappe, Skąpe) 11 km na NE od Lipna 1. 1498 par. S. (TCS 18–10); 1506 par. S. w dek. lipn. (Mąk.); 1510–1628 par. S. w dek. dobrz. (Mąk.; VD 340v; TBP 106); 1564 pow. lipn. (ŹD XII 332). 2. 1445 m. nad jez. Święte (Kost. 14); 1571 komora celna na gościńcu tor. z Litwy, mieszcz. płacili za użytkowanie jez. Świętego, Wielkiego, Mielna i Bartnickiej Strugi, wypływającej z jez. Wielkiego (MDR 105). 3. 1445 Mikołaj Kościelecki dziedzic S. (Kost. 14); 1472–1495 Wincenty z S. (Pol. II 619; M. 68a; MS II 530); 1480–1488 Mikołaj Kościelecki z S. (MV IV 17– 18; TCS 2-3); 1512–1521 Mikołaj Kościelecki z S. (MS IV 1369, 1475, 2546, 2629, 2832, 2896, 3773, 4021, 4022; AC III/1 728); 1524 m. S. z powodu pożaru zwolnione na okres 10 lat od podatków (MS IV 14014). 4. 1434–1444 Władysław III król zezwolił na założenie m. S. na pr. magd. na terenie wsi S. oraz odbywanie jarmarków 8 IX i 13 VII oraz targów tygodniowych w soboty (MS IV 5576, potw. z 1530 r.); 4 V 1445 Mikołaj Kościelecki założył nowe m. S. na pr. chełm. na wzór Lipna. Miasto otrzymało 60 ł. ziemi, 20 lat wolnizny, wójt otrzymał wolną włókę z domem i ogrodem. Powstało koło jez. zwanego Święte, na wschód od dotychczasowej wsi o tej nazwie (Kost. 14; J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, s. 22).

171

5. 1463 Stanisław wikariusz pułtuski wystąpił przeciwko dominium Szelsky pro privilegio erectionis sue ecclesie in Skampye, quod de cancellaria episcopi recopit (PEp. 9, 84); 1498 Jan bp płocki zezwolił na erekcję kl. bernardynom we wsi S. bez naruszania praw rektora kła par. w m. S. (TCS 18–19); kł i kl. bernardynów w Skępem-Wymyślinie, częściowo zbudowany w l. 1509–1510 (KZS IX 48–56); 1515 Mikołaj Kościelecki bp chełm. przeniósł ciała swych rodziców Mikołaja Kościeleckiego wdy inowr. i Doroty oraz swych braci z kła par. w m. S. do kła klasztornego we wsi S. (TCS 40; MPH V 283); 1609 kł par. drewn. pod wezw. Narodzenia NMP i ś. Małgorzaty, patronat szlach., do par. m. S., Wólka i Skępe- Wioska (VD 340v–342v); 1694 kł par. drewn. pod wezw. ś. Stanisława (VP 1221); 1800 rozebranie drewn. kła par. (FZ., Skępe, Sieradz 1929, s. 35). 6. 1464 potyczka z Krzyżakami (DH 345); 1530 zezwolenie na odbywanie jarmarku 28 IV (MS IV 5576); 1559 zezwolenie na odbywanie 3 jarmarków: w niedzielę Conductus Paschae, 13 VII i 8 IX (MS V 8655). 7. 1503–1515 (AC III/2 232, 365, 386); A. Sławenko-Sławiński, Skępe, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 33, 1857, s. 377–396: M. Krajewski, Skępe. Zarys dziejów i obraz współczesny, Rypin–Skępe 1996. O Kościeleckich jako właścicielach Skępego zob. Bil. 159–160. 8. Grodzisko na północnym brzegu jez. Wielkiego (Gąs. 71, WA VIII 223; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 192–196); grodzisko zwane Grzempa i ślady osady wśredn. (WA IX 315).

SKĘPE – WIOSKA (1408 Scampe, Skampe, Skąpe) 10 km na NE od Lipna 1408 Domaczco niegdyś dziedzic S. (WP V 129); 1413 S. odziedziczył Janusz z Kościelca, syn Mikołaja z Kutna (J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, s. 22); 1488 własn. Mikołaja Kościeleckiego prepozyta inowr. (TCS 2–3); 1535–1541 wieś w par. Skępe m. w pow. lipn., 3 ł. (RD 119v, 252); 1564 3 kmiecie na łanach, karczma, 2 zagr. (ŹD XII 314); 1571 12 kmieci, 3 zagr., folw. (MDR 103, 106). Kł i kl. bernardynów1. 1495 zbudowanie drewn. kaplicy pod wezw. Zwiastowania NMP (TCS 10); 1498 Jan bp płocki zezwolił bernardynom z Koła zbudować klasztor we wsi S. (TCS 18–19); 1499 przybycie bernardynów do S., którzy do czasów

1 Obecnie kł i klasztor znajduje się w miejscowości Wymyślinie, która powstała później.

172 zbudowania klasztoru mieli mieszkać we dworze skępskim (TCS 20); 1508–1510 budowa kła i klasztoru we wsi S. (TCS 24–25); 1511 konsekracja kła pod wezw. Zwiastowania NMP (TCS 26); 1515 przeniesienie z kła par. w m. S. do kła we wsi S. kości rodziców i braci Mikołaja Kościeleckiego bpa chełm. (TCS 40; MPH V 283 n.); kł częściowo z XVI w. i klasztor (Spis). 1423 Małgorzata z S., kmiecie Stanisław i Piotr z S. (J. Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 2, s. 23). 7. A. Sławenko-Sławiński, Skępe, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 33, 1857, s. 377–396.

SKÓRZNO (1321 Scorzyno, Skorzino) 5,5 km na NE od Włocławka 1321 S. wymienione w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1418 Michna ż. Jakusza z S. (KBK 547); 1565 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz. własn. J. Chełmickiego (RD 488).

SKRWILNO (1379 Postrquino, 1506 Strquino, Sthrquino, Strkwino, Skrwino) 15,5 km na SE od Rypina 1379 bp płocki Dobiesław eryguje kł par. we wsi S., należącej do podkomorzego dobrz. Wojciecha zw. Stryczek. Do nowej parafii należą: S., Okalewo, Przywitowo, Wrocziszewo, Skudzawy, Szuszicze (NKDM, cz. III, dok. 214); 1505 Aleksy minerator de Strquyna w z. dobrz. (MK 18, 230v); 1506–1628 par. S. w dek. ryp. (Mąk.; TBP 108); 1564 wieś w pow. ryp., własn. J. Rościszewskiego, 8 kmieci na półł., karczma, 4 zagr. (ŹD XII 310). 7. R. Piotrowski, Skrwilno i okolice (od czasów najdawniejszych do 1945 roku), Skrwilno 1997; tenże, Skrwilno i okolice w średniowieczu, „Ziemia Dobrzyńska”, R. 10, 2006, s. 9–29; R. Piotrowski, M. Rogowska, Skrwilno – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 285–302. O Skrwińskich h. Junosza zob. Bil. 168. 8. Grodzisko pierścieniowate z IX–XII w. (Zal. 4; J. Chudziakowa, Wczesnośredniowieczny gród w Skrwilnie, SR 38–44; taż, Tymczasowe wyniki badań na grodzisku wczesnośredniowiecznym (stanowisko 1) w Skrwilnie, pow. rypiński, ZNA II 87–103; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 196–197); cmentarzysko z XIII–XVI w. (J. Chudziakowa,

173

Sprawozdanie z badań na cmentarzysku średniowiecznym w Skrwilnie, pow. Rypin (stanowisko 3) w 1967 i 1969 r., „Komunikaty Archeologiczne”, s. 150–153). Skarb monet [A. Mikołajczyk, Uwagi o obiegu monetarnym na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w średniowieczu i okresie nowożytnym, ZKD, t. 6, 1987 (1988), s. 110].

SKUDZAWY (1379 Szklodzawi, 1564 Sklodziawy) 11 km na SE od Rypina 1379 bp płocki Dobiesław włącza S. do nowo erygowanej par. w Skrwilnie (NKDM, cz. III, dok. 214); 1564 wieś w par. Skrwilno, pow. ryp., 2 działy dzlach. (ŹD XII 310).

SOBOWO (1403 Sobowo, Szobowo) 8 km na NE od Dobrzynia 1403 Chłast dziedzic Michałkowo uposażył kł par. w S. pod wezw. Ciała Chrystusowego i ś. Hieronima: 3 ł. w S. oraz meszne w S. i Michałkowie (VD 361v– 362); 1506–1628 par. S., dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1564 wieś szlach., pow. dobrz., 10 kmieci na 5 ł. (ŹD XII 276); 1609 kł par. pod wezw. Ciała Chrystusowego, patronat szlachecki, do par. 8 wsi: Kamienica, Lenie Małe, Ruszkowo, Paprotki, Strupczewo Duże i Małe, Michałkowo, S. (VD 359v–362v); 1519 szkoła par. (PEp. 2, 442).

SOKOŁOWO (1413 Socolowo, Socolow) 21 km na NW od Rypina Przed 1392 Władysław Opolczyk nadaje S. braciom Piotrowi i Januszowi (Śliwiński, Własność rycerska, s. 7); 1413 w opisie wyprawy krzyż. wymienione wsie: Dulsk, Kawęczyn, Modrzyny i S., dzierżone przez rycerzy z Sztembarku (Lites II 211); 1413–1434 Janusz z S. h. Lewart lub Gryzima odmienna (Bil. 161–162; Lites II 260, III 97; Pol. II 578); 1434 Janusz z S. stolnik dobrz. (Śliwiński, Własność rycerska, s. 7); 1468 Jakub z S. (Pol. II 419); 1502 dzies. z S. do kła par. w Dulsku (AC III/1, 206); 1507–1519 Piotr z S. (MS IV 12422, 23128; AC III/1, 386); 1516 Mikołaj i Stanisław, ss. Stanisława Szreńskiego z S. (MS IV 10821); 1531 Feliks Szreński dziedzic z S. (MS IV 5821); 1564 wieś w par. Dulsk, pow. ryp., 2 działy szlach. (ŹD XII 294). O Sokołowskich zob. Bil. 161–162.

SOSNOWO (1498) 10 km na SE od Rypina

174

1498 konfiskata dóbr N. Sosnowskiej w S. (MK XVI 98); 1502 wieś w par. Rogowo (AC III/1, 206); 1565–1573 wieś w pow. ryp., własn. Świeżawskiego, 3 ł. kmiec. (RD 363, 509v).

SOSZKI (1555 Soczewka) zag. osada młyńska pod Dobrzyniem 1555 Zygmunt August król zezwolił młynarzowi Grzegorzowi na sprzedaż młyn S. w wójtostwie dobrz. Mikołajowi Chełmickiemu (MS V 7159)1.

SPICZYNY (1258 Stpichino) 22 km na N od Lipna 1258 komes Bogusza Mieczsławic zapisał S. swemu dworzaninowi Kuce (DKM 20, 86).

SROKI (1564 Szroki) osada zag. pod Karnkowa 1564 wieś w par. Karnkowo, pow. lipn., własn. T. Jarczewskiego, 1 ł. zagrod. (ŹD XII 327). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122.

STALMIERZ (1502 Stanyemyrz, Stalmierz) 14,5 km na N od Lipna 1502 wieś do par. Chojno (AC III/1, 206); 1564 wieś w par. Mazowsze, pow. lipn., własn. M. Działyńskiego, 8 ł. kmiec. (ŹD XII 321). O Stalmierskich zob. Bil. 165.

STARKOWIEC (1527 Starkoviecz) osada zag. nad Wisłą naprzeciw Przypustu 1527 dzies. z S. do kła par. w Przypuście (MHDW XI 70); 1564 wieś w pow. lipn., własn. K. Starkowieckiego, 4 ł. Zagrod. (ŹD XII 332); 1598 wieś w par. Przypust (MHDW XXI 130); 1785–1790 Starkowiec Holędry w par. Nieszawa (WBI; Pert. IX 33). O Starkowieckich zob. Bil 165–166.

STARORYPIN (1349 antiqua civitas Ripin, antiqua Ripin, Alde Ryppin, Stari Ryppin, Stareripino, Staroripiny, Staroripin) 3 km na NE od Rypina

1 W latach 1785–1790 młyn Soszki w par. Mokowo (Pert. X 20–20v; PWBI; PWPD) a w 1827 r. folwark w par. Dobrzyń (K 7, 126).

175

1. 1349 n. wieś (DKM 32, 211); 1411 n. pow. ryp. (Pol. II 354); 1564 par. Rypin (ZD XII 289). 3. 1349 Władysław dobrz. w zamian za 18 ł. w Ruszkowie nadał szpitalowi miechowitów koło S. (circa antiquam civitatem Ripin) role przy drodze z Rypina do S. quorum latitudo protenditur a valliculo sive fossato dividendo dictos agros cum agris advocati predicti usque ad pomerium iuxta vallem antiqui castri Ripinensis et ipso pomerio, a ponadto wzgórze grodowe (vallem sive montem castri) z ogrodami z drugiej strony drogi, łąkę w Ognewniku, młyn pod starym grodem z 2 morgami, staw i karczmy in villa civitatis antique. Nadał ponadto 8 mórg w R. celem zbudowania w ciągu roku kła i szpitala z tym, że w nowym szpitalu ma przebywać 3 kapłanów a czwarty w starym szpitalu (DKM 32, 210–212); 1352 nadanie szpitalowi św. Ducha na przedmieściu R. w zamian za Ruszkowo młyna ze stawem sub antiquo castro z zastrzeżeniem, że nikomu nie wolno będzie budować stawu lub młyna na rz. Linnia w odległości 0,5 mili; zobowiązaniem wszystkich mieszkańców S. (sub antiqua Ripin) do przemiału w tym młynie pod karą 3 grz.; młynarz miał wolność wypasania bydła w S. (in toto campo nostre antique Ripin) i wycinania drzew. Ponadto nadał ogrody a declivio montis usque ad vallem et aream prope Szedliska antique civitatis Ripin. Młynarz otrzymał 2 morgi, w tym jeden versus montem castri antiqui, ubi quondam balneum fuit (DKM 34, 213–215); 1355 nadanie kłowi par. w R. 4 ł. w S. (DKM 36, 217–219, fals.); 1401 15 grz. z S. na rzecz dworu w Bobrownikach (GA 468); 1411 Władysław Jag. zapisał podczaszemu dobrz. Andrzejowi 100 grz. na wsi S. i młynie Rudny (Pol. II 354); 1420 Hebrhardus pleban ryp. i dziedzic S. (KBK 1571); 1472 Kazimierz zezwolił Pawłowi z Poczermina, którego ojciec otrzymał zapis na wsi król. S., na przeniesienie zapisu na rzecz Wincentego ze Skępego (Pol. II 619); 1495 król zezwolił Barbarze, wdowie po Wincentym ze Skępego, na zastaw połowy wsi S. Grzegorzowi z Chludowa i jego ż. Barbarze za 125 grz. (MS II 530); 1512 zezwolenie G. Tłuchowskiemu na wyjęcie działu król. i młyna we wsi S. z rąk Stanisława Kościeleckiego (MS IV 1632); 1515 zezwolenie J. Balińskiemu na wyjęcie połowy wsi S. z młynem Gniazdek z rąk G. Tłuchowskiego (MS IV 2397); 1535 5 ł. król., 2 ł. szlach. (RD 129v); 1564 5 działów, 24 kmieci na łanach, karczma, 12 zagr. (ZD XII 289–290).

176

5. 1352 nadanie miechowitom ryp. 1 ogrodów w S. z pr. lokacji karczem i ogrodów nihil omnino ibidem pro nobis et dominio nostro reservamus nisi ecclesiam parochialem2 (DKM 34, 213–215); 1355 nadanie kłowi par. św. Trójcy w Rypinie 4 ł. w S. z placem circa capellam fundatam in honorem S. Marie Magdalene3 (DKM 36, 217; fals.); 1482 rozstrzygając spór z Andrzejem ze Strzyg zobowiązano Jana prepozyta bożogrobców i kła ś. Marii i ś. Piotra i Pawła w S. do odprawiania 1 mszy tygodniowo (PEp. 10, 221–222); 1351–58 Mikołaj z S. (Bil. 166); 1463 Niemierza z S. (Bil. 166); 1694 ruiny murowanego kła św. Piotra4. 7. C. Lissowski, Jak giną pamiątki historyczne. Rozebranie ruin bazyliki św. Piotra i Pawła w Starorypinie, „Życie Mazowsza”, R. I, 1935, s. 88–89; E. Celińska, P. Gałkowski, Starorypin – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 303–322. 7. J. Lewandowska, Średniowieczny kompleks osadniczy w Starorypinie, gmina Rypin, stanowisko 1 i 2, woj. kujawsko-pomorskie w świetle badań archeologicznych w latach 2007–2008, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 1, 2009, s. 27–59; K. Martyka, Znaleziska uzbrojenia z terenu grodziska w Starorypinie, „Rocznik Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie”, t. 2, 2011, s. 81–100. 8. Grodzisko pierścieniowate z 2. połowy IX–2. połowy XII w., grodzisko stożkowate z końca XII-, końca XIII/początków XIV w., podgrodzie, osada otwarta, cmentarzysko; J. Grześkowiak, Wczesnośredniowieczne osadnictwo w Starorypinie i okolicy, SR 30–37; Gąs. 75.

1 Starorypina dotyczą również wzmianki zebrane pod hasłem Rypin przynajmniej do początków XIV w., a być może aż do lokacji miasta w 1345 r., najprawdopodobniej związanej z translokacją ośrodka osadniczego ze S. do obecnego Rypina. Nie brak jednak głosów opowiadających się za wcześniejszym przeniesieniem grodu z S. do Rypina. Zdaniem A. Boguckiego, Powiat rypiński w średniowieczu (do połowy XV wieku), SR, s. 55–56, nastąpiło to w początkach XIV w. (przed 1323 r.). Autor ten pisze: „Zamek, z którego dziś nie ma śladu, był położony (według dokumentu z 1323 r.) nad rzeczką Liwoną. Chodzi tu niewątpliwie o strumień opływający miasto od wschodu i wpadający do Rypienicy. Strumień ten, podobnie jak i staw, jest widoczny jeszcze na planach Rypina z końca XVIII w. i początku XIX w. Niewątpliwie więc zamek mieścił się we wschodniej cz. miasta niedaleko kościoła św. Trójcy”. Liwona to jednak Linnia (zob.), przepływająca właśnie przez Starorypin a omijająca Rypin. W każdym razie miechowici przebywali w S. przynajmniej do 1349 r., kiedy to otrzymali plac w celu zbudowania szpitala na przedmieściu Rypina. 2 Wzmianka ta zdaje się niedwuznacznie wskazywać na położenie kła par. w Starorypinie; być może chodzi tu o późniejszą kaplicę św. Marii Magdaleny, zob. niżej, przyp. 3. 3 Jeszcze w wizytacji z lat 1763–64 wymienione jest sanctuarium in villa Starorypin sub titulo s. Mariae Magdalenae (VPł. 310). 4 Kościół ten zbudowano w pocz. XIV w., nowy natomiast w XVI w. W 1694 r. wymieniona jest rudera murata ecclesiae mediocris – sub. titulo s. Petri (VDP 1137). Rozebrany ostatecznie w 1868 r. (Zał. 47).

177

O Starorypińskich h. Nałęcz zob. Bil. 166–167; P. Gałkowski, Szlachta okolic Rypina, s. 32–38, 46–48.

STEKLIN (1065 Steclyn, Stikelin, Stigkelin, Grossin Steklin, Steklno maior) 17 km na NW od Lipna 1065 nadanie kl. mog. dziewięciny z grodu S. (KKM 22); 1335 Krzyżacy podali warunki pertraktacji pokojowych przedstawione Kazimierzowi W., m.in. zrzeczenie przez króla wsi S. na teryt. słońskim (PrU III 27); 1391 Marcich z S. (Pol. II 542); 1405 czynsz z 10 ł. w S. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 471); 1564 wieś w par. Czernikowo, pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 322–323). Grodzisko na południowym brzegu jez. Steklińskiego (Zal. 5; WA VIII 221–222; Zar. 29 jako Niedźwiedź; Gąs. 54; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 200–204). O Steklińskich zob. Bil. 167–168.

STEKLINEK (1541 Steklno minor) 16,5 km na NW od Rypina 1541–1564 wieś szlach. w par. Czernikowo, pow. lipn. (RD 251v; ŹD XII 323); 1538–1544 Andrzej Zawisza z S. Borowego (Bil. 167).

STĘPOWO (1313 Tagone, 1367 Stapowo) 8 km na E od Rypina 1313 Jan bp płocki zezwolił Piotrowi Śwince na lokację wsi Strzygi, Sumin, Sadłowo i Tagone1, położonych w kasztelanii ryp., na pr. niem. lub polskim (TD 25; NKDM, cz. II, dok. 134); 1367 Kazimierz W. król nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi pr. polskie w ich wsiach Strzygi, Długie, Sumin, Przywitowo, Wrogyzeuo, Sadłowo i S. wraz z imm. ekon. (Pol. II 523, fals.); 1535 wieś w pow. ryp., 5 ł. (RD 136); 1564 wieś w par. Sadłowo, 2 działy szlach., 11 kmieci na łanach, 3 zagr. (ŹD XII 307–308).

STRACHONEK (1553 Mały Strachonek, 1628 Strachonek seu Durlas) zag. osada pod Dobrzyniem

1 Wg wydawcy Tagone to zniekształcona lekcja Stępowa, a to ze względu na wymienienie tych samych co w 1313 r. wsi w 1367 r.

178

1553 nadanie wsi Strachoń, Zbyszewo i S. w dożywocie Wincentemu Żelskiemu (MS IV 16790, 16871); 1564 wieś król. w starych sumach w posesji W. Żelskiego (LW II 269); 1628 opust. osada (LWp 68).

STRACHOŃ (1455 Strachovo, Strachori, Strachony, Strachon) osada zag. 3 km na NW od Dobrzynia 1455 wsie Zbyszewo, S. i Skaszewo mają podlegać jurysdykcji wójta dobrz. prout ab antiquo fuerunt (PWP 82–83); 1490 Kazimierz Jag. zezwolił Mikołajowi Działyńskiemu zastawić wieś S. Jakubowi Kiełpińskiemu (MS I 2136); 1515 Zygmunt I zezwolił Janowi Działyńskiemu na wyjęcie wsi S. i Zbyszewo z rąk Mikołaja Działyńskiego (MS IV/1, 2416); 1535–1541 wieś w pow. dobrz., 4 ł. os. (RD 123v, 247); 1553 nadanie wsi S. w dożywocie Wincentemu Żelskiemu (MS IV 16790, 16871); 1564 wieś król. w starych sumach w posesji W. Żelskiego (LW II 269); 1564 wieś w par. Dobrzyń, 3 kmieci na łanach, karczma, 1 zagr. (ZD XII 270); 1790 deserta S. w par. Dobrzyń (Perthées, Opis. X 14).

STRÓŻEWO (1296 Strozewo, Stroszewo, Stroschewo) 4,5 km na NW od Dobrzynia 1296 Siemowit ks. dobrz. potwierdził uposażenie opactwa ś. Gotarda w Szpetalu, m.in. 3 ł. koło Dobrzynia między Glewem a S. (SŹr. V 21); 1378 Andrzej sędzia i Wolosco podsęd. dobrz. oddalili zarzut Przybka dziedzica Chmielina i przysądzili szlachectwo Santkowi i jego braciom, dziedzicom wsi S., używającym h. Prawda (TN VIII 537–538); 1434 Tomko z S. h. Prawdzic (Pol. II 578); 1443 Ścibór z S. (LKM 206); 1531–67 własn. Stróżewskich (Bil. 168–169); 1564 wieś w par. i pow. dobrz., 4 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 271).

STRUPCZEWO DUŻE (1498 Strupczewo, Strupczewo major) 9 km na NE od Dobrzynia 1498 konfiskata dóbr Jana i Andrzeja w Rembielinie, Gorzechowie i S. z wójtostwem oraz Jana i Marcina w S. (MS II 1296); 1531–68 własn. Strupczewskich (Bil. 169–170); 1564 wieś w par. Sobowo, pow. dobrz., własn. Strupczewskich, 0,5 ł. zagrod. (ŹD XII 277).

STRUPCZEWO MAŁE (1564 Strupczewo minor) 10 km na NE od Dobrzynia

179

1564 wieś w par. Sobowo, pow. dobrz., 6 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 277); 1541–65 Paweł Paprocki v. Strupczewski właśc. cz. Paprotek i S. (Bil. 169).

STRZESZKOWO (1300 Strescovo) zag. osada w z. dobrz. 1300 Siemowit dobrz. nadał Janowi bpowi płockiemu wieś S. z imm. ekon. (LKM 45).

STRZYGI (1313 Scrigi, Strzygy, Strzigii, Strigo, Stezigii, Strzigy, Stryge) 7 km na NW od Rypina 1. 1313 wieś w kasztelanii ryp. (TD 25); 1506–1628 par. S. w dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1535 n. wieś w pow. ryp. (RD 135v). 3. 1313 Jan bp płocki zezwolił Piotrowi Śwince na lokację wsi S. na pr. niem. lub polskim, dając mu przy tym 14 lat wolnizny (TD 25; NKDM, cz. II, dok. 134; P. Gałkowski, K. Grążawski, Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia historyczna wsi i parafii), Brodnica–Osiek–Rypin 2006, s. 17–18, 172); 1367 Kazimierz W. nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi pr. polskie we wsi S. wraz z imm. ekon. (Pol. II 523, fals.; NKDM, cz. III, dok. 93; P. Gałkowski, K. Grążawski, Strzygi, s. 173–175); 1383–1392 Piotr Świnka ze S. (Ziel. 38–39, 124; Pol. II 517); 1409 Adam Świnka ze S. (ZX XXV 3); 1413–1414 Jakub Świnka ze S. (Lites II 249, III 67, 128); 1431–1439 Jakub Świnka kaszt. ryp. ze S. (Ziel. 149, 156; Pol. I 176, II 578); 1452 Katarzyna, wdowa po Jakubie ze S. Jakubem (MC 173; MS I 158, IV S. 863, 864); 1477 Barbara ze S. (Ziel. 167); 1482 Andrzej ze S. kaszt. kowal. (PEp. 10, 221–222); 1564 6 kmieci na łamach, 2 młyny, karczma, 2 zagr. (ŹD XII 301). 4. 1552 zezwolenie na lokację m. na terenie wsi S. na pr. magd. wydany Elżbiecie Sieniawskiej przez króla Zygmunta Augusta (MS V 1207; P. Gałkowski, K. Grążawski, Strzygi, s. 175–179). 5. Kł par. ś. Stanisława bpa z 2. połowy XIV–1. połowy XV w., przebudowany gruntownie w okresie późniejszym (KZS XII 20–22; P. Gałkowski, K. Grążawski, Strzygi, s. 35–440); 1431 parafia, w jej skład S. i Sumin (tamże, s. 39); 1623 kł mur. pod wezw. ś. Stanisława, patronat szlach., szkoła, uposażenie 4 ł. w Strzygach i 2 ł. w Długiem (VR). 7. 1509 (MS IV 488); H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 116–117; Bil. 170–171; B. Możejko, Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998, s. 60–62.

180

8. Grodzisko (WA X 275; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 204–205).

SUDRAGI (1375 Sudragy) 8 km na SW od Sierpca 1375 Kaźko szczeciński nadał wsiom marszałka Iwona: Radomin, S. i Balin imm. ekon. (Pol. II 527); 1472 dzies. ze wsi S. i Radomin przysądzona Kazimierzowi bpowi płockiemu wbrew roszczeniom Dobrogosta kantora płockiego (PEp. 10,6); 1505 własn. A. Balińskiego (MS III 2155); 1506 par. S., dek. dobrz. (Mąk.); 1528 kł par. w S. (AC III/1, 447, 448); 1564 wieś w pow. lipn., 2 działy szlach. (ŹD XII 329); 1543–68 własn. Sudraskich h. Gożdawa (Bil. 171–2); 1597 kł par. drewn. pod wezw. Narodzenia NMP (VAD 202); 1628 par. S., dek. ryp. (TBP 108). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 117.

SULISZÓW (1317 Schynyceu, 1335 Sulischow) zag. osada pod Golubiem 1317 Karol z Trewiru w. mistrz krzyż. poświadczył, że przed kilku laty nadał Władysławowi Łok., uzyskane niegdyś od Siemowita dobrz. (1291–1306) dobra w S. z 50 ł. koło Golubia (PrU II 185, DKM 25, 167–168); ok. 1335 Krzyżacy proponowali warunki pokoju z Kazimierzem W.; król miał zrzec się m.in. Księtego, 50 ł. pod Golubiem i tyluż łanów pod S. na lewym brzegu rz. Drwęcy oraz wsi Steklin na teryt. słońskim (PrU III 27).

SUŁOCIN (1513 Sidoczino, Suloczyno) 6,5 km na NW od Sierpca 1513 Jan z S. (AC III/1, 373); 1535–68 własn. Sułockich różnych herbów (Bil. 172–173); 1564 wieś w par. Sierpc, pow. ryp., 4 działy szlach. (ŹD XII 303).

SUMIN (1313 Sinino, Syenyno) 7 km na NW od Rypina 1313 Jan bp płocki zezwolił Piotrowi Swince na lokację wsi S. w kasztelanii ryp. na pr. niem. lub polskim (TB 25; NKDM, cz. II, dok. 134); 1367 Kazimierz W. król nadał Piotrowi Śwince i jego ss. Jakuszowi i Pietraszowi pr. polskie wraz z imm. ekon. we wsi S. (Pol. II 523, fals.); 1564 wieś szlach. w par. Strzygi, pow. ryp., 10 kmieci na łanach, 2 zagr., karczma (ŹD XII 301).

SUMIN (1325 Sumino, Somyno, Sumyno, Svmyno) 9,5 km na NW od Lipna

181

1. 1506–1628 par. S. w dek. lipn. (Mąk.; TBP 106); 1535 n. wieś w pow. lipn. (RD 119). 2. 1371 granica z Jankowem (Pol. II 525). 3. 1325 Franczko Schenko z matką Klarą, br. Wojciechem i siostrą (DKM 20, 197); 1434 Tomko z S. (Pol. II 578); 1472–1481 Jan z S. (MS I 907, 909; MT 68a); 1564 6 działów szlach. (ŹD XII 323). 4. sołtys 1325 (DKM 20, 198). 5. 1325 nadanie miechowitom kaplicy w S. z pr. patronatu, uposażenie 4 ł. w S. i 8 ł. we wsi Konotopie, pr. połowu ryb, korzystania z lasów, łąk i pastwisk (DKM 20, 197–198); 1609 kł mur. pod wezw. ś. Mikołaja, patronat szlach., 4 ł. uposażenia, szkoła, do parafii 2 wsie: Jankowo i S. (VL 293v–295v). 7. 1414 (Lites III 26). 8. Grodzisko stożkowate (WA VIII 222–223; Gąs 77; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 206–210). O Sumińskich h. Leszczyc i innych zob. Bil. 173–176.

SURADOWO (1379 Skradoua, 1418) 8,5 km na SE od Lipna 1379 S. włączone w skład nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1418 Laszcz z S. (KBK 190); 1531–66 własn. Marcina i Mikołaja Chełmickich v. Suradowskich h. Nałęcz (Bil. 176–177); 1564 wieś w par. Wierzbick, pow. lipn., własn. P. Chełmickiego, 2 ł. kmiec. (ŹD XII 313).

SURADÓWEK (1531 Szradowko) 8 km na SE od Lipna 1538–68 Józef Bałdowski dziedzic cz. w. S. (Bil. 177); 1531–47 Dobiesław, dziedzic cz. w. S. (Bil. 177); 1531–47 Jan Suradowski dziedzic cz. w. S. (Bil. 177); 1564 wieś w par. Wierzbick, pow. lipn., własn. Suradowskich, 2 ł. zagrod. (ŹD XII 313).

SUSZEWO (1379 Szuszewo, 1413 Susow, Sussewo) 6 km na SE od Lipna 1379 S. włączone w skład nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1413 Katarzyna z S. (Lites II 230); 1531–68 własn. Suszewskich różnych herbów (Bil. 177–178); 1564 wieś w par. i pow. lipn., 3 działy szlachty zagrod. (ŹD XII 313); 1609 wieś w par. Wierzbick (VI 3711v–372).

182

SUSZYCE (1321 Sussyci, Suschycze) 3 km na NE od Włocławka, od 1927 r. cz. Włocławka 1321 S. wymienione w akcje rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1406 dzies. pieniężna z S. dla wikariuszy katedralnych z Włocławka (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 276, s. 154); potw. 1439 na prośbę dziekana kolegium wikariuszy (tamże, dok. 276, s. 154); 1441 Mikołaj Grabia dziedzic S. zamienił wyspę na Wiśle, znajdującą się naprzeciw S. z bpem włocł. Władysławem Oporowskim na las Cieślino, położony przy drodze wiodącej od Szpetala Dolnego do Bobrownik, otrzymując dopłaty 40 grz., poświadczyli to 2 V 1441 Aleksy z Płomian sędzia i Mikołaj z Chełmicy W. podsędek, generalni dobrz. (Pol. II 391; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 212, s. 59–60; tenże, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 280, s. 156; tenże, Inwentarz, dz. II, t. 1, dok. 187, s. 44); 1463 wieś koło Szpetala Dolnego (Chodyński, Wikariusze, 130); 1527 0,5 grz. z 4 ł. w S. dla kolegium wikariuszy włocł. (MHDW XI 32); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz., własn. J. Murzynowskiego, 6 ł. kmiec., 3 zagr., karczmarz (ŹD XII 285). O Suszyckich h. Ogończyk, gałęzi Murzynowskich zob. Bil. 178–179.

SZCZAWNO (1379 Szuszicze, 1508 Sczavyno, 1564 Vola Sczayowo, 1565 Vola Sczawna) 17,5 km na SE od Rypina 1379 Sz. włączone do nowo erygowanej par. Skrwilno (NKDM cz. III, dok. 214); 1508 szlach. Paweł Szczawiński i prac. Maciej z S. (AC III/1, 265); 1564–1565 wieś w par. Skrwilno pow. ryp., własn. Rościszewskich, 1 kmieć z ł., 11 kmieci nowo lokowanych (ZD XII 310; RD 405). 1674 Sczawno i Wola Sczawna (ASK I 73 f. 167v) a więc 2 wsie.

SZCZECHOWO (1573 Sczechowo) 6 km na NW od Sierpca 1573 wieś w par. Szczutowo pow. ryp., 3 ł. os. (RD 511).

SZCZEPANKI (1379 Sczepanki, 1541 Sczepanki) 8 km na S od Lipna 1379 Sz. włączone w skład nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1531–68 własn. Szczepankowskich różnych herbów (Bil. 181); 1541–1564 wieś w par. Ostrowite, pow. lipn., własn. szlach. (RD 255; ŻD XII 328). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122.

183

SZCZERBINO (1546 Sczerbino) osada zag. pod Bobrownikami 1546–68 własn. Szczerbińskich h. własnego i Mateusza Szołajskiego v. Szczerbińskiego (Bil. 181–182); 1564 wieś w pow. lipn., własn. F. Szczerbińskiego, 1 ł. zagrod., młyn (ŹD XII 332); 1598 wieś w par. Bobrowniki (MHDW XXI 134).

SZCZUTOWO (1232 Hosutowo, Osuchowo, Zthuchow, Schutowo, Sczuthowo) 19 km na NE od Rypina 1232–1239 Bolesław ks. maz. wylicza posiadłości bptwa płockiego, należące do grodu w Świeciu, m.in. S. (KKM 384); 1325 wieś S. do par. w Górznie, 8 ł. uposażenia kła w Górznie (LKM 58); 1329 Teodryk wójt górzeński i Herman sołtys z S. nadali bożogrobcom górzeńskim m.in. połowę czynszu w S. (AGd 2337); 1410 zniszczenie wsi S. z kłem (Lites II 216); 1413 szacunek szkód krzyż. (Schutowa, Schutovo) na 400 grz. oraz z racji czynszu 19 grz. i z 38 ł. po mierze pszenicy i owsa oraz 2 kurczęta (Lites II 216–217); 1452 Agnieszka wdowa po Mikołaju wójcie z S. (AC III/1, 22); 1508 wieś S. do par. w Górznie, kaplica w S. bez praw par. (AC III/1, 269); 1564 wieś w pow. ryp., 10 ł. kmiec. (ŹD XII 305); 1595 wieś do klucza górzeńskiego bptwa płockiego, 38 ł. os. kmiec., 2 ł. opust., 4 ł. lemańskie, 3 ł. kła par. w Górznie, 2 karczmy, zagr. (IPł. 21–21v); 1605 wieś z kaplicą do par. Górzno (VDG 642–643); 1763 Szczutowo seu Ossutowo (VDG 713). 1488 w sprawie między Janem i Mikołajem z Borowic a Maciejem wójtem w S. postanowiono, aby Maciej, który posiadał to lemaństwo od 14 lat, nadal posiadał 2 ł. lemańskie, a z pozostałych 2 zrezygnował na rzecz Jana i Mikołaja (PEp. 10, 564– 565); 1486 na mocy przywileju kupionego przez Pawła de Grambky, ojca Mikołaja z Borowic, okazało się, że Mikołaj jest posiadaczem 4 ł. Wójtostwa, czyli lemaństwa w S. (PEp. 10, 487–488); 1500 Jakub Broda sołtys w S. i Gołkowie sprzedał za 15 kop cz. wójtostwa w S. (3 ł.) z karczmą Jakubowi Skibie (PEp. 16, 61v).

SZCZUTOWO (1455, 1506 Sczuthowo) 18 km na SE od Rypina 1455 wzmianka o nadaniu przez Annę, c. zmarłego Sasina z Sierpcza, dóbr Blizno i S. Piotrowi de Golczewo, Andrzejowi de Zakrzewo i Mikołajowi de Brzoszowo patruis (MK 335, 124); 1500 pracowity Jan Maczikal z Gotartowa skarżył się na plebana w S. pro runeracione (PEp. 16, 60v); 1506–1628 par. S. dek. ryp. (Mąk.,

184

TBP 107)1; 1510 Prokop Sierpski zapisał ż. Elżbiecie 1500 fl. węg. m.in. na połowie wsi Blizno i S. w pow. ryp. (MS IV/1, 965); 1564 właśc. Urszula Sierpska, 1 kmieć na ł., karczma, 3 zagr. (ŹD XII 302).

SZCZUTOWO (1490 Sczuthow, 1564 Sczuthowo) 13 km na NW od Rypina 1490 Jan Kątny i Stanisław Zebrzyd posiadali cz. w S. (Bil. 182); 1497 nadanie Mikołajowi Radzikowskiemu m.in. zastawu Stefana w S. w z. dobrz. (MS II 950); 1564 par. Płonne pow. ryp., własn. Polichnowskich i Szczutowskich (ŹD XII 296– 297). O Szczutowskich z S. różnych herbów zob. Bil. 182–184.

SZPETAL DOLNY (1244 locum ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, Locum s. Gothardi, ipsum hospitale, hospitale s. Gothardi, locum hospitalis s. Gothardi, locum et ecclesiam s. Gothardi, que hospitale dicitur, hospitale seu ecclesia s. Gothardi, 1401 Kleyne Spittal, 1430 Spital, 1441 Spythal inferior, 1535 Spital Nadolny) obecnie cz. m. Włocławka2. 1157–1160 (ok. 1184) Honold bp włocł. benedyktyńskiemu kl., czyli szpitalowi ś. Gotarda we wsi S. nadał dzies. snop. ze wsi Nasiegniewa (Catalogus episcoporum Wladislaviensium, DH I 524)3 ; 1236 inspekcję miejsca, w którym chce fundować opactwo komes Bocoxae, cyst. kap. generalna zleciła opatom z Łekna i Lądu (Stat. II 167)4 ; 1242 Helewicus opat ś. Gotarda (PU 78); 1244 Innocenty pap. potwierdził uposażenie opactwa ś. Gotarda, w skład którego wchodził m.in. S. (DKM 10, 71– 72); 1247–1249 Sambor pom. nadał imm. wsi Lipiczno, należącej do szpitala ś. Gotarda (PU 115); 1257 Kazimierz łęcz. i kuj. potwierdził nadane przez ks. Konrada imm. udzielone posiadłościom szpitala ś. Gotarda m.in. S. (SZr V 19); 1258 komes

1 Wg Kujota (Kujot, s. 232–233) parafia założona w 1404 r. Zał. 50 mówi natomiast o erekcji w 1415 r. 2 28 I 1927 r. położone na prawym brzegu Wisły: Grodzkie, Walewskie, Zofijka, Szpetal Dolny, Suszyce, Psia Górka, Ignackowo, cz. dóbr Szpetal Górny, o łącznej powierzchni 647 ha, zostały włączone do m. Włocławka jako jego przedmieście Szpetal (E. Sokołowski, Regulacja przedmieścia Szpetal, „Życie Włocławka i Okolicy”, R. 3, 1928, nr 6–7, s. 15–20. 3 Początki przedcysterskiego opactwa omawia szczegółowo Nowacki, Opactwo 26–42. Mylnie podane przez Długosza daty pontyfikatu Onolda prostuje J. Fijałek, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, t. XXII, 1894, s. 12. Na tej podstawie Libr. 77 przyjmuje, że pierwsza wzmianka o kle pochodzi z ok. 1184 r. 4 SOp. 16–19 wysuwa przypuszczenie, że rozpatrywany na cysterskiej kap. generalnej zgłoszony przez bpa Lealensis zamiar fundacji opactwa (Stat. II 109–110) dotyczy nie estońskiego bptwa Leale, ale bptwa włocł. Podstawę stanowi m.in. fakt wydelowania celem przeprowadzenia inspekcji opatów Łekna i Mogiły. Por. jednak zastrzeżenia J. Bieniaka, Rola, 48, przyp. 140.

185

Bogusza Miecławowic zapisał w testamencie benedyktynowi Marcinowi w dożywocie wsie Złotopole i Komorowo z prawem przekazania ich na własność szpitala ś. Gotarda (DKM 20, 85–86); 1262 Paweł opat sulejowski zawarł układ z bpem włocł. Wolimirem, na mocy którego w zamian za zrzeczenie się pretensji do spadku po komesie Boguszy opat uzyskał zwrot klasztoru i posiadłości szpetalskich, Konarzewo i Złotopola i dzies. z 3 wsi: Człopin, Gęsiny i Perków (DKM 28, 92–93; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 39, s. 35–36); 1285 przeniesienie konwentu sulejowskiego do klasztoru bysz. lub S. (locum hospitalis s. Gothardi desertum), przydzielonych mu wraz z ich uposażeniem (DKM 44–46, 110–112); 1288 Engelbert opat bysz., uznając posiadanie przez bpa włocł. Wisława wsi po komesie Boguszy, zachował dla swego klasztoru sam S. z jego dawnymi posiadłościami oraz Złotopolem i Komorowem (DKM 49, 115–116; Pol. II 462); 1296 Siemowit dobrz. przyjął pod swoją opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, wśród których wymieniono również sam S. (SZr V 21)1; 1321 par. S. do diec. włocł. (Pol. II 240; Theiner 388; NKDM, cz. 2, dok. 159); 1358 w wyniku zamiany wieś S. ze Szptalem Górnym i pr. patronatu, stanowiącą dotąd własn. kl. bysz., przeszła na własn. Hektora z Łącka (Wp III 1372, 1376); 1372 należącą do kl. bysz. dzies. ze S. i Zadusznik w drodze zamiany przeszła na własn. bptwa włocł. (DKM 84, 154; Dk 110); 1375 wyrok między kl. bysz. a dziedzicami Zadusznik w sprawie dzies. ze wsi Zaduszniki i S. (duplex Hospitale); dzies. przez 3 lata miała należeć do dziedziców Zadusznik a następnie do klasztoru (Dk 113); 1401 2,5 grz. czynszu ze S. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468); 1430 Szymon minister kła (AC III/1, 505); 1431 Andrzej minister kła, Jan dziedzic w S., Stanisław Peyczicurek w S. (AC III/1, 514); 1441 S. wymieniony w opsie granic lasu Cieślina (Pol. II 391); 1519 właściciel S. Jan Chodowski (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 431, s. 232); 1527 2,5 grz. ze S. w opsie dochodów wikariuszy włocł. (MHDW XI 32); 1535 pow. dobrz., 2 ł. os. (RD 140v, 247); 1564 własn. wikariuszy włocł. i Stanisława Chodowskiego (ZD XII 284–285). Cmentarzysko z XI–XIII w. (Grześkowiak, Wczesnośredniowieczny Włocławek, 20–22). 1252 (DKM 25, 198) kap. gen. przekazała opactwo ś. Gotarda opatowi Morymundu, który zlecił wskrzeszenie opactwa opatowi sulejowskiemu Piotrowi.

1 Według Bieniaka, Terytorium ziemi dobrzyńskiej, s. 13, dokument ten wystawiony został w 1306 r.

186

1463 na mocy układu między wikariuszami włocł. a Janem Chodowskim, dziedzicem Szpetala Górnego i cz. Dolnego, potwierdzony został przyw. wydany przez poprzedniego dziedzica Koszysko za zgodą króla Kazimierza z tego roku, wikariusze mogli przepływać z jednego brzegu Wisły na drugi i po sprzedaży dóbr Sz. Dolnego, bez opłaty, nawet do cz. szlach. ciągnącej się od granic wsi Suszyce do cz. wikariuszów (Chodyński, Wikariusze, 130); 1508 opór wikariuszy włocł. o granice ról w S. z Janem Chodowskim (tamże 130–131); 1550 Zygmunt August zezwolił Stanisławowi Chodowskiemu zapisać swoje działy w S. Dolnym i Górnym na wyderkaf wikariuszom włocł. (tamże 280–281). 7. M. Derwich, Kruszwica–Włocławek–Szpetal. Epizod „kujawski” benedyktynów w Mogilnie, „Nasza Przeszłość”, t. 96, 2001, s. 275–280; G. Kucharski, Działalność fundacyjno–lokacyjna księcia Kazimierza Konradowica na rzecz cystersów w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu, „Nasza Przeszłość”, t. 96, 2001, s. 466–473; M. Bruszewska–Głombiowska, Biskup włocławski Michał (ok. 1180–1252). Działalność kościelna, gospodarcza, polityczna (1220–1252), Gdańsk 2002, s. 122– 133.

SZPETAL GÓRNY (1358 Novum Hospitale, 1375 Maior Hospitale, 1401 Grose Spittal, Spital, 1541 Spytal maior, 1550 Nagorni Spital) 3 km na NE od Włocławka 1358 wieś S., stanowiąca dotąd własn. kl. bysz., w drodze zamiany przeszła na własn. Hektora z Łącka (Wp III 1372, 1376); 1375 wyrok między kl. bysz. a dziedzicami Zadusznik o dzies. ze wsi Zaduszniki, Szpetal Dolny i Górny (duplex Hospitale); dzies. ze S. w wysokości 2 miar żyta. miary pszenicy i miary owsa z każdego łanu tor. przez 3 lata miała należeć do dziedziców Zadusznik a następnie do klasztoru (Dk 113); 1401 15 grz. czynszu z S. w opsie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468); 1463 własn. Jana Chodowskiego (Chodyński, Wikariusze, 130); 1535–1541 pow. dobrz., 3 ł. os. (RD 140v, 246); 1550 Zygmunt August zezwolił Stanisławowi Chodowskiemu zapisać na wyderkaf S. Dolny i N. wikariuszom włocł. (Chodyński, Wikariusze, 280–281); 1564 par. Szpetal Dolny, właśc. Stanisław Chodowski, 15 kmieci na łanach, 5 zagr., karczmarz, prod. gorzałki (ZD XII 285).

SZPIEGOWO (1421 Schpyegowo, Sczpyegowo, Spyegowo) 7,5 km na NW od Dobrzynia

187

1421 Mikołaj z S. (KBK 2300); 1434 Dobrogost z W. h. Wczele (Pol. II 578); 1527 1 grz. dzies. z S. dla mansjonarzy włocł. (MHDW XI 33); 1564 wieś w par. Zaduszniki, pow. dobrz., własn. Szpiegowskich, 4 ł. (ŹD XII 284); 1543–67 własn. Śpiegowskich (Bil. 163–164).

SZYMNO (1367) wieś zag. w pow. rypińskim 1367 las Silusno między wsiami Kretki, Dzierzno, Michałki, Grzalany i S. (CLR 699v–700v); 1623 wieś Simino w par. Kłośno (VR).

ŚNIECHY (1531 Ssmyechi) 11 km na SW od Sierpca 1531–68 własn. Śniechowskich (Bil. 160–161); 1535 wieś w pow. lipn., 1 ł. kmiecy (RD 119); 1564 wieś w par. Sudragi, 3 działy szlach. (ŹD XII 329). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 122.

ŚWIEDZIEBNIA (1356 Swedzebna, Swyedzebna, Swydzebna, Swyedzyebna) 14 km na NE od Rypina 1356 Kazimierz W. król sprzedał za 50 grz. wsie S., Rokitnica, Janowo i Księte w dystr. księtego z prawem lokacji na pr. niem. i zezwoleniem na założenie miasta Piotrowi z Brusiny (Pol. II 507); 1434 Stanisław z S. h. Ogończyk (Pol. II 578, por. Bil. 179); 1445–1453 Jakub pleban z S. (ACS 355; AC III/1, 9, 24, 25); 1450 szkoła (PEp. 5, 49v); 1453 Stanisław z S. (LKM 197); 1488 Józef z Księtego za zadane rany miał zapłacić Stanisławowi, komendarzowi kła w Ś., 12 fl. i zwrócić mu zajęty w swym lesie wóz z koniem (PEp. 10, 565–566); 1500 Szymon sołtys (PEp. 16, 50v); 1506–1628 par. Ś. w dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1508 patronat należał do Józefa z Księtego, Jana z Rokitnicy i Bartłomieja z „Rzanczki” (PEp. 16, 266); 1515 testament Józefa Ksienickiego z Księtego i S. z zapisami na rzecz kła w Ś. (AC III/1, 386); 1519 Piotr minister schole (PEp. 2, 455); 1564 wieś w pow. ryp., 2 działy szlach., 20 ł. kmiec. (ŹD XII 306); 1623 kł par. drewn. w S. pod wezw. ś. Bartłomieja i Mikołaja, patronat szlach., 4 ł. uposażenia (VR).

ŚWIEŻAWY (1502 Sweschewo, Szweschewy, Szwiessawy) 7 km na S od Rypina

188

1502 2 wsie S.: os. i opust. do par. Rogowo (AC III/1, 206); 1564 wieś w pow. ryp., 2 działy szlach. (ŹD XII 291). 1531–65 własn. Świeżawskich h. Paprzyca (Bil. 180).

ŚWIĘTOSŁAW (1535 Sviathoslavie, Zwiethoslawie) 21 km na NW od Lipna 1535 wieś w pow. lipn., 5 ł. kmiec. (RD 119); 1564 wieś w par. Mazowsze, 6 działów szlach. (ŹD XII 320); 1543–68 własn. Świętosławskich h. Rola (Bil. 180– 181).

TADAJEWO (1382 Thadaio, Thadayewo) 8 km na NW od Rypina 1382 Tadaj (Tadeusz) dziedzic z T. (DKM 44, 227); 1526–67 własn. Tadajewskich h. Rawicz (Bil. 184–185); 1564 wieś w par. Osiek, pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 298). Grodzisko wśredn. (Walicka 292; Jas. 80–81; Zielonka, Zarys 30; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 212–213).

TŁUCHOWO (1252 Tluchowo, Tluchow) 15 km na NE od Dobrzynia 1252 Kazimierz ks. łęcz., kuj. i dobrz. nadał Piotrkowi Świętosławiczowi T. w zamian na Żałe i Nową Wieś (MS IV S. 15); 1300 Piotrko dziedzic z T. (DKM 15, 192); 1364 Kazimierz W. przysądził T. br. Adamowi i Wojciechowi wbrew roszczeniom Jana, Wisława i Pawła, ss. Boleszy z Neksina (Pol. I 127); 1401 Maciej rektor kła w T. (UC I 430); 1411 Skarbek z T. (K 7, 180); 1425 Mikołaj z T. (Wyw. 289b); 1434 Piotr z T. h. Cholewa (Pol. II 578); 1506–1628 par. T. w dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1544–68 własn. Tłuchowskich różnych herbów (Bil. 185–186); 1546 Stanisław Turski Bębenek z Tłuchówka (Bil. 186); 1564 wieś w pow. dobrz., 4 działy szlach. (ŹD XII 271); 1609 kł par. drewn. pod wezw. Wniebowstąpienia NMP, patronat szlach., do par.: T., Tłuchówko, Kamień Kmiecy, Kamień Kotowy, Turza Wilcza, Jasień, Sułkowo, Koziróg Leśny, Koziróg Rzeczny, Suminko, Wilkowia, Obrąb, Obrębek, Mysłakowo i Rusławy (VD 345v–349v); 1573 ponadto we wsi Tłuchówko 2,5 ł. os. (RD 501v); 1565 Andrzej Tłuchowski z Sudragów h. Cholewa, S. Feliksa Krupy z Tłuchówka (Bil. 185).

189

7. T. Pawłowski, Tłuchowo. Rys geograficzno–historyczny, Tłuchowo 1996; tenże, Gmina Tłuchowo – mała ojczyzna, Tłuchowo 1998.

TRĄBIN (1348 Trambino) 10 km na NW od Rypina 1348 Jarosław abp gnieźn. przysądził wsie T. i Ruże bpowi płockiemu wbrew roszczeniom Władysława ks. łęcz. i dobrz. (Pol. I 114; NKDM, cz. II, dok. 291, s. 295); 1451 dwór bpi w T. (AC III/1, 21); 1458 Wojciech pleban z T. (ACS 395, 397; AC III/1, 24); 1506–1628 par. T. w dek. ryp. (Mąk.; TBP 107); 1564 wieś w pow. ryp., 20,5 ł. (ŹD XII 299); 1595 wieś do klucza górzeńskiego bptwa płockiego, 21 ł. kmiec., 4 ł. do kła w T., role folw., (IPł. 19–20v); 1597 kł par. drewn. w T. pod wezw. Wszystkich Świętych (VAD 198).

TRUSZCZYNO (1321 Trusczyno, Trustino) osada zag. w z. dobrz. 1321 T. wymienione w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388).

TRUTOWO (1401) 15 km na NW od Lipna 1401 Mikołaj z T. chorąży dobrz. (Bieniak, Kościelna Wieś, s. 65); 1434 Mikołaj z T. h. Ogończyk (Pol. II 578); 1520 Anna c. Mikołaja z T. (MS IV 3205); 1564 wieś w par. Wola, pow. lipn., młyn (ŹD XII 317); 1502 Mikołaj z Ossówki trybun z. dobrz. zobowiązał się płacić z dóbr T. kłowi par. w Woli 10 miar tor. żyta i 5 miar owsa tytułem dzies. oraz nadać Wojciechowi rektorowi kła w Woli łąkę w T. między stawem a łanami plebańskimi aż do łąki zwanej Ląka Spithalna (PEp. 16, 150v); 1520–47 własn. Anny, c. Mikołaja z T. (Bil. 187).

TRZCIANKA MAŁA (1564 Trzcianka Minor) 11 km na NE od Dobrzynia 1564 wieś w par. Bądkowo Kościelne, pow. dobrz., 4 działy szlach. (ŹD XII 275). 1543–68 własn. Trzcińskich różnych herbów (Bil. 188–9).

TRZCIANKA WIELKA (1405 Trczana, Trzcianka major) 10,5 km na NE od Dobrzynia 1405 20 grz. z 4 ł. w T. do wójtstwa krzyż. w Bobrownikach (GA 471); 1564 wieś w par. Bądkowo Kościelne, pow. dobrz., 14 działów szlach. (ŹD XII 275). 1531–68 własn. Trzcińskich różnych herbów (Bil. 188–191).

190

TRZEBIEGOSZCZ (1371 Trzebiegoszcz, Trzebgost, Trzebyegoszcz) 1371 deserta T. nad rz. Mieniem do dóbr książ. Jankowo (Pol. II 525); 1401 dwór i folw. T. do wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 468–469); 1509 Zygmunt I zezwolił Stanisławowi Karnkowskiemu na wyjęcie wsi Jankowa z folw. T. z rąk Agnieszki Kiełbasiny i jej s. Wojciecha i Jana (MS IV 1, 621); 1535–1546 dobra Jankowo, Grabiny i T. w posesji Jankowskich (MS IV 17321 i 22228); 1628 wsie król. Jankowo, T. i Grabiny dzierżone w starych sumach przez Jana Jankowskiego z Karnkowa (LWp 69). 1790 wieś do par. Sumin (Perthées, Opis, X 38–38v).

TULIBOWO (1349 Thulibowo, Tholubowo, Tholibowo, Thvlibow) 8 km na NW od Dobrzynia 1349 Władysław ks. łęcz. i dobrz. potwierdził (w Bobrownikach) sprzedaż przez Michała sołectwa w T. za 16 grz. Mysłkowi (RA 55–55v; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 28, s. 16); 1371 Kaźko szczeciński nadał wieś T. Stanisławowi z Nowego Miasta Korczyna z imm. ekon. i sąd. w granicach a littore Visle in intermedio T. et Gleuo circa Pylchova woda, item item a Pylchowa woda descendendo inferius per littus Visle et cum toto littore usque ad Jarzeczow, demum a Jarzeczow directe eundo usque ad Crampa, ubi granicies dicta Wogelna Granicza est erecta, insuper a Crampa ad aliam graniciem dictam Wogelna, que in intermedio Grochowarsko, Gleuo et T., ex opposito ulterius limitis est situata; do wsi ma należeć „Dambowy ostrow” (Pol. II 524); 1391 Kaźko szczeciński i dobrz. darował T. Stanisławowi z Nowego Korczyna, mistrzowi kuchni swojego dziada króla Kazimierza W. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 79, s. 26); 1473 Wojciech z T. zapisał ż. Dorocie 166 grz., m.in. na dziale T. w pow. dobrz. (MS I 975); 1485 Wojciech, Andrzej i Jan z T. (MS I 1778); 1564 wieś w par. i pow. dobrz., własn. W. Tolibowskiego, 9 ł. (ŹD XII 269–270). O Tolibowskich h. Nałęcz zob. Bil. 186–187.

TUPADŁY (1535 Thupadly) 10,5 km na NW od Dobrzynia 1535 wieś w pow. dobrz., 6 ł. kmiec., młyn (RD 141v, 145v); 1564 wieś w par. Mokowo, 2 działy szlach. (ŹD XII 281).

TURZA MAŁA (1425 Thuiza, 1535 Thurza minor) 11,5 km na NE od Dobrzynia

191

1535 wieś w pow. dobrz., 2 ł. kmiec. (RD 124); 1564 wieś w par. Bądkowo Kościelne, własn. Piotra Blocha, 6 ł. kmiec. (ŹD XII 274–275). 1417–1425 Piotr Bloch z T., sędzia z. dobrz. (Bil. 24, Wyw. 289b). Wieś nosiła nazwę Turzy Małej v. Borowej v. Blochów i stanowiła własn. Blochów h. Ogończyk (Bil. 24–25); por. też Bil. 193.

TURZA WIELKA (1300 Turza, Thurza, 1498 Magna Thurza) 11 km na NE od Dobrzynia 1300 Mieczysław dziedzic T. (Pol. II 172; DKM 15, 191); 1434 Stanisław z T. h. Zagroba (Pol. II 578); 1498 konfiskata cz. Smarz z T. (MS II 1195); 1564 wieś w par. Bądkowo Kościelne, pow. dobrz., 14 działów szlach. (ŹD XII 274); 1531–68 własn. Turskich różnych herbów (Bil. 191–3).

TURZA WILCZA (1535 Thurza Vilcza) 11,5 km na NE od Dobrzynia 1535 wieś w pow. dobrz., 5 ł. kmiec. (RD 141); 1564 wieś w par. Tłuchowo, 11 działów szlach. (ŹD XII 271–272). 1543–68 własn. Turskich różnych herbów (Bil. 193–195).

UGOSZCZ (1418 Vgoscz, Ugoscz) 12 km na SW od Rypina 1418 Kunat Ugosczski (KBK 230); 1418 Mikołaj Vgosczski (KBK 476); 1535 wieś w pow. ryp., 6 ł. kmiec. (RD 135); 1564 wieś w par. Ruże, własn. W. Ugosckiego, 20 ł. kmiec. (ŹD XII 294–295). O Ugoskich h. Ślepowron zob. Bil. 195; M. Krajewski, Ugoszcz i okolice. Rys historyczny, ludzie, zabytki, Ostrowite 1980.

UNIECHOWO (1411 Vneskovo, Unieszkowa, Unichowo) 5,5 km na NE od Włocławka 1411–1412 straty wyrządzone przez Krzyżaków Janowi i Piotrowi z U. (Lites II 197, 201); 1541 wieś w pow. dobrz., młyn (RD 250); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, młyn (ŹD XII 286); 1598 wieś w par. Zaduszniki (MHDW XXI 208).

192

UNIEJEWO (1230 Vnegyewo, Uneyow, Uneiowo, Wnyegewo, Unygewo, Unyeievo) 10,5 km na SE od Dobrzynia ok. 1230 własn. bptwa płockiego (MPH V 438); 1344 Klemens bp płocki nadał U., należącą do kap. płockiej, Stanisławowi celem lokacji na pr. chełm. Mieszkańcy po 5 latach wolnizny mieli płacić czynsz 16 szk. i 2 kurczęta z łanu oraz pracować dla sołtysa 2 dni zimą i dzień latem. Sołtys otrzymał trzeci denar sąd., połowę czynszu z młyna i karczmy (LKM 64); 1348 Władysław ks. dobrz. i łęcz. został zobowiązany do zachowania imm. wsi bptwa płockiego, m.in. U. (Pol. I 114); 1482 sprzedaż przez Pawła Masglowycza 2 ł. wójtostwa we wsi kap. płockiej U. Pawłowi Gburowi z Mokowa (Dpł. 368); 1489 Jakub z U. (PEp 11, 143v); 1504 wieś Polunie włączona do U. (AKP 50, 62v–63); 1539 kmiecie ze wsi U. mieli płacić dzies. pieniężną wg zwyczaju innych wsi w z. dobrz. (AKH X 157); 1564 wieś w par. Rokicie, pow. dobrz., własn. A. Przemysławskiego, 13 ł. kmiec. (ŹD XII 278–279).

URSZULEWO (1564 Orsulewo) 14 km na SE od Rypina 1564 wieś w par. Szczutowo, pow. ryp., własn. Urszuli Sierpskiej, 4 kmieci (ŹD XII 302). Osada wśredn. z XII w. (Wal. 286–287).

WARPALICE (1535 Varpalicze, Varpalycze) 7,5 km na NW od Rypina 1535 wieś z młynem w pow. ryp. (RD 134, 140); 1564 wieś w par. Osiek, własn. F. Sierpskiej, 2 ł. kmiec., młyn (ŹD XII 298).

WĄDZIEBNE (1325 Magnum Wąndziebne, 1375 Wandzebne) zag. osada i jez. pod Górznem 1325 mieszczanie górzeńscy otrzymali pr. rybołówstwa na jez. W. (Plehn 9); 1375 nadanie mieszcz. górzeńskim wsi W. locari inceptam, w której granicach było 40 ł., za wyjątkiem 4 ł. sołectwa (Plehn 19).

WĄPIELSK (1367 Wąmpelsko, Wanpyersko, Wanpilsko, Wampilsk) 11 km na NW od Rypina

193

1367 Zosław (Zbrosław?) dziedzic z W. (CLR 699v; Śliwiński, Własność rycerska, s. 21); 1413 Piotr z W. (K 7, 204); 1448 Piotr i Jan z W. (AC III/1, 2); 1497 nadanie Mikołajowi Radzikowskiemu połowy działu Małgorzaty w W. i Kiełpinach (MS II 950); 1564 wieś w par. Radziki Duże, pow. ryp., 9 działów szlach. (ŹD XII 300–301). O Wąpielskich zob. Bil. 195–196. 7. P. Gałkowski, Z. Żuchowski, Wąpielsk i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzyńskiej), Rypin–Wąpielsk 2003; G. J. Budnik, P. Gałkowski, Wąpielsk – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 2: ziemia dobrzyńska, cz. 3, pod red. P. Gałkowskiego, S. Kunikowskiego, Włocławek 2006, s. 369–396.

WEŚREDNI (1505 mediocrum molendinum alias Wesrzedny, Wesredny, 1518 molendinum mediocrum alias Srzedny, 1598 Zasredni) zag. osada młyńska na terenie wsi Nowa Wieś pod Ciechocinem 1505 Wincenty bp zapisał 20 kop młynarzowi Maciejowi Mielczkowi, który odbudował z dawna zniszczony młyn W., położony nad strumieniem Radauska aqua na terenie wsi Nowa Wieś w kluczu ciechocińskim bptwa Młynarz otrzymał łąkę we wsi Pomorzany oraz trzecią miarę z młyna (RA 76–76v); 1534 trzecia miara z młyna W. do Ciechocina (IBW 46); 1598 młyn o 3 kołach (REW 59). 1518 droga ze wsi Rudaw do młyna W. (RA 119).

WĘGIERSK (1343 Nova Nowogrod sive Wangersko, Wangersko, Wangiersk, Wagiersko, Vagyersko, Wagyersk, Vagiersk, Vegiersk) 25,5 km na NW od Lipna 1. 1343–1609 wieś w par. Nowogród (RA 74–74v; VL 310v); 1535 n. wieś w pow. lipn. (RD 117v). 2. 1349 ustalenie na rz. Ruźcu granicy między wsiami bptwa włocł.: Nowogród, Sitno, Pomorzany i W. a wsiami książ.: Dulsk, Kawęczyn i Modrzyny (DWł. 365); 1534 2 stawy (IBW 41). 3. 1343 n. własn. bptwa włocł. (RA 74–74v); 1413 czynsz 27 grz. (Lites II 244); 1527 klucz ciechociński bptwa włocł., czynsz 12 fl. 21 gr (MHDW XI 12); 1534 z 26 ł. os. po 23 gr 1 szeląg czynszu, 2 obiady lub za każdy 8 den., obow. uprawy wyznaczonych ról w Sitnie i odbywania podwód do sąsiednich wsi, uprawa z czwartego snopu ról opust., 20 gr czynszu z karczmy, karczma opust., 8 gr czynszu z

194 ogrodu (IBW 41); 1535–1541 6 ł. (RD 117v, 251v); 1564 12 kmieci na łanach, 1 ł. opust., karczma, kowal, 3 zagr., kocioł gorzałczany (ŹD XII 330). 4. 1343 Maciej bp włocł. zlecił Janowi lokację wsi W. na pr. chełm. Sołtys otrzymał dziesiąty łan, denar sąd., 1/3 dochodu z karczmy, pr. wypasu owiec, wraz z kmiećmi przyjmował 3 razy w roku prokuratora. Kmiecie po upływie 8 lat wolnizny mają płacić z łanu 18 szk. i 2 kurczęta czynszu. Apelacje od sądu wiejskiego do Raciążka (RA 74–75); 1518 bp włocł. Maciej Drzewiecki sprzedaje sołectwo we wsi W., lokowane na pr. magd., Szymonowi Sunianchowiczowi, posiadającemu cz. tego sołectwa, z obowiązkiem wykupienia od pozostałych współsołtysów ich cz., tak aby mógł posiadać całe wójtostwo o areale 3 ½ ł. Suma wykupu – 20 kop tor. (RA 117; Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 2, dok. 162, s. 42); 1534 sołtys z 3,5 ł. dawał obiad lub 8 den. (IBW 41); 1535–1541 2 ł. sołt. (RD 122, 253); 1564 2 ł. sołt., 4 zagr. sołt. (ŹD XII 330); 5. 1343 z łanu we wsi W. 0,5 miary żyta i owsa mesznego do kła par. w Nowogrodzie (RA 74v). 6. 1413 skarga na zniszczenia krzyż. (Lites II 243).

WIADOMY (1564 Viadome) osada zag., położona niegdyś w odległości 3,5 km na SE od Lipna. 1564 wieś w par. Karnkowo, pow. lipn., własn. M. Kolankowskiego, 1 ł. zagrod. (ŹD XII 327)1. H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 121.

WICHOWO (1383 Wichowo, Vychowo) 10 km na SW od Lipna 1383 Mesczanta z W. (Pol. II 326); 1434 Jan z W. h. Junosza (Pol. II 578); 1497 własn. P. Lasockiego (MS II 812); 1527 1 grz. 8 gr dzies. z W. mansionarzom włocł. (MHDW XI 32); 1564 wieś w par. Chełmica, pow. lipn., własn. M. Lasockiego, 8 ł. kmiec., młyn (ŹD XII 329).

WIELGIE (1418 Velke, Vyelkye, Vyelike, Antiqua Wielky) 11,5 km na NW od Dobrzynia

1 Zaznaczona jeszcze na mapach PWPD i Gil.; zob. też Pert. X 40.

195

1418 Florian z W. (KBK 488, 514, 601, 645, 1067, 1089); 1418 Paweł z W. (KBK 660); 1434 Jan h. Belina i Trojan z W. h. Wczele (Pol. II 578); 1503 Andrzej z W. (MS III 757; Wyw. 147); 1506–1628 par. W. dek. dobrz. (Mąk.; TBP 105); 1564 wieś w pow. dobrz., 6 działów szlach. (ŹD XII 282); 1609 kł par. drewn. pod wezw. ś. Wawrzyńca, patronat szlach. 3 ł. uposażenia (VD 368–371v), do parafii 3 wsie: Nowawieś (Wielgie minor), Orłowo i W. O Wielickich z W. h. Wczele, Belina, Lubicz i Junosza zob. Bil. 197–199.

WIELGIE (1472 Vyelkye, Wielikie) 20 km na NW od Lipna 1472 Andrzej z W. połowę tej wsi, położonej w pow. lipn., zastawił za 200 fl. węg. Mikołajowi Działyńskiemu (MS I 913); 1564 wieś w par. Działyń, 5 działów szlach. (ŹD XII 319–320); 1609 kł. drewn. pod wezw. ś. Andrzeja, filia kła par. w Działyniu, patronat szlach. 2 ł. uposażenia (VL 313v–314). O Wielickich z W. zob. Bil. 199–200.

WIERZBICK (1364 Wierzbiczko, Virzbick, 1401 Wirzbitzko, Wirzbiczko, Wirzbiczsko, Wirzbelino, Virzbiczsko, Wyrbyczsko) 6 km na SE od Lipna 1364–1391 Andrzej sędzia dobrz. (NKDM, cz. III, dok. 226, s. 240, przyp. 20); 1379 Dobiesław bp płocki potwierdza fundację kła NMP oraz św. Małgorzaty w W., dokonaną przez Andrzeja sędziego dobrz., włączając do nowej parafii następujące wsie wraz z dziesięcinami: W., Żuchowo, Zbranie, Slup, Czurmow, Ruda, Suradowo, Piaseczno, Czarne, Suszewo, Szczepanki, Skrew (Skrwo) i Głodowo (NKDM, cz. III, dok. 226); 1379 budowa kła par. (SG XIII 395)1; 1401 Stefan z W. (LKM 141); 1408 Andrzej z W. sędzia dobrz. (Wp V 130); 1409 Piotr Slup z W. (Lites II 225); 1427 Mikołaj z W. podkomorzy dobrz. (Wyw. 89, 90); 1434–1452 Mikołaj Slup z W. kaszt. dobrz. (Pol. II 391, 578; Paw. 17, 111; MC 173; MS IV S. 863)2; 1506 par. W. w dek. lipn. (Mąk.); 1564 wieś w pow. lipn., 8 ł., kowal, stelmach, szewc (ŹD XII 313); 1609 kł par. w W., 4 ł. uposażenia, do par. 16 wsi (VD 371v–372); 1628 par. W. w dek. dobrz. (TBP 106).

1 Wg Las. 12 w 1389 r. 2 W końcu XIV i 1. połowie XV w. własn. Dołęgów CKDW V 62 i 130, Księgi Lęczyckie VIII, s. 312 i 357; Biel. 34.

196

WIERZNICA (1363 Wyrznycza, Wirzbnicza, Wirzbicza, Vierzbica maior) 4 km na N od Dobrzynia 1363 Dziersław z W. (Pol. II 517, 549); 1423 Jan z W. (KBK 3418); 1564 wieś w par. Mokowo, pow. dobrz., własn. Wojciecha Gembarta, 13 ł. kmiec., karczma opust., młyn, 1 zagr. (ŹD XII 280).

WIERZNICZKA (1455 Wierzbnicza, Vierzbicza minor) 5,5 km na N od Dobrzynia 1455 wieś W. nad rz. Makownicą do wójtostwa dobrz., 15 ł. na pr. chełm. (PWP 78–79); 1546 W. do wójtostwa dobrz. (MS IV 22237); 1564 wieś w par. Mokowo, pow. dobrz., 7 ł. kmiec., młyn (ŹD XII 281).

WIĘCŁAWICE (1516 Wyanczlawicze, Vienczalicze) 6,5 km na SE od Dobrzynia 1516 wieś w pow. dobrz., własn. M. Kościeleckiego (MS IV 10968); 1535 7 ł. kmiec. (RD 125); 1564 wieś w par. Rokicie, własn. M. Głowińskiego, 15 ł. kmiec. (ŹD XII 278).

WILDNO (1297 Vidlno, Vythlno, Wydlno) 11,5 km na NE od Lipna 1297 Siemowit ks. dobrz. nadał Niemście dziedzinę W. wraz z imm. ekon. oraz pr. polskim lub niem. (SŹr XI 3); 1502 wieś do par. Chrostkowo (AC III/1, 206); 1503 Stanisław i Maciej z W. (Wyw. 147); 1564 wieś w pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 326). O Widlińskich h. Junosza i innych zob. Bil. 196–197.

WILKOCICE (1232 Vilcocize) zag. osada na Kujawach 1232–1233 Konrad maz. przywraca kłowi włocł. wieś Chełmce oraz nadaje wsie W. i Kicko (KKM 327).

WINNICA (1541 Vinicza, Vinnicza) 13 km na NE od Dobrzynia 1541 wieś w pow. dobrz., 3 działy szlachty zagrod. (RD 248, 249); 1564 w par. Bądkowo Kościelne, 4 działy szlach. (ŹD XII 275); 1531–68 własn. Winnickich różnych herbów (Bil. 200–201).

WITKOWO (1297 Vitoy, Vythouo, Vithowo) 16 km na NW od Dobrzynia

197

1297 Jan z W. 1 stolnik dobrz. (SŹr XI 3); 1321 W. wymienione w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1527 2,5 grz. z W. w opisie dochodów kła par. w Bobrownikach (MHDW XI 70); 1543–67 własn. Witkowskich h. niewiadomego (Bil. 201); 1564 wieś w par. Zaduszniki, pow. dobrz., własn. J. Ostrowickiego (ŹD XII 284).

WITOSZYN (1321 Vysocino, Vithosyno, Vithossino, Vitchossino) 8 km na SE od Bobrownik 1321 W. wymieniony w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388); 1449 spór toczony między Marcinem dziedzicem W. i jego poddanymi a kolegium wikariuszy katedry włocł. o dzies. pieniężną z tej wsi wygrywają wikariusze (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 298, s. 165–166); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz., własn. Witoskich, 10 kmieci na półł. (ŹD XII 286); o Witoskich h. Nałęcz zob. Bil. 201–202; 1527 32 gr z 4 ł. w W. dla mansjonarzy włocł. (MDW 32).

WITOWĄŻ (1541 Withowas Svmynski, Vithowąsz) 18 km na NW od Lipna 1541 pow. lipn., 1 ł. os. (RD 252); 1564 par. Czernikowo, 4 działy Sumińskich i 1 dział Stanisława Sawickiego, Zygmunta Smarzewskiego i Tomasza Balimskiego, 7 kmieci na łanach (ŹD XII 322).

WŁĘCZ (1535 Vlancz, Wlecz) 14 km na NW od Bobrownik 1535 wieś w pow. lipn., 3 ł. kmiec. (RD 119); 1564 wieś w par. Czernikowo, 3 działy szlach. (ŹD XII 322).

WOJNOWO (XIII w. Voynovo, Woynowo, Voynowo) 16 km na SW od Rypina XIII w. własn. bptwa płockiego (MPH V 423); 1347–1352 Florian z W. (DKM 30, 207); 1434 Mikołaj z W. h. Jelita (Pol. II 578); 1564 wieś w par. Ruże, pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 294). O Wojnowskich zob. Bil. 202–203.

WOLA (1329 Volia, Vola, Wola, Wolya) 13 km na NW od Lipna

1 Identyfikacja niepewna, chodzić może również o Wichowo.

198

1329 Władysław ks. dobrz. i łęcz. potwierdził Pawła, Marcina, Jakuba i Piotra ss. Ogona w posiadaniu wsi: Lubinek, W., Dąbrówka i Murzynowo oraz lasu Sczomoch, nadał pr. chełm. z imm. ekon. i sąd. (Pol. II 525; Bieniak, Paweł Ogon, PSB, t. 25, 1980, s. 366–367; Śliwiński, Własność rycerska, s. 14); 1371 W. w opisie granic Jankowa (Pol. II 525); 1402 Mikołaj z W. (K 7, 234); 1413 w wyniku działów rodzinnych Piotr s. Mikołaja z Kutna otrzymał Działyń, W. i Zembowiec (Bil. 49); 1434 Maciej z W. h. Szeliga (Pol. II 578); 1481–1493 Piotr z W. (MT 68a; MS I 1916, II 261); 1502 Mikołaj z Ossówki trybun z. dobrz. zobowiązał się 10 miar tor. żyta i 5 owsa alias prout in erectionem exxlesiae parochialis in W. latius est descriptum loco decime manipularis z dóbr Trutowo płacić oraz łąkę Wojciechowi rektorowi kła w W. dać (PEp. 16, 150v); 1504–1519 Jan Działyński z W. (MS IV 1670, 2416, 3137, III 1510, 1511); 1506–1628 par. W. dek. lipn., w jej skład wchodziły wsie: W., Lubin, Dąbrówka, Trutowo (Mąk.; TBP 106; Śliwiński, Własność rycerska, s. 14); 1564 wieś w pow. lipn., własn. S. Żelski, 14 ł. (ŹD XII 316–317); 1609 kł. par. drewn. pod wezw. Wszystkich Świętych, patronat szlachecki, 4 ł. uposażenia (VL 295v–297v). Zob. Bil. 213 Wolscy h. Ogończyk.

WOLA STARA (1564 Volya Stara) 21 km na SE od Rypina 1564 wieś w par. Szczutowo, pow. ryp., własn. A. Sierpskiego, 8 kmieci na półł. (ŹD XII 302).

WOLĘCIN (1474 Volanczino, Walenczino, Volanczin) 6,5 km na NE od Lipna 1474 Jakub z W. (Pol. II 425); 1497 konfiskata dóbr Wit z W., Stanisław z W., Stanisław Brudziński z W. w pow. ryp. (MS II 950, 988); 1564 wieś w par. Kikół, pow. lipn., 6 działów szlach. (ŹD XII 325); 1531–68 własn. Wolęckich różnych herbów (Bil. 204–205).

WÓLKA DUŻA (1488 Płociczno, 1571 Płociczna Wola, 1627 Wólka) 5 km na NE od Skępego 1488 własn. Mikołaja Kościeleckiego prepozyta inowr. (TCS 2–3); 1571 wieś do dóbr skępskich, 11 kmieci, wójt, karczma (MDR 104); 1627 we wsi W. jez. Płóciczne (MDR 113).

199

WROGYZEWO (1367 Wrogyzeuo), osada zag. w pow. rypińskim 1367 Kazimierz W. król nadał Piotrowi Swince i jego ss. Jakubowi i Pietraszowi pr. polskie we wsiach Strzygi, Długie, Sumin, Przywitowo, W., Sadłowo i Stępowo w z. dobrz. wraz z imm. ekon. (Pol. II 523, fals.)1.

WYCZAŁKOWO (1541 Vyczolkowo) 14,5 km na NE od Dobrzynia 1541 wieś w pow. dobrz., działy szlachty zagrod. (RD 247v, 248v, 249); 1564 wieś w par. Tłuchowo, 6 działów szlachty zagrod. (ŹD XII 273); 1531–65 własn. Wyczółkowskich różnych herbów (Bil. 205–206).

WYLAZŁOWO (1541 Viliaslowo) 6,5 km na NW od Dobrzynia 1541 wieś w pow. dobrz., dział szlachty zagrod. (RD 249); 1564 wieś w par. Dobrzyń, własn. M. Główczyńskiego, 0,3 ł. zagrod. (ŹD XII 271); 1609 wieś w par. Mokowo (VD 365v). O Wylazłowskich h. Dołęga i h. niewiadomego zob. Bil. 206– 207.

WYSZYNA (1228 Wissin, Wiszino, Vysnya, Wyszyna) 1 km na E od Dobrzynia 1228 nadanie Dobrzyńcom wsi W., należącej do kap. włocł. (CDMG 259, 267); 1267 Kazimierz ks. łęcz., kuj. i dobrz. zwrócił kłowi włocł. wsie Grochowalsk i W. (DKM 37, 104); 1490 tenuta Działyńskich (Bil. 220); 1506 zezwolenie Mikołajowi, Wacławowi i Stanisławowi Kościeleckim na zastaw na sumę 900 fl. węg. wsi W., należącej do Dobrzynia, Stanisławowi Gołeckiemu (MS III 2813); 1521 zezwolenie Piotrowi Sokołowskiemu na zastaw dochodów z m. Dobrzynia z wsią W. Franciszce Radzikowskiej (MS IV 3968).

ZABOROWO (1252 Zaborouo) północna cz. późniejszego pow. ryp. i z. michałowska

1 Osada być może identyczna z Wrzeszewem w par. Osiek w dekanacie rypińskim (Bil. 170), występującą w źródłach od 1535 r. (RD 135v; ŹD XII 298) lub nieistniejącą dziś przyległością wsi Długie w par. Strzygi (Ziel. 40, 120–121), względnie też wymienioną w 1673 r. wsią pustą Wrociszewo w par. Skrwilno (AGAD, ASK I 73 f. 108).

200

1252 Kazimierz kuj. i łęcz. potwierdził z dawna posiadane wolności grodów bptwa płoc. w Rużem i Świeciu, położonych in parte ducatus nostri, que Z. nuncupatur oraz nadał imm. wsiom należącym do tych grodów (DKM 11, 49–50).

ZABOROWO (1413 Zaborowo) 22 km na NE od Rypina 1413 szacunek szkód wyrządzonych przez krzyż. na 200 grz. (Lites II 220); 1416 Jan z Z. (Pol. I 165); 1535–1541 pow. ryp., 3 ł. os. (RD 129, 258v); 1564–1605 par. Górzno (ZD XII 305; VDG 642); 1595 klucz górzeński bptwa płoc., 4 kmieci na 8 ł., 2 sołtysów na 5 ł., 5 włók bartniczych, 2 ł. rudnika (IPł 10).

ZADUSZNIKI (1257 Cuczino, Kucine, 1358 Zadusnici, Zadusniki, Zaduczhnik, Zaduschnik, Zadusznik, Zadussznik, Zaduszniky) 11 km na NW od Dobrzynia 1. 1358–1583 par. Z. w dek. raciąskim (Wp III 1376; MHDW I 21); 1535 n. wieś w pow. dobrz. (RD 123v). 3. 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd., udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda w Szpetalu, wymieniając m.in. posiadłość Z. (SŹr V 19; identyfikacja SOp. 111–112); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął pod swą opiekę dobra opactwa ś. Gotarda, m.in. Z. (jez. z posiadłością) oraz potwierdził udzielone przez ks. Kazimierza imm. (SŹr V 21); 1358 kl. bysz. w zamian za wsie Szpetal Dolny i Górny, Glewo, Złotopole oraz Z. z pr. patronatu, jez. Cuczino i strumieniami przejął od Hektora z Łącka położone w z. nakielskiej wsie Łącko i Wilcze (Wp III 1372, 1376); 1413 Mikołaj, dziedzic Z., podsędek dobrz. (Lites II 230); 1564 2 działy szlach. (ŹD XII 283). 5. 1358 Z. z pr. patronatu (Wp III 1376); 1372 umowa Zbyluta bpa włocł. i Jana opata bysz.: dzies. ze Szpetala i Z. będzie należeć do bptwa włocł. w zamian za dzies. z Glinek i Wielonka (DKM 84, 154; Dk. 110; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 187, s. 106); 1375 wyrok sąd. między kl. bysz. a Jadwigą, ż. dziedzica Z. Hektora i Stoszem dziedzicem Wilkonic, na mocy którego dzies. z Z. przez 3 lata miała należeć do dziedziców Z., a następnie do kl. bysz., wymieniony kł par. w Z. (Dk. 113); 1429 Dominik pleban (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 3, dok. 1105, s. 17); 1431 Mikołaj wikariusz (tamże, dok. 1196, s. 63); 1582–1599 kł par. pod wezw. Narodzenia NMP, patronat szlach., szkoła, do par. 10 wsi (MHDW XIX 72; XXI 206–209). O Zaduskich zob. Bil. 207.

201

ZAJEZIORZE (1535 Zayessyerze, Zaiezierze) 12 km na NW od Lipna 1535 pow. lipn., 3 ł. os. (RD 147v); 1541 4 ł. os. (RD 252); 1564 par. Kikół, właśc. Jakub Moszczeński, 10 kmieci na łanach (ZD XII 324).

ZAJEZIERZE 1497–1515 Józef Księski właśc. cz. Księtego, Swiedziebny, Z. w par. księskiej i Szynkówka (Gr. bobr. I, 1 i 2; MK XVII 169, XXIII 119 i 761; Bil. 95).

ZAKROCZ (1355 Zakrocz) 5,5 km na SE od Rypina 1355 w opisie granic działu we wsi Dylewo wymienione Godziszewy, Czermin, Z. i rz. Rypienica (DKM 36, 217, fals.); 1564 wieś w par. i pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 289); 1564 młyn Mały Zakrocz, własn. król. (LW II 269). 1535–67 własn. Zakrockich h. Cholewa (Bil. 207–208).

ZAKRZEWO (1497 Zakrzewo) 8 km na N od Dobrzynia 1497 Wisław oraz ss. Paweł i Maciej z Z. w pow. dobrz. (MS II 1091); 1521 Jakub z Z. (MS IV/1 3898, 3899); 1541 Maciej, Paweł i Stanisław Zakrzewscy z 2,5 ł. (RD 249v); 1564 par. Mokowo, własn. Zakrzewskich, 3 ł. zagrod., 3 zagr. (ZD XII 281); 1535–68 własn. Zakrzewskich różnych herbów (Bil. 208–209).

ZAMNIEWO (1321 Zamneuo, Zamnevo) osada zag. w z. dobrz. 1321 Z. w par. Przypust w akcie rozgraniczenia diec. włocł. i płockiej (Pol. II 240; Theiner 388; NKDM, cz. II, dok. 159).

ZARZYCZEWO STARE (1321 Zarzeceuicz, Zarzeceuice, Jarzeczow, Sarzeczewo, Zarzeczewo) 10 km na NW od Dobrzynia 1321 wieś Z. do par. Szpetal Dolny w diec. włocł. (Pol. II 240; Theiner 388); 1371 Z. wymienione w opisie granic wsi Tulibowa (Pol. II 524); 1394 Abraham Socha wda maz. sprzedał wieś Z. Krzyżakom za 400 grz. (Pol. I 146); 1435–1527 dzies. z Z. do kap. włocł. (MHDW XI 8, 28); 1564 wieś w par. Szpetal Dolny, pow. dobrz., młyn, 2 zagr. (ŹD XII 285).

202

Grodzisko pierścieniowate i osada podgrodowa z X–XII w. nad rz. Chełmicą ok. 2 km od Wisły (Zal. 9; ZH 181–184; Jaż. 124–125; Grz. 267; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 213–214)1. O Zarzeczewskich h. Ogończyk, gałęzi Czerskich z Czarnego zob. Bil. 209.

ZASADY (1502 Schaschadi, 1535 Ssassady, Zassadi, 1565 Zassady major i minor) obecnie Zasadki i Zasady 10–11,5 km na NE od Rypina 1502 Wojciech z Z. (PEp. 16, 129v); 1535–1541 wieś w pow. ryp., 1 ł. os. (RD 136, 258v); 1535–68 własn. Zasadzkich h. Grzymała (Bil. 208–209); 1564 par. Sadłowo, własn. Swarackich, Stanisława Kowalkowskiego i Pawła Rościszewskiego (ŹD XII 308).

ZAZDROŚĆ (1564 Zazdrosczy, Zadroscz) zag. osada pod Szpetalem 1564–1565 par. Szpetal pow. dobrz., młyn o 1 kole korzecznym (ZD XII 286; RD 490).

ZBÓJENKO (1535 Sboyenko, Sboino minor) 19 km na NW od Lipna 1535–1541 wieś szlach. w pow. lipn. (RD 118, 146, 251v); 1564 par. Ruże, właśc. Stanisław Klonowski, 6 kmieci na łanach, 4 zagr., kowal, karczmarz (ZD XII 328); 1434 Jakusz z Z. h. Jelita. O Zboińskich h. Jelita zob. Bil. 210.

ZBÓJNO (1392 Zboyno, Sboyno, 1541 Sboino maior, Zboyno maior) 18 km na N od Lipna 1392 Jakusz z Z. (Pol. II 517)2; 1434 Jakusz z Z. h. Jelita (Pol. II 578); 1535–1541 wieś szlach. w pow. lipn., RD 117v, 146v, 251v); 1564 par. Ruże, właśc. Jan Oshowski i Stanisław Zbojeński, 8 kmieci na łanach, 4 zagr., karczma, młyn (ZD XII 328). O Zboińskich h. Ogończyk zob. Bil. 210–211.

1 Wg Grz. 267 brak śladów istnienia w pobliżu dwóch dalszych grodzisk wzmiankowanych w literaturze, a mianowicie w Krępie (Zal. 10; Jaż. 124) i Zarzyczewie Nowym (Zal. 10; Jaż. 125–126). 2 Jest to dokument wójta krzyż. Hermana Pilgrima, datowany na 1363 r.; w sprawie daty por. Ziel. 38– 39.

203

ZBYSZEWO (1455 Zbischevo, Sbissowo, Sbissevo) 3 km na NW od Dobrzynia 1455 wsie Z., Strachoń i Skaszewo miały podlegać jurysdykcji wójta dobrz. prout ab antiquo fuerunt (PWP 82–83); 1515 Zygmunt I zezwolił Janowi Działyńskiemu na wyjęcie wsi Strachoń i Z. z rąk Mikołaja Działyńskiego (MS IV/1, 2416); 1535 wieś w pow. dobrz., 3 ł. os. (RD 124); 1541 2 ł. os. (RD 246v); 1553 nadanie wsi Strachoń, Z. i Strachonek w dożywocie Wincentemu Żelskiemu (MS IV 16790, 16871); 1564 wieś król. w starych sumach w posesji W. Żelskiego (LW II 269); 1564 wieś par. Dobrzyń, 3 kmieci na łanach, młyn, 1 zagr., karczma (ZD XII 270).

ZBYTKOWO (1527 Sbithkowo) 11 km na SW od Lipna 1527 6 ł. uprawianych przez Chełmickiego Sapę, wieś winna płacić dzies. mansjonarzom włocł. (MHDW XI 32); 1599 wieś do par. Chełmica (MHDW XXI 201).

ZDUNIEC (1306 Schynycen 1346 Snancz, Snacz, Znanyecz, Znancz, Snaniecz Podborny) 16 km na NW od Rypina 1306 dobra „Schynycen” przekazane zakonowi krzyż. przez księcia Siemowita (Śliwiński, Własność rycerska, s. 13); 1314–1315 własn. Władysława Łok. (tamże, s. 13); 1346 Gedko z Z. (BZO 66); 1413 Sandko i Misczszco z S. (Lites II 263); 1434– 1451 Mikołaj z Z. (Pol. II 578; AC III/1, 21); 1497 nadanie Mikołajowi Radzikowskiemu dóbr w Z., należących do Macieja plebana w Płonnem (MS II 950); 1502–1674 par. Radziki Duże (ADPłock, sygn. 283 f. 133–134; ASK I 73 f. 163); 1503 Jakub z Z. (AC III/1, 232); 1540 w wyniku działów po Mikołaju Radzikowskim Stanisław, Jan, Paweł, Jakub, Kacper i Hieronim, ss. Barbary Łosiowej, otrzymali m.in. Z. – Półwieski i Z. – Folwark i 3 ł. w Z. – Podbornym (Bil. 143); 1564 wieś w par. Płonne, pow. ryp., 3 działy szlach. (ŹD XII 297). O Znanieckich h. Lubicz zob. Bil. 214–215.

ZDUNY (1425 Sdanowo, 1434 Szdanow, Sdany) 12 km na NE od Rypina 1425 Wojciech i Szymon h. Cholewa z S. (Bil. 211); 1434 Konrad z Z. h. Cholewy (Pol. II 578); 1500 Anna c. Heleny z Z. (PEp 16, 50v); 1541 wieś szlach. w pow. ryp., właśc. Jan Cantor, Stanisław Okun, Szymon Chrapek, Jan Bylyna (RD 260); 1535–68 własn. Zdanowskich różnych herbów (Bil. 211–212); 1564 par.

204

Świedziebnia, 9 działów Zdanowskich i Walentego Charszewskiego (ŹD XII 306– 307). H. Górnowicz, Rodowe nazwy, s. 121.

ZĘBOWIEC (1345 Zambowiecz, Zambowicze, Zembowiecz) 23 km na NW od Lipna 1345 ustalenie granicy między wsiami bptwa włocł.: Łążynek i Miliszewy oraz wsiami mieszcz. tor.: Łążyn, Obrowo, Zębowo i Z., położonymi w kasztelanii słońskiej (KWł. I 127–127v, 199–200v); 1488 własn. P. Działyńskiego (MS I 1916); 1564 wieś w par. Czernikowo, pow. lipn., własn. M. Działyńskiego, 12 ł. kmiec. (ŹD XII 322); 1413 w wyniku działów rodzinnych Piotr s. Mikołaja z Kutna otrzymał Działyń, Wolę i Z. (Bil. 49).

ZĘBOWO (1345 Zambouo, Zambowo) 25 km na NW od Lipna 1345 ustalenie granicy między wsiami bptwa włocł.: Łążynek i Miliszewy oraz wsiami mieszcz. tor.: m.in. Zębowo, położonymi w kasztelanii słońskiej (KWł. I 127–127v, 199–200v); 1421 Wincenty z Z. (KBK 2189); 1424 Fryderyk z Z. (KBK 4039); 1564 wieś w par. Łążyn, pow. lipn., 4 działy szlach. (ŹD XII 318). O Zębowskich h. Rogala i Ślepowron zob. Bil. 212–213.

ZŁEWODY (1531 Slewodi) 12 km na NW od Dobrzynia 1531–68 własn. Zlewodzkich różnych herbów (Bil. 213–214); 1541 pow. dobrz., Mikołaj, Piotr, Stanisław i Jakub z 4,5 ł. zagrod. (RD 247v, 248, 248v); 1564 par. Zaduszniki, 5 działów szlach. (ZD XII 283).

ZŁOTOPOLE (1244 Orimengo, 1257 Zlotopolie, Zlotopole, Złotopole, Slotopole, Slothopole, Złotopolie, Slotthopol) 3 km na NW od Lipna 1244 Innocenty IV papież przyjął w opiekę opactwo ś. Gotarda w Szpetalu i jego dobra, m.in. Z. (DKM 10, 71–72; w sprawie identyfikacji SOp. 109–110); 1257 Kazimierz ks. kuj. potwierdził imm. ekon. i sąd., udzielony przez ks. Konrada dobrom opactwa ś. Gotarda, m.in. Z. (SŹr V 19); 1258 Bogusza Miecławic zapisał Komorowo i Z. swemu spowiednikowi Marcinowi z tym, że może je pozostawić opactwu ś. Gotarda (DKM 20, 85–86); 1259 Aleksander IV papież przyjął w opiekę posiadłości bptwa włocł., m.in. Z. (Pol. II 451); 1262 opat sulejowski przejął od

205 bptwa włocł. uposażenie opactwa ś. Gotarda, m.in. Z. (DKM 28, 92–93); 1288 wieś Z. własn. kl. bysz., nadana przez bpa włocł. Wolimira (DKM 49, 114–116); 1296 Siemowit ks. dobrz. przyjął w opiekę posiadłości opactwa ś. Gotarda, m.in. Z. ze strumieniem oraz potwierdził imm. udzielony przez ks. Kazimierza (SŹr V 21); 1358 kl. bysz. w zamian za: Szpetal Dolny i Górny, Glewo, Zaduszniki i Z. ze strumieniem Slothopolnicza przejął od Hektora z Łącka 2 wsie w z. nakielskiej (Wp III 1372, 1376); 1371 posiadłość i pole Z. w opisie granic wsi Jankowa (Pol. II 525); 1401 15 szefli zboża z Z. w opisie dochodów wójtostwa krzyż. w Bobrownikach (GA 469); 1408 Mikołaj z Z. podsędkiem dobrz. (Wp V 130); 1564 wieś w par. i pow. lipn., 3 działy szlach. (ŹD XII 312); 1609 wieś w par. Lipno (VL 288v).

ZŁOTORIA (1230 Zlotorya, Zlotoria, Złotorya, Zlotorie, Slotoria, Zlothoria, Slothoria, Slothorya, Slothorey, Zlothorya) 17 km na NW od Raciążka 1. 1242 wieś (KKM 424); 1363 wieś w z. słońskiej (Pol. II 516); 1373 castrum (MPH II 654); 1510–1628 par. Z., dekanat lipn. (Mąk., TBP 106); 1535 pow. lipn. (RD 119v). 2. 1268 Gumowo k. Z. (DKM 105). 3. 1230 Herman Balk, mistrz krzyż., podaje do wiadomości, że cz. wsi Z. z drogą prowadzącą od Drwęcy do Wisły od dawna należała do diecezji włocł. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 1, dok. 5, s. 9); 1242 Konrad maz. poświadcza posiadanie przez kł włocł. Z. ab origine mundi (KKM 424; Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 12, s. 22; tenże, Inwentarz, dz. II, t. 4, s. 15); 1250 Z. wśród dawnych posiadłości bptwa włocł. (DKM 187); 1259 Aleksander IV papież bierze w opiekę posiadłości bptwa włocł., m.in. Z. (Pol. II 451); 1289 własn. bptwa włocł. (DKM 118–119); 1372 Zbylut bp włocł. zleca lokację wsi Ciechocin Stanisławowi s. Drabka z Z. (RA 75); 1293 Albert, dziedzic ze Smolna oznajmia, że na zawsze wycofuje się na rzecz bpa włocł. Wisława ze wsi Z. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 1, dok. 103, s. 27); 1388 dzies. ze Z. dla mansjonarzy płockich (LKM 114; MPH III 123 mówi o dzies. z Z. dla wikariuszy płockich); 1509 Zygmunt I zezwala Mikołajowi Kościeleckiemu na zastawienie wsi Z. Andrzejowi Kijaszkowskiemu (MS IV 873); 1564 9 kmieci na łanach, rybak, młynarz (ZD XII 318). 4. 1262 Kazimierz kuj. zezwala lokować na pr. niem. lub polskim wsie bptwa włocł. między Wisłą i Drwęcą; m.in. Z. (Pol. II 454); 1363 Władysław gniewk. sprzedaje za 80 grz. Dobiesławowi Miodkowi wójtostwo w Z. Wójt otrzymuje 4 ł.,

206 ogród i karczmę oraz miał wybierać theloneum cum navigio aquaticum de fluvio Drwencza (Pol. II 516). 5. 1319 papież Jan XXII, na prośbę bpa włocł. Gerwarda mianuje komisję w celu usunięcia ze Z. rozwiązanej przez kł sekty begardów, którym pozwolił tu osiąść bp Wisław, kiedy relegowano ich z diec. chełm. (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 124, s. 40); 1320 Domarad bp poznański, Mikołaj dziekan gnieźn., Gerlib scholastyk gnieźn. prowadzą proces przeciw begardom (Librowski, Inwentarz, dz. II, t. 4, dok. 125, s. 40); 1320 Domarad bp pozn. i Mikołaj dziekan gnieźn., przy nieobecności chorego scholastyka gnieźn. Gerliba, zatwierdzają ugodę zawartą między bpem włocł. Gerwardem a begardami ze Z. n. Drwęcą, na mocy której rozwiązani przez kł zakonnicy opuszczają Z. i pobliski klasztor Św. Krzyża (później zw. Klasztorek i Kaszczorek), a bp zapewnia im dożywocie w pobliskiej wsi Dobrzejowice (Librowski, Dokumenty samoistne, t. 1, dok. 121, s. 74); 1510 par. Z. (Mąk.); 1609 kł par. ś. Wojciecha (VL 303). 6. 1333–1370 S. wśród miast i zamków zbudowanych przez Kazimierza W. (MPH II 625–626); 1373–1376 Z. w posiadaniu Władysława Białego (MPH II 654– 658; DH III 336); 1377 ranny przy zdobywaniu Z. Kaźko szczeciński umiera w Bydgoszczy (DH III 347); 1381 ugoda między Władysławem Opolczykiem i bpem płockim w Z. (LKM 103); 1389 Z. miała być miejscem rokowań polsko-krzyż. (Pol. II 535); 1391 Władysław Opolczyk zastawia za 6632 fl. węg. Krzyżakom terytorium Z. z wsiami: Silno, Nowa Wieś, Gumowo i Krobia; w opisie granic wymieniona rz. Kłotynia (Clothenyc), góra Srebrna (Silberberk), droga Brzezińska (Brisinschin weg) i Kaldenhowf [Pol. II 542; G. Zieliński, Obszar i granice zastawionego (r. 1391) przez Władysława Opolskiego terytorium Złotoryi, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 2, 1913, s. 225–228]; 1404 rokowania z Krzyżakami w sprawie zwrotu z. dobrz. i Z. (Pol. II 347); 1409 zdobycie i zniszczenie grodu Z. przez Krzyżaków (MPH II 864, 892–893, III 83; Lites II 60). 7. 1392–1434 (Lites II 186, 204–205, 209–210, 211, 239–240, 292, 410, 415, III 106, 112, 117, 121, 203; DH III 486, IV 510–511; MPH V 972); W. H. Gawarecki, Wiadomość topograficzno-historyczna o osadach zwanych Złotoryą tudzież o kościołach i kaplicach w tychże istniejących, „Pamiętnik Religijno-Moralny”, t. 19,

207

1850, nr 4, s. 285–3151; J. Pakulski, Jeszcze o zastawie Złotorii i ziemi dobrzyńskiej Krzyżakom przez Władysława Opolczyka w latach 1391–1392, ZKD, t. 9, 1995, s. 4– 30. 8. Ruiny zamku z XIV w. (Guerquin, Zamki, s. 319–320; Bieniak, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. II, s. 28; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 214–217).

ŹRÓDEŁKA (1544 minor Zrodła) zag. osada pod Ligowem a. 1544 własn. Wojciecha Nędzerzewskiego (Bil. 215); 1564 par. Ligowo pow. lipn., własn. Wojciecha i Macieja Zrzelskich; 1790 Źródełka nieco na północ od Źródeł (Perthées, Opis. X 23).

ŹRÓDŁA (1434 Drzodla, Srzodla, 1541 Srzodla maior, Szrodła wielkie) 20 km na SE od Lipna 1434 Piotr z Ż. h. Sokola (Pol. II 578); 1541 wieś szlach. w pow. lipn. (RD 253v, 254, 254v); 1531–68 własn. Zrzelskich różnych herbów (Bil. 215–216); 1564 par. Ligowo, własn. Zrzelskich, M. Maliszewskiego i M. Rogowskiego (ZD XII 316).

ŻAŁE (1252 Zale, Szale) 7,5 km na SW od Rypina 1252 Kazimierz ks. łęcz., kuj. i dobrz. nadał Piotrkowi Świętosławiczowi Tłuchowo w zamian za wsie Ż. z 7 jez. i Nową Wieś (MS IV S. 15); 1395 Michał z Ż. dziedzic (Pol. II 549); 1457 Mikołaj pleban w Ż. (AC III/1, 27); 1502 kł par. pod wezw. ś. Wojciecha w Ż., dek. ryp., 3 ł. uposażenia, do par. wsie: Ż., Brzuże, Piskorczyn, Balin, Borzymin, Nadróż i Pinino, Piotr Sokołowski z Ż. dawał 10 ćw. żyta i 5 ćw. owsa dzies. (AC III/1, 206); 1505 Piotr Sokołowski zapisał ż. Barbarze

1 Cz. Złotorii na prawym brzegu Drwęcy to późniejszy Kaszczorek w z. chełm., wymieniony po raz pierwszy w 1230 r. (PrU I/2, 607); zob. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, opr. K. Porębska przy współpracy M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa Wrocław 1971, s. 52 oraz J. Powierski, O słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej, s. 418–419.

208

400 fl. m.in. na wsi Ż. (MS III 2428); 1513–1519 zapisy sum na wsi Ż. (MS IV 1870, 3137); 1564 wieś w pow. ryp., własn. P. Żelskiego, 19 ł. kmiec. (ŹD XII 292). Grodzisko z X–XIII w. (Zal. 6–7; WA 8, 311–312; Gąs. 87; Wal. 293; Zar. 30; A. Bogucki, Grody a osadnictwo, s. 227; J. Chudziakowa, Badania ratownicze na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Żałem, pow. Rypin w 1969 roku, s. 82–86; L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej, s. 217–221). O Żelskich h. Ogończyk, zob. Bil. 216–217.

ŻERNIKI (1349 Zyrnyki, Zirniky) 13 km na E od Dobrzynia 1349 Władysław łęcz. i dobrz. sprzedał rycerzowi Nazyrowi z Ż. wieś Meryka z lasem Gorzechowo coniunctam et annexam ipsius hereditati que Ż. nominantur (Pol. I 115; MS II 202 potw. z 1493 r.); 1497 nadanie Pawłowi Żyrnicskiemu m.in. dóbr Stanisława Żyrgosewica z Z. oraz Elżbiety Piegatowej i Klary Żyrgosowej z Ż. w pow. dobrz. (MS II 1019); 1535–1541 1 ł. os. (RD 123v, 140v, 246); 1564 par. Sikórz, własn. Żernickich, 5 półł. zagrod., 8 zagr. (ZD XII 286); 1545–67 własn. Żernickich różnych herbów (Bil. 217–218).

ŻUCHOWO (1379 Rzuchowo, 1498 Rzuchow, Rsuchowo, Rzuchowo) 6 km na E od Lipna 1379 Ż. przyłączone do nowej parafii w Wierzbicku (NKDM, cz. III, dok. 226); 1498 Michał z Rz. (MS II 1195); 1503 Małgorzata z Rz. h. Lubicz i s. Jan Herman z Rz. h. Junosza (MS III 757, 999; Wyw. 147, 148); 1564 par. Wierzbick pow. lipn., 8 działów szlach. (ZD XII 314); 1531–1568 własn. Rzuchowskich różnych herbów (Bil. 155–156).

209