Arkusz BISZTYNEK (100)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy planszy A: Zygmunt Heliasz*,**, Ryszard Chybiorz* Autorzy planszy B: Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***, Krystyna Wojciechowska****

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* Przedsi ębiorstwo Projektowo-Usługowe „GEOKOP” sp. z o.o., ul. Opolska 9, 40-083 Katowice ** Polska Akademia Nauk, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków *** Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………

Spis tre ści I. Wst ęp (Zygmunt Heliasz, Ryszard Chybiorz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Zygmunt Heliasz, Ryszard Chybiorz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Zygmunt Heliasz, Ryszard Chybiorz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Zygmunt Heliasz) ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo (Zygmunt Heliasz) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Zygmunt Heliasz) ...... 14 VII. Warunki wodne (Ryszard Chybiorz) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi - Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Wojciechowska) ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Zygmunt Heliasz) ...... 33 XI. Ochrona przyrody (Ryszard Chybiorz) ...... 35 XII. Zabytki kultury (Ryszard Chybiorz) ...... 39 XIII. Podsumowanie (Zygmunt Heliasz, Ryszard Chybiorz, Krystyna Wojciechowska) 42 XIV. Literatura ...... 43

I. Wst ęp

Arkusz Bisztynek Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 w zakresie planszy A został opracowany w roku 2011 w Przedsi ębiorstwie Projektowo-Usługowym „GEOKOP” sp. z o.o. w Katowicach we współpracy z Instytutem Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN w Krakowie, a w zakresie planszy B w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym (geochemia środowiska) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie (składowanie odpadów). Map ę wykonano zgodnie z obowi ązującą „Instrukcj ą opracowania mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja…,2005). Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tema- tyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane przedstawione na planszy A zawieraj ą nast ępuj ące warstwy informacyjne: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu stra- tegii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowi- skowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gmin- nych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Do opracowania mapy wykorzystano publikacje oraz materiały archiwalne uzyskane w: Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Urz ędzie Marszałkowskim w Olsztynie, starostwach powiatowych, urz ędach gmin, umieszczone w Internecie raporty WIO Ś o stanie środowiska (Raport…, 2009, 2010), a tak Ŝe własne obserwacje w terenie. Uwzgl ędniono tak Ŝe wcze śniejsze opracowania kartograficzne (Bielecka, 2004; Bujakowska i in., 2006; Lichwa, 2009). Uwzgl ędniono równie Ŝ istotne publikacje dotycz ące monitoringu i bada ń środowiska naturalnego oraz dane z systemu MIDAS, Banku HYDRO oraz z interne- tu. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzan ą w ci ęciu arkuszowym na podkładzie topograficz- nym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest ona w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ącej i uzu- pełniaj ącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytu- tu Badawczego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Bisztynek okre ślaj ą współrz ędne od 20 °45 ’ do 21 °00 ’ długości geograficznej wschodniej i od 54 °00 ’ do 54 °10 ’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar obj ęty arkuszem Bisztynek nale Ŝy do województwa warmi ń- sko-mazurskiego. W powiecie bartoszyckim znajdują si ę fragmenty gminy Bartoszyce oraz miasta i gminy Bisztynek, w powiecie lidzbarsko-warmi ńskim gminy Kiwity, a w powiecie olszty ńskim gminy Jeziorany i Kolno. W podziale fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) omawiany obszar poło Ŝo- ny jest na granicy podprowincji Pobrze Ŝy Wschodniobałtyckich z Pojezierzami Wschodnio- bałtyckimi. Cz ęść północno-wschodni ą poło Ŝona jest na terenie mezoregionu Nizina S ępopol- ska nale Ŝą cego do makroregionu Nizina Staropruska. Pozostały obszar wchodzi w skład dwóch mezoregionów Pojezierza Mazurskiego – Pojezierza Olszty ńskiego granicz ącego w cz ęś ci południowo wschodniej arkusza z Pojezierzem Mr ągowskiem (fig. 1). Pod wzgl ędem geomorfologicznym jest to wysoczyzna polodowcowa. Współczesna rze źba terenu zwi ązana jest głównie z erozj ą oraz akumulacj ą glacjaln ą i fluwioglacjaln ą okresu stadiału górnego zlodowacenia wisły, a tak Ŝe z procesami wietrzenia, denudacji i działalno ści człowieka. Rze źba terenu jest wynikiem deglacjacji lodowca, któr ą cechuje wyst ępowanie śladów szeregu niewielkich lobów. Zanik lobów prowadził do powstania płatów

4 martwego lodu wypełniaj ącego rynny i depresje. Wyst ępuj ą tu liczne wały morenowe i wy- pełnione torfami zagł ębienia po martwym lodzie. Dominuj ą moreny czołowe, spotyka si ę równie Ŝ moreny spi ętrzone. Teren wyra źnie obni Ŝa si ę w kierunku północnym.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bisztynek na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002). 1 – granica podprowincji 2 – granica mezoregionów 3 – jeziora

Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie: mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.59 Nizina S ępopolska. Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie: mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie.

Omawiany teren znajduje si ę w strefie klimatów pojeziernych, w mazurskiej dzielnicy klimatycznej, w regionie olszty ńskim. Klimat kształtuje si ę pod wpływem mas powietrza po- larnomorskiego, napływaj ącego z zachodu od Atlantyku oraz polarno-kontynentalnego ze wschodu. Jest to klimat raczej chłodny, średnia temperatura roczna wynosi 6,5–7°C. Najcie- plejszym miesi ącem jest lipiec (17°C), a najzimniejszym stycze ń (–3,5°C). Pokrywa śnie Ŝna zalega przez 80 dni w roku. Najbardziej deszczowym miesi ącem jest lipiec, a minimalne opa- dy przypadaj ą na okres luty–kwiecie ń. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 630 mm, średnia roczna parowania terenowego wynosi 360 mm (Bielecka, 2004).

5 Najwa Ŝniejsz ą funkcj ą gospodarcz ą tych terenów jest rolnictwo oparte na stosunkowo dobrych glebach, na których uprawia si ę buraki cukrowe i pszenic ę. W śród u Ŝytków rolnych przewa Ŝaj ą grunty orne przy niewielkim udziale ł ąk i pastwisk. Przemysł jest słabo rozwini ęty, ma charakter lokalny, zwi ązany głównie z przetwór- stwem rolno-spo Ŝywczym. W Bisztynku jest młyn i tartak, w Kiwitach rozlewnia wód gazo- wanych, w Wozławkach galwanizernia. Jedynym o środkiem miejskim jest licz ący 2,3 tysi ąca mieszka ńców Bisztynek. Pełni on rol ę o środka usługowego dla rolniczego regionu. W Kolo- nii Bisztynek od 1998 roku funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych. Podło Ŝe zabez- piecza folia PEHD i mata bentonitowa, prowadzony jest monitoring wód podziemnych i dre- na Ŝ odcieków. W Wozławkach w gminie Bisztynek, w siedmiu zbiornikach (mogilnikach) zdeponowane było około 8,9 ton przeterminowanych środków ochrony ro ślin. Składowisko zostało zlikwidowane w 2006 r. a odpady unieszkodliwiono. Aktywizacji gospodarczej omawianego rejonu sprzyja wymiana handlowa z Rosj ą. Przez Bisztynek przebiega droga krajowa nr 57 biegnąca na północ, w kierunku przej ścia gra- nicznego w Bezledach, a na południe w kierunku Biskupca, Szczytna i Przasnysza. Bisztynek z Lidzbarkiem Warmi ńskim ł ączy droga powiatowa nr 513, a z Reszlem droga nr 594. Lokal- na sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta, wszystkie miejscowo ści maj ą dogodne poł ączenia mi ędzy sob ą. Przez obszar obj ęty arkuszem przebiega linia kolejowa ł ącz ąca Bisztynek z Reszlem (na wschodzie) i Lidzbarkiem Warmi ńskim (na zachodzie). Ze wzgl ędu na walory turystyczno-krajobrazowe obszaru w ostatnich latach zauwaŜalny jest rozwój turystyki, dzi ęki licznie powstałym gospodarstwom agroturystycznym.

III. Budowa geologiczna

Obszar obj ęty arkuszem Bisztynek poło Ŝony jest na platformie wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych ni Ŝszego rz ędu – syneklizy perybałtyckiej i an- tyklizy mazurskiej. Granica mi ędzy jednostkami przebiega w południowo-wschodniej cz ęści obszaru (Słowa ński, Ma ńkowska 1978a, b; Lichwa, 2009). Na analizowanym terenie nie wykonano gł ębokich otworów wiertniczych. W otworze Bartoszyce IG-1 (poza obszarem arkusza) osady prekambryjskie nawiercono na gł ęboko ści 2122,0 m p.p.t.; kambryjskie na gł ęboko ści 1890,5 m; ordowickie na gł ęboko ści 1816,0 m; sylurskie 1487,0 m, a permskie 1254,5 m p.p.t. Skałami prekambru s ą tu granitoidy i granodioryty, kambru piaskowce, mułowce piaszczyste i mułowce ilaste, ordowiku wapienie, margle, iłowce dolomityczne i zlepie ńce. Utwory syluru reprezentuj ą: iłowce, wapienie i mułowce.

6 Utwory triasowe nawiercono na gł ęboko ści 820 m p.p.t. Reprezentowane s ą one przez mułowce i iłowce pstrego piaskowca oraz lokalnie przez piaskowce i mułowce kajpru oraz iłowce retyku. Utwory jury, wyst ępuj ące na całym obszarze, nawiercono na gł ęboko ści 469,0 m. Re- prezentowane s ą one przez iłowce, piaskowce, podrz ędnie mułowce jury dolnej; piaski z wkładkami iłów, mułowce, piaskowce, wapienie, łupki, zlepie ńce i margle jury środkowej oraz górnojurajskie mułowce, margle, łupki, lokalnie wapienie i iłowce. Nie wyst ępuj ą tu osady kredy dolnej, powszechne natomiast s ą osady kredy górnej nawiercone na gł ęboko ści 232,0 m: piaskowce, margle, wapienie margliste i wapienie kredopo- dobne turonu; opoki margliste, margle, wapienie, opoki zwi ęzłe, margle z czertami i lokalnie piaskowce kampanu. Utwory mastrychtu górnego wyst ępuj ą prawdopodobnie na całym obszarze. S ą to przede wszystkim margle szarozielone, zwykle silnie piaszczyste, w partii stropowej zawieraj ące liczny glaukonit, muskowit oraz piryt. Osady mastrychtu mog ą mie ć mi ąŜ- szo ść powyŜej 60,0 m. Paleogen reprezentuj ą osady eocenu i oligocenu nawiercone w Bisztynku na rz ędnej 83,1 m. Eocen stanowi ą iły formacji pomorskiej, natomiast oligocen piaski glaukonitowe za- silone z pojedynczymi Ŝwirkami kwarcowymi i konkrecjami fosforytów. Osadami neogenu na omawianym obszarze s ą mioce ńskie piaski, mułki i iły z węglami brunatnymi, zaburzone glacitektonicznie. Te same litologicznie osady wyst ępuj ą jako kry i porwaki w śród osadów czwartorz ędowych. Utwory czwartorz ędowe wyst ępuj ą na całym obszarze, tworz ąc ci ągł ą pokryw ę o mi ąŜ- szo ści od 80 m w rejonie Galin do 212 m w rejonie Bisztynka. Wyró Ŝniono osady plejstocenu i holocenu. W obr ębie plejstocenu wyst ępuj ą osady zlodowace ń: najstarszych (narwi), połu- dniowopolskich (nidy, sanu 1 i sanu 2) i interglacjałów: ferdynandowskiego i mazowieckiego oraz osady zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich z rozdzielaj ącymi je utworami interglacjału eemskiego. Zlodowacenie narwi reprezentuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału dolnego o mi ąŜ szo ści 6,3 m w Wysokiej D ąbrowie. Na nich zalegaj ą gliny zwałowe mi ąŜ szo ści 7,7 m, zawieraj ące nieliczny materiał Ŝwirowo-głazowy. Stadiał dolny wie ńcz ą piaski, mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści ponad 6 m w Bisztynku, wzrastaj ącej ku północy. Stadiał górny reprezentuj ą gliny zwałowe wyst ępuj ące w depresjach podczwartorz ędo- wych, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść 11 m w Bisztynku i 29,5 m w Matyjaszkach, gdzie przykryte s ą ponadto piaskami, mułkami i iłami zastoiskowymi o mi ąŜ szo ści 9 m.

7 Zlodowacenia południowopolskie s ą reprezentowane przez zlodowacenie nidy, sanu 1 i sanu 2. W obr ębie zlodowacenia nidy wyró Ŝniono osady stadiału dolnego – gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 28,1 m i wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 30 m. Z transgresji l ądolodu stadiału górnego pochodzi seria zastoiskowa utworzona przez iły warwowe osi ągaj ące lokalnie nawet 23 m mi ąŜ szo ści oraz gliny zwałowe o kilkunastometro- wej mi ąŜ szo ści i wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści do 5 m. Zlodowacenie sanu 1 jest tak Ŝe reprezentowane przez utwory stadiału dolnego i górne- go. W stadiale dolnym były sedymentowane utwory zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 6 m, gliny zwałowe o zmiennej mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej maksymalnie 11 m i wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści kilku metrów, jedynie w partii północno-wschodniej arkusza nieco wi ększej, dochodz ącej do 25 m. Identyczny cykl depozycyjny charakteryzuje stadiał górny. Piaski i mułki zastoiskowe maj ą mi ąŜ szo ść 7,2 m, gliny zwałowe osi ągaj ą maksymalnie 26 m, a mi ąŜ szo ść wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów waha si ę od 4 do 13,5 m. Wyst ępuj ące powy Ŝej piaski rzeczne o mi ąŜ szo ści 6,5 m, stwierdzone w otworze kartograficznym w Wysokiej D ąbrowie reprezentuj ą by ć mo Ŝe interglacjał ferdynandowski. W obr ębie zlodowacenia sanu 2 (wilgi) wyró Ŝniono osady zastoiskowe, poziom glacjalny, osady deluwialne oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe z okresu recesji l ądolodu. Iły, mułki i piaski zastoiskowe osi ągaj ą maksymaln ą mi ąŜ szo ść 18,3 m. Poziom glacjalny wyst ępuje na całym obszarze arkusza Bisztynek. Mi ąŜ szo ść glin waha si ę od 4 do 23,5 m. Mi ąŜ szo ść piasków, Ŝwirów i mułków deluwialnych oraz mułków zastoiskowych, wyst ępuj ą- cych lokalnie, si ęga tylko kilku metrów. W północno-wschodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza stwierdzono wyst ę- powanie osadów rzecznych o mi ąŜ szo ści do 26 m, które prawdopodobnie reprezentuj ą inter- glacjał wielki (mazowiecki). Zlodowacenia środkowopolskie s ą reprezentowane przez dwa poziomy glacjalne zlodowacenia odry oraz dwa poziomy glacjalne zlodowacenia warty. W czasie zlodowacenia odry akumulowane były w stadiale dolnym osady zastoiskowe i wodnolodowcowe z okresu transgresji l ądolodu, gliny zwałowe oraz osady zastoiskowe i wodnolodowcowe z okresu recesji l ądolodu. Analogiczny cykl depozycyjny został powtó- rzony w stadiale górnym. Piaski, iły i mułki zastoiskowe stadiału dolnego osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 7 m. Wy Ŝej ległe wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirem osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 2 do 31 m. Gliny zwałowe stadiału dolnego tworz ą na obszarze arkusza nieci ągły poziom osi ągaj ąc lokalnie du Ŝą miąŜ szo ść przekraczaj ącą 20 metrów. Mułki zastoiskowe z okresu recesji l ądolo- du stadiału dolnego stwierdzono w otworze kartograficznym w rejonie Kolna, gdzie maj ą

8 mi ąŜ szo ść 1,5 m. Wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami równie Ŝ tworz ą nieci ągły poziom na całym obszarze. Zwykle maj ą mi ąŜ szo ść około 3–4 m, tylko w Wysokiej D ąbrowie ich mi ąŜ- szo ść przekracza 23 m. Z transgresji l ądolodu stadiału górnego pochodz ą piaski i mułki zastoiskowe wyst ępuj ące lokalnie w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru, gdzie osi ągaj ą 3 m mi ąŜ- szo ści. Gliny zwałowe stadiału górnego tworz ą nieci ągły poziom na całym obszarze. Ich mi ąŜ szo ść przekracza 15 m na zachodzie i południu obszaru arkusza. Z okresu recesji l ądolo- du stadiału górnego zachowane s ą lokalnie mułki i iły zastoiskowe, osiągaj ące 14 m w okolicach Pierw ąg. Wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirem o zmiennej mi ąŜ szo ści od 2 do 15 m ko ń- cz ą sedymentacj ę w stadiale górnym. W obr ębie zlodowacenia warty wydzielono osady stadiału dolnego i środkowego. W obydwu stadiałach wyst ępuje analogiczny cykl depozycyjny: osady zastoiskowe, wodnolodowcowe, poziom glacjalny i utwory wodnolodowcowe. Mułki zastoiskowe stadiału dolnego stwierdzono w Rokitniku, gdzie maj ą 6,5 m miąŜ szo ści. Wodnolodowcowe piaski zacho- wały si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do 5 m. Gliny zwałowe stadiału dolnego wyst ępuj ą w postaci nieci ągłego poziomu na całym obszarze arkusza. Naj- wi ększe mi ąŜ szo ści maj ą na południu obszaru si ęgaj ące 28 m. Z okresu recesji l ądolodu sta- diału dolnego pochodz ą osady wodnolodowcowe o znaczeniu lokalnym. W Bisztynku maj ą one mi ąŜ szo ść 10 m. Z okresem transgresji l ądolodu stadiału środkowego zwi ązane s ą małej mi ąŜ szo ści mułki i piaski zastoiskowe stwierdzone w Kiwitach i Janowcu. Wodnolodowcowe piaski, czasem ze Ŝwirami, o mi ąŜ szo ści od 2 do 19 m wyst ępuj ą tylko lokalnie. Natomiast na całym obszarze arkusza wyst ępuje poziom glin zwałowych. Najmniejsz ą mi ąŜ szo ść stwierdzono w rejonie Bisztynka (3,7 m), a najwi ększ ą w rejonie Wójtowa (20 m). Lokalnie zachowane wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści maksymalnej 14 m ko ńcz ą depozycj ę w stadiale górnym. Rzeczne piaski, miejscami ze Ŝwirami stwierdzone w okolicach Lutr, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 36 m są osadami prawdopodobnie interglacjału eemskiego. Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane s ą na obszarze arkusza prze osady sta- diału środkowego ( świecia) i stadiału górnego zlodowacenia wisły (fig. 2). W okresie transgresji l ądolodu w stadiale środkowym powstały lokalnie mułki, piaski i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 18,3 m, stwierdzone w rejonie Galin i Wysokiej D ąbrowie. Wodnolodowco- we piaski, miejscami ze Ŝwirami zachowane s ą jedynie w południowej cz ęś ci obszaru osiąga- jąc lokalnie 18 m mi ąŜ szo ści. Gliny zwałowe zaliczane do stadiału środkowego tworz ą prawie ci ągły poziom, z wyj ątkiem południowego skrawka terenu arkusza. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 5 do 14 m. Wodnolodowcowe, lokalnie lodowcowe piaski ze Ŝwirami stwierdzono

9 w kilku otworach wiertniczych, gdzie osi ągały mi ąŜszo ść do 5,4 m. Utwory z okresu stadiału górnego buduj ą powierzchni ę terenu arkusza. Iły, mułki i piaski zastoiskowe stwierdzono w Wozławkach i Janowcu, gdzie maj ą du Ŝą mi ąŜ szo ść si ęgaj ącą 21,4 m. Gliny zwałowe sta- diału górnego tworz ą ci ągły poziom na całym obszarze arkusza, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ści od 3,5 m w Kiwitach do ponad 40 m w rejonie Wójtowa. Lokalnie wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i gła- zy lodowcowe o mi ąŜ szo ści do 3 m oraz piaski, Ŝwiry i gliny wodnomorenowe o podobnej mi ąŜ szo ści. Ci ąg moren spi ętrzonych z recesji l ądolodu stadiału górnego wyst ępuje w połu- dniowej cz ęś ci obszaru pomi ędzy Pierw ągami a Wójtowem. Mi ąŜ szo ść tych osadów w Lu- trach si ęga 24 m. Piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych tworz ą ci ąg wzgórz w środkowej cz ęś ci obszaru. Ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 14 m w cz ęś ci zachodniej, analogicznie w cz ęś ci środkowej w rejonie S ękit, poprzez 12,5 m na południowy wschód od Bisztynka do 7,4 m w cz ęś ci południowo wschodniej. W rejonie Bisztynka, Kiwit, Prosit, Pierw ągów i Frankno- wa wyst ępuj ą wzgórza i pagórki utworzone z glin zwałowych o mi ąŜ szo ści ponad 8 m b ędące morenami martwego lodu. Inne regularne wzgórza i pagórki, zbudowane tak Ŝe z glin zwało- wych powstały jako kemy. Zarówno morenom martwego lodu jak te Ŝ kemom towarzysz ą lokalnie utwory spływowe. W rejonie Trutnowa, Prosit, Krzewiny, Wysokiej D ąbrowy i Ro- kitnika stwierdzono wyst ępowanie tarasów kemowych zło Ŝonych z piasków i mułków o mi ąŜszo ści do 3 m. Z okresu recesji l ądolodu stadiału górnego pochodz ą wodnolodowcowe piaski, miejscami Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 3 do 7 m. Wyst ępuj ą w rejonie Wozławek, Połapina, Trutnowa, Galin i Kiwit. Na północ od Wozławek występuj ą z tego okresu mułki i piaski zastoiskowe o mi ąŜszo ści 5 m. Powszechnie na obszarze arkusza wyst ępuj ą piaski i gliny deluwialne zwi ązane z de- strukcj ą form akumulacyjnych po ust ąpieniu lądolodu. W holocenie powstały piaski rzeczne w dolinach Pisy, Młynówki i Rynu. W s ąsiedztwie jeziora Luterskiego wyst ępuj ą piaski, mułki i iły jeziorne. W Trutnowie osady jeziorne maj ą mi ąŜ szo ść 4,6 m. Niektóre dolinki i zagł ębienia bezodpływowe s ą wypełnione piaskami humu- sowymi, namułami lub namułami torfiastymi. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza w obr ębie torfowisk na północ od Gromek i Połapina, pod torfami wyst ępuje mady. W rozległym obni Ŝe- niu na północny zachód od Polkajmów, zaj ętym obecnie przez stawy rybne wyst ępuje kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści do 3 m. Pod przykryciem torfów w wielu punktach, a na powierzchni terenu na północ od jeziora Luterskiego wyst ępuj ą gytie organiczne, ilaste i wapienne. W wielu zagł ębieniach bezodpływowych po martwym lodzie nast ąpiła depozycja tor- fów drzewnych, trzcinowych, turzycowych lub mszystych. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść dochodzi do 7 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Bisztynek na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). CZWARTORZ ĘD: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopol- skie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Uwaga! Numery wydziele ń zgodne z oryginałem mapy geologicznej.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar obj ęty arkuszem Bisztynek nie jest zasobny w surowce mineralne. Udokumen- towano dwa zło Ŝa piasków ze Ŝwirami: „Bisztynek” (Helwak, 1985) i „Wysoka D ąbrowa” (Olik, 2010) znajduj ące si ę w Bilansie zasobów (Szuflicki i in., 2011) (tab. 1).

11 Powierzchnia zło Ŝa „Bisztynek” wynosi 0,83 hektara, a udokumentowane zasoby – 121,0 tys. ton. Jest to zło Ŝe typu gniazdowego. Wyst ępuje ono w szczytowych partiach wzgó- rza morenowego, gdzie osi ąga maksymaln ą mi ąŜ szo ść i wyklinowuje si ę w stron ę jego pod- nó Ŝa. Seri ę zło Ŝow ą stanowi jeden poziom piasków ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści 3,0–9,9 m, jedno- rodny litologicznie. Średnia mi ąŜ szo ść wynosi 7,58 m. Nadkład o grubo ści 1,0–2,0 m, średnio 1,42 m tworz ą: gleba, piaski gliniaste i piaski. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,19. Średni punkt piaskowy wynosi 68,8%, średnia zawarto ść : ziaren 2–4 mm 9,04%, nadziarna (>40 mm) 2,28%, pyłów 2,8%, zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych – barwa ja śniejsza od wzorcowej, zanieczyszczenia obce nie wyst ępuj ą, średnia zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych wynosi 3,3%. Zło Ŝe jest suche. Kopalina przydatna jest w budownictwie do produkcji pospółki i w drogownictwie na podsypki drogowe.

Powierzchnia zło Ŝa „Wysoka D ąbrowa”, udokumentowanego w kat. C 1, wynosi 1,96 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi jeden pokład piasków ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści 7,5 do 17,7 m, średnio 12,0 m. Nadkład o średniej mi ąŜ szo ści 0,4 m stanowi gleba i piasek nasypowy pozo- stały po etapie nielegalnej eksploatacji. Podło Ŝe stanowi glina, glina pylasta i piasek pylasty. Stosunek nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi średnio 0,04. Średni punkt piaskowy wynosi 80,6%, zawarto ść pyłów wynosi średnio 5,1%, a ci ęŜ ar nasypowy to 1,69 Mg/m 3. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione gdy Ŝ poziom wodono śny znajduje si ę na gł ęboko ści 6,0–15,0 m obejmuj ąc cz ęść sp ągow ą zło Ŝa. Kopalina przeznaczona jest do stosowania w budownictwie i drogownictwie. Po eksploatacji planowana jest rekultywacja w kierunku rolnym ze zbiornikiem wodnym w cz ęś ci zło Ŝa. Z punktu widzenia ochrony środowiska obydwa zło Ŝa s ą mało konfliktowe (klasa A), z punktu widzenia ochrony s ą to zło Ŝa powszechne (klasa 4).

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Nr Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania [tys. t] kopaliny złó Ŝ* konfliktowo- złoŜa na zło Ŝa kopaliny litologiczno- [tys. t] zło Ŝa ści mapie surowcowego klasy zło Ŝa Wg stanu na 31.12. 2010 (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

* 1 Bisztynek pŜ Q 120 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

Wysoka 2 pŜ Q 480 C G 28 Sb, Sd 4 A - Dąbrowa 1

Rubryka 3: pŜ – piasek ze Ŝwirem; 13 13 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6: C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝa: Z – zaniechane; Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe. * wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych”, Nie ć (red.) 2002, M Ś Warszawa.

V. Górnictwo i przetwórstwo

Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek eksploatacja piasków ze Ŝwirami prowadzona jest w zło Ŝu „Wysoka D ąbrowa” przez przedsi ębiorstwo prywatne pocz ąwszy od 2011 roku na podstawie koncesji udzielonej w tym samym roku przez Starost ę olszty ńskiego na okres 16 lat. W obr ębie wyrobiska znajduje si ę mobilne stanowisko przesiewcze. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 19994 m 2, a terenu górniczego 37433 m 2. Eksploatacja zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Bisztynek” została zaniechana pod koniec lat 80-tych. Z udokumentowanych zasobów 121,0 tys. ton według Bilansu Zasobów... (Szuflicki i in., 2011) w zło Ŝu pozostało 120,0 tys. ton. Istnieje mo Ŝliwo ść wznowienia eksploatacji i wykorzystania surowca na potrzeby lokalne. Obecnie teren zło Ŝa porastaj ą drzewa i krzewy. Niekoncesjonowana eksploatacja piasków i piasków ze Ŝwirem odbywała si ę w miejscowo ściach: Michałowo, L ędławki i Ksi ęŜ no.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek, na podstawie prac kartograficznych (Lichwa, 2009), wyznaczono obszary perspektywiczne dla poszukiwa ń piasków ze Ŝwirami. Natomiast perspektywy dla kredy jeziornej i gytii, które znajdują si ę w północnej cz ęś ci gminy Biszty- nek, w rejonie miejscowo ści: Warmiany, Paluzy i L ędławki na podstawie archiwalnych opra- cowa ń poszukiwawczych (Kwa śniewska, 1985; Bujakowska, Parecka, 1996). W Warmianach obszar perspektywiczny dla kredy jeziornej został wyznaczony w terenie wyst ąpie ń torfów „Wozławki”. Przewidywane zasoby kredy jeziornej zalegaj ącej w sp ągu torfów wynosz ą około 137 tys. m 3. Obszar wyznaczony w rejonie Paluzów to teren jednego z pól nagromadze ń torfów „Bieliny-Lubławki”. Przypuszczalne zasoby kredy jeziornej okre- ślono na 278 tys. m 3. W bezpo średnim s ąsiedztwie miejscowo ści L ędławki, wyznaczono obszar perspektywiczny dla gytii. Przypuszczalne zasoby gytii ocenia si ę na 494 tys. m 3. Ze wzgl ędu na brak danych o mi ąŜ szo ści i jako ści surowca oraz teoretycznych oblicze ń ewentualnych zasobów kredy jeziornej i gytii obszarów tych nie uznano za prognostyczne. Obszary prognostyczne dla torfów (tab. 2) wyznaczono na podstawie opracowania „Zlokalizowanie i charakterystyka ...” (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Numer Parametry Średnia Zasoby Wiek kompleksu Kompleksu obszaru Powierzchnia Rodzaj jako ściowe grubo ść w kategorii D Zastosowanie litologiczno- litologiczno - 1 na (ha) kopaliny nadkładu kopaliny surowcowego surowcowego mapie (%) (m) (tys. m 3) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 15 I 3,0 t Q b.d. 2,47 72 Sr rozkład – 35 popielno ść – 15 II 2,0 t Q b.d. 2,45 47 Sr rozkład – 35 popielno ść – 15 III 4,5 t Q b.d. 2,45 114 Sr rozkład – 35 IV popielno ść – 15

15 2,2 t Q b.d. 2,26 25 Sr rozkład – 25 popielno ść – 15 V 2,0 t Q b.d. 1,91 36 Sr rozkład – 25 popielno ść – 5 VI 1,5 t Q b.d. 2,78 31 Sr rozkład – 20 popielno ść – 2,6 VII 15,0 t Q b.d. 1,91 286 Sr rozkład – 13 popielno ść – 19,2 VIII 3,3 t Q b.d. 3,27 98 Sr rozkład – 24 popielno ść – 19,2 IX 4,0 t Q b.d. 3,00 118 Sr rozkład – 24 popielno ść – 18 X 4,5 t Q b.d. 2,80 132 Sr rozkład – 50

Rubryka 3: t – torf, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 9: Sr – rolnicze.

Na terenie gminy Bisztynek w skład potencjalnej bazy zasobowej złó Ŝ torfów wchodzi pi ęć pól wyst ąpie ń torfów zaklasyfikowanych jako obszary prognostyczne. W bezpo średnim sąsiedztwie miejscowo ści Wozławki w dwóch polach (I, II) w obr ębie torfowiska niskiego zalegaj ą torfy mechowiskowo-olesowe. W polu północnym na powierzchni 2,0 ha zasoby torfu oceniono na 47,0 tys. m 3. Torf charakteryzuje si ę średni ą mi ąŜ szo ści ą 2,45 m, popielno- ści ą 15% i stopniem rozkładu materii organicznej wynoszącym 35%. Pole południowe ma podobne parametry geologiczno-górnicze, a wielko ść zasobów prognostycznych oceniana jest na około 47,0 tys. m 3 torfu mechowiskowo-olesowego. Dwa nast ępne obszary prognostyczne (III, IV) zlokalizowane są mi ędzy Koloni ą Woz- ławki i Paluzami. W obszarach tych, na torfowiskach niskich, o powierzchni 4,5 i 2,2 ha wyst ępuj ą torfy mechowiskowo-olesowe o zasobach ocenianych na 114,0 tys. m 3 i 25,0 tys. m3. Średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi 2,45 m w obszarze III i 2,26 m w obszarze IV, popielno ść 15%, a stopie ń rozkładu odpowiednio 35% i 25%. W Kolonii Bisztynek, na obszarze prognostycznym V o powierzchni 2 ha, w torfowisku niskim zalegaj ą torfy mechowiskowo-olesowe o zasobach 36 tys. m 3. Średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi 1,91 m, popielno ść 15%, a stopie ń rozkładu 25%. W rejonie Ksi ęŜ na znajduje si ę pole VI, gdzie na powierzchni 1,5 ha dokumentowano 31,0 tys. m 3 torfu mszarnego w torfowisku przej ściowym. Średnia mi ąŜ szo ść surowca wynosi 2,76 m, popielno ść 5%, a stopie ń rozkładu 20%. W rejonie Kramarzewa w gminie Jeziorany udokumentowano wyst ąpienie torfów (VII, VIII i IX). W 15-hektarowym wyst ąpieniu, oddalonym o 0,5 km na północny zachód od miej- 3 scowo ści, udokumentowano wst ępnie w kat. D 1 286 tys. m torfów mszarnych w torfowisku wysokim. Średnia mi ąŜ szo ść surowca wynosi 2,23 m, popielno ść 2,6%, a stopie ń rozkładu 13%. W sp ągu zalega gytia organiczna. Pole zlokalizowane o około 0,5 km na północny wschód od zabudowa ń miejscowo ści Kramarzewo stanowi torfowisko przej ściowe, w którym wielko ść zasobów oceniono na 98,0 tys. m 3 torfów mszarnych, o średniej mi ąŜ szości 3,27 m, popielno ści 19,2% i 24,0% stopniu rozkładu. Torfy pod ściela gytia organiczna. W polu zloka- lizowanym około 1,5 km na wschód od miejscowo ści, na powierzchni 4,0 ha, udokumento- 3 wano w kat. D 1 118,0 tys.m torfów mszarnych o średniej mi ąŜ szo ści 3,0 m, popielno ści 19,2% i 24% rozkładu w torfowisku przej ściowym. W gminie Kolno, w rejonie Wójtowa (X), w skład potencjalnej bazy zasobowej torfów wł ączono jedno pole z udokumentowanego nagromadzenia torfów „Kryzy”. Na powierzchni 4,5 ha oceniono wyst ępowanie 132,0 tys. m 3 torfu olesowego w torfowisku niskim. Średnia mi ąŜ szo ść surowca wynosi 2,8 m, popielno ść 18%, a stopie ń rozkładu 50%.

16 Na podstawie bada ń kartograficznych (Lichwa, 2009) interesuj ące pod wzgl ędem zło- Ŝowym wydaj ą si ę by ć piaski ze Ŝwirami i głazikami buduj ące moreny spiętrzone i moreny czołowe. Moreny czołowe buduj ą ci ąg wzgórz w środkowej cz ęś ci arkusza. Wyst ępuj ąca tu seria osadów piaskowo-Ŝwirowych osi ąga mi ąŜ szo ść od 7 do 14 metrów. Jej obecno ść stwierdzono w rejonie S ękit, Bisztynka, Prosit i w rejonie D ąbrowy. Moreny spi ętrzone wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci obszaru pomi ędzy Pierwagami a Wójtowem, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść od ponad 2 metrów do maksymalnie 24 metrów w Lutrach. Poniewa Ŝ utwory moren czołowych, moren spi ętrzonych i wodnolodowcowe zostały rozpoznane tylko punktowo sondami i nielicznymi otworami o ró Ŝnym stopniu wiarygodno- ści, wymienione wy Ŝej obszary spełniaj ą jedynie wymogi rozpoznania geologicznego dla ob- szarów perspektywicznych, których zasobów nie mo Ŝna obecnie oszacowa ć. Gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, wyst ępuj ące powszechnie na du- Ŝych połaciach arkusza, ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść frakcji piaskowo-Ŝwirowej (Li- chwa, 2009) nie mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalna kopalina do produkcji wyrobów ceramicznych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Bisztynek poło Ŝony jest w obr ębie zlewni rzek III rz ędu: Pisy (Pisy Północnej), Gubra i Symsarny. Są one prawobrze Ŝnymi dopływami rzeki II rz ędu Łyny, b ę- dącej głównym dopływem Pregoły uchodz ącej do Zalewu Wi ślanego (Bielecka, 2004). Wody powierzchniowe nie s ą ujmowane dla celów u Ŝytkowych. Zachodnia, północna i centralna cz ęść arkusza znajduje si ę w dorzeczu Pisy maj ącej źró- dła na terenie gminie Kiwity, w okolicy wsi Polkajny (tu Ŝ poza zachodni ą granic ą arkusza). Rzeka płyn ąc w kierunku północnym mija zbiornik przepływowy, wie ś Rokitnik, by w rejonie miejscowo ści Galiny opu ści ć teren omawianego arkusza. Jej najwi ększym dopływem jest Baj- dycka ( Świ ętoja ńska) Młynówka, maj ąca źródła na północny wschód od wsi Kol. Wozławki. Przez obszar południowo-wschodni przepływa rzeka Ryn (Ry ńska Struga) i jego lewobrze Ŝny dopływ Kanał Unikowo. Ryn jest dopływem Sajny w zlewni rzeki Gubra. W cz ęś ci południowej, w rejonie miejscowo ści Lutry, znajduje si ę północna cz ęść Je- ziora Luterskiego nale Ŝą cego do zlewni Symsarny. Całkowita powierzchnia Jeziora Luter- skiego wynosi 691,1 ha, a maksymalna gł ęboko ść 20,7 m. Poł ączone z nim jest jezioro Bie- rawy o powierzchni 34 ha ma gł ęboko ść 2 m.

17 Cz ęsto spotykanym elementem krajobrazu arkusza Bisztynek s ą liczne zagł ębienia bezodpływowe, stale lub okresowo wypełnione wod ą. Stanowi ą one wa Ŝny element układu hydrologicznego terenu. Ich rola sprowadza si ę nie tylko do retencji wód powierzchniowych. Są tak Ŝe siedliskami wielu gatunków zwierz ąt i ro ślin. Tym czasem zbiorniki te s ą bardzo cz ęsto traktowane jako lokalne wysypiska odpadów, odbiorniki ścieków lub s ą zasypywane (Program…, 2004). Badania jako ści wód Pisy prowadzono w 2008 roku w dwóch przekrojach pomiaro- wo-kontrolnych – poni Ŝej Połapi ńskiej Strugi (25 km rzeki) oraz powy Ŝej uj ścia do Łyny, w miejscowo ści Rygarby (0,6 km rzeki, poza arkuszem). Zawarto ść chlorofilu „a” w obu punktach wskazywała na bardzo dobry stan ekologiczny. Wska źnikami fizyko-chemicznymi obni Ŝaj ącymi jako ść wody był poni Ŝej Połapi ńskiej Strugi tlen rozpuszczony, ogólny w ęgiel organiczny i azot azotanowy. Pozostałe wska źniki mie ściły si ę w normach I–II klasy. Stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód „Pisa od Połapi ńskiej Strugi do uj ścia” oceniono jako umiarkowany (Raport…, 2009). W 2009 roku ocena wst ępna stanu/potencjału ekologicznego wód prowadzona był na ciekach Pisa, Bajdycka Młynówka i Symsarna. Stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód Pisy od

źródeł do Połapi ńskiej Strugi sklasyfikowano jako umiarkowany (z uwagi na N–NO 3), podob- nie jak Bajdyckiej Młynówki powy Ŝej uj ścia do Pisy (0,1 km rzeki, poza arkuszem) i Jeziora Ławki w dorzeczu rzeki Symsarny (poza południow ą granic ą arkusza) (Raport…, 2010). Głównymi punktowymi źródłami zanieczyszcze ń Pisy są ścieki odprowadzane przez oczyszczalnie w Bisztynku oraz Łab ędniku (poza arkuszem). Mniejsze ilo ści ścieków pochodz ą z miejscowo ści Minty i Galiny (Raport…, 2009). Badania jako ści wód Jeziora Luterskiego wykonane w latach 1999 i 2005 wykazały II klas ę jako ści wód cz ęś ci głównej zbiornika (poza arkuszem) i III klas ę jako ści wód zatoki północno-wschodniej (Jeziora Luterskiego Małego) (Raport…, 2009).

2. Wody podziemne

Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski cały obszar arkusza Bisztynek le Ŝy w regionie mazurskim III (Paczy ński, 1995) lub regionie mazowiecko- podlasko-mazurskim (II) (Paczy ński, Sadurski, 2007). Na omawianym terenie wody podziemne o charakterze uŜytkowym zwi ązane s ą z utworami trzeciorz ędu (paleogenu-neogenu) i czwartorz ędu. Rozpoznanie hydrogeologiczne tych pi ęter wodono śnych jest słabe, szczególnie pi ętra trzeciorz ędowego, z uwagi na brak gł ęb- szych otworów hydrogeologicznych. Pietra wodono śne w utworach podkenozoicznych nie

18 maj ą znaczenia u Ŝytkowego. W stropowych partiach utworów kredowych, na gł ęboko ści ach 300–400 m, wody s ą wysoko zmineralizowane (rz ędu 4000mg/dm 3) (Bielecka, 2004; Kaczo- rowski i in., 2003). Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne stanowi ą dwa poziomy wodono śne – mioce ński w piaskach drobnoziarnistych i pylastych na gł ęboko ści do około 140 m i oligoce ński w piaskach drobno- i średnioziarnistych na gł ęboko ści 150–280 m. Tylko siedem studni ujmuje wody z utworów wodono śnych w stropowej cz ęś ci neogenu (prawdopodobnie miocenu). Piaski drobno- i średnioziarniste nawiercono na gł ęboko ści od 79 m do 144 m. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 18 m do 40 m, współczynnik filtracji od 2,7 do 7,4 m/24h, a przewodno ść mie ści si ę w przedziale od 88 do 141 m 2/24h. Subartezyjskie zwiercia- dło wody stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 36 do 0,2 m p.p.t. Wydajno ść potencjalna studni wynosi średnio 40 m3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, wyst ępuj ące na przewa Ŝaj ącym obszarze omawianego arkusza, jest najcz ęś ciej wykorzystywanym poziomem. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to piaski i Ŝwiry pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego, o zmiennym wykształce- niu i mi ąŜ szo ści, co znacznie ró Ŝnicuje parametry hydrogeologiczne. Utwory wodono śne czwartorz ędowe tworz ą trzy rodzaje struktur hydrogeologicznych: doliny rzeczne i sandry, wysoczyzny i równiny morenowe oraz doliny kopalne. Czwartorz ędowe poziomy wodono śne s ą zwykle zwi ązane s ą z utworami zlodowace ń: północnopolskich, środkowopolskich, południowopolskich i najstarszych. Wyst ępuj ą na zmiennych gł ęboko ściach – od kilku do ponad 100 m, tworz ąc najcz ęś ciej oprócz poziomu przypowierzchniowego (gruntowego) poziom mi ędzyglinowy (mi ędzymorenowy) i poziom podmorenowy. Poziom przypowierzchniowy o swobodnym zwierciadle wody wyst ępuje na gł ębokości 2–6 m p.p.t. i zwi ązany jest z utworami przepuszczalnymi sandrów i kemów zlodowace ń pół- nocnopolskich. Ma on średni ą mi ąŜ szo ść około 10 m, współczynnik filtracji wynosi 38 m/24h, przewodno ść wodna powy Ŝej 300 m 2/24h i nie jest izolowany od powierzchni. Po- tencjalne wydajno ści studni dochodz ą do 20 m 3/h. Ze wzgl ędu na niewielkie rozprzestrzenie- nie oraz mał ą odporno ść na zanieczyszczenia u Ŝytkowany jest lokalnie. Poziom mi ędzyglinowy wyst ępuje w utworach piaskowo-Ŝwirowych: zlodowace ń środ- kowopolskich, południowopolskich oraz interglacjałów: ferdynandowskiego, mazowieckiego i emskiego, na gł ęboko ści od 25 do 80 m. Charakteryzuje si ę naporowym zwierciadłem wody, mi ąŜ szo ści ą od kilku do 25 m, współczynnikiem filtracji od 2 do 48 m/24h, przewodno ści ą od 20 do 407 m 2/24h przy średniej wydajno ści potencjalnej studni 25 m 3/h. Lokalnie poziom ten

19 pozostaje w kontakcie hydraulicznym z dolnym poziomem mi ędzyglinowym lub z poziomem przypowierzchniowym. Poziom podmorenowy wyst ępuje w erozyjnych obni Ŝeniach zwi ązanych z utworami piaskowo-Ŝwirowymi zlodowace ń najstarszych (narwi). Przez omawiany obszar głęboka do- lina kopalna przebiega południkowo na linii Troszkowo–Bisztynek w kierunku Bartoszyc. Wypełniaj ą j ą utwory: piaszczyste, piaszczysto-ilaste, mułkowate oraz gliny. Poprzez znajdu- jące si ę w niej warstwy osadów przepuszczalnych nast ępuje poł ączenie wszystkich poziomów wodono śnych (czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych) tworz ąc zbiorcze systemy dalekiego kr ąŜ enia wód. Poziom wodono śny w dolinie kopalnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 68 do 97 m, jego mi ąŜ szo ść wynosi miejscami 50 m, a potencjalna wydajno ść studni przekracza 30 m3/h. Zwierciadło ma charakter naporowy. Wody pi ętra czwartorz ędowego s ą średniej jako ści, wymagaj ą uzdatnienia ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść manganu i Ŝelaza. Stopie ń zagroŜenia wód tego poziomu na przewa Ŝaj ącej powierzchni jest bardzo niski i niski. Zasilanie tego pi ętra odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, pewn ą rol ę odgrywa tak Ŝe dopływ z poziomu trzeciorz ę- dowego. Jako ść wody pi ętra trzeciorz ędowego jest średnia, stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszcze- niami powierzchniowymi jest bardzo niski. Zasilanie tego pi ętra odbywa si ę poprzez wody opadowe przes ączaj ące si ę przez mi ąŜ szy nadkład osadów półprzepuszczalnych. W rejonach gł ębokich rozmy ć erozyjnych pozostaj ą one w kontakcie hydraulicznym z wodami pi ętra czwartorz ędowego. Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego eksploatowane s ą przez wiejskie i miej- skie uj ęcia komunalne. Do uj ęć o najwi ększych wydajno ściach nale Ŝą te zlokalizowane w miejscowo ściach: Galiny (30 m3/h), Bajdyty (74 m3/h), Warmiany (28 m3/h), Paluzy (50 m3/h), S ękity (60 m3/h), Bisztynek (36 m3/h), Frankowo (51 m3/h), Lutry (74 m3/h) i Ko- loni Kolno (25 m3/h). Wody trzeciorz ędowego pi ętra wodono śnego eksploatowane s ą przez 3 wiejskie uj ęcia komunalne w miejscowo ściach: Krekole 49 m3/h, Galiny 57 m3/h i Prosity 43 m3/h wydajności. Cały arkusz Bisztynek le Ŝy w obszarze jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) nr 20 (Nowicki, 2009). JCWPd jest monitorowane stacj ą hydrogeologiczn ą I rz ędu sieci ob- serwacyjno-badawczej wód podziemnych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego - Pa ństwo- wego Instytutu Badawczego na s ąsiednim arkuszu Jeziorany, w miejscowo ści Radostowo. Wody trzeciorz ędowo-czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego s ą tam niezadowalaj ącej jako- ści, a wska źnikiem decyduj ącym o przynale Ŝno ści do klasy IV s ą przekroczenia wymaga ń dotycz ących jako ści wód przeznaczonych do spo Ŝycia w zakresie Mn i Fe (Rocznik…, 2010).

20 Trzeciorz ędowe poziomy wodono śne spełniaj ą kryteria głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3). Zbiorniki te zostały wydzielone zgodnie z odpowiednimi kryteriami ilo- ściowymi i jako ściowymi, jakim powinny odpowiada ć zgromadzone w nich zasoby wody (Kleczkowski, 1990). Obecne na obszarze arkusza Bisztynek trzeciorz ędowe poziomy wodono śne le Ŝą w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 205 – Subzbiornik Warmia, dla którego dotychczas nie opracowano dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne. Zbiornik ten, wyst ępuj ący na prawie całym obszarze omawianego arkusza, oprócz południowo-wschodniego naro Ŝnika, nie wymaga szczególnej ochrony z uwagi na gł ębokie zaleganie i bardzo dobr ą izolacj ę poziomu wodonośnego.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Bisztynek na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środkach szczelinowym i szczelinowo-porowym; 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd-kreda (Tr+K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q).

21 Do południowo-wschodniego naro Ŝnika arkusza Bisztynek przylega GZWP nr 208 – czwartorz ędowy zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, bez opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej (fig. 3).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Bisztynek, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

22 w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (median) w glebach na arkuszu (median) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie 100 – Bisztynek w glebach dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 100 – Biszty- nek Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 –5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 21 –56 37 27 Cr Chrom 50 150 500 4–12 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 28 –40 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 –0,25 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–6 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–10 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 5–14 7 3 Pb Ołów 50 100 600 8–16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 –0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 100 – Bisztynek 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 100 – Bisztynek do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu oraz ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel i rt ęć w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. W przypadku niklu wzbogacenie jest ponad dwukrotne a chromu prawie dwukrotne stosunku do przyj ętych war- to ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

24 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 32 do około 56 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 44 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 40 do około 76 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 60 nGy/h. W profilu zachodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (przewa Ŝaj ące wzdłu Ŝ profilu pomiarowego) charakteryzuj ą si ę wyra źnie wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (40–56 nGy/h) w porównaniu z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi (z tego samego okresu zlodowacenia) lub z holoce ńskim torfami (ok. 30–35 nGy/h). W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania s ą generalnie nieco wy Ŝsze i bardziej wy- równane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 50–65 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ osadów powierzchniowych: gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,1 do 9,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,2 do 7,2 kBq/m 2.

25 100 W PROFIL ZACHODNI 100 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5994703 m 6003781 m

5986578

0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 26 26 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5994703 m 6003781 m

5986578

0 1 2 3 4 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Bisztynek (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiające pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

27 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

28 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Bisztynek Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bielecka, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Bisztynka b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści gminnej Kiwity, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior Bierdawy i Luterskiego oraz pozostałych akwenów, ─ obszary akumulacyjnych i erozyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Pisy, Rynu, Świ ętoja ńskiej Młynówki, Bajdyckiej Młynówki i pozostałych cieków, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (mi ędzy Frankowem i Kamarzewem oraz rejon Kama- rzewa), ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: wzdłu Ŝ doliny Pisy od Trutnowa do Ga- lin, rejony Bartnik, Kiwit, Kolonii Rokitnik, Sułowa (wzdłu Ŝ doliny Pisy), mi ędzy Pro- sitnikami i Biegonitami, od L ądka do Kolonii Kokoszewo (wzdłu Ŝ doliny Pisy), rejon Kolonii Wysoka D ąbrowa, od Kolonii Wysoka D ąbrowa do Wysokiej D ąbrowy, od Wójtowa do Wysokiej D ąbrowy, rejon Kolonii Kolno (wzdłu Ŝ doliny Rynu) (Grabow- ski (red.), 2007, ─ obszary płytkiego wyst ępowania (poni Ŝej 5 m) wód podziemnych.

29 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Kiwity, Bartoszyce, Jeziorany, Kolno, Bisztynek oraz w granicach administracyjnych miasta Bisztynek, na niezabudowanych peryferiach. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wi- sły (zlodowacenia północnopolskie). Tworz ą one ci ągły poziom glacjalny na całym analizowanym terenie, buduj ąc warstw ę przypowierzchniow ą wysoczyzny morenowej. Ich mi ąŜ- szo ść jest zró Ŝnicowana, od 4 m (Krekole) do 24,5 m (Bisztynek). Najwi ększe, 40 metrowe mi ąŜ szo ści osi ągaj ą w rejonie Wójtowa, w obr ębie najbardziej wyniesionej cz ęś ci wysoczyzny, poło Ŝonej tu na wysoko ści 180–200 m n.p.m. S ą to br ązowe i br ązowoszare gliny ze Ŝwirem i głazikami, w partiach sp ągowych szare. W rejonie Warmian, L ądka, Prosit, Pierw ą- gów i Kolonii Wysoka D ąbrowa obszary wskazano w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych martwego lodu. Mi ąŜ szo ść tych glin wynosi od 8 m (Prosity) do 15 m (Bisz- tynek). W rejonie L ędławek, Borków Sendrowskich, na północ od Prosit oraz w rejonie L ądka, Frankowa i Kolonii Galiny na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe kemów, tworz ąc regularne wzgórza i pagórki w formie sto Ŝków lub kopuł. W rejonie Galin ich mi ąŜ szo ść wynosi 2,5 m, w Kolonii Galiny 8,8 m. W ich sp ągu wyst ępuj ą osady drobnopiaszczyste i mułki. W rejonie Kolonii Kolno na glinach wyst ępuje niewielkiej (do 2 m) mi ąŜ szo ści warstwa osadów wodnomorenowych w postaci piasków, Ŝwirów i glin (osady potoków błotnych). Ob- szar wskazany w granicach ich wyst ępowania ma mniej korzystne warunki izolacyjne. Budo- wa składowiska odpadów w jego granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczal- nego nadkładu. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wskazanych ob- szarów s ą: b – blisko ść zabudowy Bisztynka i Kiwit, p – poło Ŝenie w granicach „Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Symsarny”. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej

30 procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej sprzeciwów społecznych odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Na mapie wskazano równie Ŝ niewielkie obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpa- dów pozbawione naturalnej izolacji. Miejsca te wymagaj ą z kolei uwzgl ędnienia bezwzgl ęd- nej konieczno ści zastosowania dodatkowej przesłony podło Ŝa potencjalnego obiektu – mine- ralnej lub syntetycznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na powierzchni analizowanego terenu, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W razie konieczno ści budowy tego typu obiektów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć teren w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu odwierconego w rejonie miejscowo ści Prosity w gminie Bisztynek. W jego profilu stwierdzono wyst ępowanie iłów (0,5–6,0 m) pod ścielonych 50 me- trow ą warstw ą glin zwałowych. Gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach stwierdzono w profilach otworów hydrogeologicznych wykonanych w Warmianach (51,6 m), Frankowie (78 m) i Kolonii Wysoka D ąbrowa (47,5 m). Po wykonaniu rozpoznania geologicznego, które pozwoli na okre ślenie rozprzestrzenie- nia oraz faktycznych własno ści izolacyjnych glin miejsca te mog ą okaza ć si ę przydatne dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. W Kolonii Bisztynek znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Jest to nowo- czesny obiekt, spełniaj ący wszystkie przyj ęte kryteria. Prowadzona jest segregacja odpadów, monitoring wód podziemnych i gazu składowiskowego, dno uszczelniono geomembran ą. Składowisko jest całodobowo dozorowane, ogrodzone i otoczone pasem zieleni izolacyjnej. Przewidywany termin zako ńczenia eksploatacji to lata 2013–2015. Poło Ŝone jest na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów – na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych s ą korzystne. Wytypowane gliny zwałowe zlodowacenia wisły spełniaj ą kryteria przyj ęte dla tego typu odpadów.

31 Przy wyborze miejsc ewentualnych inwestycji typu składowiska odpadów czy innych obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w pierwszej kolejno ści powinno si ę rozpozna ć obszar wskazany w rejonie miejscowo ści Prosity w gminie Bisztynek. W profilu wykonanego tu otworu wyst ępowały iły o mi ąŜ szo ści 5,5 m, pod ścielone 50 m (nieprzewiercon ą) warstw ą glin zwałowych oraz obszary wytypowane w w rejonie Warmian, Frankowa i Kolo- nii Wysoka D ąbrowa, gdzie wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ściach rz ędu 40–70 m.. Według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla potrzeb SmgP (Lichwa, 2009) dobrych warunków geologicznych dla tego typu obiektów mo Ŝna oczekiwa ć w granicach obszarów wskazanych w rejonie Kolonia Paluzy–Janowo. Pod warstw ą glin o mi ąŜ szo- ści około 10 m wyst ępuj ą czwartorz ędowe iły o ponad 20 m mi ąŜ szo ści. Glin o mi ąŜ szo ści 60–70 m mo Ŝna oczekiwa ć w rejonie Sułowo–Wozławki, gdzie wspóln ą warstw ę tworz ą zalegaj ące bezpo średnio na sobie gliny zwałowe zlodowace ń Wisły i warty. W granicach obszaru wskazanego w rejonie Troszkowo–Kolonia Troszkowo mog ą wyst ępowa ć gliny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 280 m (przekrój hydrogeologiczny zamiesz- czony w objaśnieniach do MhP). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wskazanych obszarów znajduje si ę na terenach, dla których stopie ń zagroŜenia wód głównych poziomów u Ŝytkowych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 50–100 m okre ślono na bardzo niski. S ą one dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą utworów słabo przepuszczalnych. Niewielki obszar wskazany w rejonie Kolonii Lutry i obszar zlokalizowany na północ od niego znajduj ą si ę na terenie o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego wyst ę- puj ącego tu na gł ęboko ści 15–50 m. Przy słabszej izolacji wód od zanieczyszcze ń powierzchniowych znajduje si ę na nim obiekt uci ąŜ liwy dla środowiska (oczyszczalnia ścieków). Prawie cały teren obj ęty arkuszem Bisztynek znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 – subzbiornik Warmia. W 2011 roku rozpocz ęto jego dokumentowa- nie. Ze wzgl ędu na gł ębokie zaleganie i bardzo dobr ą izolacj ę od zanieczyszcze ń antropoge- nicznych prawdopodobnie nie b ędzie on obj ęty szczególna ochron ą i mo Ŝna b ędzie na terenach w jego zasi ęgu planowa ć budow ę obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zaniechanego zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bisztynek” oraz pozostałe punk- ty lokalnej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

32 lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Dla obszaru obj ętego arkuszem Bisztynek dokonano ogólnej oceny warunków podłoŜa pod k ątem przydatno ści dla budownictwa. Zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005) z analizy tej wył ą- czono: tereny le śne, tereny wyst ępowania gleb w klasach bonitacyjnych I–IVa, ł ąki na glebach organicznych i tereny zwartej zabudowy. Na postawie analizy geologiczno-in Ŝynierskiej wydzielono dwie kategorie obszarów: • o warunkach korzystnych dla budownictwa, • o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszar obj ęty arkuszem pod wzgl ędem geomorfologicznym stanowi wysoczyzn ę polo- dowcow ą z dominuj ącymi formami marginalnymi – morenami czołowymi i morenami spi ę- trzonymi, a tak Ŝe licznymi formami deglacjalnymi – wzgórzami kemowymi oraz zaj ętymi przez torfowiska zagł ębieniami po martwym lodzie. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na niewielkich izolowa- nych powierzchniach. S ą one zwi ązane z plejstoce ńskimi osadami fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich: nieskonsolidowanymi glinami zwałowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Gliny zwałowe s ą w stanie zwartym, a grunty niespoiste wyst ępuj ą

33 w stanie zag ęszczonym. Gruntowy poziom wodono śny wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 5 m p.p.t., spad- ki terenu s ą mniejsze ni Ŝ 3% i nie wyst ępuj ą tu czynne procesy geodynamiczne. Gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę na ogół znaczn ą zawarto ści ą frakcji ilastej i rozpro- szonego w ęglanu wapnia. Na znacznych obszarach arkusza buduj ą one powierzchni ę terenu. Osi ągaj ą zmienn ą mi ąŜ szo ść , maksymalnie do 20 m. Najwi ększe powierzchniowo obszary w obr ębie glin zwałowych znajduj ą si ę w rejonie Bisztynka i w pasie mi ędzy Bisztynkiem i Frankowem. Obszary wyznaczone w obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych znajduj ą si ę na terenie całego analizowanego arkusza w mniejszych wydzieleniach. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyst ępuj ą w rejonach, gdzie na powierzchni zalegaj ą holoce ńskie torfy i namuły. Zwierciadło wody pierwsze- go (przypowierzchniowego) poziomu wód gruntowych wyst ępuje tu płycej ni Ŝ 2,0 m p.p.t. Namuły organiczne wyst ępuj ą powszechnie na obszarze wysoczyzny polodowcowej, gdzie wypełniaj ą obni Ŝenia, cz ęsto bezodpływowe, w obr ębie wyst ępowania glin zwałowych. Wyst ępuj ą równie Ŝ w dolinach mniejszych cieków, a przewa Ŝnie w miejscach rozszerze ń dolinnych. Maj ą one niewielk ą mi ąŜ szo ść , maksymalnie dochodz ącą do 2 m. Wykształcone są najcz ęś ciej w postaci ciemnoszarych mułków z du Ŝą zawartości ą piasku. Miejscami s ą to osady zailone, z obfit ą domieszk ą cz ęś ci humusowych. Najwi ększe wydzielenia obszarów niekorzystnych dla budownictwa wyznaczone w miejscu wyst ąpie ń namułów znajduj ą si ę w okolicach: Kramarzewa, Unikowa i Troszkowa oraz mi ędzy Wójtowem i Wysok ą. Holoce ńskie torfy zajmuj ą rozległe powierzchnie w dolinach rzecznych oraz w obr ębie bezodpływowych zagł ębie ń na obszarze wysoczyzny polodowcowej. S ą to przewa Ŝnie torfy mechowiskowo-olesowe i turzycowo-mszyste, ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 7,0 m. Wyst ępuj ą one na całym obszarze obj ętym arkuszem, najwi ększe powierzchniowo w rejonach Kiwity– Wozławki–Galiny oraz w okolicach PGR Bajdyty. Woda gruntowa wyst ępuje tu płycej ni Ŝ 0,5 m, a wahania zwierciadła s ą znaczne. Z uwagi na do ść znaczne lokalnie deniwelacje terenu, na obszarze arkusza wyst ępuje szereg miejsc, na których aktywne s ą zjawiska osuwiskowe, a ponadto wyst ępuj ą obszary predestynowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Wszystkie osuwiska s ą niewielkie powierzchniowo, co nie pozwala na ich przedstawienie w stosowanej na mapie skali. Szczególnie liczne s ą osuwiska powstałe wskutek podci ęcia erozyjnego stoku doliny Pisy w rejonie Galin. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza osuwiska wyst ępuj ą w okolicach W ągst, Lutrów i Wójtowa, gdzie obserwuje si ę zsuwy gruntu wskutek uplastycz- nienia pod wpływem wody opadowej. Obszary predestynowane do wyst ąpienia ruchów masowych skoncentrowane s ą głównie w południowej i zachodniej cz ęś ci arkusza w okolicach

34 Unikowa, Wójtowa, oraz w obr ębie doliny Pisy. Skłonno ść do ruchów masowych zwi ązana jest tak Ŝe z wyst ępowaniem zaburze ń glacitektonicznych w obr ębie moren spi ętrzonych. In- tensywno ść ruchów mo Ŝe ulec wzmo Ŝeniu w stanie wysokich wód wypełniaj ących doliny rzek i cieków. Tereny te zachowuj ą jednak stan równowagi dzi ęki zalesieniu (Kühn, Miło- szewska, 1971). Na obszarze arkusza stosunkowo rzadko wyst ępuj ą podtopienia i powodzie, które mogą zaistnie ć w warunkach ekstremalnych zmian stanów wód podziemnych i powierzchniowych (Nowicki, 2007; Raport…, 2010; Raport …, 2011).

XI. Ochrona przyrody

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Bisztynek s ą grunty rolne (klasy I–IVa u Ŝytków rolnych), a tak Ŝe ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, u Ŝytki ekologiczne oraz podworskie parki wiejskie obj ęte ochrona konserwatorsk ą. W podziale geobotanicznym Polski obszar obj ęty arkuszem Bisztynek zaliczono do Działu Bałtyckiego, Pododdziału Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, Kra- iny Pojezierze Pomorskie, Okr ęgu Olszty ńskiego (Szafer, Zarzycki, 1972). Gleby chronione, klas bonitacyjnych I–IVa, zajmuj ą najwi ększ ą powierzchni ę arkusza. Są to w przewadze gleby brunatne wła ściwe i gleby brunatne wyługowane. Gleby brunatne wła ściwe powstały na zasobnych w w ęglan wapnia glinach wysoczyzny morenowej. Zalicza- ne s ą do wszystkich kompleksów przydatno ści rolniczej z dominacj ą pszennego dobrego. W procesie przemywania i ługowania gleb brunatnych wła ściwych powstały gleby brunatne wyługowane, zaliczane s ą do wszystkich kompleksów przydatno ści rolniczej. W obr ębie moren dennych, na płasko poło Ŝonych i słabo urze źbionych obszarach wykształciły się niewielkie powierzchnie gleb pseudobielicowych, zaliczane do kompleksów Ŝytnich. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą gleby typu czarne ziemie, powstałe z przeobra Ŝenia gleb hydrogenicznych, na podło Ŝu glin, iłów, pyłów ilastych i zwy- kłych. Jest to kompleks przydatno ści rolniczej pszenny bardzo dobry i dobry, Ŝytni bardzo dobry i Ŝytnio-ziemniaczany dobry. Na torfowiskach niskich wykształciły si ę gleby torfowe. Mi ędzy Paluzami i Warmia- nami wyst ępuj ą małe powierzchnie gleb murszowych, wykształconych na gytiach. Zaliczane są do kompleksu zbo Ŝowo-pastewnego słabego lub Ŝytniego słabego. Lasy zajmuj ą niewiele ponad 20% powierzchni terenu. Tworz ą one niewielkie kom- pleksy, najwi ększe na terenie gminy Bisztynek i gminy Kolno. S ą to lasy świerkowo-dębowe

35 oraz sosnowo-brzozowe z domieszk ą olchy. W śród lasów wyst ępuj ą du Ŝe enklawy świe Ŝych nasadze ń, powstałych w wyniku planowanych zalesie ń gruntów porolnych. W lasach Ŝyj ą: jelenie, sarny, dziki i lisy, spotyka si ę tu równie Ŝ kuny, borsuki i tchórze. Bardzo liczna jest grupa owadów, w śród nich rzadkie: t ęczniki liszkarze, koziorogi i dobosze, pazie królowej i Ŝeglarze. W czystych wodach jezior: Dosta, Bierdan i Luterskiego wyst ępuj ą ryby – sielawy, trocie, sandacze, sieje, lipienie i sumy. Z płazów Ŝyj ą tu: kumaki nizinne i grzebiuszki, ropuchy szare i zielone, rzekotki drzewne oraz kilka gatunków Ŝab. Z gadów wyst ępuj ą tu: jaszczurka zwinka i Ŝyworódka, padalce i zaskro ńce. Przy jeziorach i na śródle- śnych zabagnionych ł ąkach swoje miejsce noclegowe maj ą Ŝurawie i łab ędzie oraz w ędrowne gęsi. Do ść du Ŝa jest populacja zagro Ŝonych wygini ęciem derkaczy. Z ptaków drapie Ŝnych spotyka si ę tu rybołowy, bieliki i orliki krzykliwe oraz największ ą z sów – puchacza. Poza zbiorowiskami le śnymi wyst ępuj ą tu zbiorowiska ro ślinno ści wodnej i torfowi- skowej. Spotyka si ę tu rdestnice, grzybienie białe, gr ąŜ ele Ŝółte, a w strefie brze Ŝnej jezior – oczerety, trzciny i pałki. Wiele z wyst ępuj ących tu ro ślin podlega ochronie gatunkowej. S ą to: wawrzynek wil- czełyko, widłaki, pełnik europejski, orlik pospolity, zawilec wielkokwiatowy, lilia złotogłów, rosiczki, malina moroszka i poryblin jeziorny. W śród grzybów nale Ŝy wymieni ć – szmaciaka gałęziastego, smardza i sromotnika bezwstydnego. Cały obszar arkusza Bisztynek poło Ŝony jest w obr ębie Zielonych Płuc Polski (ZPP). Ide ą ZZP jest regionalny system ochrony to Ŝsamo ści przyrodniczej i kulturowej północno- wschodniej Polski, gwarantuj ący bezpiecze ństwo ekologiczne Ŝywym zasobom przyrody oraz stabilny rozwój społecze ństwa korzystaj ący z mało przekształconych walorów naturalnych – wodnych i le śnych oraz przestrzeni rolniczej. W cz ęś ci północnej arkusza Bisztynek, w granicach gminy Bartoszyce, znajduje si ę bardzo mały fragment „Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny” o całkowitej powierzchni 16 429,9 ha. W cz ęś ci południowej omawianego obszaru, na zachód i wschód od miejscowo ści Lutry, poło Ŝony jest fragment „Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Sym- sarny” o całkowitej powierzchni 19 329,8 ha. W granicach gminy Bisztynek znajduje si ę bardzo niewielki fragment „Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Guber” o całkowitej powierzchni 14 363,8 ha. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie Ŝ drzewa pomnikowe w miejscowo ści Galiny, Bajdyty, Bisztynek i Lutry. Przy drodze nr 597, na odcinku Lutry–Ryn Reszelski, znajduje si ę śródpolna dwustronna, jednorz ędowa zwarta aleja drzew pomnikowych. Aleja kontynuuje si ę na s ąsiednim arkuszu Reszel (tab. 5).

36 Tabela 5 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu na Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Bartoszyce PŜ 1 P Galiny 1957 Bartoszyce dąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 2 P Galiny Bartoszyce 1957 dąb szypułkowy Bartoszyce Bartoszyce PŜ 3 P Bajdyty 1992 Bartoszyce 9 d ębów szypułkowych Bartoszyce PŜ 4 P Bajdyty 1964 Bartoszyce dąb szypułkowy Bisztynek Pn – G 5 P Bisztynek 1952 „Diabelski Kamie ń” Bartoszyce granit szary Bisztynek Bisztynek PŜ 6 P L-ctwo 1999 dąb szypułkowy Kamieniec Bartoszyce Bisztynek Pn – G 7 P Ksi ęŜ no 1963 Bartoszyce granitognejs szary Lutry, Kolno PŜ 8 P 2004 L-ctwo Lutry Olsztyn dąb szypułkowy PŜ Lutry – Kol. Kolno Aleja drzew pomnikowych: Ryn Reszelski, 9 P 2009 klon zwyczajny, grab zwyczaj- przy drodze ny, lipa drobnolistna, d ąb szy- nr 597 Olsztyn pułkowy, jesion wyniosły Bartoszyce „Rosiczka koło W ęgoryt” 10 U Kol. Króle 2009 Bartoszyce (0,38) Kiwity „Rozlewisko Bartniki” 11 U Bartniki Lidzbark 1996 (91,8) Warmi ński

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

Na północnych peryferiach Bisztynka, 200 m na wschód od drogi wjazdowej na Grz ę- dę, ochron ą objęto głaz narzutowy – granit szary zwany „Diabelskim Kamieniem”. Jest drugim co do wielko ści, po Trygławie z Tychowa na Pomorzu Środkowym, głazem narzutowym w Polsce. Ma 3 m wysoko ści, 8 m długo ści i 7 m szeroko ści. Jest sp ękany na kilka cz ęś ci. W Ksi ęŜ nie, na terenie lasu Teodora Pyrcaka, ochron ą prawn ą obj ęto granitognejs szary ma- jący 9,5 m obwodu i 0,8 m wysoko ści (tab. 5). Na terenie gminy Bartoszyce ustanowiono w 2009 roku u Ŝytek ekologiczny „Rosiczka koło W ęgoryt”. Jest to torfowisko z rzadkimi gatunkami ro ślin torfowiskowych, o powierzchni 0,38 ha. W 1996 roku na terenie gminy Kiwity ustanowiono u Ŝytek ekologiczny „Rozlewi-

37 sko Bartniki”. Jest to rozległy, 91,8-hektarowy obszar poło Ŝony tak Ŝe na s ąsiednim arkuszu Lidzbark Warmi ński, ostoja wielu chronionych i rzadkich gatunków ptactwa wodno-błotnego (tab. 5). Według systemu ECONET (Liro, 1998) i NATURY 2000 na omawianym terenie nie ma wydzielonych obszarów chronionych. Sie ć ECONET-Polska opracowano jako system obsza- rów w ęzłowych, najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i najbardziej reprezenta- tywnych dla ró Ŝnych regionów kraju, poł ączonych sieci ą korytarzy ekologicznych (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Bisztynek na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998). 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Obszar Puszczy Piskiej; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny; 4 – jeziora

Przez arkusz Bisztynek, z zamku biskupów w Lidzbarku Warmi ńskim na zachodzie do zamku krzy Ŝackiego w K ętrzynie na wschodzie, przebiega samochodowa trasa turystyczna Szlak Zamków Gotyckich. W rejonie miejscowo ści Galiny, na „Obszarze Chronionego Krajo- brazu Doliny Dolnej Łyny”, znajduje si ę ście Ŝka dydaktyczna „D ębowy las”. Trasa ście Ŝki roz- poczyna si ę na s ąsiednim arkuszu Bartoszyce, kieruj ąc si ę na południe wzdłu Ŝ brzegu Pisy.

38 XII. Zabytki kultury

Zabytkowymi obiektami chronionymi na obszarze arkusza Bisztynek s ą stanowiska ar- cheologiczne, obiekty sakralne i architektoniczne. Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek pocz ątki osadnictwa datowane s ą na około 15 tysi ęcy lat p.n.e. Tereny te zamieszkiwały ludy zaliczane do licznych kultur epoki kamienia i br ązu, po których pozostały: kurhany, cmentarzyska i osady. Na pocz ątku naszej ery rejony te zaludniły przybyłe ze Skandynawii plemiona gepidzkie, wyparte w III wieku przez Prabał- tów, z których z upływem wieków wyodr ębniły si ę plemiona pruskie (Kmieci ński (red.), 1988). Do rejestru zabytków archeologicznych wpisano dwa grodziska średniowieczne w Ga- linach w gminie Bartoszyce – wieloczłonowe grodzisko cyplowe z fos ą i wałem zaporowym i grodzisko cyplowe. Teren obu obiektów jest poro śni ęty starodrzewem. W rejonie miejscowości gminnej Kiwity pod opiek ą archeologa wojewódzkiego znajduje si ę sto Ŝkowy gródek datowany na wczesne średniowiecze ze stra Ŝnic ą w kształcie ści ętego ostrosłupa. W obr ębie najstarszej cz ęś ci Bisztynka (okolice placu Chopina) do rejestru zabytków wpisano ślady pierwotnego osadnictwa – nawarstwienia kulturowe od czasów epoki br ązu po nowo Ŝytne. Pod opiek ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduj ą si ę zało Ŝenia urbani- styczne starego miasta Bisztynek z XIV–XIX wieku. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest trzynawowy ko ściół farny pw. św. Macieja i Przenaj świ ętszej Krwi Jezusa, z zachowanymi murami z 1400 roku. Rozbudowany w roku 1748, w latach 1775–1780 zyskał wystrój barokowy. Wstawion ą w korpusie wie Ŝę nakrywa hełm dzwonowy z wielk ą latarni ą. Z boków portalu głównego znajduj ą si ę klasycystyczne pos ągi Marii i Chrystusa, mur frontowy zdobi ą neobarokowe figury 12 apostołów. Bogaty wystrój wewn ętrzny ma charakter barokowo- rokokowy. Przy świ ątyni znajduje si ę XVIII-wieczny budynek gospodarczy. Do rejestru zabytków wpisano ko ściół pw. św. Michała Archanioła (1618–1632), z dostawion ą pod koniec XIX wieku neogotyck ą wie Ŝą . Ko ściół, obecnie kaplica zabytkowe- go cmentarza rzymskokatolickiego przy ul. Wojska Polskiego z XX w., stoi na szczycie wzgórza otoczonego zabytkowym ogrodzeniem z Ŝeliwn ą bram ą (XVIII/XIX wiek). Opiek ą prawn ą obj ęta jest tak Ŝe: ruina neogotyckiego ko ścioła ewangelickiego (1883–1888) przy ul. 9 Maja i kapliczka przydro Ŝna z pocz. XVIII oraz cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Grodzkiej z pocz. XIX w. i murowana kaplica Świ ętej Barbary z ko ńca XIX w.

39 W Bisztynku znajduje si ę najmniejsza z zachowanych na Warmii bram miejskich – Lidzbarska. Jest to obiekt dwukondygnacyjny o barokowych szczytach zwie ńczonych trójk ąt- nymi przyczółkami. Wchodziła w skład miejskich fortyfikacji wzniesionych około 1481 roku. Przylega do niej niewielki fragment zachowanych murów miejskich. Po jej zachodniej stronie widnieje remiza stra Ŝacka z pocz ątku XX wieku, z wysok ą drewnian ą wie Ŝyczk ą. W Sułowie, na zachód od Bisztynka, znajduje si ę gotycki ko ściół parafialny pw. św. Krzy Ŝa z ko ńca XIV wieku, zwie ńczony rozbudowanymi szczytami schodkowo sterczyno- wymi z drewnian ą wie Ŝą z izbic ą u fasady (1700 r.). Wystrój wn ętrza pochodzi z XVIII wieku. Obok ko ścioła znajduje si ę cmentarz przykościelny, cmentarz rzymskokatolicki oraz dwie kapliczki przydro Ŝne z ko ńca XIX w. Do rejestru zabytków wpisana jest tak Ŝe kapliczka zlokalizowana przy drodze do Rokietnika z ko ńca XVIII w. W Wozławkach, na północ od Bisztynka, znajduje si ę gotycki ko ściół parafialny pw. św. Antoniego pochodz ący z lat 1370–1380 r., z nisk ą masywn ą wie Ŝą ze szczytami i wydłu Ŝonym korpusem. Do zakrystii przylega kaplica rodziny Eulenburgów w kształcie rotundy (1728 r.) sklepiona kopuł ą. Bogaty jest wystrój wewn ętrzny, w wi ększo ści pó źnoba- rokowy. W zwie ńczeniu baptysterium znajduj ą si ę pó źnogotyckie rze źby, sklepienie nawy i kaplicy pokrywaj ą barokowe polichromie. Do rejestru zabytków wpisane jest tak Ŝe ogrodzenie ko ścioła, cmentarz przyko ścielny, plebania z 2 połowy XVIII w. i dom nr 19 z ko ńca XIX wieku. W Paluzach opiek ą prawn ą obj ęto gotycki ko ściół parafialny pw. św. Narodzenia Naj- świ ętszej Marii Panny, istniej ący ju Ŝ w 1355 r., konsekrowany w 1409 roku, z ozdobn ą wie- Ŝą , rozbudowany w XIX wieku. Ko ściół otacza ogrodzenie z pierwszej połowy XIX wieku. Do rejestru zabytków wpisane są tak Ŝe cmentarz przyko ścielny i były dwór, obecnie dom z 1870 r. W Prositach, na południowy zachód od Bisztynka, opiek ą konserwatora zabytków obj ę- to: murowany ko ściół parafialny pw. Wniebowst ąpienia Naj świ ętszej Marii Panny z lat 1840– 1842 oraz cmentarz przyko ścielny, w Ksi ęŜ nie kaplic ę rzymskokatolick ą z ko ńca XIX wieku, a w L ądku murowan ą kaplic ę filialną pw. MB Królowej Aniołów z 1890 roku. W Unikowie znajduje si ę niewielki, salowy ko ściół pw. Jana Chrzciciela, gotycki z XV w. Nawa jest za- znaczona ozdobnym gzymsem, na korpusie i wie Ŝy znajduj ą si ę szczyty uskokowo- sterczynowe. Naro Ŝa świ ątyni wspieraj ą uko śnie dostawione przypory, od południa przylega kolebkowo sklepiona kruchta. Do rejestru zabytków wpisany jest tak Ŝe cmentarz grzebalny i dwór, obecnie dom z ko ńca XIX w.

40 W miejscowo ści gminnej Kiwity do rejestru zabytków wpisano gotycki ko ściół pw. św. św.Piotra i Pawła z przełomu XIV i XV wieku, jednonawowy o rozbudowanych elewa- cjach, z pi ęknym okazałym szczytem tylnym. Pot ęŜ ną dzwonnic ę zdobi sze ść rz ędów blend ró Ŝnej wielko ści i kształtów. W środku świ ątyni znajduje si ę cenne barokowe wyposa Ŝenie. Do ko ścioła przylega plebania w pierwszej połowy XIX wieku i cmentarz przyko ścielny. W Krekolach znajduje si ę ko ściół parafialny pw. św. Krzy Ŝa z przełomu XIV i XV wieku, z masywn ą wie Ŝą kryt ą dachem dwuspadowym, z rozbudowanym szczytem wschodnim, schodkowym, z naw ą ze zwierciadlanym sklepieniem. Wystrój wn ętrza jest bardzo bogaty, w stylu barokowo-rokokowym. Opiek ą konserwatorsk ą obj ęty jest tak Ŝe cmentarz przyko- ścielny. W miejscowo ści Rokitnik do rejestru zabytków wpisano dom z XIX w. W gminie Bartoszyce najcenniejszym zabytkiem jest rozległy zespół pałacowy i fol- warczny rodu Eulenburgów w Galinach. Budynki rezydencjonalne zajmuj ą trzy boki obszer- nego dziedzi ńca, czwarty bok jest otwarty na ogród i park. Główna budowla barokowa z dachem naczółkowym powstała w XVII wieku na fundamentach pó źnogotyckiego dworu obronnego. W pomieszczeniach piwnic i parteru zachowały si ę gotyckie sklepienia. Budowl ę przedłu Ŝa ł ącznik wiod ący do niskiego skrzydła, przy którym znajduje si ę naro Ŝna sze ścio- boczna wie Ŝyczka, nakryta baniastym hełmem. Południowy ci ąg zabudowy tworz ą bli źniacze budynki o wolutowych szczytach, pomi ędzy którym znajduje si ę wie Ŝa bramna, nad przejaz- dem zachował si ę herb rodowy. Zespół pałacowy otaczaj ą pozostało ści fosy (zaj ętej pod staw i ogrody). W zadbanym parku rosn ą liczne drzewa. Przed bram ą stoi XVIII wieczna ryglowa wozownia. Bardzo okazale prezentuj ą si ę neogotyckie budynki folwarczne z przełomu XIX i XX w.: rz ądówka, spichlerz, ku źnia, stodoła, stajnia i 3 obory. W Galinach znajduje si ę równie Ŝ XIV-wieczny ko ściół parafialny pw. Wniebowzi ęcia NMP, o przedłu Ŝonym korpusie i z nisk ą wieŜą . W XIX wieku świ ątyni ę regotyzowano, sta- wiaj ąc nowe szczyty nawy i wie Ŝę . Bardzo cennymi elementami wyposa Ŝenia s ą rokokowy ołtarz kazalny i dwie renesansowe płyty nagrobne Eulenburgów. Ochron ą prawn ą obj ęta jest równie Ŝ le śniczówka „Czarny las” z 1910 r. zlokalizowana w tej samej miejscowo ści. W Trutnowie do rejestru zabytków wpisano dwór z 1906 r. i pozostało ści ogrodu, w Bielinach park i powozowni ę, a w Bajdytach park pałacowy i folwark (stajnia, obora i cie- lętnik). W gminie Jeziorany, w miejscowo ści Frankowo, do rejestru zabytków wpisano kościół parafialny pw. Pana Boga Wszechmog ącego z 1751 roku. Fasada barokowo-klasycystyczna podwy Ŝszona jest sygnaturk ą. W XVIII–XIX-wiecznym wyposa Ŝeniu uwag ę zwraca rozbu-

41 dowany, pó źnobarokowy ołtarz główny. Wokół ko ścioła znajduje si ę barokowy mur z parad- ną bram ą, kapliczkami i nisk ą dzwonnicą oraz cmentarz przyko ścielny. W gminie Kolno do rejestru zabytków wpisano obiekty znajduj ące si ę w: W ągstach, Lutrach, Wójtowie i Wysokiej D ąbrowie. W W ągstach jest to murowana kaplica filialna pw. MB Ró Ŝańcowej z 1895 r. W Lutrach ochron ą prawn ą obj ęto neogotycki ko ściół pw. św. św. Marii Magdaleny i Walentego z lat 1860–1863. Ko ściół ma wysoki szczyt i sze ścioboczn ą wie Ŝę zwie ńczon ą szczycikami i hełmem ostrosłupowym. W zabytkowym murze cmentarnym znajduje si ę pi ękna Ŝeliwna brama z ko ńca XIX wieku i murowana kapliczka z krucyfiksem. Obok ko ścioła znajduje si ę druga kapliczka z figur ą Matki Boskiej i cmentarz rzymskokatolicki. W Wójtowie znajduje si ę neogotycka kaplica filialna pw. MB Bolesnej zbudowana po 1880 r., a w Wysokiej D ąbrowie kaplica filialna z przełomu XIX/XX wieku.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek udokumentowano dwa zło Ŝa piasków ze Ŝwi- rami. Eksploatowane jest zło Ŝe „Wysoka D ąbrowa”, a zło Ŝe „Bisztynek” zostało zaniechane po okresie eksploatacji w latach 80. XX wieku. Z punktu widzenia ochrony środowiska s ą to zło Ŝa małokonfliktowe. Wyznaczono obszary perspektywiczne dla poszukiwa ń piasków ze Ŝwirami, gytii i prognostyczne dla torfów. Obszar arkusza Bisztynek znajduje si ę w rejonie dorzecza Pregoły w zlewisku Bałtyku, w obr ębie zlewni III rz ędu rzek: Pisy Północnej, Gubra i Symsarny, b ędących lewobrze Ŝnymi dopływami Łyny. Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym zwi ązane s ą z utworami trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Ich zasoby s ą wystarczaj ące dla potrzeb u Ŝytkowników. Najcz ęś ciej wykorzystywanym zbiornikiem wód podziemnych jest pi ętro czwartorz ędowe, wyst ępuj ące na przewa Ŝaj ącym obszarze obj ętym arkuszem. Na terenie obj ętym arkuszem Bisztynek wskazano jedynie obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszary te znajduj ą si ę na terenie gmin: Kwity, Bartoszyce, Jeziorany, Kol- no i Bisztynek. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wskazanych obszarów znajduje si ę na terenach, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 50–100 m okre ślono na bardzo niski.

42 Na niewielkie, tymczasowe składowisko odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko nie- koncesjonowanej eksploatacji piasków zlokalizowane na południe od Ksi ęŜ na. Konieczne jest wykonanie dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne miejsca planowanej inwestycji. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na niewielkich, izolo- wanych powierzchniach i zwi ązane s ą z plejstoce ńskimi glinami zwałowymi i osadami wodnolodowcowymi. Najwi ększe wyznaczono w rejonie: Trutnowa, Kolonii Wozławki, Kolonii Bisztynek i Wójtowa. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo stwierdzono w rejonach wyst ąpie ń torfów i namułów. Bardzo du Ŝe obszary zajmuj ą gleby chronione klas bonitacyjnych I–IVa. S ą to w przewadze gleby brunatne wła ściwe i gleby brunatne wyługowane. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą fragmenty trzech obszarów chronionego krajobrazu: „Doliny Dolnej Łyny”, „Doliny Symsarny” i „Rzeki Guber”. Na terenie gminy Bartoszyce ustanowiono u Ŝytek ekologiczny „Rosiczka koło W ęgoryt”, a w gminie Kiwity u Ŝytek ekologiczny „Rozlewisko Bartniki” – ostoj ę wielu chronionych i rzadkich gatunków ptactwa wodno - błotnego. Na północnych peryferiach miasta Bisztynka ochron ą obj ęto głaz narzutowy zwany „Diabelskim Kamieniem”, który jest drugim co do wielko ści głazem narzutowym w Polsce. Na terenie gminy Kolno, przy drodze Lutry–Ryn Reszelski, znajduje si ę śródpolna dwustronna zwarta aleja drzew pomnikowych, kontynuuj ąca si ę na sąsiednim arkuszu Reszel. Na obszarze obj ętym arkuszem Bisztynek nie ma obszarów ochronnych uj ętych w sieci ECONET-Polska i systemie NATURA 2000. Do rejestru zabytków wpisano liczne obiekty. Do najcenniejszych nale Ŝy układ urbani- styczny miasta Bisztynek z przepi ęknym trzynawowym ko ściołem Świ ętego Macieja i Najdro Ŝszej Krwi Jezusa, z zachowanymi XIV-wiecznymi murami, gotycki XIV-wieczny kościół w Sułowie, ko ścioły w Wozławkach, Paluzach, Unikowie, Kiwitach i Krekolach oraz rozległy zespół parkowo-pałacowy rodu Eulenbergów w Galinach. Podstawow ą funkcj ą terenów obj ętych arkuszem jest rolnictwo. Warunki naturalne pre- destynuj ą omawiany obszar do rozwoju rolnictwa ekologicznego, agroturystyki i wypoczyn- ku.

XIV. Literatura

BIELECKA H., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Bisztynek z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

43 BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 – Inwentaryzacja surowców mineralnych woje- wództwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-PIB Warszawa. BUJAKOWSKA K., HRYBOWICZ G., WOJCIECHOWSKA K., 2006 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Bisztynek., Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), MORAWSKI W., POCHODZKA-SZWARC K., 2007 – Mapa zagro Ŝeń osuwiskowych i obszarów predysponowanych w województwie warmi ńsko- mazurskim., Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. HELWAK L., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bisztynek”, Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOROWSKI Z., GRZEORZEWSKA J., WOJTYNA H., 2003 – Zmiany stanu chemicz- nego wód podziemnych czwartorz ędowych poziomów wodono śnych w rejonie mi ę- dzy Bartoszycami a Gi Ŝyckiem. Współczesne problemy hydrogeologii tom XI, cz. 2, Gda ńsk. KLECZKOWSKI A. S, 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 50 000. Arch. AGH Kraków. KMIECI ŃSKI J. (red), 1988 – Pradzieje Ziem Polskich. PWN Warszawa–Łód ź. KONDRACKI A., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk województwa olszty ńskiego. Olsz- tyn. KWA ŚNIEWSKA I., 1985 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa suwalskie- go. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. -PIB Warszawa. LICHWA M., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000 wraz z obja- śnieniami, arkusz Bisztynek. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. LIRO A. i in., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej – Polska. Wydawnictwo IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

44 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2009 – Charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna zweryfikowa- nych JCWPd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://www.psh.gov.pl/ OLIK J., 2010 – Dokumentacja geologiczna kruszywa maturalnego (piasków ze Ŝwirem) w zło Ŝu „Wysoka D ąbrowa” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.- Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfów w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowi- ska. IMUZ Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1: 500 000 cz. II. Wyd. PAE SA. Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrologia regionalna Polski, tom I, Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Program Ochrony Środowiska Gminy i Miasta Bisztynek na lata 2004–2007 z perspektyw ą na lata 2008–2011. Urz ąd Gminy i Miasta Bisztynek, Lipiec 2004. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko–mazurskiego w 2008 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn 2009. Raport z wykonania wst ępnej oceny ryzyka powodziowego. Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2011. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn 2010. Rocznik hydrogeologiczny Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej 2009. Rok hydrogeologiczny 2008. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa 2010. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw 2002 nr 165 poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw 2003 nr 61 poz. 549.

45 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw 2009 nr 39 poz. 320. SŁOWA ŃSKI W., MA ŃKOWSKA A., 1978a – Mapa Geologiczna Polski w skali 1:200 000 ark. K ętrzyn. Inst. Geol. Warszawa. SŁOWA ŃSKI W., MA ŃKOWSKA A.,1978b – Objaśnienia do Mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark K ętrzyn. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZAFER W., ZARZYCKI K., 1972 – Szata ro ślinna Polski, t. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2010. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dziennik Ustaw 2001 nr 62 poz. 628.