1940 Gebiedsbeschrijving Land Van Vollenhove
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
INVENTARISATIE JONGERE BOUWKUNST 1850 - 1940 Gebiedsbeschrijving Land van Vollenhove HET OVERSTICHT Zwolle, oktober 1989. INHOUDSOPGAVE PAGINA Inleiding 1 1 Ligging, grenzen en 2 omvang 2 Landschappelijke 13 structuur 37 3 Infrastructuur 50 4 Nederzettingen 63 5 Bevolking 67 6 Middelen van bestaan 7 Sociale en culturele 83 voorzieningen Bronnen 92 Inleiding Het Land van Vollenhove is één van de drie inventarisatiegebieden, waarvoor in het kader van het landelijke Monumenten Inventarisatie Project (M.I.P.) een gebiedsbeschrijving is gemaakt. Tot het uitvoeren van dit project is in 1984 door het Rijk besloten vanwege de vele leemten die er bestaan in de algemene kennis over de stedebouw en bouwkunst uit de periode midden 19e eeuw - Tweede Wereldoorlog. De gebiedsbeschrijving vormt de basis voor de stedebouwkundige en architectuur-historische inventarisaties. De beschrijving geeft daarvoor de voornaamste landschappelijke, historisch - geografische, sociaal-economische, stedebouwkundige en architectuur- historische karakteristieken. Samen met de bijbehorende gemeentebeschrijvingen, die een nadere uitwerking van de gebiedsbeschrijving zijn en de inventarisaties van de objecten beoogt de "Gebiedsbeschrijving Land van Vollenhove" niet alleen een overzicht te geven van de jongere bouwkunst op zich, maar vooral van de in het landschap zichtbare resultaten van de wisselwerking tussen maatschappelijke ontwikkelingen in de ruimste zin en ontwikkelingen in de gebouwde omgeving. Kortom, wat zijn de ruimtelijke structuren en objecten uit de periode 1850 - 1940, die nu nog aanwezig zijn en als zodanig waard zijn om te worden behouden? 1 Ligging, grenzen en omvang 1.1. Ligging Van oudsher bestond het gewest Overijssel uit drie bestuurlijke eenheden, die de naam drostambten droegen. Aan het hoofd stond een drost, die als huismeier, rentmeester of stadhouder de landsheer (in de late middeleeuwen de bisschop van Utrecht) vertegenwoordigde. De drie drostambten in Overijssel waren: Twenthe, Salland en Vollenhove. De bestuurlijke eenheden werden ook wel kwartieren genoemd. Op kaart 1 is de ligging van de drie delen van Overijssel weergegeven. In de middeleeuwen behoorde het huidige Overijssel tot het bisdom Utrecht. Samen met Drenthe, stad Groningen en omgeving en de Stellingwerven (het zuidoostelijke deel van de huidige provincie Friesland) werd Overijssel Oversticht genoemd, ter onderscheiding van het eigenlijke Utrecht of Nedersticht. In de dertiende eeuw maakte Drenthe zich los uit het Oversticht en in de veertiende eeuw werden de Stellingwerven zelfstandig. Toen ontstond het drostambt van Vollenhove, genoemd naar de plaats waar de bisschop van Utrecht omstreeks 1165 een burcht liet bouwen. Hier zetelde de drost van Vollenhove als vertegenwoordiger van het bisschoppelijk gezag. 1.2. Grenzen 1.2.1. Buitengrenzen De grenzen van het Land van Vollenhove hebben grotendeels een natuurlijke oorsprong. Net als in Twente en Salland werden rivieren, beken en moerasgebieden vaak gebruikt als scheidslijnen tussen bestuurlijke eenheden. Ook nu zijn deze natuurlijke grenzen op vele Kaart 1 DE DROSTAMBTEN c Bron: De provincie en Overijsselse gemeenten in kaarl en aanzicht, p.11. plaatsen nog duidelijk Water en het Zwolsche Diep. Net waarneembaar, zoals blijkt uit als bij de Linde volgen de kaart 2. (gemeente)grenzen als gevolg van kanalisaties niet overal de In het noorden grenst het Land van huidige loop van het Meppelerdiep. Vollenhove aan de Friese gemeenten Lemsterland en Weststellingwerf. In het westen werd het drostambt De inmiddels gedempte Worstsloot van Vollenhove eeuwenlang begrensd vormde lange tijd de grens met door de Zuiderzee. Als gevolg van Lemsterland. De grens met stormvloeden uit het noordwesten Weststellingwerf bestaat uit de en westen verplaatste de grens rivieren Tussenlinde (van tussen water en land zich in de Schoterzijl tot Slijkenburg) en loop der tijden naar het oosten. Linde (van Slijkenburg tot het Ter hoogte van Vollenhove ontstond Wijde). Door de kanalisaties ten de keileemklif De Voorst, die het behoeve van de scheepvaart is de achterliggende veengebied loop van de rivier de Linde niet beschermde tegn overstromingen. Na overal gelijk aan de de drooglegging van de provinciegrens. Bij het Wijde Noordoostpolder (1937-1942) is springt de grens zuidoostwaarts deze natuurlijke grens verdwenen. over naar een zandrug die vroeger In het zuiden vormen Kadoeler met hoogveen bedekt was. Vanaf meer, Vollenhover kanaal en daar heeft de grens een Vollenhover meer nu de grens onregelmatig verloop tot aan het tussen het Land van Vollenhove en punt ten noorden van De Eese, waar Flevoland, sinds 1896 de twaalfde de provinciegrenzen van Friesland, provincie van Nederland. Verder Drenthe en Overijssel samenkomen. naar het noorden zijn er geen randwateren en ligt de grens ten In het oosten grenst het Land van zuidwesten van de voormalige Vollenhove aan de provincie zeedijk in de polder. Drenthe. Vanaf de driesprong loopt de grens in zuidoostelijke De grenzen van het Land van richting, dwars door de laagte van Vollenhove vallen in het noorden, de Steen wij ker Aa naar een tweede oosten en westen samen met heuvelrug. Hier buigt de grens gemeentegrenzen. In het zuiden is naar het zuidwesten af. Aan het dit niet het geval: het einde van deze heuvelrug loopt de Meppelerdiep stroomt dwars door de grens verder in zuid- gemeente Zwartsluis heen. Deze zuidoostelijke richting, naar de gemeente valt historisch gezien laagte van het Meppelerdiep. De uiteen in twee delen. Het grens is hier de Driftlaken, een noordelijke deel met o.a. de nog bestaande dam of stouwe die kraggengebieden van de Landen vanaf de hoge gronden bij achter het Singel en het grootste Steenwijk in de richting van deel van het dorp Zwartsluis, Meppel liep. behoort tot het Land van Vollenhove. Het landschap en de De grens tussen de drostambten van historie van het gedeelte ten Salland en Vollenhove werd gevormd zuiden van het Meppelerdiep door het Meppelerdiep, het Zwarte sluiten aan bij die van de Kaart 2 DE GRENZEN VAN HET LAND VAN VOLLENHOVE N 8km Grenzen van het land van Vollenhove Gemeentegrenzen Grenzen tussen de omringende landsdelen Waterlopen Voormalige kustlijn (Rand) meren: I) Het Wijde, 2) Gicthoornsche Meer, 3) Bculakerwijde, 4) Bovenwijde. 5) Belterwijde, 6) Schutsloterwijde, 7) Vollenhovcrmecr, 8) Kadoelernieer, 9) Zwarte Meer Bron: Grote Topografische Atlas van Nederland, 1987. omliggende Sallandse gemeenten. De telde het Land van Vollenhove de gemeente Zwartsluis is in de stadgerichten Steenwijk en gebiedsbeschrijving van het Land Vollenhove en de forteressen van Vollenhove opgenomen, omdat de Blokzijl en Zwartsluis. Een bestuurlijke kern Zwartsluis stadgericht bestond uit een stad ontstond binnen het dorpsgebied en de naaste omgeving. Een van Wanneperveen dat deel forteresse was een uit militaire uitmaakte van het drostambt van overwegingen versterkte en Vollenhove. Ook de historische omgrachte nederzetting. De ontwikkeling van Zwartsluis indeling van het Land van vertoont veel parallelen met die Vollenhove in schoutambten, van andere plaatsen in het Land stadgerichten en forteressen is van Vollenhove, met name Blokzijl. weergegeven op kaart 3. 1.2.2. Binnengrenzen In de Franse tijd voltrok zich de Het drostambt Vollenhove was tot scheiding tussen de rechterlijke het begin van de negentiende eew macht en het administratief onderverdeeld in schoutambten. Aan bestuur. In 1811, het jaar van de het hoofd stond de schout, die invoering van de Franse wetgeving, verantwoording schuldig was aan de werden in het Land van Vollenhove drost van Vollenhove. De negen gemeenten opgericht. In het bestuurlijke indeling kreeg noorden volgden de gemeentegrenzen gestalte in het begin van de de historisch gegroeide grenzen veertiende eeuw, toen de van de schoutambten, zij het dat bevolkingstoename leidde tot Kuinre en Blankenham werden vestiging in de voorheen samengevoegd tot de gemeente nauwelijks bewoonde veengebieden Kuinre. Rondom de stadgerichten en en de behoefte aan bestuurlijke forteressen werden deels nieuwe, afbakening van de dorpsgebieden niet-historische grenzen ontstond. getrokken. Zo werd het grondgebied van de nieuwe gemeenten Blokzijl, De oudste schoutambten waren: Vollenhove en Zwartsluis Vollenhove, Steenwijk, Kuinre, uitgebreid met delen van het IJsselham, Giethoorn en omliggende platteland. Het Wanneperveen. Na 1300 breidde het schoutambt Vollenhove werd aantal schoutambten zich uit tot verdeeld over de gemeenten elf. Scheerwolde, De Eese, Paaslo Blokzijl en Vollenhove en een deel en Steenwijkerwold maakten zich van het Sallandse schoutambt los uit het schoutambt Steenwijk, Hasselterkerspel werd toegevoegd terwijl Blankenham zich afscheidde aan de gemeente Zwartsluis. van IJsselham. Later werden Scheerwolde en De Eese weer bij In 1818 werd de oorspronkelijke het schoutambt Steenwijk gevoegd. gemeentelijke indeling gewijzigd. IJsselham werd in de zeventiende De gemeenten Vollenhove en eeuw opgenomen in het schoutambt Blokzijl werden verkleind; zij van Paaslo/Oldemarkt, dat voortaan verloren hun grondgebied buiten de Oldemarkt werd genoemd. stad. Deze landelijke delen werden samengevoegd tot de nieuwe Behalve de genoemde schoutambten gemeente Ambt Vollenhove. De Kaart 3 SCHOUTAMBTEN, STADGERICHTEN, FORTERESSEN EN MARKEN/RUURSCIIAPPEN VOLLENHOVE I LE X WANNEPERVEEN Vollenhove 8km Grenzen van de schoutambten Stadgerichten Forteressen Huidige gemeentegrenzen Grenzen van de marken en/of buurschappen: Schoutambt Kuinre: Kuinre: Schoutamht Blankcnham: Blankcnham: Schoutambt