Islam Na Obszarze Postradzieckim – Regiony Opisane W Ra P O R C I E

OÂ R O D E K ST U D I Ó W WS C H O D N I C H Centre for Eastern Studies

Prace OSW / CES Studies

P R A C E IslamOS na obszarze postradzieckimW C ES S T U D I E S

n u m e r 7 W a r s z a w a styczeƒ 2003 © Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich

Redaktor serii Anna ¸abuszewska Opracowanie graficzne Dorota Nowacka

Wydawca OÊrodek Studiów Wschodnich ul. Koszykowa 6 a Warszawa tel. + 48 /22/ 525 80 00 fax: +48 /22/ 629 87 99

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç na stronie www.osw.waw.pl Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji o OÊrodku Studiów Wschodnich

ISSN 1642-4484 Spis treÊci

W s t ´ p K rzysztof Strachota / 5

Islam w Azji Centralnej / 7

W p r o w a d z e n i e K rzysztof Strachota / 7 Islam w Kazachstanie Wojciech Bartuzi / 11 Islam w Kirgistanie Mariusz Marszewski / 16 Islam w Ta d ˝ y k i s t a n i e K rzysztof Strachota / 21 Islam w Tu r k m e n i s t a n i e A n d rzej Meller / 26 Islam w Uzbekistanie G rz e g o rz Zasada / 30

Islam na Kaukazie / 37

W p r o w a d z e n i e Wojciech Górecki / 37 Islam na Kaukazie Pó ∏ n o c n o - Z a c h o d n i m Wojciech Górecki / 42 Islam w Czeczenii Piotr Grochmalski / 48 Islam w Inguszetii Wojciech Górecki / 53 Islam w Dagestanie Marceli Zyga∏a / 56 Islam w Azerbejd˝anie J e rzy Ro h o z i ƒ s k i / 61

Islam w europejskiej cz´Êci WNP / 68

W p r o w a d z e n i e K rzysztof Strachota / 68 Islam w Moskwie Bartosz Cichocki / 70 Islam w Ta t a r s t a n i e Mariusz Marszewski / 76 Islam na Kry m i e Mariusz Marszewski / 81

S∏ownik poj´ç podstawowych G rz e g o rz Zasada / 87

W s t ´ p szczegó∏owoÊci i wiarygodnoÊci w odniesieniu do poszczególnych zagadnieƒ – dotyczy to szczególnie danych statystycznych, cz´stokroç Rozpad ZSRR 1991 r. zapoczàtkowa∏ na obszarze manipulowanych przez w∏adze lub nieaktual- by∏ego Imperium procesy transformacji politycznych. Nale˝y równie˝ pami´taç, ˝e islam jest nej, gospodarczej i spo∏ecznej. Procesy te sà rów- trudnym wyzwaniem dla elit politycznych na nie˝ udzia∏em oko∏o 70 milionów muzu∏manów ca∏ym niemal opisywanym obszarze, co prowa- zamieszkujàcych ten obszar. Znaczna cz´Êç dzi do jego wybiórczego i tendencyjnego opisu z nich ˝yje na pograniczu geograficznym i kultu- w literaturze i mediach zale˝nie od intencji ma- rowym wielkiej Êwiatowej cywilizacji islamu, jàcego demonizowaç lub bagatelizowaç pro- dla której w ostatnich dekadach XX wieku islam blem. Autorzy Raportu sà Êwiadomi tych ograni- sta∏ si´ ideowà podstawà burzliwych i cz´sto- czeƒ i traktujà Raport jako pierwszy, niezb´dny k roç niebezpiecznych procesów politycznych, krok w refleksji o islamie na obszarze postra- spo∏ecznych i kulturowych majàcych ogromne dzieckim. znaczenie mi´dzynarodowe – zw∏aszcza na Bli- Krzysztof Strachota skim i Ârodkowym Wschodzie, choç po 11 wrze- Ênia 2001 r. równie˝ daleko poza obszarem, na którym dominujà muzu∏manie.

Obszar postradziecki prze˝ywa burzliwy proces odrodzenia islamskiego zbiegajàcego si´ z procesem transformacji. W tym miejscu rodzà si´ pytania o charakter przemian zachodzàcych w islamie i spo∏ecznoÊciach muzu∏maƒskich na obszarze postradzieckim oraz perspektyw, jakie przemiany te stwarzajà dla poszczególnych ob- s z a rów b. ZSRR, w tym dla ich stabilnoÊci, zw∏aszcza w odniesieniu do regionów Azji Cen- tralnej i Kaukazu.

Prezentowany poni˝ej Raport jest pierwszym etapem realizowanego w OSW projektu badaw- czego majàcego odpowiedzieç na te pytania. G∏ównym celem Raportu jest opis islamu w po- szczególnych podmiotach Wspólnoty Niepodle- g∏ych Paƒstw i Federacji Rosyjskiej na tle sytuacji politycznej, spo∏ecznej i gospodarczej, która zdaniem autorów pozostaje w Êcis∏ym zwiàzku z przemianami w islamie. Raport zawiera podstawowe informacje na temat historii, struktur organizacyjnych – formalnych i nieformalnych, zaplecza materialnego, wreszcie wst´pnà ocen´ wp∏ywu islamu na ˝ycie polityczne, spo∏eczne i kulturalne na danym obszarze wraz z progno- zami na przysz∏oÊç. Podstawà opracowania Raportu sà badania terenowe (Kirgistan, Uzbekistan, Tad˝ykistan, Azer- bejd˝an), literatura przedmiotu i prasa, zw∏aszcza z obszaru WNP, doniesienia agencyjne. Taki dobór êróde∏ nie pozwala jednak na pe∏ny i rów- nomierny opis tematu. Ró˝ny jest stopieƒ ich

P r a c e O S W Mapa 1. Islam na obszarze postradzieckim – regiony opisane w Ra p o r c i e

R y g a P O L S K A W i l n o

M i ƒ s k B I A ¸O R U Â M o s k w a K i j ó w FEDERACJA ROSYJSKA K i s z y n i ó w

M o r z e C z a rn e

A s t a n a T U R C J A T b i l i s i E r e w a n K A Z A C H S TA N B a k u I R A K

B i s z k e k Ta s z k e n t A s z c h a b a d I R A N D u s z a n b e C H I N Y A F G A N I S TA N PA K I S TA N oprac. W. Bartuzi, J. Konieczna

Regiony opisane w Raporcie: granice paƒstw stolice paƒstw b. ZSRR Europejska cz´Êç WNP: Moskwa, Krym, Tatarstan 1 Estonia 2 ¸otwa Kaukaz 3 Litwa 4 Mo∏dawia Azja Centralna 5 Gruzja 6 Armenia inne skupiska muzu∏manów 7 Azerbejd˝an

P r a c e O S W W p r o w a d z e n i e

Re g i o n

Azja Centralna obejmuje pi´ç paƒstw: Kazach- stan, Kirgistan, Tad˝ykistan, Turkmenistan, Uz- bekistan. Powsta∏y one w wyniku rozpadu ZSRR w 1991 r. Region jest ogromnie zró˝nicowany geograficznie (pustynie, stepy, góry), etnicznie (ludy tureckie i indoeuropejskie – iraƒskie i s∏o- wiaƒskie), kulturowo (tradycje staro˝ytnych cywilizacji obok tradycji koczowniczych; islam obok spuÊcizny po komunizmie i tradycji plemiennych). Obecny kszta∏t polityczny regionu (granice, instytucje paƒstwowe, struktura spo- Islam w Azji Centralnej ∏eczna i gospodarcza oraz elity polityczne) ma rodowód sowiecki, nie jest zakorzeniony w tra- Wojciech Bartuzi, Mariusz dycji regionu sprzed rewolucji bolszewickiej. W czasie ostatniej dekady mamy do czynienia z budowà nowych paƒstwowoÊci na bazie spu- Marszewski, Andrzej Meller, Êcizny sowieckiej.

K rzysztof Strachota, Rozpadowi ZSRR i powstawaniu nowych paƒstw w Azji Centralnej towarzyszy∏o za∏amanie ide- G rz e g o rz Zasada ologiczne (krach komunizmu i Imperium), spo- ∏eczne (m.in. przetasowanie struktury spo∏ecznej, zmiana perspektyw awansu spo∏ecznego, eksplozja demograficzna) i gospodarcze (spadek poziomu ˝ycia, obni˝enie produkcji, za∏amanie istniejàcych instytucji, np. ko∏ c h o z ó w , niszczenie infrastruktury) oraz wynikajàce stàd konflikty o charakterze etnicznym (zw∏. w Kotlinie Fergaƒ- skiej) i politycznym (najsilniej w Tad˝ykistanie – wojna domowa w latach 1992–1997; bezpardo- nowa walka z opozycjà we wszystkich krajach i in.). ˚aden z tych problemów nie zosta∏ rozwià- zany – proces transformacji spo∏ecznej i gospodarczej przebiega opieszale i bez spektakularnych sukcesów (najlepsza pod tym wzgl´dem sytuacja panuje w Kazachstanie).

We wszystkich krajach regionu wykszta∏ci∏y si´ silne, scentralizowane aparaty paƒstwa oparte na pozycji prezydentów, którzy rzàdzà nieprze- rwanie od og∏oszenia niepodleg∏oÊci. Niemal wszyscy (poza prezydentem Tad˝ykistanu) pia- stowali wysokie stanowiska w KC KPZR przed 1991 r.; obecni prezydenci Kazachstanu, Turkme- nistanu i Uzbekistanu rzàdzili swoimi republikami w charakterze pierwszych sekretarzy w cza-

P r a c e O S W sach ZSRR. W∏adza prezydentów ma charakter kularnym tego przejawem jest zaanga˝owanie autorytarny (w Turkmenistanie wr´cz totalitar- USA w regionie po zamachach 11 wrzeÊnia ny); generalnie nie dopuszcza istnienia powa˝- i og∏oszeniu wojny ze Êwiatowym terrory z m e m ) . nej opozycji i obszarów ˝ycia publicznego nie- podporzàdkowanych w∏adzom (wyjàtkiem jest I s l a m Tad˝ykistan). Po zd∏awieniu opozycji nacjonalistycznej i demokratycznej w pierwszej po∏owie Islam, podobnie jak ca∏y region, jest ogromnie lat dziewi´çdziesiàtych oÊrodki opozycji tworzà zró˝nicowany. Wynika to z: si´ albo w obozie w∏adzy (Kazachstan i Turkme- a. uw a ru n k owaƒ historycznych – oazy po∏udnio- nistan), albo w oparciu o zmarginalizowane eli- wej cz´Êci regionu sà zislamizowane od ok. ty regionalne coraz wyraêniej odwo∏ujàce si´ do VIII w., przez stulecia by∏y równie˝ jednym z naj- hase∏ islamskich (Tad˝ykistan, Uzbekistan, Kirgi- wa˝niejszych centrów Êwiata islamu. Pó∏noc stan – tu bez charakteru islamskiego). regionu islamizowano w XIX w., co znacznie obni˝a si∏´ islamu kazaskiego, kirgiskiego czy turk- Nowe paƒstwa Azji Centralnej sta∏y si´ podmio- meƒskiego. tem polityki mi´dzynarodowej. Jednym z naj- b. uw a ru n k owaƒ kulturowych – najsilniejszà powa˝niejszych cz´Êci sk∏adowych polityki tych zycj´ islam zdoby∏ wÊród osiad∏ych Tad˝yków paƒstw jest rywalizacja regionalna o pozycj´ li- i Uzbeków. Kazachowie, Kirgizi i Turkmeni – na- dera postradzieckiej Azji Centralnej. Pr z e d e rody o silnych tradycjach koczowniczych – w du- wszystkim jednak region jest polem „Wielkiej ˝o wi´kszym stopniu zwiàzani sà z tradycjami Gry” toczonej przez Rosj´, USA, Chiny, w mniej- plemiennymi i przedislamskimi. szym stopniu inne paƒstwa (m.in. Pakistan, Iran, W efekcie mo˝na mówiç o wyraênie rysujàcym Turcj´) o strategiczne wp∏ywy w regionie (a co si´ podziale na Po∏udnie (Uzbekistan i przygra- za tym idzie – jego cywilizacyjnà przysz∏oÊç), niczne obszary zamieszkane przez mniejszoÊç w tym przede wszystkim kontrol´ nad eksplo- uzbeckà oraz Tad˝ykistan), gdzie islam jest istot- atacjà i transportem kaspijskich bogactw natu- nym elementem kultury, ˝ycia spo∏ecznego i po- ralnych (g∏ównie ropy naftowej i gazu). Rywali- litycznego oraz na Pó∏noc (Kazachstan, Kirgistan zacja mocarstw rozgrywajàcych s∏aboÊci paƒstw i po∏o˝ony na po∏udniowym zachodzie reg i o n u regionu negatywnie wp∏ywa∏a na ich stabilnoÊç, Turkmenistan), gdzie islam odgrywa du˝o mniej- z drugiej jednak strony w przysz∏oÊci mo˝e szà rol ´ . stworzyç szanse na ich rozwój, zw∏aszcza po prze∏omie, jakim by∏ dla wszystkich paƒstw cen- W Azji Centralnej islam wyst´puje w czterech tralnoazjatyckich 11 wrzeÊnia 2001 r. zasadniczych wymiarach: a. jako element to˝samoÊci indywidualnej i gru- Rozpad ZSRR zbieg∏ si´ w czasie z rewolucyjny- powej. Taki islam traktowany jest doÊç pomi przemianami zachodzàcymi w Êwiecie isla- wszechnie jako element tradycji kszta∏tujàcy ˝y- mu. ObecnoÊç islamu w Azji Centralnej, nowe cie (relacje i zachowania) jednostki na poziomie mo˝liwoÊci polityczne, wreszcie sytuacja na gra- rodziny i spo∏ecznoÊci lokalnej. ÂwiadomoÊç by- nicach regionu (wojna domowa w Afganistanie; cia muzu∏maninem nie wià˝e si´ z rygorystycz- fundamentalistyczne paƒstwo Talibów) stawiajà nym przestrzeganiem szariatu i zazwyczaj znaj- region w polu zainteresowania pot´˝nych Êrodo- duje wyraz w wyrastajàcych z tradycji sufickich wisk fundamentalistycznych (g∏ównie z Arabii formach religijnoÊci ludowej, nie podbudowanej Saudyjskiej i Pakistanu, cz´sto dzia∏ajàcych via rzetelnà wiedzà teologicznà. Islam w tym wy- Afganistan). Fundamentalizm islamski zagra˝a miarze jest silnym czynnikiem konserwujàcym Azji Centralnej, jest równie˝ wa˝nym elemen- tradycyjne wzorce i struktury spo∏eczne. tem „Wielkiej Gry” (po pierwsze jako instrument b. jako czynnik narodo- i paƒstwotwórczy. Islam nacisku na re˝imy centralnoazjatyckie; po dru- jako jeden z elementów budowy to˝samoÊci na- gie – walka z nim traktowana jest jako ˝ywotny rodowej i paƒstwowej oraz p∏aszczyzna wspó∏- interes uczestników „Wielkiej Gry”, do którego pracy z krajami muzu∏maƒskimi wykorzystywa- realizacji wp∏ywy polityczne i wojskowe w Azji ny by∏ przez w∏adze wszystkich paƒstw regionu. sà elementem niezb´dnym: najbardziej spekta- Obecnie akcentowanie islamu w retoryce poli-

P r a c e O S W tycznej ma raczej charakter hamowania rozwo- Aktywny wp∏yw islamu na rzeczywistoÊç regio- ju fundamentalizmu islamskiego. W ca∏ym re- nu wzrasta wraz z: gionie w∏adze sprawujà kontrol´ nad oficjalny- a. zaostrzaniem sytuacji politycznej w poszcze- mi strukturami muzu∏maƒskimi, meczetami, gólnych krajach i ograniczaniem roli opozycji. szkolnictwem religijnym itp. Zd∏awienie opozycji demokratycznej i nacjonali- c. jako baza ideologiczna i logistyczna do walki stycznej powoduje, ˝e islam ze swoimi struktu- o zmian´ porzàdku politycznego, spo∏ecznego rami i zakorzenieniem w spo∏eczeƒstwie jest i kulturowego w duchu fundamentalizmu islam- atrakcyjnà alternatywà dla ugrupowaƒ politycz- skiego. Fundamentalizm islamski najsilniej roz- nych i spo∏ecznych odrzucajàcych polityk´ winà∏ si´ w Tad˝ykistanie i Uzbekistanie. Islam w∏adz. Spowolnienie procesu islamizacji i rady- w tych krajach stanowi∏ zaplecze ideologiczne kalizacji opozycji w regionie nastàpi∏o po 11 (wezwanie do czystego islamu, obalenie rzàdów wrzeÊnia 2001 r. i stworzenie sprawiedliwego paƒstwa kierujàce- b. zaostrzaniem kryzysu gospodarczego i spo- go si´ zasadami islamu) i logistyczne (wsparcie ∏ecznego (zw∏aszcza spadkiem poziomu ˝ycia, zbrojne, finansowe i szkoleniowe ze Êwiata is- wzrostem bezrobocia, eksplozjà demograficznà; lamskiego via Afganistan i Tad˝ykistan) do walki kryzysem systemu edukacji i in.), w efekcie któ- politycznej. Najpe∏niejszego wyrazu fundamen- rego poszerza si´ grupa niezadowolonych i po- talizm nabra∏ w czasie wojny domowej w Tad˝y- zbawionych perspektyw, zazwyczaj m∏odych lu- kistanie (1992–1997), a póêniej w dzia∏alnoÊci dzi, dla których odnowa pod has∏ami islamu da- Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IRU) organizu- je nadziej´ na popraw´ sytuacji. jàcego zbrojne rajdy na Kirgistan i Uzbekistan c. pustki ideologicznej poszerzajàcej si´ po za∏a- (1999, 2000 – tzw. kryzysy batkeƒskie) z zamia- maniu komunizmu i Imperium. Wobec niewy- rem wywo∏ania powstania w Kotlinie Fergaƒ- dolnoÊci paƒstwa, wypalania si´ propagandy skiej i w dzia∏alnoÊci panislamskiej, partii Hizb szermujàcej has∏ami odbudowy dawnej Êwiet- ut-Tahrir (HT). Zarówno wojna w Tad˝ykistanie, noÊci (w przypadku Uzbekistanu odwo∏ywania jak i dzia∏alnoÊç IRU pokazujà, ˝e islam jest tu si´ do XV-wiecznego imperium Timura), zdyskre- wy∏àcznie zas∏onà dla ambicji politycznych dytowania hase∏ demokracji i gospodarki rynko- i finansowych poszczególnych ko m e n d a n t ó w wej, których dobrodziejstw – mimo deklaracji – (skàdinàd powiàzanych zazwyczaj z mi´dzyna- spo∏eczeƒstwa Azji Centralnej nie doÊwiadczy∏y, rodowymi strukturami terrorystycznymi i mafij- wzrasta popularnoÊç w∏asnej drogi opartej na nymi). Fenomen HT wskazuje natomiast na spo- uniwersalistycznej nauce islamu, skàdinàd g∏o- ∏eczne i gospodarcze korzenie fundamentalizmu szàcej równoÊç, sprawiedliwoÊç spo∏ecznà itp. – kryzys demograficzny, rozpad struktur spo- d. inspiracji p∏ynàcych ze Êwiata islamu. Czerpià ∏ecznych, kryzys wartoÊci i brak perspektyw. one z lawinowego wzrostu popularnoÊci idei Rozwój idei zosta∏ wyraênie przyhamowany wraz fundamentalistycznych na Bliskim i Ârodkowym z likwidacjà re˝imu Tal i b ó w , szerokà akcjà prop a - Wschodzie oraz w Azji Po∏udniowej; oparcie ma- gandowà i policyjnà w regionie oraz obecnoÊcià jà w Êwietnie zorganizowanych i posiadajàcych wojsk koalicji antyterror ystycznej w Azji Central- doskona∏e zaplecze finansowe i logistyczne Êro- nej. Dzia∏ania te nie likwidujà jednak korzeni pro- dowisk zwiàzanych z Arabià Saudyjskà i Pakista- blemu, stàd zapewne b´dzie on powraca∏. nem, korzystajàcych z ogarni´tego wojnà domo- d. jako baza przebudowy spo∏ecznej, gospodar- wà Afganistanu, traktowanego jako schronienie czej i kulturowej regionu w duchu zbli˝onym do i obóz treningowy w walce o panowanie islamu. wartoÊci zachodnich (budowy spo∏eczeƒstwa Has∏a, ludzie, broƒ i kontakty przenikajàce ze otwartego, gospodarki rynkowej i modernizacji). Êwiata islamu wp∏yn´∏y na polityzacj´ islamu Specyficznym – i marginalnym w skali regionu – w Azji Centralnej. przejawem tej wersji islamu jest dzia∏alnoÊç Sie- O sile i znaczeniu islamu w regionie decyduje ci Rozwoju Agi Chana (Agha Khan Development jednak nie tyle jego radykalne, aktywne i poten- Network – AKDN) w Tad˝ykistanie i innych kra- cjalnie destabilizujàce oblicze, ile przede wszyst- jach regionu. kim rola, jakà odgrywa w ˝yciu spo∏ecznym (zw∏aszcza na poziomie rodziny i spo∏ecznoÊci lokalnych) i w kulturze dnia codziennego wp∏y-

P r a c e O S W wajàc na postawy i zachowania jednostek i ma- c. „paƒstwo podziemne” – jego ilustracjà jest ∏ych spo∏ecznoÊci. W ten sposób islam – para- model proponowany przez Hizb ut-Tahrir, parti´ doksalnie – dzia∏a konserwujàco i stabilizujàco dzia∏ajàcà w Kotlinie Fergaƒskiej. Wobec wrogo- na region. Êci paƒstwa i niejednoznacznej postawy spo∏e- czeƒstwa (od wrogoÊci po szacunek i fascynacj´) Obserwowany lokalnie w Azji Centralnej wzrost partia zmuszona jest do dzia∏alnoÊci podziem- wp∏ywu islamu na ˝ycie polityczne, spo∏eczne nej. Charakterystyczna dla niej jest budowa i kulturowe wyra˝a∏ si´ w kilku charakterystycz- struktur na po∏y paƒstwowych – partia dyspo- nych formach. Nale˝y przypuszczaç, ˝e dalszy nuje programem przewidujàcym kolejne kroki wzrost znaczenia islamu by∏by nawiàzaniem lub do przejćia w∏adzy (pokojowo), a nast´pnie bu- rozwinićiem jednego z tych przypadków. dowy ko n k retnych instytucji paƒstwowych a. dezintegracja i chaos. Przyk∏ad terenów kon - przysz∏ego kalifatu. Prowadzi akcj´ propagando- tr olowanych przez islamskà opozycj´ w Tad ˝ y k i - wà i werbunkowà, rozwijajàc jednoczeÊnie pro- stanie (w czasie wojny domowej i po niej), meto- gramy charytatywne, pomocowe i edukacyjne dy dzia∏ania IRU oraz bliskie analogie z Afg a n i - na poziomie lokalnym. Partia podejmuje rów- stanem i Czeczenià wskazujà, ˝e zbrojne przej´- nie˝ wysi∏ki na rzecz nieformalnej islamizacji cie w∏adzy przez bojowników prowadzi do cha- ˝ycia lokalnego (np. dobrowolnego wstrzymy- osu i dezintegracji na poziomie lokalnym. Rea l n a wania si´ od sprzeda˝y alkoholu; dzia∏acze par- kon t r ola sytuacji znajduje si´ w r´kach kom e n - tii przewidujà równie˝ nieformalny udzia∏ dantów polowych, zazwyczaj powiàzanych w wyborach do w∏adz lokalnych itp.). Nale˝y z mi ´ d z y n a r odowymi strukturami terrory s t y c z - podkreÊliç, ˝e ten typ dzia∏alnoÊci wype∏nia ni- nymi, kryminalnymi (narkot y k owymi) i wy w i a - sz´ pozostawionà przez paƒstwo i p o g ∏ ´ b i a dowczymi oraz prowadzàcych akcje dywersyjne przepaÊç mi´dzy w∏adzà i spo∏ecznoÊciami lokal- i te r ro r ystyczne w regionie. Pogarsza si´ sytuacja nymi. Niewykluczone, ˝e cz´Êç radykalnych go s p o d a r cza w zwiàzku z zaanga˝owaniem ludzi c z ∏ o n ków partii – zniecierpliwiona brakiem i Êro d k ów w operacje paramilitarne oraz w zw i à z - szybkich efektów – mo˝e przejÊç do dzia∏alnoÊci ku z ze r waniem sieci powiàzaƒ gospodarcz y c h terrorystycznej. i spo∏ecznych. Obowiàzujàcym prawem staje si´ d. kompleksowa, legalna transformacja i moder- szariat (w tad˝yckiej Dolinie Ka r a t e g i ƒ s k i e j nizacja spo∏eczna i gospodarcza. Jedynym – ma- wp r owadzono m.in. zakaz roz p r owadzania alko- jàcym jednak ograniczony, choç spektakularny holu i tytoniu, dopuszczono wielo˝eƒstwo). charakter – przyk∏adem realizacji takiego mode- b. odejÊcie od polityki w stron´ zwi´kszania lu jest dzia∏alnoÊç Sieci Rozwoju Agi Chana w Ta- wp∏ywów spo∏ecznych i ku l t u r owych. Taka sytua- d˝ykistanie. Aga Chan – Êwiatowy przywódca cja panuje obecnie w Tad˝ykistanie – w wyniku duchowy szyickiej sekty ismailitów – od 1992 r. procesu normalizacji powojennej atrakcyjnoÊç prowadzi w Tad˝ykistanie (zw∏aszcza w Badach- islamu jako modelu politycznego znacznie spa- szanie) o˝ywionà dzia∏alnoÊç gospodarczà (in- d∏a (wynika to ze zmćzenia spo∏eczeƒstwa woj- westycje, zarzàdzanie finansami przekazywany- nà i erozji wiary w radykalnà popraw´ sytuacji mi z Zachodu, odbudowa infrastruktury, mikro- przez dzia∏aczy islamskich). JednoczeÊnie bardzo k redyty) charytatywnà, edukacyjnà (budowa szybko umacnia si´ pozycja islamu jako elemen- szkó∏ – w tym bodaj˝e najwi´kszego uniwersy- tu to˝samoÊci narodowej, wzrasta poziom prak- tetu w regionie – Uniwersytetu Azji Centralnej tyk religijnych i obecnoÊç islamu w ˝yciu co- z filiami w Kazachstanie i Kirgistanie; programy dziennym jednostek i spo∏eczeƒstwa. Mo˝na stypendialne), doradczà (liczne programy re- przypuszczaç, ˝e pr´dzej czy póêniej – zale˝nie strukturyzacji rolnictwa, rozwoju spo∏ecznoÊci od rozwoju sytuacji w regionie i zmiany pokole- lokalnych, aktywizacji spo∏ecznej i gospodarczej niowej islam upomni si´ o dominujàce miejsce i in.). Wszystkie te inicjatywy sà zaszczepianiem w paƒstwie. Ten wariant – w du˝o bardziej ogra- modelu spo∏eczeƒstwa otwartego i gospodarki niczonym jednak stopniu – dotyczyç mo˝e Pó∏- rynkowej odwo∏ujàcymi si´ do wzorców zachod- nocy regionu, choç trudno si´ spodziewaç, ˝eby nich. JednoczeÊnie widoczne jest o˝ywienie reli- islam zdoby∏ tam wp∏ywy porównywalne z ty- gijne ismailitów Tad˝ykistanu – wizyty Aga Cha- mi, jakie ma na Po∏udniu. na w Chorogu w latach 1995 i 1998 zgromadzi∏y

P r a c e O S W kilkudziesi´ciotysi´czne t∏umy wiernych, co ISLAM W K A Z A C H S TA N I E prawdopodobnie by∏o najwi´kszym zgromadzeniem religijnym w ca∏ej Azji Centralnej w ostatniej dekadzie (jeÊli nie w ca∏ym XX w.). Dzia∏al- Podstawowe informacje o k r a j u noÊç AKDN nie ogranicza si´ do ismailitów. Trud- no jednak przypuszczaç, ˝e jest to model dzia∏a- Republika Kazachstan, paƒstwo niepodleg∏e nia mogàcy zdobyç popularnoÊç w ca∏ym regio- od 1991 r. nie. Powierzchnia: 2,72 mln km2 LudnoÊç: 15,4 mln O g romne znaczenie dla przysz∏oÊci re g i o n u , G∏ówne miasta: A∏maty (b. stolica) – ok. 1,2 mln, obecnego i przysz∏ego miejsca w nim islamu od- Sz y m k ent, Turkiestan, Kyz y ∏ -O r da, Aktau, Aktobe, grywa „Wielka Gra”, której istotnym komponen- Atyrau, Uralsk, Astana (obecna stolica), Kara- tem po 11 wrzeÊnia 2001 r. jest wojna z terrory- ganda, Kostanaj, Paw∏odar, Pietropaw∏owsk, zmem prowadzona przez USA. Semipa∏atyƒsk a. operacja wojskowa USA i ich sojuszników do- Struktura etniczna: Kazachowie – 53,4%, Ro- prowadzi∏a do likwidacji re˝imu Talibów, znacz- sjanie – 30%, Ukraiƒcy – 3,6%, Uzbecy – 2,5%, nie os∏abiajàc zaplecze dla centralnoazjatyckich Niemcy – 2,4%, Tatarzy – 1,7%, Ujgurzy – 1,4%, o rganizacji fundamentalistycznych. Jednocze- pozostali – 5% (1999) Ênie rozmach operacji wojskowej i determinacja Struktura wyznaniowa: muzu∏manie USA wyraênie – choç nie wiadomo, na jak d∏ugo (w ogromnej wi´kszoÊci sunnici) – ponad 60%, – os∏abi∏y w regionie wiar´, ˝e jakikolwiek prze- prawos∏awni – ok. 36%, ró˝ne protestanckie wrót islamski ma szans´ powodzenia. Znaczenie od∏amy chrzeÊcijaƒstwa – ok. 4% obu tych czynników mo˝e os∏abnàç wraz z trud- Przyrost naturalny: 0,03% (2001) noÊciami USA i spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej PKB per capita: 1300 USD (2001), po uwzgl´d- w normalizacji sytuacji w Afganistanie. nieniu si∏y nabywczej – ok. 4–5 tys. USD; na b. w zwiàzku z operacjà w Afganistanie i wzro- uwag´ zas∏uguje b. du˝y przyrost PKB w ostat- stem zainteresowania regionem ze strony USA nich latach (10,5% w roku 2000, 13% w 2001) faktem sta∏a si´ amerykaƒska obecnoÊç militar- Bezrobocie: oficjalnie ok. 10%, nale˝y jednak li- na. Z jednej strony, umacnia to miejscowe re˝i- czyç si´ z kilkunastoprocentowym bezrobociem my, z drugiej powoduje nap∏yw pomocy finanso- ukrytym. wej, wzmo˝enie nacisków na intensyfikacj´ reform wewn´trznych i demokratyzacj´ ˝ycia pu- Islam w Kazachstanie blicznego. Stwarza to pewne szanse na zmniej- (informacje podstawowe) szenie cz´Êci problemów stanowiàcych êród∏o radykalizacji i polityzacji islamu. Trudno przy- LiczebnoÊç: ok. 9,5 mln puszczaç jednak, ˝eby mog∏o dojÊç do szybkiej Liczba meczetów: ponad 5 tys. (oficjalnie zareje- i radykalnej poprawy sytuacji w regionie. strowanych 1 tys.) c. zaostrzenie „Wielkiej Gry” w Azji Centralnej Samoidentyfikacja i praktyki religijne: ponad i rosnàce zaanga˝owanie w nià USA, Chin, Indii, 70% Kazachów (którzy stanowià jedynie niewie- Pakistanu i Iranu stwarza niebezpieczeƒstwo le ponad po∏ow´ ludnoÊci kraju) oraz niemal ro z g rywania czynnika islamskiego przez po- wszyscy Uzbecy, Tatarzy i Ujgurzy uwa˝ajà si´ szczególnych graczy w wymiarze propagando- za muzu∏manów; powszechne jest obrzezanie wym oraz wykorzystanie go jako potencjalnego i zakat (choç ten ostatni przyjmuje ró˝ne formy), czynnika destabilizujàcego. Nawet niewielkie nieco mniej – post w czasie ramadanu, rzadka kroki w t´ stron´ mog∏yby mieç fatalne skutki jest lektura Koranu; rocznie kilkaset osób odby- dla kruchego porzàdku poszczególnych paƒstw wa had˝d˝ i ca∏ego regionu Azji Centralnej. Organizacyjne struktury islamskie: Duchowny Krzysztof Strachota Zarzàd Muzu∏manów Kazachstanu (DZMK) z wielkim muftim na czele – reprezentuje oficjalnie uznawany przez w∏adze nurt islamu; jest w∏adny rejestrowaç gminy muzu∏maƒskie, du-

P r a c e O S W chownych, wydawaç zezwolenia na studia du- sultana Nazarbajewa i Uzbekistanu – Islama Ka- chowne za granicà rimowa). Istotnym czynnikiem polityki zagra- Inne: bractwa sufickie i Hizb ut-Tahrir (g∏ównie nicznej by∏o tak˝e „islamskie zagro˝enie z po∏u- na po∏udniu kraju) dnia” – jak okreÊlano odrodzenie islamu w Uzbe- Partie i st o w a r z y s z e n i a : Partia Narodowej Wol - kistanie i narastajàcy tam fundamentalizm reli- noÊci A∏asz odwo∏uje si´ do islamu jako wa˝nego gijny. Konflikty w Afganistanie i Tad˝ykistanie czynnika narod o t w ó rc z e g o ; pozosta∏a cz´Êç sceny traktowane by∏y z mniejszà obawà, prawdopo- politycznej w zasadzie nie nawiàzuje do islamu dobnie ze wzgl´du na brak bezpoÊredniego sà- S z ko l n i c t w o: Uniwersytet Islamski (A∏maty), siedztwa z tymi krajami; zauwa˝alne by∏y nato- niewielka liczba madras (g∏ównie na po∏udniu miast koniunkturalne dzia∏ania mediów, bazujà- kraju), liczne szko∏y duchowne przy meczetach. ce na strachu spo∏eczeƒstwa kazaskiego przed zwyci´stwem idei fundamentalistycznych na C h a r a k t e rystyka kraju po∏udniu. Sytuacja gospodarcza Kazachstanu, choç trudna Kazachstan jest najwi´kszym paƒstwem Azji ze wzgl´du na trwajàcy proces powolnej trans- Centralnej pod wzgl´dem obszaru, o najmniej- formacji gospodarki, jest obecnie najlepsza ze szej g´stoÊci zaludnienia. Kazachowie stanowià wszystkich republik regionu, a p rognozy na niewiele ponad po∏ow´ ludnoÊci kraju, przy przysz∏oÊç sà tak˝e optymistyczne. Kraj posiada czym na pó∏nocy wzd∏u˝ granicy z Federacjà Ro- b. du˝e z∏o˝a ropy naftowej, a tak˝e zapasy ga- syjskà zdecydowanà wi´kszoÊç stanowi ludnoÊç zu ziemnego pod szelfem Morza Kaspijskiego. s∏owiaƒska – Rosjanie i Ukraiƒcy. Taka struktura Eksploatacja z∏ó˝ roponoÊnych stanowi obecnie etniczno-przestrzenna od samego poczàtku nie- najwa˝niejszy filar gospodarki i g∏ówne êród∏o podleg∏ego bytu republiki powodowa∏a obawy dewiz. o integralnoÊç paƒstwa i zmusi∏a w∏adze do prowadzenia bardzo wywa˝onej polityki etnicznej. Islam w Kazachstanie Polityk´ wewn´trznà cechuje silna centralizacja ( rys history c z n y ) w∏adzy i autorytaryzm prezydenta Nursultana Nazarbajewa. Opozycja (demokratyczna; islam- Islamizacja terytoriów dzisiejszego Kazachstanu skiej opozycji brak) jest skutecznie zwalczana na rozpocz´∏a si´ w X–XI wieku w wyniku dzia∏al- wszystkich p∏aszczyznach (politycznej, gospo- noÊci w´drownych kupców przybywajàcych darczej i medialnej). Demokratyczna retoryka z po∏udnia i stopniowo post´powa∏a z po∏udnia w∏adz nie ma potwierdzenia w ich post´powa- na pó∏noc. Plemiona koczowników przyjmowa∏y niu, nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e w Kazachstanie islam bardzo powoli, nie rezygnujàc jednocze- re˝im prezydencki jest znacznie bardziej „wyro- Ênie z pr a k t y k owania obrz´dów o rod o w o d z i e zumia∏y” dla tworzàcego si´ powoli spo∏eczeƒ- pogaƒskim. Kazaski islam zdominowa∏a hanafic- stwa obywatelskiego ni˝ np. w sàsiednim Uzbe- ka szko∏a prawa islamskiego, jedna z na j b a rd z i e j kistanie. Mimo szykan opozycja ma w republice liberalnych, tolerujàca zachowanie prei s l a m s k i c h najlepsze w ca∏ym regionie warunki dzia∏ania. obrz´dów. W efekcie przez wieki wykszta∏ci∏ si´ Polityka zagraniczna republiki by∏a i jest w og ro m - na kazaskich stepach specyficzny rodzaj islamu ny m stopniu determinowana jej po∏o˝eniem okreÊlany jako islam ludowy. Kulty preislamskie geopolitycznym (mi´dzy Rosjà od pó∏nocy, Chi- do dziÊ przetrwa∏y i sà praktykowane, nie wy- nami od wschodu i Uzbekistanem od po∏udnia). wo∏ujàc jednoczeÊnie kontrowersji wÊród wi´k- Kazachstan nie kontestowa∏ pozycji Moskwy szoÊci duchownych – powszechnie ∏àczy si´ za- w regionie (najwa˝niejsze okaza∏o si´ tutaj zasady islamu z kultem przodków, grobów czy pewnienie praw ogromnej diaspory rosyjskiej), Êwi´tych miejsc. Dominujàce znaczenie ma od prowadzi∏ delikatnà i asekuracyjnà polityk´ wo- wieków prawo zwyczajowe (adat), a nie kora- bec Chin (g∏ównym problemem by∏a tu i wcià˝ niczne (szariat). Na po∏udniu kraju pewnà rol´ jest kwestia mniejszoÊci ujgurskiej), a tak˝e wal- odgrywajà od wieków tradycje sufickie. czy∏ o prymat w Azji Centralnej z Uzbekistanem Kolonizacja rosyjska nie przynios∏a zmiany sto- (zmagania w du˝ym stopniu wynika∏y z osobi- sunków wyznaniowych wÊród Kazachów. Islam stych ambicji prezydentów Kazachstanu – Nur- sta∏ si´ czynnikiem integrujàcym miejscowà lud-

P r a c e O S W noÊç i elementem budowy to˝samoÊci narodo- (ludnoÊç s∏owiaƒska tradycyjnie zamieszkiwa∏a wej. Nap∏ywowi Rosjanie pozostawali przy pra- miasta). wos∏awiu, a Kazachowie kultywowali islam. Do W ostatniej dekadzie w zwiàzku z ogromnà mi- dziÊ struktura wyznaniowa w ogromnej wi´k- gracjà Rosjan, Niemców, Ukraiƒców i ˚ydów za szoÊci pokrywa si´ ze strukturà etnicznà. granic´ (szczególnie silnà w poczàtkowym okre- Za czasów ZSRR w∏adza t´pi∏a wszelkie przeja- sie niepodleg∏oÊci: w latach 1992–1994 Kazach- wy dzia∏alnoÊci islamskiej traktujàc religi´ jako stan na sta∏e opuÊci∏o 1,2 mln ludzi) i nap∏ywem z a g ro˝enie dla supremacji idei ko m u n i s t y c z- ludnoÊci kazaskiej do miast ró˝nice w kwestii nych. Oficjalne duchowieƒstwo muzu∏maƒskie statusu spo∏ecznego uleg∏y ju˝ jednak w du˝ym zosta∏o podporzàdkowane Duchownej Radzie stopniu zatarciu. Ponadto migracja nie-Ka z a- Muzu∏manów Azji Centralnej i Ka z a c h s t a n u chów za granic´ spowodowa∏a ca∏kowità prze- z siedzibà w Taszkencie. Duchowni starajàcy si´ budow´ struktury etnicznej kraju (w 1989 r. Ka- dzia∏aç niezale˝nie byli przeÊladowani i zostali zachowie stanowili zaledwie 40% ludnoÊci kra- zmuszeni do dzia∏ania w ukryciu, jednak w opi- ju, obecnie – ponad po∏ow´). nii spo∏eczeƒstwa to w∏aÊnie oni cieszyli si´ naj- Bardzo znaczàce i wcià˝ przybierajàce na sile po wi´kszym powa˝aniem i ich wp∏yw by∏ najistot- uzyskaniu niepodleg∏oÊci sà tradycje rodowo- niejszy. T´pienie niezale˝nego duchowieƒstwa -plemienne w Kazachstanie. Kazachowie, którzy przy jednoczesnym zezwoleniu na dzia∏alnoÊç pod wzgl´dem j´zykowym i kulturowym sà naj- religijnà duchownych podporzàdkowanych Du- b a rdziej jednolitym narodem postradzieckiej chownej Radzie zaowocowa∏o trwajàcà do dziÊ Azji Centralnej, dzielà si´ na trzy ˝uzy (zwiàzki nieufnoÊcià Kazachów do oficjalnych struktur plemienne). Starszy ˚uz, sk∏adajàcy si´ z jedena- religijnych, traktowanych jako ko l a b o ru j à c e stu plemion tradycyjnie zajmuje obszar po∏u- z w∏adzà (obecnie jest to Duchowny Zarzàd Mu- dniowego i po ∏ u d n i o w o -wschodniego Kaz a c h s t a - zu∏manów Kazachstanu – DZMK). nu. Âredni ˚uz (szeÊç plemion) – centralnà i pó ∏ - W ostatniej dekadzie nastàpi∏o w Kazachstanie no c n o -wschodnià cz´Êç kraju. Ter ytoria M∏odsze- zauwa˝alne odrodzenie islamu, po∏àczone z bu- go ˚uzu (cztery plemiona) znajdujà si´ na pó∏- dowà setek nowych meczetów, otwieraniem nocnym zachodzie. Mimo równoÊci wszystkich szkó∏ duchownych i ogólnym wzrostem religij- obywateli republiki wobec prawa Kazachowie noÊci wÊród muzu∏maƒskiej cz´Êci spo∏eczeƒ- doskonale orientujà si´ w pochodzeniu nie tylko stwa. Odrodzenie islamu nie przyj´∏o jednak for- swoich krewnych i znajomych, ale potrafià te˝ my politycznej i „wojujàcej” (jedynie na po∏u- na podstawie cech fizycznych danej osoby okre- dniu kraju mo˝na mówiç o wyst´powaniu ele- Êliç jej przynale˝noÊç spo∏eczno-etnicznà. Prze- mentów reprezentujàcych radykalny islam). tr wa∏a te˝ w ÊwiadomoÊci Kazachów dawna hie- ra r chia wa˝noÊci plemion i rodów (tradycyjnie Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e najwa˝niejszy by∏ Starszy ˚uz, a elita intelektual- na wywodzi∏a si´ z ˚uzu Âredniego), ponadto Ró˝nice mi´dzy muzu∏manami a niemuzu∏ma- Starszy ˚uz jest tradycyjnie najsilniej zislamizo- nami w kwestii statusu spo∏ecznego na prze- wany. Renesans struktur rodowo-plemiennych strzeni ubieg∏ej dekady nie wynika∏y z wyzna- ma du˝y wp∏yw na rzeczywistoÊç spo∏ecznà wanej religii, a raczej z poziomu zamo˝noÊci po- i politycznà kraju; w obawie o integralnoÊç paƒ- szczególnych grup etnicznych. Konstytucja sta- stwa jakiekolwiek publiczne nawiàzywanie do nowi o równoÊci wszystkich religii i w zasadzie podzia∏ów ˝uzowych zosta∏o zakazane przez równoÊç ta jest przestrzegana (w∏adze republiki przepisy prawa. nie mogà pozwoliç sobie na dyskryminacj´ lud- WKazachstanie zauwa˝alna jest ni˝sza spo∏ecz- noÊci niemuzu∏maƒskiej, gdy˝ stanowi ona po- na pozycja kobiet (wyra˝ajàca si´ w wi´kszym nad jednà trzecià mieszkaƒców kraju). Zauwa- b e z robociu wÊród ˝eƒskiej cz´Êci spo∏eczeƒ- ˝alny jest natomiast wy˝szy przeci´tny poziom stwa, mniejszà Êrednià pensjà), chocia˝ w po- ˝ycia ludnoÊci miejskiej w porównaniu z wiejskà równaniu z innymi muzu∏maƒskimi krajami re- – a poniewa˝ to w∏aÊnie Kazachowie i inni mu- gionu jest ona i tak znacznie lepsza. Pojawiajà zu∏manie stanowià wi´kszoÊç mieszkaƒców wsi, si´ opinie, ˝e pozycja kobiet w spo∏eczeƒstwie statystycznie ich warunki ˝ycia sà nieco gorsze wcià˝ si´ pogarsza w miar´ wzrostu religijnoÊci

P r a c e O S W wÊród Kazachów. Mo˝na jednak przypuszczaç, u w a ru n kowany historycznie nieekspansywny ˝e g∏osy te sà wynikiem wzrastajàcej ogólnej charakter kazaskiego islamu, nieufnoÊç wobec ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa b´dàcej rezultatem „importowanego” islamu ortodoksyjnego, przy- otwarcia si´ kraju na Zachód. wiàzanie do rodzimej tradycji i wreszcie obawa przed radykalizacjà religii pot´gowana wydarze- ˚ycie religijne niami na po∏udniu. S t o s u n kowo ∏atwo jest zdobyç podstawowe Spo∏eczeƒstwo Kazachstanu jest w bardzo du- i Êrednie wykszta∏cenie duchowne. Uzyskanie ˝ym stopniu zlaicyzowane. Kazaski islam nigdy wykszta∏cenia wy˝szego jest znacznie bardziej w historii nie by∏ islamem ekspansywnym, a la- problematyczne, gdy˝ wymaga zgody DZMK. ta okupacji sowieckiej, kiedy wpro w a d z o n o DZMK postrzegany jako wspó∏pracujàcy z w∏a- Êwiecki model ˝ycia, dodatkowo zmniejszy∏y ro- dzami, co nie przysparza mu zwolenników i po- l´ religii w spo∏eczeƒstwie. woduje wi´kszà popularnoÊç niezale˝nych (nie- Zdecydowana wi´kszoÊç muzu∏manów to sunnici oficjalnych) duchownych, w tym tak˝e nielicz- sz k o∏y hanafickiej (Kazachowie, Uzbecy, Ujgurzy). nych sufich na po∏udniu kraju. Stosunkowo po- Wyst´puje tak˝e (s∏abo zorganizowany) sunnizm wszechne jest kszta∏cenie duchownych za grani- szko∏y szafickiej (g∏ównie mniejszoÊç czeczeƒ- cà, g∏ównie w Turcji i Egipcie (w 1995 r. 100 osób ska, która znalaz∏a si´ w Kazachstanie w wyniku studiowa∏o w Turcji, a 80 w Egipcie). Do rozpo- stalinowskich przesiedleƒ). Wraz z otwarciem cz´cia oficjalnej dzia∏alnoÊci po powrocie posi´ kraju na Êwiat islamski na poczàtku lat dzie- trzebna jest zgoda DZMK. wi´çdziesiàtych pojawi∏ si´ tak˝e sunnizm szko- LudnoÊç muzu∏maƒska ch´tnie bierze udzia∏ ∏y hanbalickiej (cechujàcy si´ fanatycznym prze- w masowych obrz´dach (Êluby, pogrzeby), któ- strzeganiem norm szariatu) – g∏ównie na po∏u- rym przewodniczà mu∏∏owie. Powszechne jest dniu wÊród 370-tysi´cznej mniejszoÊci uzbec- obrzezanie i p∏acenie zakatu (50% muzu∏manów kiej. Nieliczni i s∏abo zorganizowani sà szyici deklaruje, ˝e p∏aci∏o zakat w ciàgu ostatniego (g∏ównie mniejszoÊç azerska). roku; nale˝y jednak mieç na uwadze fakt, ˝e cz´- Pewne wp∏ywy (zw∏aszcza na po∏udniu kraju) ma sto zakat przyjmuje form´ datków ˝ywnoÊcio- tradycja suficka, zwiàzana szczególnie z ma u z o - wych lub rzeczowych, a nawet pracy fizycznej na le u m Jasawiego i tamtejszym (stojàcym w opo- rzecz meczetu). Ma∏o popularne sà indywidualne zycji wobec DZMK) duchowieƒstwem, a tak˝e formy aktywnoÊci religijnej – 20% deklaruj e , ˝e z grobowcami Beket-Ata i Szopan-Ata (obwód poÊci∏o w czasie ramadanu, a jedynie kilkanaÊcie atyrauski), Ajsza-bibi (obwód d˝ambulski) i me- procent przyznaje, ˝e kiedykolwiek czyta∏o Ko- czetem w Karagandzie (duchowieƒstwo powià- ran (najcz´Êciej przek∏ady, bowiem znajomoÊç zane z oÊrodkiem naqszbandiji w Bucharze). Su- arabskiego jest w Kazachstanie rzadkoÊcià – tak- fizm nie jest jednak dominujàcym nurtem reli- ˝e wÊród duchownych). gijnym nawet na po∏udniu, a wiedza spo∏eczeƒ- Rocznie zaledwie kilkaset (w 1998 r. – 400) osób stwa na jego temat jest bardzo ma∏a. odbywa had˝d˝, co niewàtpliwie ma przyczyn´ Liczba meczetów (ok. 5 tys.) jest du˝a, choç zde- w wysokich kosztach pielgrzymki – wahajà si´ cydowana wi´kszoÊç z nich to meczety mahallic- one od 800 dolarów (autobusem) do 1300 (samo- kie, a nie piàtkowe. Meczety mahallickie znajdu- lotem). Istnieje wiele lokalnych miejsc piel- jà si´ niemal w ka˝dej dzielnicy, pe∏nià cz´sto gr z y m k owych, g∏ównie groby pirów . Najwa˝niej- równolegle funkcj´ kafejek, gdzie odpoczywajà szym z nich, o znaczeniu wykraczajàcym poza i modlà si´ wierni. Meczetów piàtkowych jest Kazachstan, jest mauzoleum Ahmeda Jasawiego wielokrotnie mniej i z regu∏y nie sà one odwie- w mieÊcie Turkiestan na po∏udniu kraju (restau- dzane t∏umnie. rowane przez Turków), dokàd pielgrzymujà mu- Na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych przewidy- zu∏manie z ca∏ej Azji Centralnej. wano w Kazachstanie gwa∏towne odrodzenie islamu. RzeczywiÊcie sta∏o si´ ono faktem. Nie przybra∏o jednak „wojujàcej” formy, dà˝àcej do polityzacji religii. Z∏o˝y∏o si´ na to kilka czynni- ków: powa˝ne zeÊwiecczenie spo∏eczeƒstwa,

P r a c e O S W Islam a ˝ycie polityczne treÊç ˝ycia. Islam jest wa˝nym elementem to˝sa- moÊci narodowej, jednak w sferze wyznawa- Paƒstwo jest formalnie Êwieckie, a swoboda wy- nych wartoÊci jego wp∏yw nie jest dominujàcy. znania jest gwarantowana przez konstytucj´ Praktykuje si´ obrz´dy muzu∏maƒskie i ob c h o d z i i odpowiednie ustawy. W zwiàzku z promowa- islamskie Êwi´ta, ale poza piàtkami meczety niem „kazaskoÊci” elita w∏adzy deklaruje jednak Êwiecà pustkami. Ludzie traktujà wizyty w me - swojà muzu∏maƒskoÊç (prezydent Nazarbajew czetach bardziej jako element tradycji ni˝ prze˝y- uda∏ si´ na had˝d˝, a tak˝e modli∏ si´ publicznie cie religijne. Dominujàca rola tradycji przejawia wraz z prezydentem Karimowem w mauzoleum si´ zw∏aszcza na wsi, chocia˝by w og r omnym au- Jasawiego). Paƒstwo gwarantuje swobod´ wy- to r ytecie starszyzny, który w miastach zanika. znania i stara si´ zachowywaç wszystkie cechy Jest zarejestrowanych kilkaset gmin wyznanio- ÊwieckoÊci i tolerancyjnoÊci religijnej, jednak wych muzu∏maƒskich, jednak nie sà one szcze- wyraênie sprzyja islamowi jako dominujàcej re- gólnie aktywne i nie ingerujà w ˝ycie rodzinne ligii. Paradoksalnie w odbiorze spo∏ecznym w∏a- muzu∏manów, skupiajàc si´ na ogólnej roli infor- dza nie jest postrzegana jako muzu∏maƒska. macyjnej, edukacyjnej i organizacyjnej. Jedynie Zdecydowana wi´kszoÊç partii politycznych ma wÊród skupionej w dwóch enklawach na po∏u- do islamu stosunek pragmatyczny, a scena poli- dniu kraju i silnie zintegrowanej mniejszoÊci uz- tyczna jest laicka. Islam nie jest elementem wal- beckiej gminy wyznaniowe propagujà islam ry- ki politycznej. Jedynie Partia Narodowej Wolno- g o ry s t y c z n y, zakazujàcy np. picia alko h o l u Êci A∏asz przyznaje islamowi szczególnie wa˝ne (wÊród Kazachów taka interpretacja religii jest miejsce w paƒstwie jako czynnikowi narodo- odbierana jako niekazaska i nie cieszy si´ popu- twórczemu (partia ta nie ma jednak wi´kszego larnoÊcià). Konsumpcja alkoholu w Kazachstanie znaczenia). jest du˝o wy˝sza ni˝ w sàsiednim Uzbekistanie. Pojawiajà si´ ruchy i or ganizacje fundamentali- MniejszoÊç uzbecka jest ogólnie znacznie bar- styczne, zwane w kazaskich mediach „wa h h a b i c - dziej religijna ni˝ Kazachowie (72% Kazachów kimi”. Najbardziej spektakularne akcje przepro- deklaruje si´ jako „wierzàcy” lub „raczej wierzà- wadza∏a Hizb ut-Tahrir (np. jednorazowe dostar- cy”, zaÊ dla kazaskich Uzbeków odsetek ten wy- czenie tysiàcom mieszkaƒców A∏maty fundamen- nosi 92%). Postrzega si´ jà w kraju jako êród∏o talistycznych ulotek drogà pocztowà: wszyscy idei fundamentalistycznych. otrzymali przesy∏ki tego samego dnia – w dz i e ƒ MniejszoÊç ujgurska (o wysokim wskaêniku reli- ur odzin prezydenta Nazarbajewa). W∏adze z ró˝ - gijnoÊci – 80% wierzàcych) nie wykazuje ten- nym skutkiem zwalczajà ekspansywne ruchy fun- dencji separatystycznych w stosunku do w∏adz damentalistyczne. Nie wydaje si´ wszak˝e, by Ka- w Astanie (natomiast potencjalnie istnieje taka zachstan zagro˝ony by∏ zwyci´stwem tych idei mo˝liwoÊç w przypadku wybuchu powstania na- wÊ r ód w∏asnego spo∏eczeƒstwa – Kazachowie nie rodowego lub powa˝nych zamieszek w sà s i e d - godzà si´ na zast´powanie miejscowego, toleran- niej chiƒskiej prowincji Xinjiang, zamieszkanej cyjnego islamu jego „importowanà”, radykalnà w wi´kszoÊci przez Ujgurów). wersjà – zbyt du˝à rol´ odgrywajà w ˝yciu ludzi obrz´dy i kulty nieislamskie. Islam a ˝ycie kulturalne Oficjalnie zare j e s t rowanych jest ok. 220 duchownych zagranicznych, g∏ównie z Arabii Sau- W latach dziewi´çdziesiàtych nastàpi∏o zwi´k- dyjskiej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, szenie roli islamu w ˝yciu kulturalnym kraju. Po- Jordanii, Turcji i Pakistanu. jawi∏o si´ wiele publikacji przybli˝ajàcych nauk´ islamu i akcentujàcych jego potencja∏ kulturowy. Islam a ˝ycie spo∏eczne Otwarto setki duchownych szkó∏ podstawowych i kilkanaÊcie Êrednich, w których pobiera nauki ZdolnoÊç islamu do mobilizacji spo∏ecznej jest tysiàce dzieci; szko∏y koraniczne nie sta∏y si´ po- niewielka. Islam traktowany jest jako czynnik wa˝nà alternatywà dla paƒstwowego postra- integrujàcy i spajajàcy naród, nie zaÊ jako narz´- dzieckiego systemu edukacji. dzie ekspansji ideologicznej. Kazachowie traktu- Du˝a cz´Êç literatury islamskiej na poczàtku jà islam jako uzupe∏nienie, a nie zasadniczà ubieg∏ej dekady pochodzi∏a z krajów arabskich,

P r a c e O S W chocia˝ nieznajomoÊç j´zyka arabskiego wÊród ISLAM W K I R G I S TA N I E Kazachów by∏a istotnà barierà w szerokim roz- powszechnieniu cz´Êci literatury religijnej two- rzonej po arabsku. Obecnie wi´kszoÊç dost´p- Podstawowe informacje o k r a j u nych w Kazachstanie êróde∏ traktujàcych o islamie jest drukowana w Uzbekistanie. Kirgiska Republika (Kirgistan), niepodleg∏e W Kazachstanie istnieje pe∏na swoboda manife- paƒstwo od 1991 r. stacji przekonaƒ religijnych. Wiele gmin muzu∏- Powierzchnia: 198,5 tys. km 2 (zmienna, maƒskich ma swoje lokalne czasopisma oraz stro- w zwiàzku z roszczeniami terytorialnymi Chin), ny internetowe. Wydawana jest du˝a liczba czaso- graniczy z Chinami, Tad˝ykistanem, Uzbekista- pism nawiàzujàcych do islamu, z czego najwa˝- nem i Kazachstanem, 94% terytorium kraju niejszymi sà: miesi´cznik Islam elemi (Âwiat isla- zajmujà góry, 57% znajduje si´ na wysokoÊci mu), wydawany przez DZMK od 1997 r. w na k ∏ a - ponad 2500 m dzie ponad 5 tys. egz., oraz gazeta Nur szapagat, LudnoÊç: 4851 tys. ponad 5 tys. egz. G∏ówne miasta: Biszkek (stolica) – 756 tys., Islam powszechnie traktuje si´ jako element na- Osz – 215 tys. rodotwórczy – poprzez bycie muzu∏maninem Struktura etniczna: Kirgizi – 66%, Uzbecy – jest si´ „prawdziwszym” Kazachem. Kultywo- 14%, Rosjanie – 11,7%, Ukraiƒcy, Tatarzy, wane sà jednak obrz´dy zarówno muzu∏maƒ- Tad ˝ y c y , Kazachowie, Ujgurzy, Dunganie, Niemcy; skie, jak i istniejàce przed islamizacjà terenów wskutek emigracji nie-Kirgizów systematycznie dzisiejszego Kazachstanu. zwi´ksza si´ procentowy udzia∏ Kirgizów w ludnoÊci kraju Wnioski i p r o g n o z y Struktura wyznaniowa: 80% populacji to muzu∏manie, 17% – prawos∏awni, Odrodzenie religijnoÊci po rozpadzie ZSRR nie 3% – wyznawcy 15 KoÊcio∏ów chrzeÊcijaƒskich, przybra∏o w Kazachstanie alarmistycznego wy- buddyÊci, krysznaici, judaiÊci i in. miaru. Zwyci´˝y∏ zakorzeniony wÊród Kazachów Struktura wiekowa: dzieci i m∏odzie˝ do 16 od wieków islam ludowy – tolerancyjny i nieek- roku ˝ycia stanowià 38% populacji, ludzie spansywny, oparty g∏ównie na tradycji. W ˝yciu w wieku produkcyjnym – 54%, emeryci – 8% politycznym islam nie istnieje, zosta∏o ono ca∏- Przyrost naturalny: 1,3% kowicie zdominowane przez problemy gospo- G´stoÊç zaludnienia na km 2: 26 darcze i spo∏eczne, a tak˝e przez walk´ w∏adz Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 35% ludnoÊci (rok- z opozycjà demokratycznà. rocznie ok. 100 tys. mieszkaƒców wsi migruje Islam jest zakorzeniony g∏´boko w rodowo-ple- do Biszkeku) miennych tradycjach muzu∏maƒskiej cz´Êci spo- PKB per capita: 1294 USD (2000). ∏eczeƒstwa republiki. Pojmuje si´ go jako element narodotwórczy, bardzo istotne spoiwo dla Islam w Kirgistanie wielu muzu∏maƒskich grup etnicznych kraju. (informacje podstawowe) Znaczenie islamu jako êród∏a wartoÊci jest istotne, ale nie dominujàce. Liczba meczetów: 1338 (wg stanu na marzec Potencja∏ destabilizacyjny kazaskiego islamu 2001 r.), z tego w obwodzie oskim 520 (w 1999 r. jest niewielki. Perspektywa kilku lat zale˝y od – 428), w d˝alalabadzkim 301 (1999 r. – 301), dwóch czynników – poprawy lub braku popra- w ba t k eƒskim (1999 r. – 186), w issykkulskim 40 wy sytuacji materialnej spo∏eczeƒstwa (zw∏asz- (1999 r. – 12), w na r yƒskim 60 (1999 r. – 2), cza na sàsiadujàcym z Uzbekistanem po∏udniu w czujskim 140 (1999 r. – 61). W 2000 r. had˝d˝ kraju) oraz od rozwoju wydarzeƒ w Uzbekista- odby∏o 460 obywateli Kirgistanu, w 2001 – 669. nie. Istnieje mo˝liwoÊç powstania tzw. efektu Organizacyjne stru k t u ry islamskie: g ∏ ó w n a domina w przypadku rozprzestrzenienia si´ ru- struktura oficjalna – Duchowny Zarzàd Muzu∏- chów fundamentalistycznych na po∏udniu. manów Kirgistanu (DZMK). Inne: Centrum Islam- Wojciech Bartuzi skie (Osz), Komitet Obrony Praw Muzu∏manów (D˝alalabad). Na terytorium Kirgistanu bardzo

P r a c e O S W dynamicznie rozwijajà si´ struktury nielegalnej, W pierwszych latach niepodleg∏oÊci Kirgistanu fundamentalistycznej partii Hizb ut-Tahrir (HT), nastàpi∏o dalsze pogorszenie sytuacji gospodar- funkcjonujà równie˝ podziemne struktury Is- czej kraju, choç Kirgistan przodowa∏ pod wzgl´- lamskiego Ruchu Uzbekistanu (IRU) oraz religij- dem demokratycznych i rynkowych przemian nych organizacji separatystycznych Czeczenów w WNP. Za∏ama∏y si´ kontakty gospodarcze z sà- i Ujgurów siadami, m.in. system barterowych umów p∏at- Szkolnictwo: wydzia∏ teologiczny na Paƒstwo- noÊci za wod´, gaz, rop´ i in. Od 1994 r. w∏adze wym Uniwersytecie w Oszu, filia Uniwersytetu kirgiskie podj´∏y szereg prób usuni´cia przyczyn Azji Centralnej w Oszu, sieç 11 tureckich liceów wyjazdów ludnoÊci rosyjskiej z Kirgistanu, m.in. Sebat (Êwieckie z przedmiotami dotyczàcymi is- j´zyk rosyjski sta∏ si´ j´zykiem oficjalnym lamu, separacja p∏ci w szkole), szko∏y przy me- (w 2001 r.). Rozpoczà∏ si´ powolny proces popra- czetach. wy stanu gospodarki Kirgistanu, który zosta∏ za- hamowany przez rosyjski kryzys ekonomiczny C h a r a k t e rystyka kraju w 1998 r. i agresj´ fundamentalistycznego ugrupowania IRU. Jego oddzia∏y dwukrotnie (1999 r., Kirgistan to niewielki, górzysty kraj, którego 2000 r.) zaatakowa∏y po∏udniowe terytoria Kirgi- najwa˝niejszym bogactwem naturalnym pozo- stanu (obwód batkeƒski). Wyk orzystywa∏y one staje woda oraz trudno dost´pne i nie doÊç wy- te r ytoria Kirgistanu g∏ównie jako obszar tranzy- korzystywane z∏o˝a metali kolorowych i z∏ota. towy i baz´ w atakach na Uzbekistan. Rea l i z a c j a Sàsiaduje z Uzbekistanem i Chinami – paƒstwa- ambitnego planu demokratyzacji i reform zosta∏a mi prowadzàcymi wobec niego agresywnà poli- zahamowana w∏aÊnie ok. 1998/99 roku. W zw i à z - tyk´ zagranicznà (oba majà roszczenia teryto- ku z kryzysem gospodarczym i agresjà islami- rialne wobec Kirgistanu) oraz Kazachstanem, stów nastàpi∏o umocnienie w∏adzy prezydenta ba r dziej rozwini´tym gospodarczo ze wzgl´du i os∏abienie opozycji. na posiadane bogactwa naturalne, który traktuje Ja k o g∏ówne zagro˝enie dla kraju od 1999 r. trak- go w sposób doÊç paternalistyczny. Po∏ u d n i o w y m towany jest IRU. Obawy przed kolejnà agres j à sàsiadem jest Tad˝ykistan spustoszony z powo- sta∏y si´ powodem zacieÊnienia wspó∏pracy woj- du wojny domowej, który nie stanowi wystar- sk owej z Rosjà i USA. W 2001 r. Kirgistan wspo- czajàco szczelnej bariery przed Afganistanem, móg∏ mi´dzynarodowà koalicj´ walczàcà z is l a m - z którego do Kirgistanu docierajà mud˝ahedini, skim terror yzmem, powsta∏a amerykaƒska baza narkotyki i in. Kirgistan pozostaje wa˝nym ele- pod Biszkekiem. ObecnoÊç Ameryk a n ó w , dbajà- mentem rosyjskiej polityki w Azji Centralnej. Ro- cych o przestrzeganie demokratycznych standar- sja jest g∏ównym partnerem handlowym i jed- dów oÊmieli∏a opozycj´ do zdecydowanych nym z gwarantów bezpieczeƒstwa kraju, choç kro k ów przeciwko ∏amiàcej te standardy admini- nie jest jego bezpoÊrednim sàsiadem. stracji paƒstwowej. Protesty opozycji i os t r e Schy∏ek ZSRR by∏ okresem pog∏´biajàcego si´ reakcje na nie ze strony w∏adz zachwia∏y stabil- kryzysu gospodarczego, po∏àczonego z falà kse- noÊcià paƒstwa. Obecne protesty opozycji naj- nofobii i rozruchów na tle etnicznym, odreago- ostrzejszà form´ przyj´∏y w∏aÊnie na Po∏ u d n i u . wywaniem przez autochtoniczne spo∏ecznoÊci rosyjskiej dominacji w polityce, gospodarc e Islam w Kirgistanie (rys history c z n y ) i kulturze republiki. Przyj´to ustaw´ o j´zyku narodowym, która spowodowa∏a pierwszà fal´ mi- Islam rozprzestrzeni∏ si´ na le˝àcej w po∏udnio- gracji ludnoÊci rosyjskoj´zycznej, mia∏y miejsce wej cz´Êci Kirgistanu Kotlinie Fergaƒskiej ju˝ kirgisko-uzbeckie walki na tle etnicznym w po- w VII w., w epoce podbojów arabskich. Dotar∏ ∏udniowej cz´Êci kraju (tzw. konflikt oski). Przez wówczas do spo∏ecznoÊci osiad∏ych. Osiad∏a lud- ca∏y okres istnienia niepodleg∏ego Kirgistanu noÊç po∏udniowego Kirgistanu (przodkowie Uz- wyraênie zaznacza∏y si´ konflikty pomi´dzy bo- beków i Tad˝yków) wykazywa∏a si´ od tamtego gatszà, silnie zsowietyzowanà i zsekularyzowa- okresu ogromnà gorliwoÊcià religijnà. W XVIII w. nà Pó∏nocà a biednym, agrarnym, islamskim Po- powsta∏ chanat Kokandu w Kotlinie Fergaƒskiej, ∏udniem. Konflikt zaostrza to, i˝ u w∏adzy znaj- który prowadzi∏ aktywnà polityk´ krzewienia dujà si´ g∏ównie przedstawiciele Pó ∏ n o c y. islamu wÊród ludów sàsiednich. Kirgizi pozosta-

P r a c e O S W wali d∏ugo poganami-szamanistami. Plemiona nie w miastach spo∏ecznoÊci z∏o˝one z imigran- po∏udniowe przyj´∏y islam w XVII w. od miesz- tów ostatniej dekady: Tad˝yków, Afgaƒczyków, kaƒców Fergany, a pó∏nocne islamizowano jesz- Turków, Pakistaƒczyków i Arabów (uchodêców, cze w XVIII i XIX w. Kraj zosta∏ w∏àczony do Ro- biznesmenów, studentów i misjonarzy). Ka˝da sji w XIX w. W Kirgistanie ogromnà rol´ odegra- wspólnota etniczna, terytorialna czy rodowa li przywódcy bractw sufickich (przede wszyst- stara si´ posiadaç w∏asny meczet. Cz´Êç z udajà- kim naqszbandija), którzy nawracali miejscowà cych si´ na pielgrzymk´ do Mekki czyni to w ce- ludnoÊç na islam, a tak˝e mobilizowali jà w celach handlowych. Z powodu kontroli nad isla- lach walki z niewiernymi na terenach chiƒskiego mem w Uzbekistanie i w Xinjiangu, niektórzy Turkiestanu Wschodniego. Podobnà rol´ odgry- ich mieszkaƒcy odbywajà pielgrzymk´ do Mekki wali oni równie˝ w powstaniach antyrosyjskich pos∏ugujàc si´ dokumentami kirgiskimi. Poziom oraz antyradzieckich (tzw. basmaczy). W cza- wykszta∏cenia duchowieƒstwa w Kirgistanie nie sach carskich z Kotliny Fergaƒskiej najwi´ksza jest zbyt wysoki; kiedy przeprowadzono weryfi- liczba rosyjskich muzu∏manów udawa∏a si´ na kacj´ imamów, okaza∏o si´, ˝e bardzo cz´sto pielgrzymk´ do Mekki. Bolszewicy po podbiciu w meczetach pracujà ludzie zupe∏nie do tego Azji Centralnej podzielili Kotlin´ Fergaƒskà, naj- nieprzygotowani. Wielu nie by∏o w stanie zade- silniejszy oÊrodek islamski na tym obszarze, po- monstrowaç wiedzy koniecznej do pracy w me- mi´dzy trzy stworzone przez siebie od podstaw czecie, np. w obwodzie naryƒskim po∏owa ima- organizmy paƒstwowe: Uzbeckà SRR, Tad˝yckà mów nie zda∏a egzaminów. Tradycje sufickie po- SRR oraz, utworzonà najpóêniej, Kirgiskà SRR. zosta∏y ˝ywe wÊród potomków deportowanej Najwi´cej „Êwi´tych miejsc” Kotliny Fergaƒskiej ludnoÊci z Kaukazu, g∏ównie Czeczenów i Ingu- znalaz∏o si´ w Kirgiskiej SRR. Pomimo narzuco- szy, gdzie wspólnota cz∏onków danego bractwa nej ateizacji rdzenni mieszkaƒcy Kirgistanu za- pokrywa si´ cz´sto ze wspólnotà cz∏onków da- chowali w du˝ej mierze tradycyjne sposoby ˝ycia nego rodu. Pewne formy sufizmu przetrwa∏y sp o ∏ e c z n e g o . Prz e t r wa∏y dawne stosunki spo- równie˝ wÊród Uzbeków. Z uwagi na s∏aboÊç in- ∏eczne i pr a w n e . stytucji paƒstwowych i korupcj´ w Kirgistanie sta∏ si´ on bazà dla czeczeƒskich i ujgurskich or- Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e ganizacji niepodleg∏oÊciowych. Czeczeni i Ujgu- rzy, obywatele Kirgistanu, przy∏àczajà si´ do Codziennym zjawiskiem dla mieszkaƒców Kirgi- swych rodaków i udajà si´ do „wielkich ojczyzn”, stanu jest doÊwiadczanie skutków cywilizacyj- aby walczyç o niepodleg∏oÊç. Po powrocie przy- nego regresu kraju. Za∏ama∏ si´ nierentowny noszà zupe∏nie nowe idee religijne, które stajà system ekonomiczny ca∏ego ZSRR, co przynios∏o si´ cz´Êcià ideologii ich separatyzmów. gwa∏towne za∏amanie si´ gospodarki Kirgistanu. Nast´puje pauperyzacja spo∏eczeƒstwa. Docho- Islam a ˝ycie polityczne dzi do powolnej dewastacji tego, co uda∏o si´ wypracowaç w czasach ZSRR. Po uzyskaniu niepodleg∏oÊci przez Kirgistan islam sta∏ si´ czynnikiem podkreÊlajàcym etnicznà ˚ycie religijne odr´bnoÊç Kirgizów. Opracowano nowe normy prawne dla dzia∏alnoÊci religijnej, uchylono W Ki r gistanie islam wyznajà Kirgizi, Uzbecy (zawi´kszoÊç ograniczeƒ radzieckiego ustawodaw- mieszkujà g∏ównie Kotlin´ Fer gaƒskà), Dunganie, stwa. W ramach powrotu do narodowej, kirgi- Ujgurzy (obie spo∏ecznoÊci to imigranci z Ch i n , skiej tradycji, parlament rozwa˝a∏ problemy le- z XIX i XX w.; zamieszkujà g∏ównie obwód czuj- galizacji poligamii, w zak∏adach pracy i szko∏ach ski), Tatarzy kazaƒscy (mieszkajà w mi a s t a c h ) , zacz´li pojawiaç si´ imamowie, a duchowieƒ- Czeczeni, Ingusze, Karaczaje, Kur dowie, Ba∏karzy, stwo muzu∏maƒskie i prawos∏awne wspólnie Tur cy meschetyƒscy i Tatarzy krymscy (te spo- wystosowa∏o apel o wyj´cie spod prawa zagra- ∏e c z n o Ê c i to pozosta∏oÊci po deportacjach stali- nicznych misjonarzy chrzeÊcijaƒskich. Pomimo nowskich, zamieszkujà obecnie g∏ównie w ob- tego w Kirgistanie nie ma partii oficjalnie odwo- wodzie czujskim, niewielka cz´Êç zamieszkuje ∏ujàcych si´ do wartoÊci islamskich w ˝yciu poli- po∏udniowy Kirgistan) oraz zamieszkujàce g∏ów- tycznym. Podobnie jak w innych republikach

P r a c e O S W WNP islam jest traktowany jako uzupe∏niajàcy spo∏ecznego, szczególnie na poziomie ˝ycia co- element legitymizacji w∏adzy paƒstwowej i pe∏- dziennego, w postaci zhierarchizowanych wi´zi ni w du˝ej mierze funkcj´ politycznej dekoracji. spo∏ecznych oraz relacji prawnych zbudowa- Odradzanie si´ religii by∏o traktowane jako cz´Êç nych na normach prawa zwyczajowego i religij- odradzania tradycji narodowych u rdzennych nego. Obecnie wi´kszoÊç mieszkaƒców Kirgista- mieszkaƒców Kirgistanu. Podobnà rol´ spe∏nia nu to nadal g∏ównie mieszkaƒcy wsi, dla których czytanie Koranu z okazji wielu politycznych wy- podstawowe znaczenie ma tradycyjny, patriar- darzeƒ czy przestrzeganie Êwiàt re l i g i j n y c h . chalny system wartoÊci w ˝yciu codziennym. Wszystkie ugrupowania polityczne z∏o˝one Z ludzi o takim Êwiatopoglàdzie, w pierwszym z przedstawicieli narodów tradycyjnie wyznajà- lub w drugim pokoleniu przyby∏ych ze wsi sk∏a- cych islam deklarujà w ró˝nych formach swoje da si´ obecnie równie˝ ludnoÊç miast. Ludzie ci przywiàzanie do religii, która jest traktowana ja- zachowujà zwiàzki ze swymi wiejskimi krewny- ko element ich ideologii narodowej. Spotyka si´ mi i pozostajà nadal cz´Êcià tradycyjnego syste- jednak równoczeÊnie w artyku∏ach prasowych mu spo∏ecznego. Z tego te˝ wynika miejsce isla- czy wypowiedziach poszczególnych polityków mu w ˝yciu ró˝nych spo∏ecznoÊci Kirgistanu. Is- (szczególnie na Pó∏nocy) stwierdzenia, ˝e Manas lam determinuje przede wszystkim ˝ycie spo- (legendarny bohater Kirgizów) to postaç równa ∏ecznoÊci uzbeckiej, ujgurskiej i dungaƒskiej, Chrystusowi i Prorokowi Muhammadowi (Maho- gdzie w ostatniej dekadzie pojawi∏y si´ te˝ ten- metowi) albo ˝e Kirgizi wyznajà kult nieba i sza- dencje do propagowania „czystego islamu”, abs- manizm, a nie islam. Osoby wyg∏aszajàce takie tynencja, noszenie zas∏on przez kobiety. Kirgizi poglàdy na ogó∏ jednak same przestrzegajà oby- pozostajà przywiàzani przede wszystkim do czajowoÊci muzu∏maƒskiej na poziomie ˝ycia norm prawa zwyczajowego, zdeterminowanych codziennego. Jedynym ugrupowaniem oficjalnie przez wp∏yw prawa religijnego. Dzia∏anie sàdów odwo∏ujàcym si´ do islamu pozostaje Komitet starszyzny opartych na silnie zislamizowanym Obrony Praw Muzu∏manów w D˝alalabadzie. Na prawie zwyczajowym zosta∏o zalegalizowane, terytorium Kirgistanu (przede wszystkim w jego co pozytywnie oceni∏o spo∏eczeƒstwo, w∏àcznie po∏udniowej cz´Êci) bardzo dynamicznie rozwi- ze zeuropeizowanà elità intelektualnà. jajà si´ struktury nielegalnej HT dà˝àcej, metodami pokojowymi, do stworzenia teokratyczne- Islam a ˝ycie kulturalne go, ponadnarodowego paƒstwa muzu∏maƒskie- go, kalifatu. HT jako jedyna partia w Kirgistanie Wed∏ug oficjalnych danych w z a g r a n i c z n y c h rekrutujàca swoich cz∏onków z przedstawicieli uczelniach muzu∏maƒskich w 2001 r. studiowa∏o wszystkich muzu∏maƒskich grup etnicznych, 284 obywateli Kirgistanu, w 2000 r. – 45. Z tego ponadrodowa, ponadplemienna, ponadregional- w egipskim uniwersytecie Al-Azhar (Kair) kszta∏- na cieszy si´ rosnàcym poparciem spo∏ecznym ci∏o si´ 155 studentów, w Turcji 84, w Pakistanie na po∏udniu Kirgistanu, choç równoczeÊnie jej 22, pozostali w Syrii, Kuwejcie i Jordanii. Pozo- za∏o˝enia sà traktowane przez wielu muzu∏ma- staje jeszcze pewna nieznana liczba osób, które nów jako herezja. W kraju funkcjonujà równie˝ wyjecha∏y z Kirgistanu na podstawie wiz tury- podziemne struktury IRU, walczàcego o ustano- stycznych oraz zaproszeƒ i nieoficjalnie rozpo- wienie paƒstwa islamskiego w U z b e k i s t a n i e cz´∏y studia religijne za granicà (prawdopodobnie oraz sieci religijnych organizacji separatystycz- ok. 300 osób). Przy niemal ka˝dym meczecie jest nych Czeczenów i U j g u rów majàce oparc i e czynna maktaba, gdzie dzieci uczone sà podstaw wÊród swoich rodaków b´dàcych obywatelami islamu (z uwagi na niski poziom religijnego wy- Kirgistanu. kszta∏cenia duchowieƒstwa faktycznie jest to nauka podstaw tradycyjnych obyczajów i rytu- Islam a ˝ycie spo∏eczne a∏ów). Ukazuje si´ prasa religijna – Islam Mada- niaty (w j´zyku kirgiskim i rosyjskim), Szariat W czasach radzieckich miejscowej ludnoÊci pró- (w j´zyku kirgiskim), materia∏y zawierajàce treÊ c i bowano narzuciç nowy system wartoÊci poprzez religijne znajdujà si´ równie˝ cz´sto w uz b e c k i c h urbanizacj´ i uprzemys∏owienie. W tym okresie audycjach radiowych i gazetach rozpowszech- zaznaczy∏a si´ trwa∏oÊç tradycyjnego systemu nianych w po∏udniowym Kirgistanie. Bard z o

P r a c e O S W wa˝nà rol´ odgrywa prywatna sieç bezp∏atnego mu przywódcy HT majà wystosowaç apel do tu r eckiego szkolnictwa Sebat w Ki r gistanie, która rzàdzàcych o ich przy∏àczenie si´ do kalifatu is- obejmuje 11 liceów rozsianych po ca∏ym kraju lamskiego. JeÊli ci go odrzucà, metody post´po- (jak choçby w D˝alalabadzie, Oszu i Kar a ko l e ) wania z nimi przestanà byç ju˝ tylko pokojowe. oraz Uniwersytet im. Atatürka w Bi s z k eku. Szkol - D o d a t kowym czynnikiem destabilizacyjnym nictwo to jest organizowane przez od∏am turec - w regionie, który mo˝e zmieniç religijne nastro- kiego ruchu fundamentalistycznego Nurd˝ u l a r , je w spo∏eczeƒstwie, jest mo˝liwoÊç wystàpie- k t ó rego przywódcà jest Fethullah Gülen. Od nia kolejnych najazdów IRU na po∏udniowe tery- 1993 r. na paƒstwowym uniwersytecie w Oszu toria Kirgistanu (nast´pny „kryzys batkeƒski”). dzia∏a wydzia∏ teologiczny, który zosta∏ otwarty Kolejnym takim czynnikiem pozostajà ostre kon- dzi´ki funduszom tureckim, gdzie zajćia pro- flikty w∏adzy z opozycjà anarchizujàce stosunki wadzà tureccy uczeni. W Biszkeku powsta∏ rów- w paƒstwie. Nastroje spo∏eczne sà bard z o nie˝ wydzia∏ iranistyki oraz perska ksi´garnia, zmienne. Ca∏kowite odwrócenie si´ spo∏eczeƒ- których pracownicy zajmujà si´ propagowaniem stwa od religii jest mo˝liwe w przypadku zna- religii i kultury szyickiego Iranu. W okresie od czàcego post´pu w równomiernym rozwoju go- 1996 r. do 2000 r. zarejestrowa∏o si´ oficjalnie spodarczym w ca∏ym kraju, po∏àczonego z suk- 181 misjonarzy muzu∏maƒskich (dla porówna- cesem inwazji wzorców kultury masowej z Rosji nia – 506 chrzeÊcijaƒskich). Najwićej misjona- oraz krajów Zachodu, g∏ównie USA. Ogrom n e rzy przybywa do Kirgistanu z Turcji, Egiptu, Ara- znaczenie ma tu przede wszystkim zalew kultu- bii Saudyjskiej, Pakistanu, Indii, Uzbekistanu ry amerykaƒskiej, która jest egalitarna, nasta- i Tad˝ykistanu. wiona na odbiorc´ masowego i przez to ∏atwo przyswajalna przez miejscowych mieszkaƒców. Wnioski i p r o g n o z y Z uwagi na fizycznà obecnoÊç w Ki r gistanie sto- su n k owo du˝ej liczby Amerykanów (turys t ó w , Islam w Kirgistanie nie jest najwa˝niejszym b i z n e s m e n ó w, dziennikarzy, doradców rzàdo- czynnikiem kszta∏tujàcym miejscowà rzeczywi- wych, dzia∏aczy i wolontariuszy z or ganizacji po- stoÊç spo∏ecznà, politycznà i kulturowà. Jedynie zarzàdowych oraz ˝o∏nierzy), a tak˝e bogactwo w po∏udniowej cz´Êci Kirgistanu, zdominowanej i pot´g´ ich paƒstwa, partycypowanie w kultu- przez ludnoÊç uzbeckà, procesy islamizacyjne rze amerykaƒskiej ma te˝ charakter presti˝owy rozwijajà si´ w sposób lawinowy. Procesy odro- dla mieszkaƒców Kirgistanu i w widoczny spo- dzenia islamskiego sà efektem koƒca systemu sób jest ideowà konkurencjà dla islamu (szcze- radzieckiego, odradzaniem si´ narodowych tra- gólnie na Pó∏nocy). dycji, otwarciem granic, kontaktów z krajami Mariusz Marszewski muzu∏maƒskimi „dalekiej zagranicy”, upodob- nianiem si´ Kirgistanu do sàsiednich krajów sze- roko poj´tego regionu Azji Centralnej. Szczegól- nie silnie zauwa˝alne sà one wÊród przedstawicieli dawnych spo∏ecznoÊci osiad∏ych, które zawsze wyró˝nia∏y si´ silniejszym przywiàzaniem do religii ni˝ koczownicy. Mo˝na zaobserwowaç wprowadzanà oddolnie prohibicj´ w restaura- cjach, kobiety chodzàce w chustach i w hi d ˝ a - bach. Wobec rosnàcej szybko liczby przyst´pujà- cych do HT mieszkaƒców Kirgistanu i kon s e - kwentnego przestrzegania przez t´ parti´ zasady niestosowania przemocy istnieje mo˝liwoÊç po- kojowego objćia przez nià w∏adzy na Po∏udniu, co przy silnych dà˝eniach separatystycznych tam panujàcych jest groêne dla stabilnoÊci paƒ- stwa. Jest to tym bardziej niebezpieczne, ˝e w koƒcowym etapie realizacji swojego progra-

P r a c e O S W ISLAM W TA D ˚ Y K I S TA N I E nia Tad˝ykistanu (w jej orbicie m.in. tradycjonali- styczne ugrupowanie Islamski Ruch Odrod z e n i a i nielegalne, fundamentalistyczne Taqfir z oÊ ro d - Podstawowe informacje o k r a j u kiem w Garmie); nielegalna fundamentalistyczna Hizb ut-Tahrir (g∏ównie obwód sogdyjski); delega- Tad˝ykistan, niepodleg∏a republika od 1991 r. tura imamatu ismailickiego w Ch o ro g u Pow i e r z c h n i a : 143 tys. km2 (zmienna w zw i à z k u Sz ko l n i c t w o : Uniwersytet Islamski im. Imoma Tir - z powa˝nymi roszczeniami terytorialnymi Chin) miziego (Duszanbe), ok. 20 madras, 44 wi´ksze LudnoÊç: 6440,7 tys. szko∏y przy meczetach. Ismailici: zaj´cia z religii G∏ówne miasta: Duszanbe (stolica) – 528,6 tys., w szko∏ach i liceum w GBAO, religijne obozy let- Chod˝ent – 164,5 tys., Kulab – 79,3 tys. nie, trwajà prace nad otwarciem Uniwersytetu Struktura etniczna: Tad˝ycy – 64,9%, Uzbecy – Azji Centralnej (Chorog). 25%, pozostali (ludy pamirskie, Rosjanie i in.) – 10% C h a r a k t e rystyka kraju Struktura wyznaniowa: muzu∏manie sunnici – zale˝nie od êróde∏ 80–90%, szyici-ismailici – Tad˝ykistan jest niepodleg∏y od 1991 r. By∏ i jest ok. 5%; nieznana liczba wyznawców prote- nadal najbiedniejszà republikà WNP. Zawsze po- stanckich od∏amów chrzeÊcijaƒstwa i sekt zostawa∏ na skraju Imperium w bezpoÊrednim Przyrost naturalny: 0,212% sàsiedztwie Afganistanu, od poczàtku lat osiem- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 27,4% dziesiàtych ogarni´tego wojnà domowà z silnie PKB: 1 mld USD (2001) akcentowanymi wàtkami islamskimi – w Afgani- Bezrobocie: oficjalnie ok. 20%. stanie mieszka ok. 8 mln Tad˝yków (wi´cej ni˝ w samym Tad˝ykistanie). Charakterystyczne, ˝e Islam w Tad˝ykistanie Tad˝ykistan jako jedyny kraj postradzieckiej Azji (informacje podstawowe) Centralnej zamieszkany jest przez indoeuropej- skich Tad ˝ y k ów (pozosta∏e narody sà pochodze- LiczebnoÊç: ok. 6 mln nia tureckiego) – blisko spokrewnionych z Per s a - Liczba meczetów: ok. 249 meczetów piàtkow y c h , mi (jednoÊç j´zyka i ku l t u r y). W latach 1992–1997 4 tys. meczetów zwyk∏ych. Planowane otwarcie Tad˝ykistan doÊwiadczy∏ wojny domowej o cha- w 2003 r. ismailickich d˝amaat-chona w Choro- rakterze klanowym i politycznym, w kt ó r ym kla- gu i Duszanbe ny karategiƒski i pamirski odwo∏ywa∏y si´ do ha- Samoidentyfikacja i praktyki rel i g i j n e : 96 , 6 % se∏ islamskich w walce z nomenklaturà majàcà Tad ˝ y k ów uwa˝a si´ za muzu∏manów; 25% reg u - op a r cie w klanach leninabadzkim i ku l a b s k i m . larnie praktykuje (ponadto m.in. 27% modli si´ W efekcie wojny, w którà ˝ywo zaanga˝owane pi´ç razy dziennie, 59,1% poÊci∏o w czasie rama- by∏y m.in. Rosja, Uzbekistan, Afganistan, Iran danu – dane za 2000 r.); ok. 3–4 tys. wiernych i in., przewag´ zdoby∏ klan kulabski. Wojna za- rocznie pielgrzymuje do Mekki koƒczy∏a si´ kom p r omisem (porozumienia poko- Organizacyjne struktury islamskie: centralna jowe z 1997 r.), w wyniku których opozycja is- instytucja to Szouro-i Ulema (Rada Ulemów) – lamska uzyska∏a dost´p do stanowisk politycz- podporzàdkowana w∏adzom; jej struktury w te- nych, co jest ewenementem na skal´ WNP. Obec- renie to Rady Wi l a j a t ó w, którym podlegajà nie sytuacja w kraju si´ stabilizuje, ˝adna z g∏ ó w - imam-chatibowie – zatwierdzani przez lokalne nych si∏ politycznych nie odwo∏uje si´ do metod w∏adze cywilne – koordynujàcy prac´ meczetów si∏owych, w praktyce zlikwidowano wszystkie na poziomie lokalnym oddzia∏y kontestujàce porozumienia pokoj o w e . In n e : IP O T ; wspólnoty ismailickie zwiàzane z Ko- Paƒstwo wcià˝ nie jest w pe∏ni wydolne, nie jest mitetem Ismailickiej Drogi i Wykszta∏cenia Rel i - w stanie kon t r olowaç sytuacji na ca∏ym obszarze gi j n e g o ; bractwa sufickie (g∏ównie naqszbandija, (zw∏aszcza w Kar a t e g i n i e i w GBAO), nie jest w mniejszym stopniu kadirija – przede wszyst- równie˝ w stanie rozwiàzaç palàcych proble- kim w pr owincji Hatlon); nieoficjalnie – pozosta- mów spo∏ecznych i gospodarczych, choç nale˝y ∏oÊci struktur Islamskiego Ruchu Uzbekistanu zauwa˝yç, ˝e nie przeszkadza równie˝ przedsi´- Partie i st o w a r z y s z e n i a : Islamska Partia Odrod z e - bi o r czoÊci obywateli i dzia∏alnoÊci instytucji po-

P r a c e O S W mocowych z Zachodu – te odgrywajà szczególnie i polityczne ismailitów sà niewspó∏miernie wyso- du˝à rol´ w rozwoju spo∏ecznym i go s p o d a rc z y m kie wobec ich ma∏ej liczebnoÊci i roz p ro s z e n i a . Karateginy i GB A O. Tad˝ykistan jest g∏ównym punktem oparcia politycznego i wo j s k owego Ro- Warunki spo∏eczne, gospodarcze sji w regionie i jest wa˝nym elementem polityki i p o l i t y c z n e rosyjskiej w Azji Centralnej i w Afg a n i s t a n i e . Tad˝ykistan by∏ najs∏abiej rozwini´tà republikà Islam w Tad˝ykistanie ZSRR. Bolesne wejÊcie w niepodleg∏oÊç, któremu ( rys history c z n y ) towarzyszy∏o za∏amanie gospodarcze, spo∏eczne i polityczne prowadzàce do wojny domowej Islam na obszarze dzisiejszego Tad˝ykistanu po- (1992–1997) sytuacj´ tylko pogorszy∏o. Wojna do- jawi∏ si´ w poczàtkach VIII w. wraz z podbojem mo w a pociàgn´∏a za sobà od kilkudziesićiu do arabskim. DoÊç szybko zastàpi∏ panujàce tam stu tysićy ofiar Êmiertelnych, kilkaset tysićy wczeÊniej zoroastryzm, buddyzm i religie lokal- ludzi (brak jednoznacznych i wiarygodnych dane. Tad˝ykistan i zdominowane przez Tad˝yków nych) znalaz∏o si´ na emigracji (wi´kszoÊç inteli- oazy dzisiejszego Uzbekistanu (m.in. Samarkan- gencji), zniszczona zosta∏a w znacznym stopniu da i Buchara) szybko sta∏y si´ jednym z najwa˝- infrastruktura paƒstwa (fabryki, drogi, szpitale niejszych Êwiatowych centrów myÊli i kultury is- itp.), na terenach nie obj´tych dzia∏aniami wo- lamskiej o ogromnym znaczeniu gospodarczym jennymi infrastruktura niszcza∏a poprzez jej i politycznym wynikajàcym z po∏o˝enia na trasie zaniedbanie, szacuje si´, ˝e 80% Tad˝yków ˝yje Jedwabnego Szlaku wiodàcego z Chin do Europy poni˝ej granicy ubóstwa. Mimo zako ƒ c z e n i a i jednoczeÊnie szlaku najazdów ludów tureckich wojny w 1997 r. kraj wcià˝ daleki jest od upora- i mongolskich zalewajàcych Bliski i Ârodkowy nia si´ z kryzysem. W Tad˝ykistanie panuje Wschód. Po wiekach rozkwitu, a póêniej eroz j i ogromne ukryte bezrobocie, z czym wià˝à si´ emiratów obejmujàcych Tad˝ykistan, kraj w koƒ - nielegalne migracje zarobkowe (g∏ównie do Ro- cu XIX w. zosta∏ w∏àczony do Rosji – zachowujàc sji – ocenia si´, ˝e wyje˝d˝a tam do pracy ok. jednak du˝à autonomi´ wewn´trznà. W latach 500–800 tys. Tad˝yków rocznie, ale równie˝ do 1916–1929 Tad˝ykistan by∏ jednym z najwa˝- Kazachstanu, Pakistanu, Zjednoczonych Emira- niejszych punktów oparcia ruchu basmaczy – tów Arabskich i in.) oraz wysoki poziom prze- walczàcych pod has∏ami islamskimi najpierw st´pczoÊci, szczególnie zwiàzanej z tranzytem z Rosjà, póêniej z bolszewikami. PrzeÊladowania narkotyków z Afganistanu do Rosji. Zrujnowane religijne w ZSRR zepchn´∏y islam do podziemia, paƒstwo stoi przed problemem eksplozji demo- gdzie g∏ównie dzi´ki sile tradycji i pr´˝nie roz- graficznej (dziÊ 41% mieszkaƒców kraju nie wijajàcemu si´ podziemiu (m.in. podziemnemu ukoƒczy∏o 14 roku ˝ycia), której nie jest w stanie szkolnictwu religijnemu) dotrwa∏ do pierestrojki sprostaç system edukacyjny, a w przysz∏oÊci ry- i niepodleg∏oÊci. Od lat siedemdziesiàtych w Ta- nek pracy. Podejmowane obecnie dzia∏ania rzàdu d˝ykistanie dzia∏a∏y organizacje fundamentali- i instytucji mi´dzynarodowych nie sà w st a n i e styczne odwo∏ujàce si´ do pakistaƒskiego ruchu radykalnie i sz y b k o naprawiç sytuacji w kr a j u . Deobandi, z których rekrutowa∏o si´ wielu póê- Mimo fatalnej sytuacji spo∏ecznej i gospodarczej niejszych dzia∏aczy Islamskiej Partii Odrodzenia. nast´puje poprawa sytuacji politycznej w kraju. Od oko∏o XI w. w tad˝yckim Badachszanie ˝yjà Istniejàcy obecnie kompromis mi´dzy g∏ównymi ismailici (nizaryci), sekta szyicka traktowana pr z e z si∏ami politycznymi w kraju oraz mi´dzynarodo- innych muzu∏manów jako heretycka. Od XIX w. we poparcie dla istniejàcego uk∏adu nie zapo- coraz wyraêniej rysuje si´ proces integracji isma- wiada w najbli˝szym czasie powa˝nych wstrzà- ilitów mieszkajàcych w Indiach, Pakistanie, Iranie, sów politycznych, zw∏aszcza z wykorzystaniem Afganistanie, Afr yce Wschodniej, na Zachodzie hase∏ islamskich. JednoczeÊnie zmćzenie spo∏e- i Badachszanie wokó∏ Aga Chanów – dziedzicz- czeƒstwa wojnà domowà i odstraszajàcy przy- nych, pó∏boskich (w opinii wyznawców) Êw i a t o - k∏ad wojny w sàsiednim Afganistanie powa˝nie wych przywódców duchowych tej grup y . Si∏a kul- ogranicza niebezpieczeƒstwo uciekania si´ do tu r owa i finansowa oraz wp∏ywy towarzyskie (na rozwiàzaƒ si∏owych przez g∏ówne si∏y politycz- ca∏ym Êwiecie, w tym zw∏aszcza na Zachodzie) ne Tad˝ykistanu.

P r a c e O S W ˚ycie religijne no zakorzeniony zarówno w ˝yciu codziennym, jak i systemie wartoÊci Tad˝yków, choç poziom Oficjalnà krajowà strukturà organizujàcà ˝ycie wiedzy o islamie w spo∏eczeƒstwie nie jest zbyt religijne w Tad˝ykistanie jest Szouro-i Ulema (Ra- wysoki. Ogromna fala odrodzenia islamskiego da Ulemów) i jej struk t u r y terenowe: Rady Wil a - ogarn´∏a kraj w koƒcu lat osiemdziesiàtych (od- jatów i imam-chatibowie. Zarówno Rada, jak radza∏y si´ meczety, powsta∏y partie – IPOT i or- i imamowie sà kontrolowani (i zatwierdzani) ganizacje islamskie, wychodzi∏a prasa). Proces przez w∏adze (rzàdowà Komisj´ ds. Wyznaƒ). ten by∏ ÊciÊle zwiàzany z odrodzeniem narodo- W sk∏ad Rady wchodzà departamenty: mecze- wym Tad˝yków. Szybko islam sta∏ si´ jednà z al- tó w , orzecznictwa rel i g i j n e g o , kontaktów z za - ternatyw cywilizacyjnych dla niepodleg∏ego Ta- granicà i edukacji, w tym Uniwersytet Islamski, d˝ykistanu i jednym z zasadniczych czynników pr ywatna uczelnia wy˝sza w Duszanbe (dwa wy- w wojnie domowej. Rujnujàca kraj wojna domo- dz i a ∏ y : prawa i prawoznawstwa; liczba studen- wa znacznie os∏abi∏a polityczne aspiracje mu- tów zale˝nie od êróde∏ 700–1500 studentów), zu∏manów, choç jednoczeÊnie obserwuje si´ wy- sz k olnictwo Êredniego i wy˝szego szczebla. raêny wzrost ÊwiadomoÊci i identyfikacji religij- Stosunkowo niewielkà rol´ – wbrew obiegowym nej oraz wzrost praktyk religijnych. W 1999 r. opiniom – odgrywajà bractwa sufickie (g∏ównie 96,9% Tad˝yków uwa˝a∏o si´ za muzu∏manów, naqszbandija i kadirija), choç np. mufti Tad˝yki- w tym a˝ 84% mieszkaƒców Duszanbe (mimo stanu wywodzi si´ z naqszbandiji. Lokalnie isza- potencjalnie wi´kszej laicyzacji mieszkaƒców nowie pe∏nià rol´ „znachorów”, zw∏aszcza w od- miast). Charakterystyczne, ˝e wÊród studentów niesieniu do chorych psychicznie oraz podobnie (ludzi m∏odych i wykszta∏conych) samoidentyfi- jak sejjedzi (potomkowie Pror oka) cieszà si´ auto- kacja islamska si´ga 97,3% (dla Tad ˝ y k ów w wi e - rytetem spo∏ecznym, cz´stokroç zajmujà stano- ku emerytalnym jest to 89,5%). W Êwietle badaƒ wiska w st r ukturach religijnych. Groby „Êwi´tych z ma r ca 2001 r. 25,2% doros∏ych regularnie prak- m´˝ów” (szlachetnie urodzeni muzu∏manie, po- tykuje (27% modli si´ pi´ç razy dziennie, 63% to m k owie arabskich zdobywców, ogólnie pobo˝- ni e r egularnie; w 2000 r. 59,1% poÊci∏o w ok re s i e ni muzu∏manie, np. poeci) sà wa˝nymi oÊrod k a m i ramadanu); do 1997 r. ok. 6 tys. wiernych odby∏o pi e l g r z y m ko w y m i . had˝d˝ (jeden z fundamentalnych obowiàzków Od 1997 r. coraz wi´kszego znaczenia w niektó- muzu∏manina), od tego czasu rocznie pielgrzy- rych rejonach Tad˝ykistanu (g∏ównie w wilajacie muje ok. 3–4 tys. sogdyjskim) nabiera partia Hizb ut-Tahrir (HT), Odrodzenie w ogromnym stopniu sta∏o si´ rów- choç jej oddzia∏ywanie spo∏eczne jest z regu∏y nie˝ udzia∏em pamirskich ismailitów – grupy demonizowane i przesadzone. HT skoncentro- przez wieki ˝yjàcej na marginesie sunnickiej wana jest na budowie struktur kadrowych i for- wi´kszoÊci, z dala od ismailickich oÊrodków Per- macji duchowej poszczególnych cz∏onków oraz sji i Indii. W zwiàzku ze s∏abymi strukturami or- dzia∏alnoÊci propagandowej poza nià. Szacuje ganizacyjnymi (brak meczetów, nacisk na religij- si´, ˝e w Tad˝ykistanie partia liczy kilka tysi´cy noÊç indywidualnà, s∏abo wyra˝anà na ze- cz∏onków i sympatyków. wnàtrz) grupa ta najci´˝ej odczu∏a antyreligijnà WÊród ismailitów dominujàcych w Badachsza- polityk´ ZSRR. Niepodleg∏oÊç i ofensywa religij- nie oraz mieszkajàcych w Duszanbe kluczowà na, kulturowa i humanitarna Aga Chana, który rol´ odgrywa autorytet Aga Chana dzia∏ajàcego w latach wojny domowej ratowa∏ Badachszan w Tad˝ykistanie poprzez delegatury Imamatu od Êmierci g∏odowej i skutków wojny, wyrobi∏a i dzia∏alnoÊç Sieci Rozwoju Agi Chana (Agha mu ogromny autorytet, zarówno wÊród Pamir- Khan Development Network – AKDN) – sieci in- czyków, jak i w elitach politycznych (rzàdowych stytucji, programów i fundacji o charakterze hu- i opozycyjnych) Tad˝ykistanu. Wizyta Aga Chana manitarnym, kulturalnym, spo∏ecznym i ekono- w Chorogu w 1995 r. zgromadzi∏a na modlitwie micznym finansowanych przez samego Aga ok. 80 tys. wiernych (w ca∏ym Badachszanie ta- Chana, mi´dzynarodowe instytucje finansowe d˝yckim ˝yje ok. 220 tys. ludzi), co jest wydarze- i rzàdy paƒstw zachodnich. niem bez precedensu i dla Tad˝ykistanu ogarni´- Islam w Tad˝ykistanie doÊç dobrze przetrwa∏ tego wówczas wojnà, i dla ˝ycia religijnego jako siedemdziesiàt lat komunizmu i jest bardzo moc- takiego w skali ca∏ej Azji Centralnej.

P r a c e O S W Islam a ˝ycie polityczne s∏u˝yç mia∏y rajdy IRU dokonywane z te ry t o r i u m Tad˝ykistanu i przy pomocy Tad ˝ y k ów w 19 9 9 W niepodleg∏ym Tad˝ykistanie islam od samego i 2000 roku na Kirgistan i Uzbekistan. IRU posia- poczàtku by∏ bodaj najwa˝niejszà si∏à politycznà da nieoficjalny azyl w Tad˝ykistanie (w Do l i n i e wymierzonà w pozosta∏y po ZSRR porzàdek po- Karategiƒskiej), a jej przywódcy, zw∏aszcza D˝u- lityczny i spo∏eczny oparty na partii komuni- ma Namangani (o ile ˝yje) cieszy si´ przyjaênià stycznej i klanie leninabadzkim (stopniowo rów- wielu wp∏ywowych polityków tad˝yckich (w ty m nie˝ na klanie kulabskim). Islam stanowiç mia∏ ministra ds. nadzwyczajnych, Mirzo Zijo). Mo˝na alternatyw´ dla komunizmu i podstaw´ odro- przypuszczaç, ˝e w Tad˝ykistanie schron i e n i e dzenia narodowego Tad˝yków. G∏ównà organi- znajduje przynajmniej kilkuset cz∏onków IRU. zacjà politycznà by∏a za∏o˝ona w paêdzierniku Ruch nie prowadzi aktywnej dzia∏alnoÊci w Ta- 1991 r. Islamska Partia Odrodzenia Tad˝ykistanu d˝ykistanie – kraj ten (obok Afganistanu) s∏u˝y (IPOT), majàca te cele realizowaç, blisko wspó∏- IRU jedynie jako zaplecze logistyczne. pracujàca z partiami demokratycznymi i anty- Znaczàcà nielegalnà organizacjà islamskà jest komunistycznymi i od˝egnujàca si´ od wprowa- HT, dzia∏ajàca g∏ównie w Chod˝encie i okolicach. dzania szariatu jako prawa paƒstwowego. Woj n a Liczb´ cz∏onków partii w Tad˝ykistanie szacuje domowa uczyni∏a z IPOT g∏ównà si∏´ opozycji si´ na kilka tysićy. HT stawia sobie za cel stwo- zbrojnej (kilka–kilkanaÊcie tysićy mud˝ahedi- rzenie kadr, rozpropagowanie idei islamskich nów w Karateginie, Pamirze i w Afganistanie) i przejćie metodami pokojowymi w∏adzy w kra- i pozwoli∏a jej wypracowaç ogromne kontakty ju, a w przysz∏oÊci – ju˝ poprzez walk´ zbrojnà w Êwiecie islamskim. W wyniku porozumieƒ po- – utworzenie Êwiatowego kalifatu. Partia jest kojowych z 1997 r. (potwierdzonych w wy b o r a c h bardzo ostro zwalczana przez struktury paƒ- parlamentarnych z 2000 r.) IPOT legalnie dzia∏a stwowe (aresztowania, akcja propagandowa – na terytorium Tad˝ykistanu – od 1999 r., jej „odkrywanie” sk∏adów broni nale˝àcych rzeko- cz ∏ o n k owie majà zagwarantowane 30% miejsc mo do HT), oficjalne duchowieƒstwo islamskie w administracji paƒstwowej (w tym urz´dy wi- i IPOT traktujàcych HT jako herezj´ i konkuren- cepremiera, kilku ministrów itp. – choç nie wy- cj´. HT stanowi potencjalnie du˝e zagro˝enie dla czerpuje to przewidzianych limitów) i w wojsku, stabilnoÊci pó∏nocy Tad˝ykistanu, zw∏aszcza w które w∏àczono oddzia∏y dawnej opozycji. Jed- w obszarach, w których gwa∏townie zachodzi noczeÊnie zakazano tworzenia organizacji o cha- proces erozji tradycyjnych struktur spo∏ecznych. rakterze militarnym i politycznym przy mecze- Mimo niedu˝ej liczebnoÊci i s∏abo rozbudowa- tach (1999). Tym samym Tad˝ykistan jest jedy- nych struktur politycznych za liczàcà si´ si∏´ po- nym paƒstwem Azji Centralnej, gdzie oficjalnie litycznà nale˝y uznaç ismailitów i samego Aga dzia∏a, a wrćz wspó∏rzàdzi krajem partia islam- Chana. Pamirscy ismailici opowiedzieli si´ po ska. Najwa˝niejsze postacie IPOT to Saidabdullo stronie opozycji w czasie wojny domowej, wsku- Nuri i Muhammaszarif Himmatzoda. Mimo suk- tek nacisków Aga Chana szybko wycofali si´ jed- cesów politycznych IPOT straci∏a na sile od cza- nak z dzia∏aƒ wojennych; mediacja Aga Chana sów wojny: cz´Êç dowódców nie podporzàdko- walnie przyczyni∏a si´ równie˝ do podpisania wa∏a si´ w∏adzom i jest powoli likwidowana; po r ozumieƒ pokojowych w 1997 r. Ismailici w ma - cz´Êç odesz∏a od linii partii (jeden z przywódców cierzystym Badachszanie zachowujà daleko po- opozycji islamskiej – Chod˝iakbar Turad˝onzoda suni´tà autonomi´, sà doÊç wp∏ywowà i zw a r t à – obecnie wicepremier); znaczna cz´Êç mud˝a- grupà w Duszanbe, skutecznie rozszerzajà swo- hedinów pracuje obecnie w Rosji. W partii wi- jà aktywnoÊç na Karategin´ i inne regiony kraju, doczne sà podzia∏y na frakcje. Przy tym 78% Ta- a tak˝e kraje sàsiednie (zw∏aszcza Afganistan, d˝yków przeciwna jest islamizacji paƒstwa. ale – na ma∏à skal´ – tak˝e Kirgistan i Kazach- Kolejnà si∏à politycznà i wo j s k owà o ch a r a k t e r z e stan). AKDN nie jest organizacjà o stricte religij- islamskim obecnà w Tad˝ykistanie by∏ (a byç mo- nym charakterze – prowadzi programy o du˝ym ˝e jest nadal) Islamski Ruch Uzbekistanu. Par t i a znaczeniu gospodarczym (inwestycje bezpoÊred- ta stawia sobie za cel obalenie rzàdów w sà s i e d - nie, budowa dróg ∏àczàcych Tad˝ykistan z Afga- nim Uzbekistanie i stworzenie paƒstwa islam- nistanem i Chinami), kulturalnym i spo∏ecznym. skiego z ce n t r um w Kotlinie Fer gaƒskiej – temu

P r a c e O S W Islam a ˝ycie spo∏eczne ˝ot; zbli˝one w wielu kwestiach do IPOT stanowisko zajmuje gazeta Czarogi Ruz. Islam i proponowany przezeƒ system wartoÊci Relatywnie du˝à rol´ kulturalnà (zwa˝ywszy na i zachowaƒ jest bardzo wa˝nym czynnikiem ˝ycia ogólnie niski poziom ˝ycia kulturalnego i ma∏à spo∏ecznego w Tad˝ykistanie. Dotyczy to m.in. liczebnoÊç ismailickiej „bazy”) odgrywa AKDN. struktury rodzinnej (w tym praktykowanego po- Dotyczy to zarówno rozwoju szkolnictwa (liceum zaprawnie wielo˝eƒstwa), miejsca kobiet w spo- w Ch o r ogu, planowany Uniwersytet Azji Central- ∏eczeƒstwie. Wynika to zarówno z silnego przy- nej w Ch o r ogu; wspó∏praca z wy˝szymi uczelnia- wiàzania do tradycji (sprzyja temu si∏a autoryte- mi tad˝yckimi; programy i seminaria dla nauczy- tu starszych, silna pozycja spo∏eczna, jakà majà cieli; programy stypendialne itp.), jak i inne (np. potomkowie Êwi´tych – iszanowie, sejjedzi, ho- finansowanie jedynego w kraju Dyskusyjnego d˝owie oraz wiejski charakter kraju – 72% oby- Klubu Filmowego i profesjonalnego studia filmo- wateli kraju mieszka na wsi, miasta nie sà na ty- wego dla studentów w Duszanbe). Dzia∏alnoÊç le silne, by akulturowaç przyjezdnych), jak i od - AKDN na tym polu nale˝y jednak traktowaç rodzenia rel i g i j n e g o . Meczety mahallickie (dziel- przede wszystkim jako Êwiadomà westernizacj´ nicowe i kisz∏aczne) sà centralnym miejscem roz - i modernizacj´ Tad˝ykistanu, nie zaÊ dzia∏alnoÊç strzygania spraw wspólnoty lokalnej, mobilizacji konfesyjnà, choç bez wàtpienia sprzyja ona roz- spo∏ecznej (np. do organizacji robót spo∏ecznych wojowi spo∏ecznoÊci ismailickiej. – haszar) o cz ´ s t o k r oç silniejszej pozycji ni˝ instytucje paƒstwowe – d˝amaaty i hu k u m a t y . Miejsce islamu w Ta d ˝ y k i s t a n i e Szczególnym przejawem wp∏ywu islamu na ˝y- cie spo∏eczne jest dzia∏alnoÊç AKDN. Sieç organi- Islam jako religia, system wartoÊci i styl ˝ycia jest zacji i programów skupionych w AKDN dzia∏a dla Tad˝ykistanu podstawà ˝ycia jednostkow e g o w Tad˝ykistanie od 1992 r., realizujàc liczne pro- i sp o ∏ e c z n e g o , najwa˝niejszym sk∏adnikiem kul- gramy humanitarne, edukacyjne, k u l t u r a l n e tu r y i jednym z najwa˝niejszych czynników spo- i stymulujàce transformacj´ spo∏ecznà i gospo- ∏ecznych i – w skali minionej dekady – politycz- darczà (m.in. budowa i aktywizacja spo∏ecznoÊci nych. Potencja∏ islamu jest odwrotnie prop o rc j o - lokalnych; programy modernizacji ro l n i c t w a , nalny do s∏aboÊci paƒstwa, jego struk t u r , Êrod - stymulacja prywatyzacji ziemi, mikrok re d y t y , ków gospodarczych i ku l t u r owych (w tym eduka- aktywizacja kobiet, w∏àczenie b. mud˝ahedinów cyjnych) do oddzia∏ywania na spo∏eczeƒstwo. w ˝ycie cywilne itp.). Islam w Tad˝ykistanie wcià˝ szuka to˝samoÊci i miejsca w paƒstwie. Próba islamizacji paƒstwa Islam a ˝ycie kulturalne nie powiod∏a si´, trudno spodziewaç si´ w na j - bli˝szym okresie, by si´ powtórzy∏a – spo∏eczeƒ- Lata niepodleg∏oÊci i wojna domowa przynios∏y stwo jest zm´czone wojnà i zra˝one do elit poli- Tad˝ykistanowi ogromny regres cywilizacyjny: tycznych, nie sprzyja temu równie˝ sytuacja w re- kryzys gospodarczy, emigracj´ inteligencji (za- gionie (likwidacja Tal i b ó w , dzia∏ania koalicji anty- równo tad˝yckiej, jak i zw∏aszcza nie-Tad˝yków), te r ro r ystycznej, a zw∏aszcza USA w reg i o n i e ) . erozj´ systemu edukacji (nieliczni, s∏abo op∏aca- Z dr ugiej jednak strony w wa r unkach trwa j à c e g o ni i skorumpowani nauczyciele), upadek poczàt- kr yzysu gospodarczego i gwa∏townych przemian kowo pr´˝nie rozwijajàcego si´ rynku medialne- spo∏ecznych (w tym migracji wewn´trznych i za - go (nieliczne gazety o ograniczonym zasi´gu; rob k owych na ogromnà skal´, lokalnej erozji tra- skromna oferta telewizji tad˝yckiej i dominacja dycyjnego porzàdku spo∏ecznego i in.) tworzy si´ telewizji rosyjskiej). Szkolnictwo muzu∏maƒskie nisza i dla nastrojów fundamentalistycznych, – choç rozbudowane i posi∏kujàce si´ stypendy- i dl a ni e p o k ojów i konfliktów spo∏ecznych, w kt ó - stami z Pakistanu, Iranu i Arabii Saudyjskiej – rych islam móg∏by pojawiç si´ wtórnie. w niewielkim stopniu jest w stanie zape∏niç t´ Krzysztof Strachota pró˝ni´: jego poziom nie jest zbyt wysoki, udzia∏ raczkujàcej „inteligencji” muzu∏maƒskiej w ˝y- ciu kulturalnym jest wcià˝ symboliczny. Obecnie wychodzi jedna gazeta zwiàzana z IPOT – Nad-

P r a c e O S W ISLAM W T U R K M E N I S TA N I E si´ do islamu, nie wydaje si´ prasy o charakterze religijnym Szkolnictwo: Turkmeƒski Uniwersytet Paƒstwo- Podstawowe informacje o k r a j u wy w Aszchabadzie – Wydzia∏ Teologiczny.

Turkmenistan, republika niepodleg∏a od 1991 r. C h a r a k t e rystyka kraju Powierzchnia: 488 100 km2 LudnoÊç: 5,56 mln. Turkmeni ˝yjà tak˝e Turkmenistan jest paƒstwem totalitarnym i za- w Afganistanie: 270–400 tys., Iraku: 90–500 tys., mkni´tym na wp∏ywy zewn´trzne. Ca∏a w∏adza Iranie: 330–500 tys., Turcji: 70–300 tys., skupiona jest w r´kach jednego cz∏owieka – Jordanii: 2 tys., Syrii: 2 tys. Poza tym w pozosta- Turkmenbaszy – Wodza Wszystkich Turkmenów, ∏ych republikach Azji Centralnej a jego osoba jest otoczona kultem jednostki. G∏ówne miasta (1997): Aszchabad (stolica) – Urzàd prezydenta zosta∏ przydzielony Nijazowo- 517 tys., Czer˝ew – 166,4 tys., Daszchawuz – wi do˝ywotnio w 1999 roku uchwa∏à obu izb 117 tys., Mary – 94,9 tys., Nebit-Dag – 89,1 tys., turkmeƒskiego parlamentu – Mad˝lisu i Chalk Turkmenbaszy – 58,9 tys. Maslachaty (Rada Ludowa). Dzi´ki systemowi Struktura etniczna: Turkmeni – 77%, Uzbecy – autorytarnemu republika nale˝y do najstabil- 9,2%, Kazachowie – 2%, inni – 5,1%. Zalicza si´ niejszych w regionie, jednak na prze∏omie do tej grupy: 3,5% Rosjan oraz Azerów, Belu- 2001/2002, po spektakularnych ucieczkach turk- d˝ów, Ormian i Ukraiƒców meƒskich dyplomatów (oskar˝yli Nijazowa o de- Struktura wyznaniowa: muzu∏manie sunnici – spotyzm, korupcj´, mordy polityczne, wspó∏pra- 89%, na po∏udniu kraju wyst´pujà ma∏e skupi- c´ z Talibami w handlu bronià i narkotykami), ska szyitów. Sà to g∏ównie Iraƒczycy, a tak˝e którzy do∏àczyli do antyprezydenckiej opozycji, Azerowie i Kurdowie; 9% – prawos∏awni, pozo- zacz´∏y byç widoczne wyraêne oznaki kryzysu stali – 2% politycznego w otoczeniu Nijazowa. Przyrost naturalny: dane wahajà si´ od 1,85% Od dekady ten neutralny kraj pok∏ada∏ ogrom n e do 4%, jednak ta druga liczba jest bli˝sza prawdy nadzieje w eksploatacji i ek s p o r cie na rynki Êwia- PKB: 19,6 mld USD, per capita: 4300 USD towe swoich surowców naturalnych – g∏ównie Be z r o b o c i e : oficjalnie 10%, nieoficjalnie gazu ziemnego, którego zasoby sà oceniane jako przewy˝sza 25%, a w regionach wiejskich 50% jedne z najwi´kszych na Êwiecie. Gaz turkmeƒ- i stale roÊ n i e . ski jest powodem zainteresowania tym krajem ze strony mocarstw regionalnych (g∏ównie Rosji, Islam w Turkmenistanie Pakistanu, Iranu) rywalizujàcych o przysz∏à kon- (informacje podstawowe) tr ol´ nad jego eksploatacjà. Na tym polu zdecydowanie najsilniejszà pozycj´ zajmuje, i pr a w d o - LiczebnoÊç: ok. 5 mln podobnie zajmowaç b´dzie, Rosja. Mimo spekta- Liczba meczetów: oficjalnie zarej e s t r owanych 318 ku l a r n y c h dzia∏aƒ Turkmenbaszy (np. zaanga˝o- Organizacyjne struktury islamskie: na czele wanie w ide´ gazociàgu transafgaƒskiego, budo- Muftiatu Turkmenistanu stoi mufti Nasru∏∏a ibn w´ gazociàgów do Iranu) Turkmenistan jest Ibadu∏∏a, który zarazem do 1996 roku sta∏ na w tej grze pionkiem o minimalnych mo˝liwo- czele Gengeszy – rady do spraw religii przy pre- Êciach politycznego manewru. zydencie republiki. Obecnie jego miejsce na tym stanowisku zajmuje Jaszymurad Atamuradow. Islam w Turkmenistanie Poza strukturà oficjalnà islamu, która jest ÊciÊle ( rys history c z n y ) podporzàdkowana re˝imowi prezydenta Sapar- murada Nijazowa, du˝o wi´kszà rol´ odgrywa Pierwsze spotkanie islamu z ludami Azji Central- struktura nieformalna, a w szczególnoÊci brac- nej mia∏o miejsce w VII wieku wraz z najazdem twa sufickie, tradycyjnie majàce wielu zwolenni- arabskim na Mawarannahr (dzisiejszy Uzbeki- ków w Turkmenistanie stan), jednak plemiona turkmeƒskie przyj´∏y go Partie i stowarzyszenia: w Turkmenistanie nie pomi´dzy XII a XIV wiekiem. Poczàtkowo islam dzia∏ajà partie bàdê ugrupowania odwo∏ujàce zadomowi∏ si´ w oazach le˝àcych na Jedwab-

P r a c e O S W nym Szlaku dzi´ki kupcom i misjonarzom mu- try c z n o Ê ç i ba r dzo niskie op∏aty za czynsz i tr a n s - zu∏maƒskim, u plemion koczowniczych ˝yjàcych po r t publiczny, jest z socjopolitycznego punktu na terenach pustynnych konwersja na islam widzenia jednym ze spokojniejszych i stabilniej- trwa∏a znacznie d∏u˝ej. Ponadto bardzo silne szych paƒstw regionu. Spokój ten Turkmenistan struktury plemienno-klanowe ludów koczowni- zawdzi´cza równie˝ systemowi autorytarnemu, czych jedynie marginalnie podporzàdkowywa∏y w którym ˝ycie polityczne bazuje na aktywnoÊci si´ nakazom islamu. Przez stulecia nadal silne jednej partii, na czele której stoi do˝ywotnio wy- by∏y u nich wp∏ywy kultury pre i s l a m s k i e j , brany prezydent Saparmurad Nijazow. OsobiÊcie zw∏aszcza praktyki szamanistyczne. Pot´piane stara si´ on oddzia∏ywaç i kontrolowaç wszyst- przez ortodoksyjny establishment praktyki te kie sfery ˝ycia spo∏ecznego, politycznego i go- majà silnie rozwini´te korzenie w tzw. islamie spodarczego kraju. Pomimo stabilnoÊci politycz- ludowym, najwyraêniej sà widoczne u sufickie- nej i korzyÊci socjalnych, warunki ˝ycia przeci´t- go bractwa kubrawi. Dwa czynniki mia∏y ponad- nych mieszkaƒców Turkmenistanu sà bardzo ni- to zasadniczy wp∏yw na liberalne podejÊcie do skie. Ogromny przyrost naturalny, rosnàce szyb- wiary. Po pierwsze Turkmeni sà w wi´kszoÊci ko bezrobocie i inflacja przy Êredniej pensji nie sunnitami liberalnej, hanafickiej szko∏y prawa wi´kszej ni˝ 30 USD mogà jedynie pogorszyç ten muzu∏maƒskiego. Po drugie ogromny wp∏yw na stan rzeczy. W∏adze stale podkreÊlajà, ˝e za rzà- religijnoÊç Turkmenów wywar∏ sufizm, który dów Turkmenbaszy wzros∏a przeci´tna d∏ugoÊç jest czynnikiem ograniczajàcym islamski funda- ˝ycia Turkmenów, jednak mi´dzynarodowi eks- mentalizm. U∏atwi∏o to wspó∏istnienie islam- pe r ci twierdzà, ˝e wskaênik ten jest nadal bardz o skich dogmatów i tradycyjnych turkmeƒskich niski i nie przekracza 52 lat. Jest to prawdopo- wierzeƒ. Dominujàcym pràdem sufickim w Turk- dobne, bowiem system opieki zdrowotnej jest menistanie jest naqszbandija, dwa mniejsze to wyjàtkowo zacofany, ponadto masowo zwalnia jasawija oraz kubrawija. Silnie zdecentralizowa- si´ wykszta∏cony personel medyczny ikadr´ uni- na struktura bractwa powiàzana z lokalnymi, wersyteckà pochodzenia nieturkmeƒskiego. Nie- zamkni´tymi dla obcych strukturami klanowo- wàtpliwie stale podkreÊlanym przez w∏adze suk- -plemiennymi uniemo˝liwia przep∏yw radykal- cesem policyjnego re˝imu jest opanowanie prze- nych pràdów, jaki ma miejsce w monolitycznych st´pczoÊci, jej wysoka wykrywalnoÊç, a tak˝e spo∏ecznoÊciach muzu∏maƒskich. Ten czynnik wysoki procent wi´êniów, którzy wraz z corocz- zapobiega∏ w przesz∏oÊci przeprowadzaniu na nymi amnestiami w 95–97% wracajà do normal- wi´kszà skal´ radykalnych akcji politycznych nego ˝ycia. W∏adze twierdzà równie˝, ˝e w Turk- przez muzu∏maƒskie koalicje. Wyznawcy bractw menistanie nie ma wi´êniów politycznych. Nale- sufickich jednoczyli si´ jedynie przeciwko wro- ˝y zaznaczyç, ˝e w najgorszym po∏o˝eniu w Tur k - gom zewn´trznym: Rosjanom, Ka∏mukom, bud- me nistanie znalaz∏a si´ ludnoÊç nieturkmeƒska dystom czy komunistom. Charakterystycznà ce- (zw∏aszcza S∏owianie), która wraz z turkmeniza- chà islamu turkmeƒskiego Êwiadczàcà o sile tra- cjà ˝ycia publicznego jest masowo zwalniana dycji i stosunku do islamu by∏a i jest wy˝szoÊç z pracy, uniwersytetów i ma ograniczony kon- prawa zwyczajowego (adat) nad prawem kora- takt z w∏asnà kulturà narodowà. nicznym (szari’a). Do dziÊ popularne jest turk- meƒskie powiedzenie: „Mo˝esz si´ wyrzec religii, ˚ycie religijne ale zwyczajów nigdy!”. Organizacja islamu w Turkmenistanie opiera si´ Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e na Muftiacie oraz radzie religijnej (Gengeszy). Struktura ta jest ÊciÊle podporzàdkowana i kon- Warunki ˝ycia w Turkmenistanie ró˝nià si´ od t rolowana przez prezydenta, podobnie jak tych w pozosta∏ych paƒstwach postradzieckiej wszystkie sfery ˝ycia spo∏ecznego. Kazim, a od Azji. Ten neutralny kraj, posiadajàcy jedne z na j - grudnia 1996 roku muftim Turkmenistanu jest wi´kszych na Êwiecie zasobów gazu, niezwykle Nasru∏∏a ibn Ibadu∏∏a, wykszta∏cony w Bucharze, wysoki wskaênik (wed∏ug oficjalnych danych) Tas z k encie i Egipcie (uniwersytet Al-Azhar) Uz- PKB: prawie 21% w 2001 roku, wyjàtkowe dobro- bek z welajatu (województwa) daszchawuskiego. dziejstwa socjalne: darmowy gaz, wod´, elek- W 1994 roku by∏ mianowany przewodniczàcym

P r a c e O S W Gengeszy do spraw religii przy pre z y d e n c i e Yusuf Hamadani (zm. 1140 ko∏o Merwu), Abu Se- Turkmenistanu, ale zrezygnowa∏ na rzecz Jaszy- id Meikszeni (zm. 1049 we wsi Meana), Gozli-Ata murada Atamuradowa. Cz∏onkami muftiatu – (zm. w XIV w., pochowany ko∏o Turkmenbaszy). na j w y ˝ s z e g o organu turkmeƒskiego duchowieƒ- Poza tym miejsca pielgrzymkowe znajdujà si´ stwa – jest 9 osób, w tym przedstawiciel szyic- w welajacie daszchawuskim na pó∏nocy Turkme- kiej wspólnoty, po dwóch ludzi z welajatów ma- nistanu oraz w okolicach Turkmenbaszy na wy- ryjskiego i taszauskiego i po jednym z pozosta- brze˝u Morza Kaspijskiego. Do najbardziej zna- ∏ych. Poza tym 6 osób uczestniczy w obradach nego miejsca pielgrzymkowego nale˝y Kurban- bez prawa g∏osu. Muftiat wybiera i odwo∏uje myrat, szejk (iszan) bractwa naqszbandija, który muftich meczetów oraz potwierdza ich upraw- porwa∏ Turkmenów do walki przeciwko Rosja- nienia. Sà oni op∏acani przez paƒstwo. Obecnie nom w 1881 r. Pochowany jest ko∏o ruin fortecy w Turkmenistanie dzia∏a tylko 318 zarejestrowa- Gok Tepe. W po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych su- nych meczetów, liczba tych nieoficjalnych nie fici spotykali si´ tak˝e w Czar˝oj, w meczecie Sa- jest znana. Niewielka liczba meczetów w porów- chid-˚an na praktyki „bezg∏oÊnego zikru serca”. naniu z innymi paƒstwami centralnoazjatyckimi Pojawiajà si´ informacje, jakoby w Turkmenista- nie ma jednak wi´kszego znaczenia. Turkmeni nie dzia∏ali wahhabici, ale trudno stwierdziç, na nie nale˝à do spo∏eczeƒstw religijnych, na co ile jest to antyislamska propaganda w∏adz, a na wp∏yw z jednej strony majà ich koczownicze tra- ile fakt. dycje oraz wyjàtkowo silna struktura klanowa, Turkmeni majà utrudniony udzia∏ w had˝d˝u. z drugiej strony natomiast niebagatelnà rol´ Jest to spowodowane z jednej strony odgórnymi odegra∏a 70-letnia sowietyzacja i ateizacja ich ustaleniami w∏adz, które rocznie zezwalajà tylko kultury. Najbardziej religijnymi mieszkaƒcami 150 pielgrzymom na udzia∏ w had˝d˝u, zdrugiej Turkmenistanu sà Belud˝owie (welajat maryjski) strony barierà nie do pokonania dla wiernych i Nuchurzy (welajat bachardeƒski). W D˝ilatanie jest stosunkowo wysoki jak na turkmeƒskie wa- i Tachatbazarze dzia∏ajà imamowie Belud˝y. Tak - runki koszt wyjazdu: oko∏o 300 dolarów , co jest ˝e Uzbecy majà opini´ religijnych. Codzienne równe kilkudziesi´ciu Êrednim pensjom. Wym a - uczestniczenie w mod∏ach nale˝y do rzadkoÊ c i , gane jest równie˝ specjalne pozwolenie na wy- pewien wzros t aktywnoÊci religijnej obserwuje jazd do Mekki, i tak na 4600 miejsc przygotowa- si´ w czasie ramadanu. Du˝o wi´ksze znaczenie nych przez Saudów dla Tur k m e n ó w , w roku 2001 ma islam nieoficjalny, a zw∏aszcza dzia∏ajàce ty l k o 185 pielgrzymów dosta∏o zgod´. Rzàd za- bractwa sufickie, zwane tarikatami. Mo˝na zak∏a- pewni∏ transport oraz asyst´ cz∏onków z Ra d y daç, ˝e to w∏aÊnie one, a nie islam oficjalny sà au- Spraw Religijnych, ca∏kowicie kon t r olowanej i lo - to r ytetem dla turkmeƒskich muzu∏manów i ma j à jalnej wobec prezydenta Nijazowa. Miejscowi wp∏yw na kszta∏towanie ˝ycia spo∏ecznego. ob s e r watorzy zauwa˝ajà, ˝e wielu Tur k m e n ó w Turkmeni tradycyjnie wyra˝ajà swojà wiar´ bar- jedzie na had˝d˝ bez zaanga˝owania rel i g i j n e g o . dziej poprzez rytua∏y zwiàzane z okolicznoÊcia- mi: narodzinami, ma∏˝eƒstwem czy Êmiercià. Islam a ˝ycie polityczne JednoczeÊnie biorà udzia∏ w Êwi´tach muzu∏- maƒskich, które zarazem sta∏y si´ Êwi´tami paƒ- W konstytucji z 1991 r. zdefiniowano Turkmeni- stwowymi. Do g∏ównych Êwiàt nale˝à: Nauruz stan jako paƒstwo Êwieckie, wyraênie jednak za- (Nowe Dni – Êwi´to preislamskie) – wiosenny fe- znacza si´ wolnoÊç wyznania i swobod´ organi- stiwal b´dàcy jednym z najwi´kszych Êwiàt zowania si´ stowarzyszeƒ religijnych. W prakty- w Turkmenistanie, ramadan, Eid-ul-Fitr na ko- ce islam zosta∏ ca∏kowicie podporzàdkowany po- niec ramadanu, tureckie Szeker Bajram, Eid-ul- lityce w∏adz. Religia mia∏a byç jedynie instru- Azha – Êwi´to ofiarowania, tureckie Kurban Baj- mentem s∏u˝àcym do budowy nowej narodowej ram upami´tniajàce koniec had˝d˝u. to˝samoÊci Turkmenistanu. Na poczàtku lat dzie- Du˝à rol´ odgrywa ruch pielgrzymkowy do wi´çdziesiàtych w∏adze niejednokrotnie re ko- miejsc pochówku sufickich pirów. Do najbardziej mendowa∏y Koran oraz fundamenty islamu jako znanych miejsc, gdzie spotykajà si´ cz∏onkowie obowiàzkowy element szkolnego rozk∏adu zaj´ç. bractw sufickich, nale˝à groby pirów, takich jak: JednoczeÊnie podobnie jak w pozosta∏ych repu- Abul Abbas Seyyari (zm. 953/4 wMerwie), Hod˝a blikach centralnoazjatyckich w∏adze z niepoko-

P r a c e O S W jem obserwowa∏y konflikt z u˝yciem hase∏ is- Islam a ˝ycie kulturalne lamskich w Tad˝ykistanie. By∏o to jednym z po- wodów, dla którego szybko zgniot∏y nacjonali- Islam w ˝yciu kulturalnym w zasadzie nie istnie- stycznie nastawionà opozycj´, która zresztà ni- je. Nie ukazuje si´ muzu∏maƒska prasa ani lite- gdy nie pos∏ugiwa∏a si´ has∏ami nawiàzujàcymi ratura. Turkmenistan zamkni´ty na przep∏yw do wojujàcego islamu (ruch Birlik – JednoÊç oraz treÊci kulturalnych z innych paƒstw muzu∏maƒ- klub Pisach – S∏usznoÊç). skich, Zachodu i Rosji jest odizolowany od myÊli Prezydent Nijazow konsekwentnie buduje swój i kultury muzu∏maƒskiej. Tak˝e na miejscu nie wizerunek praktykujàcego muzu∏manina. Jako ma warunków dla jej rozwoju, jest ona jedynie pierwszy z przywódców centralnoazjatyckich rekwizytem, dzi´ki któremu Turkmenbaszy zbu- odby∏ pielgrzymk´ do Mekki i nakaza∏ wydanie dowa∏ to˝samoÊç politycznà niepodleg∏ego Tur k - Koranu w nak∏adzie 250 tysićy egzemplarzy. menistanu. Zobrazowaniem stosunku w∏adz do W swoich przemówieniach u˝ywa typowo mu- kultury islamskiej mo˝e byç fakt, ˝e studenci zu∏maƒskich zwrotów takich jak Chwa∏a Allaho- wy˝szych uczelni studiujà obecnie na zajćiach wi!, czy JeÊli Allah tak zechce! Rzàd sponsorowa∏ nie Koran, a Ruhname – dzie∏o prezydenta na- budow´ wielu meczetów, pozwoli∏ równie˝ in- wiàzujàce do Koranu i majàce byç – wed∏ug jego nym paƒstwom muzu∏maƒskim na tworzenie popleczników – nowà „duchowà konstytucjà szkó∏ i Êwiàtyƒ. Jeden z najwi´kszych meczetów Turkmenistanu”. powsta∏ w Geok Tepe i otrzyma∏ nazw´ Sapar- murad Had˝i, na czeÊç pielgrzymki do Mekki od- Wnioski i p r o g n o z y bytej przez Turkmenbasz´. Zachowanie pozo- rów Êwiadczàcych o islamskiej naturze Turkme- Islam nie odgrywa znaczàcej roli w kszta∏towa- nistanu ma na celu przyciàgnićie pomocy i in- niu rzeczywistoÊci politycznej, spo∏ecznej i kul- westycji z bogatych krajów muzu∏maƒskich. turowej Turkmenistanu. Z jednej strony nigdy Tymczasem Nijazow stojàc na czele Chalk Masla- nie mia∏ on wi´kszego znaczenia dla koczowni- chaty i jedynej dzia∏ajàcej Partii Demokratyczne j czych Turkmenów, by∏ niejako sposobem na ˝y- ma tak˝e mo˝liwoÊç ca∏kowitego panowania nad cie, z drugiej strony re˝imowi Turkmenbaszy duchowieƒstwem. Wybiera imamów do genge- uda∏o si´ go skanalizowaç i wykorzystaç do w∏a- szy – lokalnych rad ludowych, które sà wobec snych nacjonalistycznych celów. Obok lojalnego niego ca∏kowicie lojalne. Od 1997 r. trwajà prze- wobec paƒstwa islamskiego establishmentu je- Êladowania imamów i oÊrodków zajmujàcych si´ dynie bractwa sufickie, o których brak jest wia- edukacjà muzu∏maƒskà. W roku 2000 oko∏o 300 rygodnych informacji co do ich dzia∏alnoÊci, mo- zagranicznych wyk∏adowców, g∏ównie iraƒskich gà stanowiç autorytet dla praktykujàcych, turk- szyitów deportowano. W czerwcu 2001 r. Nija- meƒskich muzu∏manów. Mo˝na stwierdziç, ˝e zow nakaza∏ zamknàç jedno z dwóch centrów turkmeƒski islam nie ma w przeciwieƒstwie do teologicznych w kraju: madras´ Zamakszari takich paƒstw jak Uzbekistan czy Tad˝ykistan w Daszchawuzie. Obecnie tylko jeden oÊrodek silnego podglebia, w oparciu o które móg∏by si´ kontrolowany przez w∏adze jest przeznaczony pr´˝nie odradzaç i rozwijaç. Nic nie wskazuje na do nauki islamu: Turkmeƒski Uniwersytet Paƒ- to, aby wizerunek Turkmenów jako ludzi areli- stwowy w Aszchabadzie – Wydzia∏ Teologiczny. gijnych i antyfundamentalnych mia∏ ulec zmia- Od po∏owy lat dziewi´çdziesiàtych, aby zareje- nie w najbli˝szych latach. Mo˝na jedynie speku- strowaç wspólnot´ religijnà, grupa jest zobo- lowaç, ˝e wp∏yw na zmian´ mog∏yby wywieraç wiàzana do zebrania podpisów co najmniej 500 muzu∏maƒskie paƒstwa oÊcienne, jednak na ra- mieszkaƒców powy˝ej 18 roku ˝ycia w ka˝dym zie Turkmenistan jest wyjàtkowo zamkni´ty na lokalnym urz´dzie, w którym chce zalegalizo- wp∏ywy zewn´trzne. waç stowarzyszenie. Wymogi te spe∏niajà jedy- Andrzej Meller nie sunnicy muzu∏manie oraz Rosyjska Cerkiew Prawos∏awna; reszta wyznaƒ, w szczególnoÊci baptyÊci, jest przeÊladowana i dzia∏a w podziemiu. Tak˝e bractwa sufickie z punktu widzenia prawa sà w tej chwili nielegalne.

P r a c e O S W ISLAM W U Z B E K I S TA N I E prawd´ bez pomocy nauczyciela – obwód samarkandzki i dzizaski); tzw. Êwi´te rodziny – sejjedzi, iszanowie, hod˝owie Podstawowe informacje o k r a j u Szkolnictwo: uniwersytety Mir-i Arab w Bucha- rze (od 1948 r.) i Islamski Instytut im. Imama al- Republika Uzbekistanu, paƒstwo niepodleg∏e Buchariego w Taszkencie (od 1971 r.), Mi´dzyna- od 1991 r. rodowe Centrum Badaƒ Islamskich (od 1995 r.), Powierzchnia: 447 400 km2 Taszkencki Uniwersytet Islamski (od 1999 r.), LudnoÊç: ok. 25 mln Mi´dzynarodowa Fundacja Imama al-Bucharie- G∏ówne miasta (1995): Taszkent (stolica) go. Przy meczetach dzia∏ajà szko∏y szczebla pod- – ponad 2 mln, Samarkanda – 362 tys., Naman- stawowego (maktaby) i wy˝szego (madrasy). gan – 362 tys., Andid˝an – 298 tys., Buchara – 250 tys., Fergana – 198 tys. C h a r a k t e rystyka kraju Struktura etniczna: Uzbecy – 74%, Rosjanie – 5,5%, Tad˝ycy – 5%, Kazachowie – 4%, Karaka∏- Uzbekistan jest nie tylko najludniejszym spo- pacy – 2,5%, Tatarzy – 1,5%, pozostali – 7,5% Êród wszystkich postradzieckich republik Azji (Azerowie, Kirgizi, Koreaƒczycy, Turkmeni); Centralnej, ale posiada tak˝e licznà mniejszoÊç liczba Uzbeków poza granicami kraju (1992): uzbeckà w sàsiednich republikach, co mo˝e sta- Afganistan – ok. 2 mln, Tad˝ykistan – 1360 tys., nowiç czynnik zapalny w stosunkach z nimi. Kirgistan – 590 tys., Turkmenistan – 382 tys., Paƒstwo próbuje realizowaç hegemonistycznà Kazachstan – 356 tys., Federacja Rosyjska polityk´ w regionie, stanowczo egzekwujàc swo- – 90 tys. (dane oficjalne), chiƒska prowincja je interesy w sàsiednich paƒstwach – zatargi Xinjiang – 25 tys. graniczne z Kirgistanem, wspieranie postkomu- Struktura wyznaniowa: muzu∏manie – 88% nistycznych si∏ w czasie wojny tad˝yckiej, udzie- (g∏ównie sunnici), prawos∏awni – 9%, lanie pomocy afgaƒskim Uzbekom Abdul Raszi- pozostali – 3% da Dostuma w walce z Talibami. Uzbekistan, od- Przyrost naturalny: 1,8% wo∏ujàc si´ do imperialnego charakteru paƒ- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 37,2% (1999) stwa czasów timurydzkich (XIV/XV w.), prowa- Bezrobocie: oficjalnie 12% (ponadto 20% dzi najbardziej niezale˝nà od wp∏ywów Rosji po- zatrudnionych w niepe∏nym wymiarze), lityk´ i posiada najsilniejszà spoÊród republik w rzeczywistoÊci ukryte bezrobocie osiàgaç Azji Centralnej armi´ (55 tys., bud˝et obronny mo˝e kilkadziesiàt procent 1,5 mld USD). PKB per capita: 610 USD (2000). W∏adza prezydencka (sprawuje jà Islam Kari- mow od poczàtku niepodleg∏oÊci kraju) ma cha- Islam w Uzbekistanie rakter autorytarny, dominuje nad parlamentem (informacje podstawowe) i organami sàdownictwa. Aparat paƒstwa kon- troluje wszelkà aktywnoÊç obywatelskà, ∏amane LiczebnoÊç: ok. 22 mln sà prawa cz∏owieka. Nie ma miejsca dla opozycji Liczba meczetów: oficjalnie 1697, niezarejestro- politycznej (nacjonalistyczne partie Birlik i Er k wanych ok. 2300 zdelegalizowane w pi e r wszej po∏owie lat dzie- Organizacyjne struk t u r y islamskie: Du c h o w n a wi´çdziesiàtych), która albo przebywa na emigra- Rada Muzu∏manów Uzbekistanu (od 1995 r.) oraz cji, albo odbywa wyroki pozbawienia wolnoÊci. jej struk t u r y terenowe, zarzàdza zarej e s t ro w a n y - Od poczàtków lat dziewi´çdziesiàtych kraj domi meczetami, madrasami i ta s z k enckim Instytu- Êwiadcza konfliktów o charakterze etnicznym tem, wyznacza imamów w meczetach, jej praca- (Turcy meschetyƒscy, Czeczeni i Tad˝ycy), regio- mi kieruje mufti Abduraszydhon Bachrom o w nalnym (u w∏adzy pozostaje klan samarkandzki, Partie i stowarzyszenia (nielegalne): Islamska a inne, zw∏aszcza klan fergaƒski, konsekwentnie Partia Odrodzenia Uzbekistanu, Islamski Ruch odsuwane sà od wp∏ywu na proces polityczny) Uzbekistanu (IRU), Hizb ut-Tahrir al-Islami (HT). i kryzysów spo∏eczno-gospodarczych (w latach Inne: bractwa sufickie – szko∏y naqszbandija, ja- 1992–1997 Uzbekistan opuÊci∏o 365 tys. osób, sawija, szejchowie uwajsija (mistycy poznajàcy w tym 225 tys. Rosjan). Najbardziej zapalnym re-

P r a c e O S W gionem jest Kotlina Fergaƒska, w której wyst´- pracy ze stworzonà i uznawanà przez siebie pujà wszystkie ww. konflikty. scentralizowanà administracjà religijnà, której W drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych naj- najwa˝niejszym organem by∏a dzia∏ajàca od powa˝niejszym przeciwnikiem w∏adzy Karimo- 1943 r. w Taszkencie Duchowna Rada Muzu∏ma- wa by∏a opozycja islamska (IRU, HT), pod szyl- nów Azji Centralnej i Kazachstanu. Organizacje, dem której ogniskowa∏o si´ spo∏eczne niezado- które znajdowa∏y si´ poza oficjalnà kontrolà, by- wolenie. Obecnie, w konsekwencji zdecydowa- ∏y zaciekle zwalczane, a nauczania religijnego, nej reakcji w∏adz, ten nurt opozycji znacznie poza madrasà Mir-i Arab, praktycznie nie by∏o. os∏ab∏. Islam zosta∏ zredukowany do poziomu obrz´do- woÊci ludowej. Islam w Uzbekistanie ( rys history c z n y ) Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e

Na poczàtku VIII wieku ziemie dzisiejszego Uz- Po upadku ZSRR nastàpi∏o za∏amanie si´ gospo- bekistanu zosta∏y podbite przez Arabów, którzy darki uzbeckiej, co doprowadzi∏o do spadku po- narzucili islam. To by∏ pierwszy etap islamizacji. ziomu ˝ycia wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa (znaczna Jej drugi etap, o du˝o ∏agodniejszym, pokoj o w y m iloÊç rodzin ˝yje poni˝ej poziomu ubóstwa). charakterze, mia∏ miejsce w IX–XII w. i wiàza∏ Utrzymuje si´ kryzys gospodarczy spowodowa- si´ z dzia∏alnoÊcià muzu∏maƒskich kupców i mi- ny opiesza∏ym wprowadzaniem koniecznych re- sjonarzy, podró˝ujàcych szlakami handlowymi form strukturalnych (panoszy si´ korupcja i na- (zw∏aszcza Szlakiem Jedwabnym). Od IX do XIII w. zbyt rozroÊni´ta biurokracja), trudnoÊciami sek- obszar ten by∏ jednym z wa˝niejszych centrów tora ma∏ej i Êredniej przedsi´biorczoÊci (utrata formowania si´ i rozwoju hanafickiej szko∏y pra- tradycyjnych ryn k ów zbytu, utrudnienia w wy - wa islamskiego, jednoczeÊnie znajdujàc si´ w kr ´- mianie walut oraz eksporcie i im p o r cie towarów ) , gu wp∏ywów kultury perskiej (przez pewien czas niewystarczajàcymi inwestycjami zagraniczny- miejscowi w∏adcy – Chorez m s z a c h o w i e byli naj- mi i pogorszeniem si´ op∏acalnoÊci eksportu uz- pot´˝niejszà dynastià panujàcà na znacznym beckiej bawe∏ny i z∏ota w zwiàzku ze spadkiem obszarze Persji). Do dziÊ szko∏a hanaficka ma cen na Êwiatowych rynkach. Paƒstwu brakuje najwi´ksze wp∏ywy wÊród oficjalnego islamu zasobów wodnych i sta∏ych lokalnych i mi´dzy- w Uzbekistanie. W drugiej po∏owie XIV wieku paƒstwowych regulacji dotyczàcych rozwiàza- obszar obecnego Uzbekistanu sta∏ si´ centralnà nia tego problemu. Na wysokim poziomie pozo- cz´Êcià paƒstwa Tamerlana, pod jego panowa- staje inflacja oraz bezrobocie dotykajàce przede niem ziemie te prze˝ywa∏y rozkwit gospodarczy wszystkim ludzi m∏odych (eksplozja demogra- i kulturalny. Miasta Buchara i Samarkanda zali- ficzna), szczególnie w przeludnionej Kotlinie Fer - cza∏y si´ do centrum cywilizacji islamskiej, stàd g a ƒ s k i e j . LudnoÊç wiejska poszukuje pracy pràdy kulturowe promieniowa∏y na pozosta∏e w miastach, jednak˝e ruch migracyjny pozosta- obszary Êwiata muzu∏maƒskiego. W drugiej po- je ograniczony (w∏adze wymagajà zezwoleƒ ∏owie XIX w. Rosja narzuci∏a protektorat miej- meldunkowych tzw. propiski), a miasta oferujà scowym chanatom. W∏adza sowiecka nie od ra- coraz mniejsze mo˝liwoÊci rozwoju dla nowych zu obra∏a antyreligijny (antyislamski) kurs poli- przybyszów. TrudnoÊci gospodarcze pog∏´bi∏y tyki, ale ju˝ od lat trzydziestych (do osiemdzie- proces rozwarstwiania spo∏eczeƒstwa – z jednej siàtych) XX wieku niszczono literatur´ religijnà, strony wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa ˝yje prawie na zamykano naukowe instytucje religijne, fizycz- poziomie minimum socjalnego, z drugiej strony nie eliminowano ideologów islamu. Najbez- istnieje nieliczna grupa „nowych Uzbekó w ” wzgl´dniej walczono ze zorganizowanymi brac- (w∏aÊciciele firm i ich rodziny, powiàzani z elita- twami sufickimi, widzàc niebezpieczeƒstwo mi w∏adzy i cieszàcy si´ przywilejami ekono- w ich niezale˝nej dzia∏alnoÊci, w efekcie ich ak- micznymi), ˝yjàca w luksusie. tywnoÊç znacznie os∏ab∏a, znikoma jest te˝ wie- Spo∏eczeƒstwo uzbeckie pozostaje tradycyjne, dza w spo∏eczeƒstwie na ich temat. Od poczàt- przedk∏adajàc wartoÊci kolektywne nad indywi- ków lat osiemdziesiàtych w∏adze ZSRR szuka∏y dualne, jednak o wysokim poziomie inicjatywy, raczej mo˝liwoÊci wykorzystania religii i wspó∏- szczególnie w sferze dzia∏alnoÊci gospodarczej,

P r a c e O S W która niestety nie jest przez w∏adze odpowied- siàce osób, na umr´ (pielgrzymka mniejsza, nio wykorzystywana. Upadek komunizmu pozo- mo˝na jà odbyç w ka˝dej porze roku) ok. 4 tys. stawi∏ po sobie pustk´ ideologicznà, a nowa ide- Du˝e znaczenie posiada prawo zwyczajowe – ologia paƒstwa nie jest w stanie jej wype∏niç. adat, w którym tak˝e wyst´pujà elementy pra- Pozytywne aspekty re˝imu Karimowa – np. wywa islamskiego. soki poziom bezpieczeƒstwa wewn´trznego – Mocno zakorzenione w lokalnych spo∏eczno- nie sà w stanie zrównowa˝yç aspektów nega- Êciach sà bractwa sufickie, trzeba jednak przy- tywnych: systemu kontroli zachowaƒ spo∏ecz- znaç, ˝e obrz´dy sufickie nie sà przez wszyst- nych, nadmiernej ingerencji w ˝ycie obywateli, kich w∏aÊciwie uÊwiadamiane, a cz´sto po pro- dà˝eƒ w∏adz do zapewnienia paƒstwu autarkii stu nie dostrzegane. Zorganizowane sà w hierar- g o s p o d a rczej. Konformizm spo∏eczny wynika chiczne kr´gi (chalqe), na czele których stojà cie- w du˝ej mierze z istniejàcej dysproporcji si∏ mi´- szàcy si´ najwi´kszym szacunkiem szejchowie dzy organami paƒstwa a spo∏eczeƒstwem oraz (szejch-i piszwa, pir-i awwal), mogàcy posiadaç jego niechći do anga˝owania si´ w rozwiàzania nawet do kilku tysićy uczniów. PopularnoÊci si∏owe. Kotlina Fe rgaƒska, gdzie dotychczas szejchów nale˝y si´ doszukiwaç w ich kom p e t e n - trudnoÊci spo∏eczno-gospodarcze wyst´powa∏y cjach religijnych, zdolnoÊciach paranormalnych w najwi´kszym nasileniu, a wp∏ywy nielegalnej i atrakcyjnoÊci mistyczno-filozoficznego spojrze- islamskiej opozycji by∏y najsilniejsze, zosta∏a nia na Êwiat. Ich uczniowie sà wprowadzani otoczona przez w∏adze najwi´kszà ko n t ro l à , w arkana wiedzy i praktyk sufickich w trakcie tam te˝ kierowana jest znaczna cz´Êç zagranicz- specjalnych obrz´dów (m.in. zikrów). Sufickie nych inwestycji. nekropolie (mazary) i pojedyncze mauzolea (najbardziej znane jest mauzoleum za∏o˝yciela brac- ˚ycie religijne twa naqszbandiji szejcha Bahauddina Naqszban- da pod Bucharà) sà lokalnymi miejscami piel- Islam pozostaje najwa˝niejszym elementem tra- grzymkowymi. Powstanie od∏amu okreÊlonego dycji i systemu wartoÊci, tak˝e dla tych, którzy tarikatu cz´sto wià˝e si´ z wizytà uznanych nie stosujà si´ do nakazów kultu religijnego, szejchów z zagranicy, np. Zu-l-Fikara Naqszban- a nawet wÊród tych, których zadaniem jest wal- diego-Mud˝addidiego z Pakistanu. ka z ekstremizmem religijnym. Organizatorem ˝ycia religijnego jest islam oficjalny, który posia- Islam a ˝ycie polityczne da najwi´ksze wp∏ywy, jest zhierarchizowany i akceptowany przez w∏adze paƒstwowe. W me- Prawo o WolnoÊci Przekonaƒ i Organizacji Reli- czetach starzy imamowie zast´powani sà po- gijnych oraz Konstytucja Republiki Uzbekistanu s∏usznymi w∏adzom absolwentami oficjalnych dokona∏y oddzielenia religii od paƒstwa, gwa- madras, którym pozwala si´ kszta∏ciç tak˝e rantujàc wolnoÊç wyznania dla wszystkich oby- w krajach islamskich. Duchownej Radzie Muzu∏- wateli. Swoboda kultu i mo˝liwoÊç rejestrowa- manów Uzbekistanu podlegajà zarejestrowane nia zwiàzków wyznaniowych i partii politycz- meczety oraz ca∏e szkolnictwo religijne. Wzrasta nych o religijnym charakterze jest jednak ogra- liczba wiernych uczestniczàcych w piàtkowych niczona, a w praktyce uniemo˝liwiona. Karom modlitwach, poszczàcych w ramadanie (pierw- wi´zienia podlegajà osoby uczestniczàce w dzia- szy dzieƒ ramadanu jest dniem wolnym od pra- ∏alnoÊci nielegalnych partii fundamentali- cy). Rozpowszechnione sà islamskie rytua∏y ob- stycznych. Islam oficjalny i tradycyjne bractwa rzezania, zarćzyn, pogrzebu. Celebrowane sà sufickie sà przez w∏adze akceptowane, a ich dzia- islamskie Êwi´ta: Maulud an-Nabi (dzieƒ naro- ∏a l n o Ê ç tolerowana. dzin Proroka Mahometa), Id al-Qurban (pamiàt- Na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych, wraz z od- ka ofiary Abrahama), Id al-Fitr (Êwi´to zakoƒcze- rodzeniem religijnym i w rezultacie pog∏´biajà- nia ramadanu). SpoÊród wszystkich narodów cego si´ kryzysu gospodarc z o- s p o ∏ e c z n e g o, Azji Centralnej Uzbecy stanowià najliczniejszà w Kotlinie Fergaƒskiej zacz´∏y powstawaç ugru- grup´ pielgrzymów do Mekki: na had˝d˝ (piel- powania religijne (Islamska Partia Odrodzenia, grzymka wi´ksza, w miesiàcu pielgrzymek wg Islom Laszkarlari, Adolat, Tavba), których pro- okreÊlonego rytua∏u) wyje˝d˝a rocznie 3,5–4 ty- gramem by∏o odsunićie Karimowa od w∏adzy,

P r a c e O S W wprowadzenie w paƒstwie prawa szariackiego no egzaminy paƒstwowe dla religijnych wyk∏a- wraz z odrzuceniem lokalnych zwyczajów i ry- dowców (obligatoryjne dla nauczajàcych i pro- tua∏ów jako obcych „czystemu” islamowi. Po- wadzàcych nabo˝eƒstwa), nakazano usuni´cie dobnie jak w przypadku opozycji nacjonalistycz- g∏oÊników z meczetów, m´˝czyêni (oprócz du- nej, dzia∏alnoÊç tych partii zosta∏a zakazana. Ich chownych), z obawy przed szykanowaniem ze aktywnoÊç stymulowa∏y czynniki zewn´trzne. s t rony w∏adz nie noszà bród. Likwidowaniu Idee nowoczesnego islamu politycznego przy- wp∏ywów radykalnych islamskich ugrupowaƒ wozili uzbeccy studenci kszta∏càcy si´ w Turcji s∏u˝yç ma wspó∏praca w∏adz z islamem oficjal- czy Arabii Saudyjskiej, aktywni byli tak˝e wy- nym oraz sufizmem, przede wszystkim z tarika- s∏annicy organizacji islamskich z Turcji, Pakista- tem naqszbandiji, tak˝e z od∏amem dzia∏ajàcym nu, Arabii Saudyjskiej i Iranu. Ca∏kowicie bàdê w USA – Islamic Supreme Council of America (je- cz´Êciowo finansowali budow´ meczetów i ma- go przedstawiciele spotykali si´ z Karimowem, dras w Kotlinie Fergaƒskiej (np. saudyjska orga- byli obserwatorami referendum konstytucyjne- nizacja Ahl as-Sunnah), roz p r owadzali materia∏y go w styczniu 2002 r.). Ponownie otwarte mau- pr opagandowe. Widoczne by∏y tak˝e wp∏ywy zoleum szejcha Bahauddina Naqszbandiego sta- wojny domowej w Tad˝ykistanie, wahhabizmu ∏o si´ celem ruchu pielgrzymkowego z ca∏ej Azji importowanego z Arabii Saudyjskiej, a od 1996 r. Centralnej, jego imieniem zosta∏a nazwana cen- tak˝e z opanowanego przez Talibów Afg a n i s t a n u . tralna ulica Buchary. Cz∏onkami tego tarikatu sà: Poniewa˝ opozycja religijna jest potencjalnym przewodniczàcy paƒstwowego komitetu ds. reli- zagro˝eniem dla w∏adzy prezydenta Karimowa, gii Fazil Sobirow oraz Muchtarchan Abdullajew jednym z priorytetów wewn´trznej polityki rzà- (1993–1997 mufti Duchownej Rady Muzu∏ma- du jest walka z wahhabizmem (religijne ruchy nów Uzbekistanu). ekstremistyczne i fundamentalistyczne), to tak- G∏ównym obszarem aktywnoÊci nielegalnych par- ˝e sfera mo˝liwej wspó∏pracy Uzbekistanu z Ro- tii islamskich by∏y miasta Kotliny Fer gaƒskiej – sjà oraz wygodny pretekst do likwidowania tak- Andid˝an, Marqilan, Namangan, Fer gana, trady- ˝e innych przeciwników. Zamyka si´ wahhabic- cyjnie obszar najbardziej „islamski”, dotkni´ty kie meczety, represjonowani sà niezale˝ni ima- pr oblemami spo∏eczno-g o s p o d a r czymi, bez rep r e- mowie (tak˝e ich zwolennicy), odsuwani za od- zentacji politycznej w administracji centralnej. mow´ wychwalania rzàdu Karimowa w kaza- Najwa˝niejszymi radykalnymi partiami sà: niach religijnych, s∏u˝enia rzàdowi jako informa- a. Islamski Ruch Uzbekistanu (Uzbekiston Islom torzy. Niektórzy z nich zagin´li w niewyjaÊnio- Harakati). nych okolicznoÊciach (1995 szejch Abduwali qo- Jego programem jest walczàcy panislamizm ri Mirzajew, 1998 Obid˝on qori Nazarow), inni za z postulatem utworzenia kalifatu islamskiego „nawo∏ywanie do d˝ihadu” w kazaniach odby- w ca∏ej Azji Centralnej. Widoczna jest tak˝e reto- wajà kary pozbawienia wolnoÊci. Bezpodstaw- ryka antyzachodnia i antyizraelska. IRU otrzy- nie wydawane sà nakazy aresztowania, cz´sto mywa∏o pomoc od innych grup ekstremistycz- przy wykorzystaniu fa∏szywych dowodów (nar- nych i islamskich organizacji, Talibów (w Afgani- kot y kó w , broni, materia∏ów pro p a g a n d o w y c h stanie zlokalizowane by∏y obozy çwiczeniowe), zdelegalizowanych grup islamskich). S´dziowie s∏u˝b specjalnych Pakistanu (kwatery w Pesza- uznajà zeznania zdobyte w wyniku stosowa- warze), Arabii Saudyjskiej i Iranu. Przywódcy – nych przez policj´ tortur. Liczb´ wi´êniów ska- Tohir Ju∏daszew i dowódca polowy D˝uma Na- zanych za przekonania religijne ocenia si´ na kil- mangani (wg êróde∏ oficjalnych nie ˝yje), wal- kanaÊcie tysi´cy. Intensyfikacja walki z radykal- czyli u boku Zjednoczonej Opozycji Tad˝yckiej, nym islamem nastàpi∏a pod koniec lat dziewi´ç- blisko zwiàzani tak˝e z al-Qaidà Osamy bin La- dziesiàtych: w 1997 r. islamiÊci zabili kilku poli- dena. Bojownicy Namanganiego wywo∏ali dwa cjantów w Kotlinie Fergaƒskiej, 16 lutego 1999 r. „kryzysy batkeƒskie” w 1999 i 2000 r., gdy wtar- IRU przeprowadzi∏ zamachy bombowe w Tasz- gn´li przez Kirgistan na terytorium Uzbekistanu kencie (16 osób zabitych, ok. 100 rannych) – i walczyli z wojskami uzbeckimi. Wa˝nym êró- aresztowano kilkaset osób, zamkni´to wiele nie d∏em finansowania IRU by∏ udzia∏ w przemycie zarejestrowanych meczetów, zakazano naucza- narkotyków mi´dzy Afganistanem a Azjà Cen- nia religii w szko∏ach publicznych, wprowadzo- tralnà. Ca∏kowita liczba cz∏onków IRU nie jest

P r a c e O S W znana, êród∏a mówià o kilku tysiàcach. Od wrze- stwa. RoÊnie natomiast edukacyjna rola rod z i n y . Ênia 2000 r. na liÊcie organizacji terrorystycz- Du˝ym szacunkiem w spo∏eczeƒstwie (zw∏asz- nych Departamentu Stanu USA. cza wspólnotach lokalnych) cieszà si´ tzw. is- b. Hizb ut-Tahrir al-Islam (Partia Wyzwolenia Is- lamskie Êwi´te rodziny – sejjedzi (potomkowie lamu) za∏o˝ona w 1952 r. w Jerozolimie. czwartego kalifa Alego), hod˝owie (potomkowie Dà˝y do utworzenia islamskiego kalifatu w Azji czterech pierwszych kalifów albo Arabów, któ- Centralnej, ale w przeciwieƒstwie do IRU reali- rzy podbijali ten obszar), iszanowie. Szlachetnie zacj´ tego celu widzi nie w u˝yciu si∏y, ale g∏ów- urodzeni, nie przynale˝àcy do struktur klanowo- nie w propagowaniu w∏asnej ideologii w spo- -plemiennych, mogà odgrywaç wielkà rol´ jako ∏ecznoÊciach lokalnych. Partia ta otrzymuje fun- mediatorzy mi´dzy sk∏óconymi grupami. Ponad- dusze od islamskich organizacji bliskowschod- to pomagajà przy wykorzystywaniu Êrodków nich. Strategia dzia∏ania komórek partyjnych pieni´˝nych i objaÊniajà zawi∏oÊci prawne. W la- (zazwyczaj kilkuosobowe grupy) opiera si´ na tach dziewi´çdziesiàtych wielu przedstawicieli kilku etapach: od ca∏kowitej tajnoÊci dzia∏ania Êwi´tych rodzin pracowa∏o w administracji pu- i werbowania nowych cz∏onków, przez stworze- blicznej – np. Bahodyr Iszanow (przewodniczàcy nie bazy materialnej, organizacyjnej i duchowej, Sàdu Konstytucyjnego), Sejjed Muchtar Sejjedka- po ca∏kowità islamizacj´ spo∏eczeƒstwa i przej´- simow (minister spraw wewn´trznych). cie w∏adzy w kraju. Pisma za∏o˝ycieli partii, Programy samopomocowe próbujà (cz´sto z do- traktujàce o przysz∏ym ustroju paƒstwa, g∏ów- brym skutkiem) realizowaç komórki Hizb ut-Tah- nych ideach, celach i metodach ich osiàgni´cia, ri r , w kt ó r ych podstawà jest wspólnota (d˝ama’a) sà przek∏adane na j´zyk uzbecki. Cytaty z Kora- p ro d u k c j i – d y s t rybucji. Aby zapewniç swoim nu i hadisów wybrane sà w sposób tendencyjny, cz ∏ o n k om prac´, organizacja inicjuje projekty go- tak samo przedstawia si´ histori´ cywilizacji is- sp o d a rc z e – gospodarstwa rolne, fundacje, re- lamu. Partia nie akceptuje idei demokracji, pot´- stauracje i sklepy. W∏asnoÊç i wspólne fundusze pia wspó∏prac´ przywódców muzu∏maƒskich sà dystrybuowane jako pomoc do wielodzietnych z Zachodem, a zw∏aszcza Izraelem. Znaczenie cz ∏ o n k ów-braci, neofitów, a czasem do sympaty- Hizb ut-Tahrir do 2000 r. ros ∏ o , nasilenie jej ak- ków .Komórki (chalqa) wewnàtrz wspólnoty mo- tywnoÊci nastàpi∏o w 1999 i 2000 r., tak˝e wÊród gà byç organizowane wed∏ug specjalizacji zawo- uzbeckich Tad ˝ y kó w , narzekajàcych, ˝e stali si´ dowej ich cz∏onków, np. chalqa krawców, chalqa obywatelami drugiej kategorii. szewców itd. W Kotlinie Fergaƒskiej, gdzie pa- Od kwietnia 1999 r. aresztowano co najmniej kil- nuje bezrobocie, a p∏ace sà niskie, programy so- kaset osób podejrzanych o przynale˝noÊç do cjoekonomiczne mogà byç skuteczne w przycià- struktur tej partii. Obecnie jej znaczenie w Uzbe- ganiu nowych sympatyków. kistanie spad∏o. Islam a ˝ycie kulturalne Islam a ˝ycie spo∏eczne Uzbekistan ma bogatà tradycj´ kulturowà, któ- Islam zwyczajowy ma nadrz´dne znaczenie we rej konstytutywny element stanowi w∏aÊnie is- wszystkich wspólnotach spo∏ecznych, od naj- lam. Wa˝ne z punktu widzenia historii cywiliza- mniejszej ro d z i n y, poprzez mahall´ (lokalna cji islamu miasta Buchara i Samarkanda sà dziÊ wspólnota wiejska bàdê miejska, w obr´bie któ- nie tylko centrami turystyki, ale tak˝e znaczàcy- rej kszta∏tuje si´ i reguluje wszelkà dzia∏alnoÊç mi oÊrodkami islamskiego szkolnictwa. Islam spo∏ecznà, stanowi stadium poÊrednie w kontak- oficjalny, uleg∏y wobec administracji rzàdowej, tach ludnoÊci z w∏adzami kraju), na „klanach” jest jednym z inicjatorów ˝ycia kulturalnego skoƒczywszy. w kraju. W okresie kryzysu zwiàzanego z finan- Tradycje paternalistyczne w wychowaniu utrwa - sowaniem szkolnictwa publicznego szko∏y reli- la obecnie kryzys szkolnictwa Êwieckiego, prow a - gijne mogà przejmowaç rol´ edukacyjnà, dzàcy do zmniejszania si´ liczby placówek oÊwia- zw∏aszcza na szczeblu podstawowym. towych (np. przedszkoli), osób z wy k s z t a ∏ c e n i e m W Bucharze mieÊci si´ najstarszy islamski uni- Êr ednim i wy˝szym, studentów (zw∏aszcza ko- wersytet w postradzieckich paƒstwach Azji Cen- biet), spadku poziomu wykszta∏cenia spo∏eczeƒ- tralnej – Mir-i Arab oraz dzia∏ajàca od 1988 r.

P r a c e O S W Mi´dzynarodowa Fundacja im. Imama al-Bucha- tolerancyjny islam oficjalny) wspólnie dzia∏ajà riego, która bada dorobek naukowy i kulturalny na rzecz zwalczania radykalnego islamu, które- al-Buchariego, a od 2000 r. wydaje w∏asne pismo mu mo˝e sprzyjaç pogarszanie si´ warunków Imom al-Buchari Saboklari (Nauki Imama al-Bu- ˝ycia wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa. Nale˝y jednak chariego). dodaç, ˝e tak˝e islam tradycyjny nie jest wolny WTaszkencie dzia∏ajà: od idei „fundamentalnych”, w takim sensie, ˝e a. Islamski Instytut im. Imama al-Buchariego; okreÊla rzeczywistoÊç w kategoriach „Êwiat is- studia trwajà 4 lata, j´zykiem wyk∏adowym jest lamski” – „Êwiat nieislamski”, a ludzi w opozycji uzbecki i arabski, naucza si´ tak˝e angielskiego, „dobry” muzu∏manin – „z∏y” muzu∏manin. perskiego i rosyjskiego. Kszta∏ci si´ m.in. imam- Islam pozostaje potencja∏em „do zagospodaro- -c h a t i b ó w , nauczycieli i badaczy nauk rel i g i j n y c h . wania” na przysz∏oÊç, w czasie ewentualnego Oprócz przedmiotów o charakterze islamskim zaostrzenia niezadowolenia spo∏ecznego czy wy- w programie znajduje si´ tak˝e historia spo∏ecz- buchu prot e s t ó w . Polityka w∏adz (np. zamykanie na Uzbekistanu. Na uczelni pracuje ok. 25 wyk∏a- paƒstwa i spo∏eczeƒstwa na wp∏ywy z ze w n à t r z , do w c ó w , studiuje ok. 300 studentów. Do 1994 r. nieudolne zarzàdzanie gospodarkà) i au t o ry t a r n y mury uczelni opuÊci∏o 378 absolwentów, z czego system rzàdów nie pozostajà bez kon s e k w e n c j i 160 uczy teraz w meczetach i madrasach w Uz- dla oddolnych procesów islamizacyjnych zacho- bekistanie. dzàcych w spo∏eczeƒstwie, co w przysz∏oÊci mo- b. Mi´dzynarodowy OÊrodek Badaƒ nad Islamem ˝e doprowadziç do odwrócenia obecnie proz a - w Taszkencie, powo∏any w 1995 r. na mocy chodniego kursu polityki paƒstwa. uchwa∏y rzàdowej. Grzegorz Zasada c. Taszkencki Uniwersytet Islamski (od 1999 r.).

Na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych do Uzbeki- stanu zacz´∏a byç przywo˝ona literatura islamska, której ofiarodawcami by∏y rzàdy paƒstw muzu∏maƒskich (Pakistan, Kuwejt, Egipt, Turcja i Arabia Saudyjska podarowa∏y znacznà iloÊç egzemplarzy Koranu) i organizacje islamskie. Jed- nak obecnie w∏adze podejrzliwie traktujà literatur´ islamskà przywo˝onà z zagranicy (konieczne jest posiadanie zezwolenia), wÊród której znajdujà si´ materia∏y propagandowe przeznaczone dla sympatyków zdelegalizowanych radykalnych ugrupowaƒ.

Znaczenie islamu i perspektywy jego rozwoju

Odrodzenie islamu po upadku ZSRR spowodowa∏o tworzenie si´ konkurencyjnej si∏y politycznej dla nowych w∏adz w Uzbekistanie, która ju˝ w drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych sta∏a si´ najpowa˝niejszym rywalem politycznym i g∏ównym czynnikiem destabilizujàcym sytuacj´ w kraju. Z perspektywy ponad dziesi´ciu lat istnienia niepodleg∏ego Uzbekistanu widaç jednak, ˝e prezydentowi Karimowowi uda∏o si´ na- rzuciç ca∏kowità i trwa∏à kontrol´ nad islamem. Elity polityczne (centralna administracja rzàdo- wa i jej organy terenowe) i religijne (tradycyjny,

P r a c e O S W Mapa 2. Islam w Azji Centralnej

FEDERACJA ROSYJSKA P i e t r o p a w ∏ o w s k

Ko s t a n a j Ko k c z e t a w Pa w ∏ o d a r U r a l s k A s t a n a A k t o b e K a r a g a n d a A t y r a u K A Z A C H S TA N

J e z . J e z . B a ∏ c h a s z A k t a u A r a l s k i e Ky z y ∏ - O r d a

M o r z e A ∏ m a t y K a s p i j s k i e Tu r k i e s t a n B i s z k e k N u k u s S z y m k e n t D a s z c h a w u z U r g e n c z Tu r k m e n b a s z y Ta s z k e n t N a ry n N a m a n g a n C h o d ˝ e n t O s z B u c h a r a T U R K M E N I S TA N Fe r g a n a C z e r ˝ e w S a m a r k a n d a A s z c h a b a d C H I N Y D u s z a n b e M a ry Ku l a b C h o r o g I R A N Te rm e z A F G A N I S TA N PA K I S TA N / I N D I E

oprac. W. Bartuzi, J. Konieczna granice paƒstw Kotlina Fergaƒska i Ta d ˝ y k i s t a n stolice paƒstw b. ZSRR K A Z A C H S TA N inne wa˝ne miasta N a m a n g a n Ta s z k e n t D ˝ a l a l a b a d G B O A Górnobadachszaƒski Obwód Autonomiczny A n d i d ˝ a n O s z C h o d ˝ e n t Fe r g a n a Ko k a n d silne oÊrodki islamskie 1 K I R G I S TA N 2 rejony walk, w których pos∏ugiwano si´ has∏ami islamskimi Dolina Karategiƒska 1 TA D ˚ Y K I S TA N odsetek muzu∏manów w populacji paƒstwa: D u s z a n b e 1 2 G B O A do 70% 1 Ku r g a n t e p p e Ku l a b 1 71% do 80% C h o r o g A F G A N I S TA N 81% do 90% rejony najwa˝niejszych walk podczas:

ponad 90% 1 – wojny domowej

szyici – ismailici 2 – operacji IRU

P r a c e O S W W p r o w a d z e n i e

Re g i o n

Kaukaz le˝y na styku Europy i Azji, mi´dzy Morzem Czarnym na zachodzie a Morzem Ka- spijskim na wschodzie i mi´dzy Nizinà Donu na pó∏nocy a Turcjà i Iranem na po∏udniu. G∏ówny grzbiet kaukaskich gór dzieli ca∏y region na dwie cz´Êci: pó∏nocnà i po∏udniowà. Pierwsza (tzw. Kaukaz Pó∏nocny), nale˝y do Federacji Rosyj- skiej. W jej sk∏ad wchodzi dziesi´ç jednostek ad- ministracyjnych – siedem republik (Adygeja, Ka- r a c z a j o-Czerkiesja, Kab a rd y n o -Ba∏karia, Osetia Pó∏nocna, Inguszetia, Czeczenia i D a g e s t a n ) , dwa kraje (krasnodarski i stawropolski) i jeden Islam na Kaukazie obwód (rostowski). Na Kaukaz Po∏udniowy sk∏a- dajà si´ trzy niepodleg∏e od 1991 roku paƒstwa: Armenia, Azerbejd˝an i Gruzja. Obecny kszta∏t Wojciech Górecki, Piotr polityczny regionu ma swój rodowód w czasach ZSRR – granice paƒstwowe na Kaukazie Po∏u- Grochmalski, Jerzy Ro h o z i ƒ s k i , dniowym oraz granice jednostek administracyj- nych Kaukazu Pó∏nocnego pozosta∏y w wi´kszo- G rz e g o rz Zasada, Marceli Zyga∏a Êci niezmienione po rozpadzie ZSRR, z tà tylko ró˝nicà, ˝e republiki zwiàzkowe sta∏y si´ niepodleg∏ymi paƒstwami.

Kaukaz nale˝y do najbardziej ró˝norodnych etnicznie i kulturowo zakàtków Êwiata. Kaukaz Pó∏nocny zamieszkujà ludy nale˝àce do trzech rodzin j´zykowych – kaukaskiej, tureckiej i indo- europejskiej (ludy iraƒskie i s∏owiaƒskie). Udzia∏ Rosjan wÊród ludnoÊci republik waha si´ od 9,2% w Dagestanie do 67,9% w Adygei (w skali ca∏ego regionu odsetek Rosjan to dwadzieÊcia kilka procent). Na Kaukazie Po∏udniowym najbardziej jednolitym etnicznie paƒstwem jest Ar- menia (ok. 95% jej mieszkaƒców stanowià Or- mianie). W Azerbejd˝anie zdecydowanie domi- nujà Azerowie (ponad 80%). Z kolei w Gruzji jedynie dwie trzecie ludnoÊci stanowià Gruzini. Dominujàcà religià na Kaukazie Pó∏nocnym jest islam – wyznaje go prawie trzy czwarte ludno- Êci. Na Kaukazie Po∏udniowym natomiast muzu∏- manami sà tylko Azerowie i niektóre mniejszo- Êci. Gruzini i Ormianie sà chrzeÊcijanami. Po- dzia∏ narodowoÊciowy pokrywa si´ z grubsza z podzia∏em religijnym: niemal wszystkie rdzen- ne ludy Kaukazu Pó∏nocnego wyznajà islam sunnicki, zaÊ S∏owianie – prawos∏awie (wyjàtkiem

P r a c e O S W sà tutaj jedynie Osetyjczycy, którzy w wi´kszoÊci cy wp∏yw na ˝ycie polityczne i spo∏eczne Kauka- równie˝ wyznajà prawos∏awie). Na Kaukazie Po- zu Pó ∏ n o c n o-Wschodniego (Dagestan, Czecze- ∏udniowym Ormianie i Gruzini to wyznawcy nia, Inguszetia). By∏o to zwiàzane ze stosunko- chrzeÊcijaƒstwa, a Az e r owie – islamu szyickiego. wo ma∏ym zrusyfikowaniem tamtejszych ludów, silniejszym ni˝ gdzie indziej powiàzaniem isla- Schy∏ek i rozpad ZSRR spowodowa∏ eksplozj´ mu z ideami narodowymi oraz ciàg∏oÊcià trady- konfliktów etnicznych na Kaukazie. Fala kseno- cji religijnej (w zwiàzku z czym na tym obszarze fobii i rozruchów na tle etnicznym kilkakrotnie bardziej ni˝ o „odrodzeniu” mo˝na by∏o mówiç przybra∏a postaç konfliktów zbrojnych (Abcha- o „wyjÊciu islamu z podziemia”). Czeczenia za zja, Osetia Po∏udniowa, Górny (Górski) Karabach, rzàdów As∏ana Maschadowa (1996–1999, okres Czeczenia i in.). Mia∏y one bardzo gwa∏towny mi´dzy pierwszà a drugà wojnà czeczeƒskà) przebieg i spowodowa∏y ogromne fale migracji ewoluowa∏a w st r on´ paƒstwa islamskiego, któ- w ca∏ym regionie. Do dziÊ napi´cia etniczne nie re oficjalnie og∏oszono w 1998 r. Zakazano wtedy tylko nie wygas∏y, ale wr´cz utrwali∏y si´. Po- m. i n . produkcji i sprzeda˝y alkoholu. Elementy wsta∏o kilka „parapaƒstw” – de facto niepodle- szariatu takie jak wielo˝eƒstwo usi∏owa∏ wpro- g∏ych, ale nie uznawanych przez wspólnot´ mi´- wadziç u siebie Rus∏an Auszew, prezydent Ingu- d z y n a rodowà (Abchazja, Osetia Po ∏ u d n i o w a , szetii w latach 1991–2001. Górny Karabach), co jedynie „zamrozi∏o” status Do islamu nie odwo∏ywa∏y si´ natomiast ruchy quo, nie niwelujàc przyczyn, które doprowadzi∏y narodowe republik Kaukazu Pó∏nocno-Zachod- do wybuchu tych konfliktów. Najbardziej tra- niego (Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardy- gicznym przyk∏adem kaukaskich konfliktów et- no-Ba∏karia). Religia by∏a tam s∏abiej zakorzenio- nicznych pozostaje Czeczenia, gdzie wcià˝ trwa- na, znacznie silniejszà pozycj´ mia∏a te˝ miej- jà dzia∏ania zbrojne, a sytuacja rdzennej ludno- scowa nomenklatura, która zdo∏a∏a utrzymaç si´ Êci stale si´ pogarsza. u w∏adzy. Kierownictwo tych republik traktowa- ∏o islam jako lokalnà specyfik´ – na równi z gór- U pod∏o˝a kaukaskich konfliktów leg∏a swoista skim folklorem – chocia˝ demonstrowa∏o swojà pró˝nia ideologiczna powsta∏a po upadku ZSRR, religijnoÊç, m.in. poprzez udzia∏ w had˝d˝u. co w po∏àczeniu z narastajàcym kryzysem go- W Azerbejd˝anie odrodzenie religijne przebiega- s p o d a rczym i spo∏ecznym doprowadzi∏o do ∏o w sposób podobny do odrodzenia prawos∏a- wszechogarniajàcego odrodzenia naro d o w e g o wia w Rosji. Du˝e zlaicyzowanie spo∏eczeƒstwa, wÊród ludnoÊci regionu. Ju˝ w drugiej po∏owie tradycje Êwieckiej republiki z lat 1918–1920, lat osiemdziesiàtych, na fali pierestrojki, zacz´∏y wreszcie bliskie zwiàzki z pokrewnà etnicznie powstawaç na Kaukazie rozmaite organizacje Turcjà iz∏e stosunki z szyickim Iranem spowodo- niepaƒstwowe, stawiajàce sobie za cel rozwój wa∏y, ˝e islam nie sta∏ si´ tam powszechnie kultury i j´zyka poszczególnych etnosów. W au- uznawanym sk∏adnikiem narodowej to˝samoÊci. tonomiach Kaukazu Pó∏nocnego by∏y to „kongre- Hase∏ islamskich u˝ywa∏ co prawda pierwszy sy narodowe”, „konfederacje”, i „asocjacje”, na- niepodleg∏oÊciowy rzàd Abulfaza Elczibeja tomiast w republikach Kaukazu Po∏udniowego – (1992–1993), jednak du˝o bardziej noÊne okaza- „fronty narodowe”. Stowarzyszenia te szybko ∏y si´ idee nacjonalistyczne i pantureckie. skupi∏y si´ na walce o niepodleg∏oÊç. Religijnego pod∏o˝a nie mia∏ ˝aden z kaukaskich Równolegle z odrodzeniem narodowym post´- konfliktów. G∏ównymi przyczynami obu wojen powa∏o odrodzenie religijne. Jednym z wa˝nych czeczeƒskich (1994–1996 i 1999 do dziÊ), wojny katalizatorów wzrostu religijnoÊci sta∏a si´ pa- ingusko-osetyjskiej (1992) oraz wojny w Górnym nujàca na Kaukazie n´dza. Pó∏nocnokaukaskie Karabachu (1992–1994), jak równie˝ ciàgnàcych republiki nale˝à do najbiedniejszych podmiotów si´ od dekady sporów mi´dzy tytularnymi nacja- Federacji Rosyjskiej, panuje w nich ogromne mi Karaczajo-Czerkiesji i Kabardyno-Ba∏karii by- bezrobocie, a poszczególne bud˝ety opierajà si´ ∏y pretensje terytorialne i tendencje separaty- w wi´kszej cz´Êci na dotacjach z federalnego styczne (odÊrodkowe) o pod∏o˝u etnicznym. Is- centrum. Islam, który odradza∏ si´ szczególnie lam by∏ za to doÊç cz´sto wyko r z y s t y w a n y ˝ywio∏owo, w nied∏ugim czasie uzyska∏ znaczà- w tych konfliktach w sposób instrumentalny.

P r a c e O S W Najlepiej widaç to na przyk∏adzie Czeczenii – a. deklarowana wysoka religijnoÊç – jako osoby Moskwa usprawiedliwia∏a obie swoje interwen- wierzàce deklaruje si´ od 75% (Kabardyjczycy) cje, oskar˝ajàc Czeczenów m.in. o islamski rady- do 95% (Ingusze) autochtonów; kalizm, z kolei Czeczeni, post´pujàc zgodnie b. obecnoÊç w religijnej praktyce elementów z socjologicznà zasadà naznaczenia, zacz´li za- p reislamskich, chrzeÊcijaƒskich i p o g a ƒ s k i c h , chowywaç si´ tak jak od nich oczekiwano, tzn. uto˝samianych jednak przez wiernych z isla- ucz´szczaç do meczetów i pos∏ugiwaç si´ islam- mem (kult Êwi´tych, czytanie Koranu na grobach skà retorykà. zmar∏ych); c. swojego rodzaju podwójna identyfikacja – I s l a m mieszkaƒcy Kaukazu uwa˝ajà si´ z jednej strony za muzu∏manów, z drugiej za górali (na Kauka- Islam na Kaukazie jest niezmiernie zró˝nicowa- zie Pó ∏ n o c n o-Zachodnim najwa˝niejsza jest ny. Mo˝na tu mówiç o zarysowanym podziale re- identyfikacja narodowa, z kolei na Kaukazie Pó∏- gionu na trzy podregiony: cz´Êç zachodnià Kau- nocno-Wschodnim religijnoÊç jest cz´sto uto˝sa- kazu Pó∏nocnego (Kaukaz Pó∏nocno-Zachodni), miana z patriotyzmem), co czasami stoi cz´Êç wschodnià Kaukazu Pó∏nocnego (Kaukaz w sprzecznoÊci, np. prawo zwyczajowe bardzo Pó∏nocno-Wschodni) oraz Kaukaz Po∏udniowy, ró˝ni si´ od prawa kor a n i c z n e g o ; przez deklaracj´ obejmujàcy terytorium Azerbejd˝anu. Muzu∏- „M y , muzu∏manie”, mieszkaniec Kaukazu chce maƒskie ludy Kaukazu Pó∏nocnego wyznajà is- wyraziç nie tylko swojà wiar´ i solidarnoÊç ze lam sunnicki. Na zachodzie regionu (w Adygei, wspó∏wyznawcami, ale te˝ podkreÊliç swojà Karaczajo-Czerkiesji, Kabardyno-Ba∏karii, a tak˝e i swoich wspó∏plemieƒców odmiennoÊç, tak˝e wÊród muzu∏manów-Osetyjczyków) zdecydowa- narodowà, od Rosji czy chrzeÊcijaƒskiej Gruzji. nie dominuje szko∏a hanaficka, na wschodzie W Azerbejd˝anie islam ma charakter prywatny. zaÊ (Inguszetia, Czeczenia, Dagestan) – obok ha- ReligijnoÊç manifestowana jest g∏ównie przy nafickiej wyst´puje tak˝e szko∏a szaficka. Azero- okazji wa˝nych wydarzeƒ rodzinnych. Na Êlu- wie natomiast tradycyjnie sà szyitami. bach czy pogrzebach prawie zawsze obecny jest d u c h o w n y, powszechne jest te˝ obrzezanie Ró˝na jest religijnoÊç narodów regionu. Kaukaz ch∏opców. Na co dzieƒ meczety Êwiecà jednak Pó∏nocno-Zachodni jest zdecydowanie bardziej pustkami. zlaicyzowany ni˝ Pó ∏ n o c n o-Wschodni. Islam przyjà∏ tam „∏agodne”, „pokojowe” formy. Cz´Êç W islamie regionu Kaukazu mo˝na wyodr´bniç wschodnia natomiast charakteryzuje si´ du˝o trzy nurty: wi´kszà religijnoÊcià i znacznym wp∏ywem isla- a. islam oficjalny – wyst´puje w zasadzie w ca- mu na instytucje polityczne oraz ˝ycie spo∏eczne ∏ym regionie. Wi´kszoÊç religijnych wspólnot i kulturalne. Widocznym znakiem dychotomii podporzàdkowana jest poszczególnym Duchow- jest choçby liczba meczetów: oko∏o 1500 w Da- nym Zarzàdom Muzu∏manów (DZM). Istniejà gestanie i po oko∏o 100 w Karaczajo-Czerkiesji DZM-y Adygei, Kraju Krasnodarskiego, Karacza- i Kabardyno-Ba∏karii. G∏ówna ró˝nica pomi´dzy jo-Czerkiesji, Kraju Stawropolskiego, Kabardyno- obiema cz´Êciami Kaukazu Pó∏nocnego polega -Ba∏karii, Osetii Pó∏nocnej, Inguszetii oraz Dage- jednak na podejÊciu do praktyk religijnych. Na stanu. W Azerbejd˝anie najwy˝szà w∏adzà reli- zachodzie sà one sprawà czysto indywidualnà, gijnà jest Zarzàd Muzu∏manów Kaukazu (spra- osobistà; za religijnà oboj´tnoÊç i nieuczestni- wujàcy wbrew nazwie jurysdykcj´ jedynie nad czenie w mod∏ach nikogo nie spotyka ostra- wiernymi z Azerbejd˝anu oraz Gruzji – gdzie cyzm. Z kolei na wschodzie wierni odczuwajà wyst´pujà skupiska szyickich Azerów i sunnic- potrzeb´ manifestowania swojej re l i g i j n o Ê c i , kich Ad˝arów). W fazie reorganizacji znajduje stàd t∏umy, które zbierajà si´ w piàtki w mecze- si´ DZM Czeczenii (w okresie 1996–1999, gdy tach Inguszetii czy – w mniejszym stopniu – Da- Czeczenia istnia∏a jako de facto niepodleg∏e paƒ- gestanu oraz masowe posy∏anie dzieci do szkó- stwo, dzia∏a∏a DZM Czeczeƒskiej Republiki Iczke- ∏ek religijnych. Przy wszystkich tych ró˝nicach rii). DZM-y organizujà wyjazdy na had˝d˝, dys- istniejà wa˝ne wspólne cechy pó∏nocnokauka- trybuujà te˝ wi´kszà cz´Êç przychodzàcej z za- skiej religijnoÊci. Sà to: granicy pomocy materialnej, kontrolujà zdecy-

P r a c e O S W dowanà wi´kszoÊç meczetów (jest ich oko∏o 5 które zacz´∏y obawiaç si´, ˝e podzielà los sàsia- tysi´cy) oraz uczelni i szkó∏ religijnych. dów. W ramach rozpocz´tego przez prezydenta b. islam propagowany przez bractwa sufickie – W∏adimira Putina procesu konsolidacji paƒstwa rozpowszechniony jest zw∏aszcza w Inguszetii, i ujednolicania prawa usuni´to z lokalnego usta- Czeczenii oraz, w mniejszym stopniu, w Dage- wodawstwa akty niezgodne z rosyjskà konstytu- stanie, gdzie dzia∏ajà bractwa sufickie, tarikaty. cjà, m.in. zawierajàce elementy szariackie dekre- Najwi´kszà rol´ odgrywajà bractwa naqszbandi- ty prezydenta Inguszetii, Rus∏ana Au s z e w a . ja i kadirija, mniejszà – szazilija. Skupione wokó∏ Obecnie wahhabici kontrolujà w Dagestanie kil- lokalnych przywódców duchowych bractwa te kanaÊcie meczetów i madras. sà w tej cz´Êci Kaukazu tradycyjnà formà islamskiej religijnoÊci. Cz∏onkowie tarikatów wspiera- Wp∏yw islamu na ˝ycie polityczne w regionie jà si´ nawzajem w potrzebie, tworzàc w istocie Kaukazu jest ogromnie zró˝nicowany. Islam od- niewielkie, niezale˝ne i w du˝ym stopniu samo- grywa najwi´kszà rol´ w ˝yciu politycznym Da- wystarczalne spo∏ecznoÊci. Jednym z g∏ównych gestanu. W Dagestanie apogeum rozwoju orga- przejawów ich aktywnoÊci sà pielgrzymki do nizacji narodowych, powiàzanych z oÊrodkami grobów historycznych przywódców bractw – religijnymi (ambicjà ka˝dego etnosu by∏o utwo- szejchów (np. Uzun-Had˝iego, który na poczàtku rzenie w∏asnego muftiatu), przypad∏o na po∏ow´ lat dwudziestych XX wieku usi∏owa∏ za∏o˝yç na lat dziewi´çdziesiàtych. Wtedy te˝ ukszta∏towa∏ Kaukazie imamat). si´ obecny ustrój – kolektywnym „prezydentem” c. islam wahhabicki – stojàcy w opozycji do ofi- zosta∏a Rada Paƒstwa, w kt ó r ej znaleêli si´ przed- cjalnych islamskich struktur i tradycyjnych na stawiciele czternastu g∏ównych nacji. Wi´ k s z o Ê ç Kaukazie Pó ∏ n o c n o-Wschodnim bractw sufic- wspólnot religijnych podporzàdkowa∏a si´ g∏ów- kich. Islamscy radyka∏owie, zwani wahhabitami, nemu republikaƒskiemu muftiatowi – Duchow- pojawili si´ w regionie w po∏owie lat dziewi´ç- nemu Zarzàdowi Muzu∏manów Dagestanu. Wra z dziesiàtych. Z∏e warunki ˝ycia ibrak perspektyw z pojawieniem si´ wahhabitów rola islamu w ˝y- sta∏y si´ jednym z wa˝niejszych powodów ich ciu politycznym Dagestanu zacz´∏a jeszcze bar- popularnoÊci. Zwolenników zdobyli g∏ównie dziej rosnàç, wielokrotnie wzywali oni do utwo- w Dagestanie (do dziÊ pod ich wp∏ywem pozo- rzenia kalifatu. Po rozprawieniu si´ z wahhabi- staje oko∏o 7% ludnoÊci republiki) i w Czeczenii, tami latem 1999 r. miejscowe w∏adze, aby nie niewielkie grupy pojawi∏y si´ w innych republi- tworzyç wra˝enia walki z religià, wspar∏y repu- kach. G∏oszà oni ide´ powrotu do „czystego” blikaƒski DZM, który w krótkim czasie prze- islamu, pozbawionego lokalnych nalecia∏oÊci kszta∏ci∏ si´ w pot´˝nà, wp∏ywowà instytucj´. (m.in. kultu Êwi´tych), które uznajà za herezj´. Na wielki autorytet wyrós∏ szejk Said Afandi, Dysponujà powa˝nà bazà materialnà. Za ich pod którego wp∏ywem ma znajdowaç si´ kilku g∏ównych sponsorów powszechnie uwa˝a si´ lokalnych ministrów i trzecia cz´Êç parlamenta- kraje arabskie, bez wàtpienia jednak powiàzani rzystów. byli i sà z Federalnà S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa Fe- W Czeczenii szefem prorosyjskiej administracji deracji Rosyjskiej, która wielokrotnie wykorzy- jest by∏y mufti, Ahmed-had˝i Kadyrow. Jak si´ stywa∏a ich i prowokowa∏a do destabilizacji sy- wydaje, mianujàc Kadyrowa Kreml chcia∏ zade- tuacji w regionie (zw∏aszcza w Czeczenii). Po- monstrowaç szacunek do lokalnych stosunków, wa˝nym ciosem dla wahhabitów sta∏a si´ druga choç sam by∏y mufti nie cieszy si´ w spo∏eczeƒ- wojna czeczeƒska, skutkujàca rozbiciem ich tra- stwie wi´kszym autorytetem. dycyjnych struktur, a tak˝e likwidacja ich najsil- W pozosta∏ych republikach zainstalowa∏y si´ niejszego skupiska we wsi Karamachi w Dage- Êwieckie re˝ i m y , które traktujà islam tylko instru- stanie. Pretekstem do rosyjskiej interwencji sta- mentalnie (np. zapraszajàc duchownych na wa˝- ∏a si´ akcja czeczeƒskich komendantów polo- ne uroczystoÊci, co ma tworzyç pozory ich udzia- wych – Szamila Basajewa i emira Al-Chattaba, ∏u w ˝yciu politycznym i spo∏ecznym). Dotyczy to którzy wtargn´li ze swoimi bojownikami do Da- tak˝e Inguszetii, którà od wiosny 2002 r. kieruj e gestanu i og∏osili utworzenie kaukaskiego kalifa- polityk prok r emlowski, Murat Ziazikow . tu. Krwawa i okrutna operacja rosyjska „zdyscy- W Azerbejd˝anie religia jest ÊciÊle oddzielona od plinowa∏a” tak˝e pozosta∏e kaukaskie republiki, paƒstwa. Do islamu nie odwo∏uje si´ ˝adna z du-

P r a c e O S W ˝ych, powa˝nych partii opozycyjnych, które ch´t- c. w najbli˝szych latach nie nale˝y oczekiwaç nie podkreÊlajà swojà „europ e j s k oÊç”. To samo konfliktów o pod∏o˝u religijnym, choç mo˝e do- dotyczy tak˝e partii Musawat, której pe∏na nazwa chodziç do lokalnych sporów. W ka˝dym jednak brzmi: Demokratyczna Partia Islamska. przypadku (np. prawdopodobnych tarç mi´dzy tytularnà ludnoÊcià Adygei a Rosjanami, którzy Ataki terror ystyczne na USA z 11 wrzeÊnia 2001 r. w tej republice stanowià wi´kszoÊç) wi´ksze oraz wzi´cie zak∏adników przez czeczeƒskich znaczenie b´dzie mia∏ czynnik etniczny, co nie bojowników w teatrze na Dubrowce w Moskwie wyklucza wykorzystywania islamu w sposób in- w paêdzierniku 2002 r. umocni∏y propagandowo strumentalny; rosyjskà interwencj´ w Czeczenii. Kreml, który d. w dalszej perspektywie mo˝e wzrastaç zna- od poczàtku uzasadnia∏ interwencj´ fundamen- czenie radyka∏ów, czemu sprzyjaç b´dzie nie- talistycznym zagro˝eniem, móg∏ teraz og∏osiç, wàtpliwie konsekwentne pogarszanie si´ wa- ˝e wojna ta jest cz´Êcià mi´dzynarodowej ope- runków ˝ycia oraz pojawienie si´ du˝ej liczby racji antyterrorystycznej. W podobny sposób, m∏odych ludzi – absolwentów zagranicznych choç oczywiÊcie na mniejszà skal´, zachowali si´ uczelni religijnych (m∏odzie˝ z ca∏ego Kaukazu liderzy poszczególnych kaukaskich re p u b l i k , studiuje w Egipcie, Turcji, Jordanii, Syrii, Arabii przypinajàc swoim przeciwnikom ∏atk´ religij- Saudyjskiej, Pakistanie, a nawet w Malezji). Na nych ekstre m i s t ó w. Metoda dyskre d y t o w a n i a razie wykluczona jest jednak mo˝liwoÊç prze- opozycji w ten sposób nie przerodzi∏a si´ jednak kszta∏cenia którejkolwiek z republik w paƒstwo w walk´ z samà religià, a jedynie os∏abi∏a jej in- islamskie. stytucjonalnà baz´. W najmniejszym stopniu dotkn´∏o to Dagestan, gdzie oficjalne struk t u r y (Du- W Azerbejd˝anie mo˝e dochodziç do wystàpieƒ chowny Zarzàd) wr´cz wzmocni∏y si´. W Az e r b e j - pod has∏ami religijnymi, b´d´ one mia∏y jednak d˝anie atmosfer´ po 11 wrzeÊnia 2001 r. w∏adze charakter raczej lokalny. Katalizatorem tych wy- wykorzysta∏y do przeprowadzenia kilku pokazo- stàpieƒ mo˝e staç si´ zw∏aszcza trudna sytuacja wych procesów zatrzymanych w Baku cz∏onków ekonomiczna. Kraj b´dzie penetrowany przez islamskiej organizacji fundamentalistycznej w y s ∏ a n n i ków radykalnych organizacji islam- Hizb ut-Tahrir (dzia∏ajàcej g∏ównie w Azji Cen- skich w rodzaju Hizb ut-Tahrir, którzy z jednej tralnej). strony b´dà chcieli stworzyç na miejscu przy- czó∏ki, a z drugiej – wykorzystywaç Azerbejd˝an Nie sposób pokusiç si´ o jednolità prognoz´ przy- jako teren tranzytu po drodze na Kaukaz Pó∏noc- sz∏ej roli islamu na Kaukazie Pó∏nocnym, gdy˝ ny. Niebezpieczeƒstwo takie dostrzega prezy- poszczególne jego cz´Êci znajdujà si´ w ró˝ n y c h dent Gejdar Alijew – 23 lipca 2002 r. przyjà∏ sze- punktach wyjÊciowych. Mo˝na jednak wyró˝ n i ç fa tureckiego Departamentu Spraw Religijnych, pewne zale˝noÊci i prawid∏owoÊci. I ta k : Mehmeta Nuriego Yilmaza, z którym omówi∏ a. wydaje si´, ˝e na Kaukazie Pó∏nocnym nie ma wspólne projekty walki z ekstremizmem. dla islamu ideologicznej alternatywy. Po upadku Wojciech Górecki komunizmu i po rozkwicie na prze∏omie lat Wspó∏praca Wojciech Bartuzi osiemdziesiàtych i dziewi´çdziesiàtych wszystkich idei narodowych widaç wyraênie, ˝e jedynie islam jest w stanie wype∏niç ideologicznà pró˝ni´; b. mimo nieuchronnoÊci zwi´kszania si´ wp∏y- wu islamu na ˝ycie spo∏eczne, polityczne i kulturalne na Kaukazie Pó∏nocnym, nie jest w ˝adnym stopniu przesàdzone, jaki to b´dzie islam – „po- kojowy” czy „wojujàcy”, „tradycyjny” czy „z im- portu”. Nie jest tak˝e wykluczone, ˝e zachód i wschód regionu (Kaukaz Pó∏nocno-Zachodni i Kaukaz Pó∏nocno-Wschodni) pójdà innymi drogami;

P r a c e O S W ISLAM NA KAUKAZIE Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 61% PÓ¸NOCNO-ZACHODNIM G´stoÊç zaludnienia: 63,1/km2. (Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, d) Osetia Pó∏ n o c n a (w∏aÊc.: Osetia Pó∏ n o c n a – Ala- Kabardyno-Ba∏karia oraz Osetia Pó ∏ n o c n a ) nia; Republika Osetii Pó∏nocnej–Alanii) Powierzchnia: 8 tys. km2 Podstawowe informacje o r e g i o n i e LudnoÊç: 662,6 tys. Struktura etniczna: Osetyjczycy – 53,9%, Rosja- Po∏o˝one w zachodniej cz´Êci Kaukazu Pó∏nocne- nie – 28,7%, Ingusze – 5,6%2 go Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja i Kabardyno- G∏ówne miasta: W∏adykaukaz (stolica) – 326,8 -Ba∏karia oraz Osetia Pó∏nocna, która zajmuje tys., Mozdok – 39,3 tys., Bes∏an – 34,1 tys., A∏a- Êrodkowà cz´Êç regionu, majà status republik – gir – 23,2 tys., Ardon – 18 tys., Digora – 11,4 tys. podmiotów Federacji Rosyjskiej. SpoÊród naro- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 69% dów tytularnych Adygejczycy, Czerkiesi i Kabar- G´stoÊç zaludnienia: 82,8/km2. dyjczycy nale˝à do kaukaskiej rodziny j´zykowej (grupa adygo-abchaska), a Ba∏karzy i Karaczaje Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardyno-Ba∏ka- do rodziny a∏tajskiej (grupa turecka). Osetyjczy- ria i Osetia Pó∏nocna sà republikami biednymi, cy sà Indoeuropejczykami. choç sytuacja ekonomiczna i spo∏eczna jest tam lepsza ni˝ w Inguszetii i Dagestanie, nie mówiàc a) Adygeja (Republika Adygei) o zniszczonej wojnà Czeczenii. Wszystkie cztery Powierzchnia: 7,6 tys. km2 republiki nale˝à do dotowanych regionów FR, LudnoÊç: 450,5 tys. tzn. oddajà do federalnego rosyjskiego bud˝etu Struktura etniczna: Adygejczycy – 22,1%, mniej Êrod kó w , ni˝ stamtàd otrzymujà. Pos z c z e - Rosjanie – 67,9% i in.1 gólne republikaƒskie bud˝ety oparte sà w zn a c z - G∏ówne miasta: Majkop (stolica) – 177,3 tys., nym stopniu na dotacjach z ce n t r um (w 55 – 8 0 % ) . Adygejsk – 12,6 tys. Ârednia pensja w regionie kszta∏tuje si´ na po- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 54% ziomie 48–54% pensji ogólnorosyjskiej i wynosi G´stoÊç zaludnienia: 59,2/km2. oko∏o 1350 rubli (2000 r.), czyli 45 USD (dla po- równania: w Moskwie oko∏o 9000 rubli). Oficjal- b) Karaczajo-Cz e r k i e s j a nie poziom bezrobocia waha si´ od 2,4% w Ady- (R epublika Kar a c z a j s k o-Czerkieska) gei do 4,4% w Karaczajo-Czerkiesji; faktycznie Powierzchnia: 14,1 tys. km2 jednak osiàga 30% (czynnik tzw. bezrobocia ukry- LudnoÊç: 436,3 tys. te g o ), dotykajàc szczególnie m∏odzie˝ oraz oso- St r uktura etniczna: Karaczaje – 31,2%, Czerkiesi by ze Êrednim i wy˝szym wykszta∏ceniem. Przy- – 9,7%, Rosjanie – 42,4%, Abazyni – 6,6%, rost naturalny jest niski i z wyjàtkiem Kab a rd y n o - Nogajowie – 3,1% -Ba∏karii (0,6% w 2000 r.) osiàga wartoÊci ujemne G∏ówne miasta: Czerkiesk (stolica) – 119,9 tys., (najni˝szy w Adygei: -5,8% w 2001 r.) . Ust’-D˝eguta – 31,6 tys., Karaczajewsk – 21,6 tys. Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 47,7% Islam na Kaukazie Pó ∏ n o c n o - G´stoÊç zaludnienia: 30,9/km2. -Zachodnim (informacje podstawowe) c) Kabardyno-Ba∏karia WAdygei, Karaczajo-Czerkiesji i Kabardyno-Ba∏- (Republika Kabardyjsko-Ba∏karska) karii, odsetek muzu∏manów równy jest – z ma- Powierzchnia: 12,5 tys. km2 ∏ymi zastrze˝eniami – odsetkowi ludnoÊci rdzen- LudnoÊç: 789,9 tys. nej. Islam wyznaje zatem w sumie oko∏o po∏owy Struktura etniczna: Kabardyjczycy – 49,2%, ludnoÊci tych trzech republik. LiczebnoÊç naro- Ba∏karzy – 9,6%, Rosjanie – 30,7% dów tytularnych przedstawia si´ nast´pujàco: G∏ówne miasta: Nalczyk (stolica) – 237,1 tys., Adygejczycy – oko∏o 120 tys., Proch∏adny – 58,7 tys., Tyrnyauz – 31,1 tys., Ba∏karzy – oko∏o 75 tys., Baksan – 30,2 tys., Nartka∏a – 28,8 tys., Majski Czerkiesi – oko∏o 50 tys., – 25,4 tys., Terek – 17,8 tys. Kabardyjczycy – oko∏o 385 tys.,

P r a c e O S W Karaczaje – oko∏o 150 tys. sz∏o do kilkumiesićznego kryzysu w Kar a c z a j o - Ponadto: -Czerkiesji po tym, jak w wyborach prez y d e n c - Abazyni3 – oko∏o 35 tys., kich starli si´ Karaczaj W∏adimir Siemionow Nogajowie – oko∏o 75 tys. 4 i Cz e r k i e s , Stanis∏aw Dieriew, ale umiej´tna mediacja Moskwy roz∏adowa∏a napićie. W Adygei Zdecydowana wi´kszoÊç autochtonów – od 75 do sta∏ym elementem politycznego krajobrazu sta∏y 88% – uwa˝a si´ za wierzàcych, ale nawet osoby si´ spory wokó∏ zasady „parytetu”, zapewniajà- de k l a r ujàce si´ jako niewierzàce z regu∏y prze- cego Adygejczykom równy udzia∏ we wszystkich strzegajà podstawowych praktyk religijnych, jak or ganach w∏adzy. „Par ytet” chcà obaliç adygejscy obrzezanie czy Êlub z udzia∏em duchownego. Rosjanie, b´dàcy w republice w wi´kszoÊci, ale Osetyjczycy, którzy prócz Osetii Pó∏nocnej za- u˝ywajà w tym celu metod wy∏àcznie politycz- mieszkujà te˝ Oseti´ Po∏udniowà (de iure nale˝y nych. Jesienià 1992 r. w rejonie prigorodnym do Gruzji, ale de facto jest niepodleg∏ym, choç Osetii Pó∏nocnej mia∏a miejsce kró t ko t rw a ∏ a nie uznanym przez spo∏ecznoÊç mi´dzynarodo- wojna mi´dzy Osetyjczykami i Inguszami (rejon wà paƒstwem), w wi´kszoÊci deklarujà si´ jako do 1944 r. nale˝a∏ do Inguszetii). W efekcie ca∏a chrzeÊcijanie, co wÊród pó∏nocnokaukaskich na- inguska ludnoÊç Osetii opuÊci∏a re p u b l i k´ . cji stanowi wyjàtek. SpoÊród prawie 600 tys. W ˝adnym z konfliktów nie podnoszono wprost Osetyjczyków za muzu∏manów uwa˝a si´ oko∏o hase∏ religijnych – mia∏y one charakter wy∏àcz- 100 tys. z Osetii Pó∏nocnej i oko∏o 30 tys. z Ose- nie etniczny. W „bliêniaczych” Karaczajo-Czer- tii Po∏udniowej. kiesji i Kabardyno-Ba∏karii strony oskar˝ajà si´ Prawos∏awnymi chrzeÊcijanami sà zamieszkujà- wzajemnie o islamski ekstremizm, a przynaj- cy Kaukaz S∏owianie (przede wszystkim Rosja- mniej o sympati´ do ekstremistów, co ma na cenie, lecz równie˝ Ukraiƒcy czy Bia∏orusini), sta- lu zdyskredytowanie przeciwnika. nowiàcy oko∏o po∏owy ludnoÊci omawianych re- Znaczny wp∏yw na region ma sytuacja w Cz e c z e - publik. Liczba autochtonów, którzy wyznajà nii – „dyscyplinuje” ona lokalnych dzia∏aczy i lo - chrzeÊcijaƒstwo, jak równie˝ liczba wyznawców kalne spo∏ecznoÊci, bojàce si´ wojny i pa c y f i k a c j i . innych religii i wyznaƒ, w tym katolików (dwie We wspomnianych wyborach w Karaczajo-Czer- parafie – w Proch∏adnym i we W∏adykaukazie) kiesji zwolennicy Siemionowa i Dieriewa publi- jest minimalna i statystycznie nieznaczàca. kowali fa∏szywki sugerujàce, ˝e oponenta popie- Organizacyjne struktury islamskie: Duchowne ra któryÊ ze znanych czeczeƒskich bojowników. Zarzàdy Muzu∏manów w granicach administra- ˚adna z republik regionu nie przyj´∏a czeczeƒ- cyjnych. Bractwa sufickie, o ile wyst´pujà, majà skich uchodêców. niewielkie wp∏ywy. Brak znaczàcych partii i sto- warzyszeƒ o wyraênie islamskim charakterze Islam na Kaukazie Pó ∏ n o c n o - Liczba meczetów: kilkaset na omawianym ob- -Zachodnim (rys history c z n y ) szarze. Przy nich szkó∏ki koraniczne. Islam dotar∏ na Kaukaz Pó ∏ n o c n o-Zachodni C h a r a k t e rystyka obszaru w XV w. za sprawà Turków, a poÊrednio tak˝e Ta- tarów z Chanatu Krymskiego. Proces islamizacji W ostatniej dekadzie Kaukaz Pó∏ n o c n o- Z a c h o d n i , trwa∏ d∏ugo, bo przynajmniej do XIX w. Zdaniem odmiennie ni˝ Pó∏ n o c n o -Wschodni, cieszy∏ si´ niektórych badaczy jeszcze si´ nie zakoƒczy∏ – wzgl´dnà stabilizacjà. W pierwszej po∏owie lat na przeszkodzie stan´∏a rewolucja paêdzierniko- dziewi´çdziesiàtych dochodzi∏o do napi´ç powa i przejćie w∏adzy przez bolszewików . Naj- mi´dzy tytularnymi narodami Karaczajo-Czer- istotniejszym powodem tego stanu rzeczy by∏o kiesji i Kabardyno-Ba∏karii, pragnàcymi samo- rozpowszechnienie wierzeƒ tradycyjnych, wzbo- dzielnoÊci lub po∏àczenia si´ ze swoimi „braçmi” ga c o n y c h elementami wschodniego chrzeÊcijaƒ- (Karaczaje sà bardzo blisko spokrewnieni z Ba∏- stwa: w IX–X w. region by∏ terenem bizantyjskiej karami, a Czerkiesi z Kabardyjczykami), paro- akcji misyjnej, z tamtego okresu zachowa∏o si´ kr otnie proklamowano „niepodleg∏oÊç” Kar a c z a - siedem greckich Êwiàtyƒ. W rezultacie islam ju, Ba∏karii, Kab a r dy i Czerkiesji, jednak kon f l i k t y w tej cz´Êci Kaukazu ma charakter synkretyczny. nie osiàgn´∏y stadium zbroj n e g o . W 1999 r. do- Nominalnie Adygejczycy, Czerkiesi, Kabardyjczy-

P r a c e O S W cy, Ba∏karzy, Karaczaje oraz Nogajowie i Abazyni, poziomie ni˝ ich s∏owiaƒscy sàsiedzi. Spowodo- a tak˝e wyznajàcy islam Osetyjczycy sà muzu∏- wane jest to tym, ˝e ci ostatni mieszkajà niemal manami sunnitami i nale˝à do szko∏y hanafic- wy∏àcznie w miastach i rzadko majà krewnych kiej. De facto ich wiara ma niewiele wspólnego na wsi. U autochtonów rodzina na wsi, regular- z islamskà ortodoksjà. WÊród narodów adygej- nie zaopatrujàca bliskich z miast, to regu∏a. Po- skich (Adygejczycy, Czerkiesi i Kabardyjczycy) wód drugi to intensywna nacjonalizacja kadr ad- rozpowszechniony jest zbiór norm, zwanych ministracyjnych, która rozpocz´∏a si´ po upadku Adyge Chabze, które przypominajà czeczeƒskie ZSRR. W sytuacji szalejàcej korupcji i powszech- i dagestaƒskie adaty, z tym ˝e sà bardziej kodek- nego nepotyzmu wysoko postawiony urz´dnik sem honorowym ni˝ klasycznym prawem zwy- mo˝e zagwarantowaç przyzwoity byt ca∏ej rod z i - czajowym. Mimo erozji tradycji niektóre normy nie. Jest to jednak zwiàzane z uk∏adem etnicz- w rodzaju szacunku dla starszych i goÊcinnoÊci nym i klanowym, nie zaÊ z wyznawanà rel i g i à . pozostajà do dziÊ ˝ywe i przestrzegane. W Osetii Pó∏nocnej muzu∏manie nie sà w og ó l e Ob s e r wowane w ostatnich latach ZSRR i po jego reprezentowani we w∏adzach, wiadomo jednak, rozpadzie ˝ywio∏owe odradzanie si´ islamu mia- ˝e pewna ich liczba z powodzeniem zajmuje si´ ∏o na Kaukazie Pó∏ n o c n o -Zachodnim charakter biznesem (produkcja alkoholu). wskrzeszania na wpó∏ zapomnianej wiary – inaczej ni˝ w Czeczenii i Dagestanie, gdzie polega∏o Miasta w zachodniej cz´Êci Kaukazu sà wielona- na wyjÊciu tej religii z podziemia i roz p o w s z e c h - rodowoÊciowe, a górskie wsie – monoetniczne nieniu si´ tradycji, która przetrwa∏a, nie ulegajàc (nie ma wsi mieszanych, np. kabardyjsko-ba∏kar- pr z e r waniu. Islamski renesans nie by∏ te˝ tak Êci- skich). Wyjàtkiem sà po∏o˝one na nizinach du˝e Êle jak tam powiàzany z od r odzeniem narod o - wsie w pobli˝u Czerkieska i Nalczyka, gdzie wy m 5. Mo˝na t∏umaczyç to innà historycznà pa- w zwartych skupiskach mieszkajà S∏owianie, mi´cià z ok r esu XIX-wiecznej wojny kaukaskiej: z regu∏y o kozackich korzeniach: spotyka si´ na wschodzie walce górali z Rosjà przewodzi∏ wi´c wsie rosyjsko-karaczajskie czy rosyjsko-ka- Szamil, imam Czeczenii i Dagestanu, na zacho- bardyjskie (przedstawiciele ró˝nych narodów ty- dzie zaÊ miejscowi ksià˝´ta, nie b´dàcy równo- tularnych tak˝e tam nie osiedlajà si´ obok sie- czeÊnie przywódcami religijnymi; mo˝na t∏uma- bie). Osetyjczycy wyznajàcy islam ˝yjà w regu∏y czyç to tak˝e „konserwacjà” islamu u narodów w osobnych, zwartych skupiskach (choç czasem wysiedlonych (Ingusze, Czeczeni), wre s z c i e w jednej wsi z chrzeÊcijanami). odmiennymi islamskimi rytami (tam sufickie ta- Relatywnie nie najgorszy w tej cz´Êci Kaukazu ri k a t y , tu – szko∏a hanaficka). W efekcie w Ady - poziom ˝ycia (w porównaniu z poziomem ˝ycia gei, Kar a c z a j o -Czerkiesji oraz w Kab a rd y n o- B a ∏ k a - w Dagestanie czy Inguszetii), jest jednak i tak rii, inaczej ni˝ w sàsiednich republikach, zaczà∏ du˝o ni˝szy ni˝ rosyjski, ni˝szy tak˝e ni˝ w po b l i - kr ystalizowaç si´ islam „∏agodny”, „tolerancyjny” skich krajach: Krasnodarskim i St a w ro p o l s k i m . i nie przejawiajàcy wi´kszych ambicji politycz- Problemem jest ogromne bezrobocie (tak˝e ukry- nych. Na t´ dychotomi´ zwracajà uwag´ wszyscy te), znaczne przeludnienie (Adygeja, Kar a c z a j o - niemal badacze6. Ich diagnoz´ potwierdzajà ba- -Czerkiesja i Kab a rd y n o -Ba∏karia, a zw ∏ a s z c z a dania socjologiczne. WÊród wiernych narod o w o - Osetia Pó∏nocna nale˝à do najg´Êciej zaludnio- Êci adygejskiej, 88% uwa˝a si´ tylko „za muzu∏ma- nych podmiotów FR, tym bardziej, jeÊli wziàç nów”, zaÊ 11% – „za muzu∏manów sunnitów”. pod uwag´, ˝e znaczny obszar tych republik zaj- U Czerkiesów stosunek ten wynosi 94 do 4, a u Ka- mujà nie zasiedlone góry) oraz powszechny g∏ód raczajów 80 do 20. Dla porównania: u Cz e c z e n ó w ziemi. To wszystko, wraz z ogólnie niespokojnà jest to 43 do 52, u Inguszy 41 do 53, a u Awa ró w sytuacjà, spowodowanà wojnà w Czeczenii i bl i s - (n a r ód dagestaƒski) 56 do 367, co z pe w n o Ê c i à koÊcià innych ognisk konfliktów, mo˝e staç si´ Êwiadczy o wi´kszej religijnej ÊwiadomoÊci. k a t a l i z a t o rem wzrostu aktywnoÊci re l i g i j n e j . Czynnikiem hamujàcym radykalizacj´ postaw Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e jest l´k przed potencjalnà rosyjskà interwencjà oraz brak tradycji „wojujàcego”, upolitycznione- Muzu∏manie z Adygei, Karaczajo-Czerkiesji i Ka- go islamu. bardyno-Ba∏karii ˝yjà z regu∏y na nieco wy˝szym

P r a c e O S W ˚ycie religijne republiki, Czerkiesku, pierwszy meczet otwarto dopiero w 1999 r.). Brak jest danych dotyczàcych W 1989 r., podczas I Zjazdu Muzu∏manów Kau k a - Adygei. Uda∏o si´ jedynie ustaliç, ˝e pierwszy zu Pó∏ n o c n e g o , obalono przywódc´ ówczesnego meczet na jej terytorium zosta∏ zbudowany Duchownego Zarzàdu Muzu∏manów Kaukazu Pó∏ - w 1994 r. (dawne meczety zosta∏y zburzone jesz- nocnego (DZMKP), muftiego Giekkijewa, oskar˝a- cze w latach trzydziestych), zaÊ 2 listopada 2000 r. nego o ∏a p o w n i c t w o , kontakty z KGB i ˝ycie nie- otwarto w sto∏ecznym Majkopie meczet kate- zgodne z islamskimi normami moralnymi. Sta∏o dralny8. W Osetii Pó∏nocnej meczetów jest naj- si´ to przyczynà rozpadu DZMKP – cz´Êç dzia∏a- wy˝ej 100 – tyle jest tam skupisk ludnoÊci mu- czy wstawi∏a si´ za Giekkijewem, inni widzieli zu∏maƒskiej. Sàdziç nale˝y, ˝e liczba meczetów we frondzie szans´ na usamodzielnienie si´ nie zarejestrowanych dorównuje liczbie zareje- i zrobienie kariery. W po∏owie lat dziewi´çdzie- s t rowanych. Przyczyn niere j e s t rowania mo˝e siàtych wykrystalizowa∏ si´ istniejàcy do dziÊ byç kilka: od nieuznawania przez danà wspólno- system Duchownych Zarzàdów. Muftiaty pokry- t´ zwierzchnictwa odpowiedniego Duchownego wajà si´ z administracyjnymi granicami repu- Zarzàdu po k∏opoty natury „technicznej” (gdy blik. Obecnie istniejà: Duchowny Zarzàd Muzu∏- meczet znajduje si´ w oddalonej wsi lub mu∏∏a manów (DZM) Adygei i Kraju Krasnodarskiego nie zna biurokratycznej pragmatyki). Czasem (na jego czele stoi mufti Askarbi Chaczemizow), cz∏onkowie wspólnoty nie wiedzà o rejestracji – DZM Kar a c z a j o -Czerkiesji i Kraju Stawrop o l s k i e g o jak ich ojcowie zbierajà si´ po prostu na modli- (mufti Ismai∏ Bierdijew), DZM Kab a rd y n o- B a ∏ k a r i i twy w przeznaczonej do tego izbie. (mufti Szafig Pszychaczew) oraz DZM Osetii Pó∏- nocnej–Alanii (mufti Dzonchat Chekie∏ajew). Przy niemal ka˝dym meczecie dzia∏ajà szkó∏ki – Muftiaty sà od siebie niezale˝ne. Wszystkie zrze- maktaby, w których dzieci uczà si´ podstaw reli- szone sà – na zasadach dobrowolnoÊci – w Ra- gii i przygotowujà do pe∏nego uczestnictwa dzie Muftich Rosji (poszczególni regionalni mu- w rytua∏ach i obrz´dach. Szkó∏ki te rzadko majà fti pe∏nià „z urz´du” funkcj´ wspó∏przewodni- charakter formalny, najcz´Êciej przybierajà po- czàcych RMR). W 1998 r., w celu walki z wahha- staç „kó∏ek” czy „ognisk”, gdzie osoba obeznana bizmem, powo∏ano w inguskim Nazraniu Cen- z muzu∏maƒskà praktykà opowiada dzieciom, trum Koordynacyjne Muzu∏manów Kaukazu Pó∏- jak powinny si´ zachowywaç. Maktaby tylko nocnego. Na jego czele stanà∏ mufti Inguszetii sporadycznie uczà teorii: elementów teologii czy Mahomet-had˝i Albogaczejew. W sk∏ad CKMKP podstaw j´zyka arabskiego. Kwestie te, wraz wesz∏y wszystkie wymienione wy˝ej DZM-y, z podstawami Koranu, sà przedmiotem naucza- a tak˝e DZM Inguszetii i DZM Czeczeƒskiej Repu- nia w rocznych lub dwuletnich religijnych szko- bliki Iczkerii (Czeczenia istnia∏a wówczas jako de ∏ach, których w regionie jest kilkanaÊcie (istnie- facto niepodleg∏a republika). jà przy miejskich i katedralnych meczetach). DZM-y, tworzàce administracyjnà „czap´” i za- W omawianych republikach dzia∏ajà dwa wy˝- là˝ki obcej islamowi duchownej hierarchii, nie sze islamskie instytuty (nauka trwa cztery–pi´ç cieszà si´ w regionie wi´kszym presti˝em; po lat, w programie pe∏ny kurs j´zyka arabskiego cz´Êci wià˝e si´ to równie˝ z nie najwy˝szà po- i islamskiej teologii). Pierwszy z nich, znajdujà- zycjà duchownych w tradycyjnych spo∏eczno- cy si´ w Nalczyku, w 2000 r. zosta∏ zawieszony Êciach, gdzie rol´ lokalnych autorytetów pe∏nià przez kabard y j s ko-ba∏karskie w∏adze, wbre w raczej starcy i przywódcy rodów. Dla przyk∏adu, p rotestom lokalnego Duchownego Zarzàdu. DZMKCziKS uwa˝a za wyraziciela swoich intere- Drugi, w Czerkiesku, funkcjonuje bez przeszkód. sów zaledwie 6,2% Karaczajów oraz 8,8% Czer- Mimo tak s∏abo rozwini´tego szkolnictwa, a mo- kiesów. ˝e z tego w∏aÊnie powodu, stosunkowo du˝o Na omawianym obszarze funkcjonuje kilkaset m∏odzie˝y z tej cz´Êci Kaukazu udaje si´ na spe- meczetów – czyli znaczàco mniej ni˝ na Kauka- cjalistyczne studia religijne za granic´ (Turcja, zie Pó∏nocno-Wschodnim (np. w samym Dage- Arabia Saudyjska, Syria, Jordania, Egipt, Paki- stanie jest ich ponad 1500). W 1997 r. w Kabar- stan). Wed∏ug szacunków – dane sà niepe∏ne, bo dyno-Ba∏karii by∏o zarejestrowanych 96 mecze- pewna cz´Êç m∏odzie˝y uzyskuje stypendia poza tów, zaÊ w Karaczajo-Czerkiesji – 91 (w stolicy systemem Duchownych Zarzàdów – w 1998 r. za

P r a c e O S W granicà uczy∏o si´ oko∏o 100 studentów z Kabar- pinajàc oponentom ∏atk´ fundamentalistów. Po- dyno-Ba∏karii i oko∏o 200 z Karaczajo-Czerkiesji. dobnie zachowuje si´ milicja i prokuratura, któ- Jest bardzo prawdopodobne, ˝e niektórzy z nich re cz´sto oskar˝ajà o wahhabizm zwyczajnych mogli trafiç na uczelnie prowadzone przez is- kryminalistów, nie majàcych zwiàzków z isla- lamskich ekstremistów i fundamentalistów. mem. Przyczynà jest zapewne ch´ç „wykazania Na Kaukazie Pó∏nocno-Zachodnim nie ma ˝ad- si´” i udowodnienia swej czujnoÊci. Przyk∏adem nych znaczàcych oÊrodków religijnych ani piel- mo˝e byç rozbicie w 1998 r. gangu niejakiego grzymkowych. Na had˝d˝ udajà si´ tylko jed- Atabijewa, który wymusza∏ haracze na rynku nostki, np. w 2000 r. z Kabardyno-Ba∏karii wyje- w Nalczyku, natomiast zosta∏ obwiniony o pró- cha∏o do Mekki 50 wiernych. Podró˝ 25 osób b´ obalenia w∏adzy. W 2000 r. w∏adze Kabardy- op∏aci∏ Duchowny Zarzàd Muzu∏manów Kabar- no-Ba∏karii zawiesi∏y dzia∏alnoÊç islamskiego in- d y n o-Ba∏karii, za pozosta∏e 25 osób zap∏aci∏ stytutu po tym, jak w miejscowej prasie ukaza∏a miejscowy biznesmen (dla porównania: z Dage- si´ seria artyku∏ów opisujàcych uczelni´ jako stanu pielgrzymuje corocznie kilka–kilkanaÊcie gniazdo ekstre m i s t ó w. Ârodowiska zwiàzane tysićy wiernych). z meczetami sà penetrowane przez milicj´ Muzu∏manie z Adygei, Kar a c z a j o -Czerkiesji i Ka- i s∏u˝by specjalne, choç z pewnoÊcià nie mo˝na ba rd y n o -Ba∏karii przejawiajà en masse ma∏à ak- mówiç o szykanowaniu wiernych czy przeÊlado- tywnoÊç religijnà. Âwiadczà o tym zarówno przy- waniu religii. Powy˝sze dzia∏ania raczej wpisujà toczone wczeÊniej dane o ma∏ej liczbie mecze- si´ w nieprzystajàcà do zachodnich standardów tów czy ma∏ej liczbie pielgrzymów udajàcych si´ praktyk´ t∏umienia i marginalizowania opozycji na had˝d˝, jak i ob s e r wacje z autopsji: w mi a - i Êwiadczà o niedostatkach w zakresie praw stach nawet podczas piàtkowej, Êwiàtecznej mo- i swobód obywatelskich, zaÊ islam jest wykorzy- dlitwy meczety sà puste, a w barach sprzedaje stywany instrumentalnie. O religijny fanatyzm si´ alkohol. Bardzo niewiele kobiet nosi chusty, w∏adze oskar˝ajà np. dzia∏ajàcà we wszystkich znikomy odsetek m´˝czyzn zapuszcza brody. Na trzech republikach i zrzeszajàcà Adygów organi- wsiach udzia∏ w mod∏ach jest bardziej po- zacj´ Adyge Chase, która ze swej strony dekla- wszechny, ale uroczystoÊci sprawiajà wra˝enie ruje si´ jako stowarzyszenie Êwieckie, otwarte raczej wydarzeƒ towarzyskich ni˝ religijnych. Êwiatopoglàdowo. Na Kaukazie Pó∏ n o c n o -Zachodnim, w od ró ˝ n i e - niu od Kaukazu Pó∏ n o c n o- W s c h o d n i e g o , gdzie lu- Udzia∏ islamu w ˝yciu politycznym i kultural- dzie czujà potrzeb´ manifestowania swej rel i g i j - nym omawianych republik mo˝na okreÊliç jako noÊci, wiara jest traktowana jako sprawa osobi- „dekoracyjny” – islam tworzy „lokalnà specyfi- sta, wewn´trzna; osoba, która nie bierze udzia∏u k´”, ale nie odgrywa powa˝niejszej roli publicz- w praktykach, nie spotyka si´ z os t r a c y z m e m . nej (podobnie jak chrzeÊcijaƒstwo w Osetii Pó∏- Osetyjczycy-muzu∏manie, b´dàcy w z n a c z n e j nocnej). W miejscowych gazetach ukazujà si´ mniejszoÊci, tak˝e nie przejawiajà wi´kszej ak- z okazji Êwi´ta Bajram czy poczàtku i koƒca ra- tywnoÊci rel i g i j n e j . madanu okolicznoÊciowe artyku∏y, przypomina- jàce dawne „rocznicowe” teksty poÊwićone re- Islam a ˝ycie polityczne wolucji paêdziernikowej. Wy˝si duchowni za- praszani sà na uroczystoÊci paƒstwowe, np. Prezydenci trzech zachodniokaukaskich rep u b l i k w Karaczajo-Czerkiesji w tego typu imprezach (A dygejczyk Chazret Sowmen, Karaczaj W∏adimir zawsze uczestniczy przewodniczàcy DZMKCziKS Siemionow i Kab a r dyjczyk Walerij Kok ow) dekla- mufti Ismai∏ Bierdijew oraz prawos∏awny admi- rujà si´ jako muzu∏manie i publicznie uczestni- nistrator republiki, ojciec Wasilij. Ârodowiska cz à w wa˝niejszych uroczystoÊciach religijnych, muzu∏maƒskie nie sà zdolne do zorganizowania w praktyce jednak nie sprzyjajà islamskiemu odsi´, w ostatnim dziesićioleciu ˝adna ze sponta- rodzeniu. Przeciwnie, blokujà budow´ mecze- nicznych manifestacji nie odby∏a si´ pod religij- tów i otwieranie religijnych szkó∏. Wszyscy trzej nymi has∏ami. Bardziej ˝ywe sà idee narodowe, sprawujà w∏adz´ autorytarnà i wykorzystujàc chocia˝ fala narodowego odrodzenia, w porów- obecnoÊç grup wahhabitów – rzeczywistà czy naniu z poczàtkiem lat dziewi´çdziesiàtych zde- domniemanà – rozprawiajà si´ z opozycjà, przy- cydowanie opad∏a.

P r a c e O S W Na Kaukazie Pó∏nocno-Zachodnim nie istniejà Islam a ˝ycie spo∏eczne paralelne nieoficjalne struktury islamskie w rodzaju charakterystycznych dla Czeczenii i Dage- W ka˝dej z republik istnieje po kilka–kilkanaÊcie stanu bractw sufickich. Prawdopodobnie dzia∏ajà odwo∏ujàcych si´ do islamu organizacji i stowa- – zw∏aszcza w Kar a c z a j o -Czerkiesji – grupy wah- rzyszeƒ, nie majà one jednak wi´kszego wp∏ywu ha b i t ó w , jednak ich liczba i potencja∏ sà trud n e na ˝ycie lokalnych spo∏ecznoÊci ani nie wykazu- do oszacowania. Po pierwsze, radyka∏owie nie jà ambicji politycznych (udzia∏ w wyborach, pr z e p r owadzili dotychczas ˝adnych spektakular- przejmowanie kontroli nad samorzàdami). Kon- nych akcji (w rodzaju opanowania wsi, jak mia∏o centrujà si´ w miar´ skromnych mo˝liwoÊci na to miejsce w dagestaƒskiej wiosce Kar a m a c h i ) , dzia∏alnoÊci kulturalnej i charytatywnej, po cz´- po drugie – „wahhabita” sta∏ si´ ulubionym epi- Êci istniejà tylko na papierze. Jako przyk∏ad mo˝- tetem, u˝ywanym w regionie do pi´tnowania na wymieniç Centrum Kultury Islamskiej w Re- przeciwników politycznych. Pod koniec 1998 r. publice Adygeja, powo∏ane w 1994 r. „w celach Wiestnik Rosyjskiej Akademii Nauk napisa∏ bez rozwoju, zg∏´bienia i rozpowszechnienia islam- podania êród∏a, ˝e w Karaczajo-Czerkiesji wah- skich wartoÊci duchowych i kulturalnych warto- habitów jest 300, zaÊ republika zagro˝ona jest Êci oraz osiàgni´ç islamskiej cywilizacji”. islamskim fundamentalizmem w takim samym W lokalnych, wiejskich spo∏ecznoÊciach wa˝- stopniu jak Dagestan. Z kolei Moskowskij Komso- niejsze od wspólnoty wyznaniowej i zwiàzanej molec z maja 2000 r. poda∏, powo∏ujàc si´ na FSB, z nià solidarnoÊci wa˝niejsze sà wi´zy sàsiedz- ˝e liczba radyka∏ów osiàgn´∏a 500. Dane te nale- kie i przede wszystkim klanowe (z tà kwestià ˝y przyjmowaç z b a rdzo du˝à ostro ˝ n o Ê c i à . jest na Kaukazie Wschodnim podobnie). W mia- Wahhabici nie wytworzyli jednak struktur opo- stach stosunki spo∏eczne uleg∏y daleko idàcej zycyjnych do DZM-ów i jako zwolennicy niepo- atomizacji. Do Adygei, Karaczajo-Czerkiesji i Ka- pularnej na zachodzie Kaukazu salafiji, majà ni- bardyno-Ba∏karii pomoc z zagranicy, od islam- k∏y wp∏yw na lokalne spo∏ecznoÊci. Podawanych skich organizacji charytatywnych trafia spora- przez pras´ liczb nie mo˝na traktowaç nawet dycznie. Przewa˝nie Êrodki przeznaczone sà na orientacyjnie, sàdziç jednak nale˝y, ˝e radyka- zakup ˝ywnoÊci przed Bajramem oraz na ∏ów jest w sumie nie wi´cej ni˝ 100–200. Rekru- had˝d˝. Na sta∏e nie dzia∏ajà w regionie ˝adne tujà si´ zw∏aszcza spoÊród Karaczajów i Ba∏ka- przedstawicielstwa takich organizacji. Dystry- rów – dwóch deportowanych przez Stalina naro- bucjà pomocy zajmujà si´ DZM-y. dów proweniencji tureckiej. O ich programach i zapleczu nie wiadomo nic, nie wiadomo tak˝e Islam a ˝ycie kulturalne o ˝adnych podejmowanych przez nich dzia∏a- niach. Z drugiej strony, któryÊ z przypisywanych W regionie nie rozwin´∏a si´ muzu∏maƒska prasa. wahhabitom przez milicj´ drobnych terro ry- Wszystkie Duchowne Zarzàdy wydajà wprawdzie stycznych aktów (wi´ksze nie mia∏y w tej cz´Êci swoje biuletyny, ukazujà si´ one jednak niereg u - Kaukazu miejsca), mo˝e rzeczywiÊcie byç ich larnie i docierajà do wàskich kr´gów wiernych. Li- dzie∏em. Jest to jednak niemo˝liwe do zweryfi- teratura religijna trafia z Dagestanu (z pr z e s z k o- kowania. WÊród Osetyjczyków radyka∏ów praw- dami, spowodowanymi sytuacjà w Cz e c z e n i i ) dopodobnie w ogóle nie ma. oraz z krajów arabskich, nie jest jednak powszechnie dost´pna. Nie mo˝na wykluczyç, ˝e szeregi ekstremistów b´dà rosnàç. Prawdopodobnie cz´Êç m∏odzie˝y, Wnioski i p r o g n o z y wyje˝d˝ajàcej na studia do Turcji, Pakistanu i krajów arabskich, trafia do opanowanych przez Podzia∏ na stosunkowo spokojny i przewidywal- radyka∏ów szkó∏ koranicznych. Wiadomo na ny Kaukaz Pó∏nocno-Zachodni oraz niestabilny pewno o 20 ch∏opcach z Kabardyno-Ba∏karii, któ- Kaukaz Pó∏nocno-Wschodni, podkreÊlany przez rzy trafili do takiej szko∏y w Turcji w 2000 r.: niemal wszystkich badaczy, w perspektywie naj- w zamian za znacznà pomoc finansowà mieli po bli˝szych lat zachowa aktualnoÊç. W perspekty- powrocie szerzyç wahhabickie idee na Kaukazie. wie d∏u˝szej na zachodzie Kaukazu prawdopo- Spraw´ ujawni∏ jeden z ch∏opców9. dobny jest rozwój islamu i jego ekspansja. Prze-

P r a c e O S W s∏ankà pozwalajàcà na przewidywanie zaistnie- ISLAM W C Z E C Z E N I I nia tam islamu jako czynnika politycznego jest obserwowane obecnie wypalanie si´ idei i ideologii narodowych. Ich miejsce mo˝e zajàç tylko Podstawowe informacje o r e p u b l i c e religia. Niewykluczony jest tak˝e sojusz obu ideologii (tak sta∏o si´ w Czeczenii). Mog∏oby do te- Cz e c z e n i a . Formalnie, pod nazwà „Republika Cze- go dojÊç np. w sytuacji powrotu ˝ywej na po- czeƒska”, podmiot Federacji Rosyjskiej; faktycz- czàtku lat dziewi´çdziesiàtych idei budowy nie Czeczenia jako jedyny podmiot FR nie podpi- „Wielkiej Czerkiesji”, jednoczàcej trzy adygejskie sa∏a uk∏adu federacyjnego z 31 marca 1992 r. Do republiki (przeciwni sà jej Karaczaje i Ba∏karzy). wybuchu tzw. drugiej wojny czeczeƒskiej Konieczne b´dzie jednak˝e prze∏amanie bariery w 1999 r. kraj de facto by∏ suwerenny, choç nie strachu, powstrzymujàcego obecnie ludzi przed zosta∏ uznany przez inne paƒstwa z wyjàtkiem udzia∏em w ugrupowaniach opozycyjnych. talibaƒskiego rzàdu Afganistanu. W chwili obec- Jak zauwa˝a rosyjski politolog Aleksiej Ma∏a- nej FR odzyska∏a jurysdykcj´ nad Czeczenià. szenko, nie mo˝na wykluczyç, ˝e w którymÊ Powierzchnia: 16 tys. km 2. Po decyzji Inguszetii z tlàcych si´ na zachodzie Kaukazu konfliktów o opuszczeniu Czeczeno-Inguskiej ASRR w 1992 (spory mi´dzy narodami tytularnymi wKabardy- roku do dziÊ nie przeprowadzono delimitacji no-Ba∏karii i Karaczajo-Czerkiesji), jedna ze stron granicy czeczeƒsko-inguskiej. Na wschodzie zechce odwo∏aç si´ do islamu. Lokalne w∏adze Czeczenia graniczy z Dagestanem, na zachodzie si´ tego bojà i na ka˝dym kroku podkreÊlajà roz- z Inguszetià, na pó∏nocy z Krajem Stawropol- dzia∏ religii od paƒstwa i niedopuszczalnoÊç ma- skim, na po∏udniu, wzd∏u˝ masywu kaukaskie- ria˝u religii z politykà10. go, z Gruzjà. Ponad 35% kraju zajmuje Êrodkowa W regionie wzrastaç b´dzie aktywnoÊç islam- cz´Êç po∏udniowych stoków Wielkiego Kaukazu skich fundamentalistów, choç w najbli˝szych la- i jego przedgórza oraz pasmo Gór Sun˝eƒskich tach spektakularnych akcji ze strony wahhabi- i Gór Terskich. Najbardziej ˝yzne ziemie znajdu- tów raczej nie nale˝y si´ spodziewaç. Radyka∏o- jà si´ na Nizinie Czeczeƒskiej, którà od pó∏nocy wie prowadzà „prac´ u podstaw”, stawiajà na ogranicza rzeka Terek. pozbawionà pracy i perspektyw ˝yciowych m∏o- LudnoÊç: Przed wybuchem pierwszej wojny cze- dzie˝, tworzà zalà˝ki „kadrowych” stru k t u r czeƒskiej w 1994 r. republika liczy∏a 1,5 mln w terenie. Co roku do swoich domów b´dzie te˝ mieszkaƒców. Czeczeni – 60%, Rosjanie – 20%, wracaç kilkuset absolwentów zagranicznych Ingusze – 5%. Wed∏ug szacunkowych danych szkó∏ religijnych, cz´Êç z nich przyniesie praw- z 1995 r. liczba Czeczenów zmala∏a o oko∏o 150 dopodobnie radykalne has∏a i pomys∏y, ale na- tys. (z tego ponad 60 tys. wyemigrowa∏o). Teren wet ci, którzy skoƒczà szko∏y bardziej „liberal- republiki opuÊci∏o te˝ ponad 180 tys. Rosjan ne”, zechcà z pewnoÊcià rozwijaç znajdujàce si´ (cz´Êç w wyniku nacjonalistycznej polityki pre- dziÊ w uÊpieniu ˝ycie religijne, co mo˝e zaowo- zydenta D˝ochara Dudajewa, cz´Êç na skutek to- cowaç wzrostem znaczenia ekstremistów. Wa˝- czàcej si´ wojny). nym katalizatorem b´dzie te˝ z pewnoÊcià n´- W wyniku drugiej wojny czeczeƒskiej obszar dza, nic bowiem nie wskazuje, by sytuacja go- kraju opuÊci∏o kilkaset tysi´cy ludzi. Wi´kszoÊç spodarcza Kaukazu mia∏a si´ poprawiç. Przyk∏ad z nich przebywa∏a w obozach uchodêców w In- powodzi, która nawiedzi∏a Kaukaz wiosnà i la- guszetii (ok. 250 tys.). tem 2002 r., oraz nieudolnoÊç w∏adz, ogranicza- W republice jest oko∏o 300 wsi (au∏ów) i cztery jàcych pomoc poszkodowanym do ewakuowania miasta. Stolica, Grozny, przed pierwszà wojnà ba r dziej zagro˝onych domów, dobitnie pokaza∏ czeczeƒskà liczy∏a 400 tys. mieszkaƒców, w 1996 ludziom, ˝e mogà liczyç tylko na siebie. Trud n o roku – ok. 200 tys., obecnie przebywa w niej ok. oczekiwaç, by takich sytuacji nie wykorzystali ra- 80 tys. ludzi. Czeczenia podzielona jest na 17 re- dyka∏owie, spieszàc z pomocà i do b r ym s∏owem. jonów. Mimo wszystko, w dajàcej si´ przewidzieç przy- Liczba ludnoÊci jest bardzo trudna do oszacowa- sz∏oÊci, osià konfliktów na Kaukazie Pó∏nocno- nia, co najmniej 170 tys. nadal przebywa w obo- -Zachodnim pozostanà napi´cia etniczne. zach uchodêców w Inguszetii. Wojciech Górecki

P r a c e O S W Przed wojnà wi´kszoÊç mieszkaƒców republiki Organizacyjne struktury islamskie: Nominalnie ˝y∏a we wsiach – 73%. W przyt∏aczajàcej wi´k- najwy˝szà w∏adzà duchownà jest muftiat repu- szoÊci byli to Czeczeni. Rosjanie skupieni byli bliki. Po Ahmedzie Kadyrowie muftim Czeczenii g∏ównie w Gr oznym (ponad po∏owa populacji zosta∏ Ahmed Szamajew z Szatoj. Funkcjonuje miasta) i Gudermesie. Przy czym tempo wzros t u te˝ Rada Religijna Czeczenii. zaludnienia miast by∏o najni˝sze w by∏ym ZSRR Najwi´ksze bractwa sufickie: Kuntahad˝ijewcy (w 1970 r. w au∏ach mieszka∏o 79%). Tyl k o 1% (najliczniejsze, inaczej zwane Zikristami), Czimi- Czeczenów uwa˝a∏ rosyjski za swój pierwszy rzojewcy, Taszuhad˝ijewcy, Deniarsanowcy, Wi- j´ z y k . shad˝incy. ¸àcznie oko∏o 13 bractw. Od 1979 r. do 1989 r. iloÊç Czeczenów wzros∏a Partie islamskie: Porzàdek Islamski Mow∏adi o 20,1% i by∏ to jeden z wy˝szych przyrostów Udugowa (by∏ wiceprem i e r em w rzàdzie Mascha- ludnoÊci w ZSRR. do w a ) , Spo∏eczno-Polityczny Ruch Iczkeria. Struktura wyznaniowa: muzu∏manie sunnici – Szkolnictwo: najwi´ksze szko∏y koraniczne po- do 90%, brak danych dotyczàcych liczebnoÊci wsta∏y w Groznym i Szali po dojÊciu do w∏adzy wiernych KoÊcio∏a prawos∏awnego. D˝ochara Dudajewa. Gospodarka republiki: ˚adne kluczowe zak∏ady nie zosta∏y odbudowane. Straty oblicza si´ na 20 C h a r a k t e rystyka obszaru mld dolarów (w obu wojnach). Wi´kszoÊç obecnej quasi-gospodarki Czeczenii opiera si´ na Wskutek dwóch tzw. wojen czeczeƒskich przemycie (w tym tak˝e narkotyków) i handlu (1994–1996 i 1999–) republika zosta∏a niemal zu- w szarej strefie ze wspó∏udzia∏em ˝o∏nierzy ro- pe∏nie zniszczona. Nie dzia∏a ˝aden wi´kszy za- syjskiej armii. Brak danych na temat bezrobocia, k∏ad przemys∏owy, wiele miejscowoÊci, w tym PKB, Êredniego wynagrodzenia. stolica zosta∏o niemal zupe∏nie zrujnowanych. Czeczeni´ opuÊci∏a równie˝ wi´kszoÊç miesz- Islam w Czeczenii kaƒców. Podstawà utrzymania jest drobny han- (informacje podstawowe) del, przemyt, nielegalne wydobywanie i prze- twarzanie ropy naftowej. Na masowà skal´ wy- Liczba meczetów: oko∏o 400 – powsta∏y we st´puje narkomania wÊród m∏odzie˝y. Szczegól- wszystkich miastach i au∏ach. W Groznym dzia- nie w okresie „mi´dzywojnia”, kiedy republika ∏ajà obecnie 3. W okresie od 1979 do 1991 r. ist- pozostawa∏a de facto niepodleg∏a, ro z k w i t a ∏ a nia∏o na obszarze Czeczeno-Inguszetii 200 me- tam wszelkiego rodzaju przest´pczoÊç. Czecze- czetów, z czego tylko 5 by∏o oficjalnie zarejestro- nia stanowi∏a równie˝ przystaƒ dla wielu przed- wanych. stawicieli islamskich ugrupowaƒ radykalnych. Identyfikacja religijna: oko∏o 97% Czeczenów Obecnie, chocia˝ wskutek drugiej wojny cze- uwa˝a si´ za muzu∏manów i jest to najwy˝szy czeƒskiej wi´kszoÊç kraju znalaz∏a si´ ponownie wskaênik religijnej identyfikacji na Kaukazie. pod jurysdykcjà federalnà, wcià˝ dzia∏ajà nie- Przy czym – jeÊli chodzi o samoidentyfikacj´ wielkie oddzia∏y bojowników prowadzàce walk´ w ramach samego islamu – 43% Czeczenów partyzanckà i dzia∏ania sabota˝owe. stwierdza, i˝ sà po prostu muzu∏manami, ale Prorosyjski szef administracji republiki, Ahmed wi´kszoÊç (52%) podkreÊla, i˝ jest muzu∏manami Kadyrow, przygotowa∏ projekt nowej konstytucji sunnitami. Czeczenii, w myÊl której by∏aby ona podmiotem Miejsca kultu rel i g i j n e g o : Najwa˝niejszym miej- Federacj Rosyjskiej. Projekt ma byç przedmiotem sc e m pielgrzymek jest grób matki szejka Kunta- referendum. RównoczeÊnie z oficjalnymi wcià˝ -had˝i w pobli˝u wioski Guni (okolice Wiedieno). funkcjonujà czeczeƒskie w∏adze podziemne Innym wa˝nym Êwi´tym miejscem dla Czecze- z prezydentem As∏anem Maschadowem na cze- nów jest mauzoleum szejka Ummar-Ahada pod le. Dzia∏a tak˝e podziemny rzàd, parlament i si- Sen˝en-Jurtem (rejon szaliƒski). Zosta∏o ono wy- ∏y zbrojne. Jednak faktycznà w∏adz´ sprawujà budowane w 1959 r. po powrocie z deportacji ca- oddzia∏y armii rosyjskiej. ∏ego narodu. Z kolei pod wioskà Sajasan (rejon no- ˝aj-jurtowski) jest mauzoleum Tas z u - h a d ˝ i e g o .

P r a c e O S W Islam w Czeczenii (rys history c z n y ) ˝one przez Deni-Arsanowa, na czele którego sta- nà∏ jego syn, Baudin. Wed∏ug tradycji Deni mia∏ Od X do XIII w. wÊród Czeczenów intensywnà ju˝ w 1905 r. przepowiedzieç przesiedlenie Cze- dzia∏alnoÊç misyjnà prowadzili chrzeÊcijaƒscy czenów. Baudin umar∏ po powrocie do ojczyzny duchowni z Gruzji. Potem wp∏yw ten os∏ab∏. Nie z wygnania. ma pe∏nej jasnoÊci, kiedy Czeczeni i Ingusze Ostatnim z istniejàcych wspó∏czeÊnie w Czecze- przeszli na islam. Wed∏ug jednych uczonych na- nii wirdów sà Wishad˝incy, bractwo powsta∏e po stàpi∏o to w XV w., wed∏ug innych dopiero zsy∏ce Czeczenów do Kazachstanu. Za∏o˝y∏ go w XVIII w. Najprawdopodobniej w pierwszej ko- Wis-had˝i Zagijew. W bractwie tym ko b i e t y lejnoÊci, na poczàtku XVII w., wp∏ywom nowej uczestniczà na równych prawach z m´˝czyzna- religii uleg∏y tejpy (rody) osiad∏e w dolinach rzek mi w zikrze (religijnym rytuale wspólnej modli- Sun˝y i Su∏ak pod wp∏ywem misyjnej dzia∏alnoÊci twy, którego kulminacjà jest ekstatyczny taniec kumyckich i ka b a r dyƒskich mu∏∏ów sunnickich. po okr´gu). By∏ to wynik dostosowania zasad Islam sta∏ si´ jednak religià wi´kszoÊci Czecze- bractwa do sytuacji, w jakiej znalaz∏ si´ naród nów dopiero pod koniec XVIII w. Szejch Mansur, zes∏any do Kazachstanu, gdzie w wyniku depor- zwiàzany z sufickim bractwem naqszbandija tacji i Êmierci czwartej cz´Êci narodu, w tym i pi e r wszy w Czeczenii imam tego bractwa (uzna- g∏ównie m´˝czyzn, szczególna rola w podtrzy- wany przez Wajnachów za Êwi´tego), jako pierw- maniu jego istnienia przypad∏a kobietom. szy w latach 1785–1791, podejmujàc walk´ W∏adze sowieckie bez wi´kszych efektów próbo- z carskà Rosjà opar∏ si´ na islamie jako elemen- wa∏y wyeliminowaç religi´ z ˝ycia Czeczenów. cie, który mia∏ po∏àczyç górskie narody w jedno W 1929 r. by∏o 700 sta∏ych meczetów i ponad paƒstwo i pozwoliç przeciwstawiç si´ rosyjskiej 2 tys. okresowych, dzia∏a∏o te˝ ponad 180 ma- kolonizacji. To od tego czasu Rosjanie zacz´li po- dras, w których uczy∏o si´ oko∏o 2 tys. ludzi. strzegaç szerzenie si´ islamu na Kaukazie jako Po ich zamkni´ciu powsta∏a rozbudowana struk- zagro˝enie dla ich panowania w tym regionie. tura podziemnego koÊcio∏a z madrasami i me- Znaczàce utrwalenie islamu w Czeczenii by∏o czetami. jednak dopiero wynikiem I wojny kaukaskiej. Imam bractwa naqszbandija Szamil, przywódca Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e górskich narodów Kaukazu, idàc Êladem Mansu- ra, wykorzysta∏ islam, by zintegrowaç powo∏ane C z e c z e n o-Inguszetia nale˝a∏a do najbiedniej- przez niego wojenno-teokratyczne paƒstwo De- szych obszarów Zwiàzku Radzieckiego – bezro- gist´. Jego podstawy opar∏ na prawie szariatu, bocie wÊród muzu∏maƒskiej ludnoÊci dochodzi∏o jednak Czeczeni nadal w codziennej praktyce do 70%. Stàd tysiàce m´˝czyzn, wposzukiwaniu odwo∏ywali si´ do adatu. To w tym okresie histo- sezonowego zaj´cia, wyrusza∏o wczesnà wiosnà rii Czeczenii powsta∏a wi´kszoÊç sufickich wir- i latem do innych republik. Istnia∏ te˝ silnie dów (bractw). Po przegranej wojnie z Rosjà utrwalony podzia∏ na mieszkaƒców górskich re- w 1856 r. swe wp∏ywy bardzo rozprzestrzeni∏o jonów Czeczenii i tych, którzy zamieszkiwali ni- sufickie bractwo za∏o˝one przez Kunta-had˝i, zi n y . Obie wojny utrwali∏y t´ lini´ podzia∏u. Po który uchodzi za jednego z 356 muzu∏maƒskich za k oƒczeniu pierwszej wojny czeczeƒskiej cz´- Êwi´tych. Z tego wirdu wywodzà si´ Czinmirzo- sto dochodzi∏o do wyrzucania Rosjan z ich miesz- jewcy, nazwani tak od Czin-mirzy z au∏u Majrut. ka ƒ (w czasach ZSRR w Groznym i Gudermesie W m∏odoÊci by∏ on muridem Kunta-had˝i. Z kolei zamieszkiwali oni najlepsze dzielnice). Przed w latach czterdziestych XIX w. rozwinà∏ si´ kult rozpadem ZSRR to oni stanowili najlepiej op∏aca- Taszu-had˝i, który zginà∏ w walce z Rosjanami. nà kadr´ w administracji, na uczelniach i w naj- Jego grób w wiosce Sajasan sta∏ si´ miejscem kul- wi´kszych zak∏adach Groznego – z uwagi na zu- tu . Od miejsca, gdzie mieÊci si´ jego mauzoleum, pe∏ne zniszczenie ca∏ej infrastruktury po wojnie pochodzi nazwa tego bractwa. Ta s z u - h a d ˝ i , nie mieli pracy, nie mogli te˝ liczyç na pomoc ro- z pochodzenia Kumyk z Dagestanu, by∏ jednym dzin. Mimo i˝ w wi´kszoÊci nie byli muzu∏mana- z najbli˝szych wspó∏pracowników Szamila. mi, Czeczeni równie˝ wobec nich zacz´li stoso- W XX w. powsta∏y jeszcze dwa wirdy – w latach waç prawo szariatu. Nie uzyskali oni te˝ poli- dwudziestych XX w. narodzi∏o si´ bractwo za∏o- tycznej reprezentacji w parlamencie i czeczeƒ-

P r a c e O S W skim rzàdzie. Spowodowa∏o to emigracj´ Rosjan Znacznie mniej wyznawców ma wspó∏czeÊnie do FR. Obecnie w Czeczenii niemal zupe∏nie nie bractwo za∏o˝one przez Czin-mirz´. Tradycyjnie ma cywilnej ludnoÊci rosyjskiej. Sytuacja ludno- noszà oni na g∏owie zawój, a po ukoƒczeniu 40 Êci miejscowej jest bardzo trudna, w∏aÊciwie tra- lat majà prawo noszenia laski mistrza. Odró˝- giczna. Nie mo˝na znaleêç sta∏ego zatrudnienia, niajà si´ skromnymi warunkami ˝ycia. Zikr od- powszechna jest korupcja i przest´pczoÊç, prze- bywajà wspólnie kobiety i m´˝czyêni. mieszczanie si´ po kraju jest bardzo utrudnione, Deniarsanowcy s∏ynà ze swej tajemniczoÊci. na porzàdku dziennym sà przeÊladowania Cze- W okresie w∏adzy Dudajewa mieli najwićej czenów przez rosyjskich ˝o∏nierzy. Niemo˝liwe przedstawicieli we w∏adzach republiki. Zikr jest zaspokojenie codziennych potrzeb, brakuje zwykle odbywajà w zamkni´tych pomieszcze- pràdu i wody. Perspektywy uregulowania kon- niach, stàd w powszechnej opinii uwa˝a si´, i˝ fliktu i stopniowej odbudowy kraju równie˝ wych r onià oni przed innymi swoje Êwi´te tajemnice. dajà si´ bardzo odleg∏e. Wkrótce sytuacj´ mo˝e O˝ywienie religijne po wybuchu pierwszej woj- dodatkowo zaostrzyç powrót uchodêców z sà- ny czeczeƒskiej przez wielu duchownych by∏o siedniej Inguszetii, gdzie nowa administracja przyj´te bardzo powÊciàgliwie. Fakt, i˝ mufti prezydenta Murata Ziazikowa ma zamiar zlikwi- As∏anbekow w momencie rozpoczćia konfliktu dowaç ich obozy. nie wspar∏ Dudajewa i nie og∏osi∏ d˝ihadu, zosta∏ odebrany, szczególnie przez wielu m∏odych ˚ycie religijne dowódców polowych, jako zdrada duchownych. Tak˝e postawa starszyzn wielu tejpów, którzy Obserwuje si´ bardzo wysoki stopieƒ identyfika- obawiali si´, ˝e wojna bardzo wykrwawi naród cji Czeczenów z islamem. Szczególnie pierwsza i skoƒczy si´ ostatecznà kl´skà Czeczenów, spo- wojna czeczeƒska i odniesiony w niej sukces wodowa∏a zachwianie struktury spo∏ecznej i do- przyczyni∏ si´ do rozbudzenia re l i g i j n o Ê c i prowadzi∏a do tego, i˝ wielu m∏odych poszuki- i wzmocnienia wiary w Êwi´tych (szczególnie we wa∏o innych autorytetów religijnych (z kolei oni ws p a r cie ze strony Kunta-had˝i). W tym czasie sami stali si´ prawdziwymi bohaterami narodo- powszechne by∏o przekonanie o tym, i˝ Czeczeni wymi). Zaowocowa∏o to, choçby w przypadku sà wybranym przez Boga narodem, który ma do- takich ludzi jak Szamil Basajew fascynacjà ru- prowadziç do ostatecznej kl´ski i rozpadu Rosji. chem Talibów (on sam z niewielkà grupà najbli˝- Stàd te˝ nastàpi∏ wzrost znaczenia wird ó w. szych wspó∏towarzyszy kró t ko przebywa∏ WÊród nich szczególnà pozycj´ zajmuje bractwo w Afganistanie) i narodzenia si´ ruchu wahha- Kunta-had˝i, w którym kobiety i innowiercy ma- bickiego w Czeczenii, którego siedzibà sta∏ si´ jà prawo uczestniczyç w zikrze. W tym bractwie U rus-Martan. Po drugiej wojnie czeczeƒskiej to mistrz jest odpowiedzialny za prowadzenie z uwagi na rol´, jakà odegra∏ w niej mufti Kady- po religijnej drodze ucznia, murida. Jest to pros t e row, który kolaborowa∏ z Rosjanami, wÊród m∏o- odwo∏anie si´ do tradycyjnej wÊród Czeczenów dych Czeczenów nastàpi∏ upadek religijnych au- instytucji kuonaka – rycerza, który przysi´ga po- torytetów. Êwićiç swe ˝ycie obronie rod z i n y , au∏u i ws z y s t - kich wspó∏braci, Waj n a c h ó w . Dla wspó∏czesnych Islam a ˝ycie polityczne Czeczenów Kunta-had˝i jest takim wiecznie ˝y- wym kuonakiem. Uwa˝a si´, ˝e nie umar∏ i poja- Obecny mufti Ahmad Szamajew jest uwa˝any za wia si´ w postaci bia∏obrodego starca w momen- marionetk´ w r´kach promoskiewskiej admini- tach skrajnego zagro˝enia narodu. Jego sylwet- stracji. Partie proislamskie Porzàdek Islamski ka mia∏a si´ objawiaç wielu ludziom w czasie Mow∏adi Udugowa i Spo∏eczno-Polityczny Ruch wojny. Kunta-had˝i by∏ kadarytà, a wić zwolen- Iczkeria przesta∏y funkcjonowaç. Rozwiàza∏o si´ nikiem wolnej woli – wed∏ug niego Bóg nie okre- te˝ ugrupowanie, jakie za∏o˝y∏ tu˝ po wyborach Êla z góry ludzkich dzia∏aƒ, a jedynie wydaje prezydenckich w 1997 r. Szamil Basajew. By∏ on zalecenia, jak nale˝y ˝yç. W ka˝dej wspólnocie jedynym liderem politycznym w tamtym okre- Kuntahad˝ijewców jest starosta, do którego obo- sie, który mimo odwo∏ywania si´ do wartoÊci re- w i à z ków nale˝y organizowanie regularnych ligijnych nie zosta∏ zmarginalizowany i uzyska∏ zikrów. w wyborach ponad 20% g∏osów, przegrywajàc

P r a c e O S W jedynie z As∏anem Maschadowem. G∏osowano z b i o rowà odpowiedzialnoÊç ca∏ej rodziny za na niego przede wszystkim jako na bohatera, przest´pstwo jednego z jej cz∏onków. k t ó ry zapowiedzia∏, i˝ wprowadzi porzàdek W ca∏ej historii islamu w Czeczenii nigdy nie ist- i sprawiedliwoÊç w paƒstwie. Zelimchan Jandar- nia∏a wyraêna hierarchia muzu∏maƒskich du- bijew, mimo wyraênie religijnej retoryki i zapo- chownych ani te˝ podzia∏ na „oficjalnà” i „nie- wiedzi, ˝e stworzy islamskie paƒstwo oparte na oficjalnà” hierarchi´. Wynika∏o to te˝ z organiza- szariacie, ani te˝ Udugow nie zagrozili Mascha- cji gmin wyznaniowych. Nie istnia∏a bowiem dowowi, który w swoim programie postawi∏ na ˝adna forma opodatkowania na rzecz duchow- koncepcj´ rozdzia∏u religii od paƒstwa. Uwa˝a∏, nej hierarchii. Próba zmiany tego stanu rzeczy, i˝ islamizacja Czeczenii zosta∏aby êle odebrana podj´ta przez cz´Êç duchownych na poczàtku przez spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà, a wed∏ug XX wieku, zakoƒczy∏a si´ niepowodzeniem. niego jedynà szansà na wzmocnienie suweren- noÊci paƒstwa by∏o uzyskanie dla niego mi´dzy- Islam a ˝ycie kulturalne narodowego uznania. Basajew z kolei by∏ liderem tej grupy salafitów (kaukaskiej odmiany W obecnej sytuacji trudno jest mówiç o jakim- wahhabizmu), która religi´ postrzega∏a jako na- kolwiek ˝yciu kulturalnym w Czeczenii. rz´dzie integracji Czeczenii i Dagestanu. Odwo- ∏ywa∏ si´ wi´c do tradycji teokratycznego paƒ- Znaczenie islamu w Czeczenii stwa Szejcha Mansura. Basajew sàdzi∏, i˝ tylko i perspektywy jego rozwoju ogólnokaukaskie powstanie przeciw Rosji stworzy realne gwarancje dla niepodleg∏oÊci Czecze- Wiele cech obecnej sytuacji religijnej w Czecze- nii. Jednak wi´kszoÊç jego rodaków czu∏a wro- nii przypomina Afganistan sprzed dojÊcia do goÊç do salafitów ze wzgl´du na ich radykalizm w∏adzy Talibów. Mo˝liwa jest dalsza radykaliza- i negowanie wartoÊci adatu, a podkreÊlanie zna- cja poglàdów religijnych wÊród du˝ej liczby lud- czenia szariatu. Wzros∏a ona jeszcze po tym, jak noÊci. Powa˝nym b∏´dem ze strony Rosjan by∏o wahhabici zabili imama centralnego meczetu zw∏aszcza ustanowienie szefem administracji w Groznym. To wówczas jeden z dowódców po- Czeczenii muftiego Ahmeda Kadyrowa, który polowych, Sulima Jamadajew w 1998 r. rozgromi∏ wszechnie uwa˝any jest przez Czeczenów za ko- si∏y wahhabitów w Gudermesie. DziÊ w∏aÊnie laboranta. Krok ten zmniejszy∏ wiarygodnoÊç salafitów i Basajewa Czeczeni obcià˝ajà odpo- tych duchownych, którzy podobnie jak Kadyrow wiedzialnoÊcià za wybuch drugiej wojny cze- sà przeciwni wahhabitom. Z drugiej strony sy- czeƒskiej. Po ograniczeniu dop∏ywu pieni´dzy tuacja ta spowodowa∏a, i˝ wahhabici wsparli z Jordanii, Turcji i Arabii Saudyjskiej dla czeczeƒ- Maschadowa. Tak wi´c zw∏aszcza wÊród m∏o- skich wahhabitów zostali oni zmarginalizowani. dzie˝y ugruntowujà si´ postawy radykalne – du- Z drugiej jednak strony brak zdecydowanej reak- chowni bowiem blisko wspó∏pracujà z promo- cji Zachodu wobec polityki eksterminacji FR Cze- skiewskà administracjà. Ten proces radykalizacji czenów spowodowa∏ wzrost nastrojów antyza- b´dzie si´ pog∏´bia∏ z uwagi na sytuacj´ ekono- chodnich w republice, które wczeÊniej tu nie wy- micznà republiki i brak politycznej koncepcji st´powa∏y. rozwiàzania konfliktu. Cz´Êç armii rosyjskiej, która czerpie materialne korzyÊci z utrzymujàcej Islam a ˝ycie spo∏eczne si´ sytuacji, jest zainteresowana utrwaleniem statusu Czeczenii jako szarej strefy. Podobnie jak na ca∏ym Kaukazie Pó∏nocnym od Piotr Grochmalski poczàtku przemo˝ny wp∏yw na islam w Czecze- nii mia∏y miejscowe tradycje. Tak˝e w kwestii dotyczàcej prawnego systemu Wajnachów. Ho- norowy kodeks g’illach nak∏ada∏ du˝e ogranicze- nia na stosowanie prawa szariatu. Na przyk∏ad adat Wajnachów nie rozró˝nia∏ przest´pstwa nieumyÊlnego od zamierzonego i przyjmowa∏

P r a c e O S W ISLAM W I N G U S Z E T I I Inne: bractwa sufickie – naqszbandija, kadirija, szazilija Szkolnictwo: Islamski Instytut im. króla Fahda Podstawowe informacje o r e p u b l i c e w stanicy Slipcowskaja (od 1994 r.), 3 madrasy, przy 100 meczetach funkcjonujà maktaby. Inguszetia jest podmiotem Federacji Rosyjskiej od 15 wrzeÊnia 1991 r. C h a r a k t e rystyka obszaru Powierzchnia: ok. 2,7 tys. km 2 LudnoÊç: ok. 300 tys. 4 czerwca 1992 r. Republika Inguszetii zosta∏a G∏ówne miasta: Magas (stolica od 11 czerwca wydzielona z Republiki Czeczeno-Inguskiej (daw- 1999 r., miasto budowane od podstaw, brak ni e j : Cz e c z e n o -Inguskiej ASRR), w wyniku usta- danych nt. liczby mieszkaƒców), Nazraƒ – wy przyj´tej przez Rad´ Najwy˝szà FR. W 1992 r. 70–80 tys., Ma∏gobek – 34,4 tys. rozpoczà∏ si´ konflikt mi´dzy ludnoÊcià inguskà Struktura etniczna: Ingusze – ok. 70%, zamieszka∏à w sàsiedniej Osetii Pó∏nocnej a Os e - Czeczeni – ok. 15%, Rosjanie – ok. 10% tyjczykami. W wyniku konfliktu w republice osie- Struktura wyznaniowa: muzu∏manie (sunnici) dli∏o si´ 40 tys. uchodêców inguskich z Os e t i i , – 90%, prawos∏awni – 10% a w∏adze w Magasie stale domagajà si´ powrotu Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 41,3%. uchodêców i wr´cz przy∏àczenia rejonu prigo- Inguszetia jest najbiedniejszà republikà Federa- rodnego do Inguszetii. W latach 1992–2002 prez y - cji Rosyjskiej (nie liczàc zrujnowanej Czeczenii). dentem republiki by∏ gen. Rus∏an Aus z e w , który Ârednia pensja kszta∏tuje si´ na poziomie 23% pr owadzi∏ polityk´ charakteryzujàcà si´ znacznà pensji ogólnorosyjskiej. Bud˝et prawie w ca∏oÊci niezale˝noÊcià od Kremla (np. Auszew jako jedy- opiera si´ na dotacjach z federalnego centrum. ny polityk pó∏nocnokaukaski zdecydowanie po- Brak danych dotyczàcych bezrobocia, jednak t´pi∏ w grudniu 1994 r. rosyjskà interwencj´ mo˝na za∏o˝yç, ˝e wynosi co najmniej 70%: zbrojnà w Czeczenii). Sukcesem Auszewa by∏o w republice nie pracujà fabryki, na wsiach panu- przyznanie Inguszetii w 1993 r. statusu specjal- je gospodarka naturalna. nej „strefy wspierania przedsi´biorczoÊci” (tzw. strefy off shore). W czasie pierwszej wojny cze- Islam w Inguszetii czeƒskiej (1994–1996) do republiki nap∏yn´∏o kil- (informacje podstawowe) kadziesiàt tysi´cy uchodêców z C z e c z e n i i , a w czasie drugiej wojny czeczeƒskiej (od 1999 r.) LiczebnoÊç: ok. 270 tys. (odpowiada odsetkowi – kolejnych 220 tys. osób. Stanowi to powa˝ny ludnoÊci nies∏owiaƒskiej) problem spo∏eczny dla republiki. Po rezygnacji Liczba meczetów: 400 zarej e s t r owanych (1999 r.) , w styczniu 2002 r. Rus∏ana Auszewa ze stanowi- kilkaset niezarejestrowanych ska prezydenta republiki 28 kwietnia 2002 r. na Identyfikacja religijna: 95% Inguszy uwa˝a si´ prezydenta Inguszetii zosta∏ wybrany kandydat za muzu∏manów Kremla, genera∏ Federalnej S∏u˝by Bezpieczeƒ- Struktura islamu: Duchowny Zarzàd Muzu∏ma- stwa Murat Ziazikow, co zapewne koƒczy okres nów Inguszetii (powsta∏ po rozpadzie DZM Kau- wzgl´dnej niezale˝noÊci republiki. kazu, wchodzi w sk∏ad Rady Muftich Rosji, pod- porzàdkowana jest mu zdecydowana wi´kszoÊç Islam w Inguszetii (rys history c z n y ) lokalnych wspólnot muzu∏maƒskich), Centrum Koordynacyjne Muzu∏manów Kaukazu (powo∏a- Islam (sunnizm szko∏y szafi’ickiej) dotar∏ na tereny w 1998 r. w Nazraniu, oprócz dagestaƒskiego ny obecnej Inguszetii w XVI w., lecz pozycj´ do- zrzesza wszystkie pó∏nocnokaukaskie muftiaty, minujàcà zdoby∏ dopiero w XVIII–XIX w. Wcze- skupia si´ na walce z wahhabizmem). Pracami Êniej ˝ywe by∏o chrzeÊcijaƒstwo, przeplecione obydwu instytucji kieruje mufti Mahomet-had˝i z tradycjami pogaƒskimi. Jako ostatni – w 1861 r. Albogaczejew. – nowà religi´ przyj´li mieszkaƒcy au∏u Gwileti. Partie i stowarzyszenia religijne: kilkadziesiàt Inguszetia znajdowa∏a si´ na obrze˝ach stwo- organizacji odwo∏ujàcych si´ do islamu rzonego przez Szamila imamatu, który upad∏ dwa lata wczeÊniej. Powiàzanie religii z walkà

P r a c e O S W narodowowyzwoleƒczà sprawi∏o, ˝e islam zako- szukajàc w islamie pocieszenia i odpowiedzi na rzeni∏ si´ tam niezwykle mocno. Jego pozycja niedostatki ˝ycia codziennego. Funkcjà tej ak- wzros∏a w czasie deportacji Inguszy do Azji tywnoÊci jest ogromna liczba meczetów, szkó∏ (1944–1957) – dla pozbawionego praw narodu religijnych i wyznaniowych wydawnictw. Pod- religia sta∏a si´ w∏aÊciwie jedynym wsparciem. czas mod∏ów Êwiàtynie sà pe∏ne ludzi, a w piàt- Od r odzenie islamu w latach osiemdziesiàtych po- ki okolice centralnego meczetu Nazrania (mecze- lega∏o na wyjÊciu z podziemia dzia∏ajàcych nieofi- tu piàtkowego) stajà si´ nieprzejezdne. Przewa- cjalnie meczetów i wspólnot wyznaniowych. ˝ajàca cz´Êç Inguszek zakrywa w∏osy chustà, wÊród m´˝czyzn powoli upowszechnia si´ zwy- Warunki spo∏eczno-gospodarcze czaj noszenia brody. Duchowny Zarzàd Muzu∏- manów Inguszetii i jego przywódca, Mahomet- Czeczeno-Inguszetia by∏a w czasach ZSRR naj- -had˝i Albogaczejew, walczà otwarcie o wpro- biedniejszà republikà Kaukazu Pó∏nocnego. Sza- wadzenie zakazu sprzeda˝y alkoholu, co spoty- la∏o ukryte bezrobocie – m∏odzi m´˝czyêni, aby ka si´ z przychylnà reakcjà znacznej cz´Êci spo- utrzymaç rodziny, pracowali sezonowo w Mo- ∏eczeƒstwa. Aktywne sà tak˝e bractwa sufickie, skwie, na Uralu czy Syberii. Po podziale autono- lecz ze wzgl´du na zamkni´ty charakter tarika- mii Inguszom przypad∏ gorszy jej kawa∏ek, bez tów trudno tu o jakiekolwiek dok∏adne dane. liczàcego si´ przemys∏u i znaczàcych z∏ó˝ w´glo- Wiadomo, i˝ poszczególne wirdy – grupy wier- wodorów. Przez wiele miesićy nie wyp∏acano nych skupione wokó∏ przywódców duchowych – wtedy pensji i innych Êwiadczeƒ. Sytuacj´ po- wspierajà i promujà swych cz∏onków, oraz ˝e garsza∏a obecnoÊç 30–35-tysićznej rzeszy ingu- wirdy rzadko pokrywajà si´ z klanami, co mo˝e skich uchodêców z Osetii Pó∏nocnej. W po∏owie przyspieszyç erozj´ systemu rodowego. lat dziewi´çdziesiàtych, dzi´ki nowo utworzonej Brak jest danych na temat uczestnictwa ingu- wolnej strefie ekonomicznej i przyznanych przez skich wiernych w had˝d˝u. Moskw´ dotacjom celowym, powsta∏a pewna Górskie prawo zwyczajowe – adat – jest tam liczba miejsc pracy (m.in. przy budowie nowej znane i przestrzegane, aczkolwiek ulega erozji s t o l i c y, Magasu), ale wszechobecna ko ru p c j a du˝o szybciej ni˝ w Dagestanie i Czeczenii. i zwyczajna niegospodarnoÊç sprawi∏y, i˝ jedy- W ˝yciu codziennym systematycznie wzrasta nymi beneficjentami okaza∏a si´ wàska grupa natomiast rola szariatu. osób skupionych wokó∏ miejscowych w∏adz. DziÊ Inguszetia jest najbiedniejszà republikà Fe- Islam a ˝ycie polityczne deracji Rosyjskiej. Na ten stan rzeczy sk∏adajà si´: brak przemys∏u i pr odukcji, obecnoÊç uchodêców Za rzàdów Rus∏ana Auszewa islam znajdowa∏ z Czeczenii (prezydent Rus∏an Aus z e w , rzàdzàcy u republikaƒskich w∏adz pe∏ne poparcie. By∏y w latach 1991–2001, przyjmowa∏ uciekinierów prezydent stara∏ si´ wprowadziç do miejscowe- bez ograniczeƒ chcàc zademonstrowaç niezale˝- go prawa elementy szariatu. Przemawiajàc do noÊç wobec Moskwy; obecny przywódca Murat kobiet 8 marca 1997 r., Auszew poradzi∏ im „nie Ziazikow, nastawiony prorosyjsko, dà˝y do ich obra˝aç si´”, kiedy mà˝ przyprowadzi do domu usunićia), wreszcie ogromna g´stoÊç zaludnie- kolejnà ˝on´. W 1999 r. prezydent wyda∏ dekret nia i najwy˝szy w FR przyrost naturalny (grubo pozwalajàcy obywatelom republiki mieç cztery ponad 10%). Dramatycznà sytuacj´ w niewiel- ˝o n y . Akt ten, poparty jednog∏oÊnie przez ingu- kim stopniu ∏agodzi pomoc mi´dzynarodowych ski parlament, zosta∏ oprotestowany przez ros y j - organizacji humanitarnych, m.in. polska PAH or- skà Dum´ jako niezgodny z ustawodawstwem fe- ganizuje zaopatrzenie w wod´, lecz nowy lider deralnym. Dzia∏ania Auszewa nale˝y t∏umaczyç republiki stara si´ ograniczyç ich dzia∏alnoÊç. dà˝eniem tego polityka do wzmacniania swojej pozycji – szczególnie wobec w∏adz w Moskwie, ˚ycie religijne lecz tak˝e wobec w∏asnego spo∏eczeƒstwa, jednak z drugiej strony trudno doszukiwaç si´ Z a rysowana wy˝ej sytuacja oraz XIX- i X X- w nich hipokryzji. By∏y lider to praktykujàcy mu- -wieczna tradycja sprawi∏y, i˝ muzu∏manie Ingu- zu∏manin, szczerze wierzàcy w z b a w i e n n y szetii przejawiajà wysokà aktywnoÊç religijnà, wp∏yw religii na ˝ycie spo∏eczne. Nowy prezy-

P r a c e O S W dent nie b´dzie z pewnoÊcià islamu zwalczaç, nego klanu, pytanie, która z samoidentyfikacji nale˝y jednak oczekiwaç, ˝e b´dzie dà˝y∏ do od- oka˝e si´ dla pojedynczego Ingusza wa˝niejsza, dzielenia go od struktur w∏adzy, co mo˝e prowa- pozostaje otwarte. Zarówno DZM, rozdzielajàcy dziç do napi´ç. W Inguszetii nie wyst´puje wro- pomoc przychodzàcà z zagranicy (kraje arabskie, goÊç w stosunku do wyznawców innych religii Turcja; brak szczegó∏owych danych na temat (prawos∏awie), ale mo˝na mówiç o oboj´tnoÊci. wielkoÊci tej pomocy), jak i tarikaty ∏àczy nie- Los dwóch prawos∏awnych duchownych, uprow a - ch´ç do wahhabizmu. dzonych, a nast´pnie zamordowanych w 1998 r., opinii publicznej nie poruszy∏. Trudno jednak Wnioski i p r o g n o z y rozgraniczaç tu stosunek do prawos∏awia od stosunku do Rosji: która, z koniecznoÊci tolerow a - Islam jest w Inguszetii religià dominujàcà, acz- na (Ingusze wiedzà, ˝e próba secesji mo˝e skoƒ - kolwiek republika w perspektywie kilku lat nie czyç si´ tragiczne, poza tym straciliby wówczas stanie si´ paƒstwem wyznaniowym, w stron´ ostatecznie szans´ na odzyskanie rejonu prigo- którego ewoluowa∏a za rzàdów Rus∏ana Ausze- rodnego), odbierana jest jako okupant. wa. Na przeszkodzie stanie polityka obecnego Pomimo podobnej do Czeczenii historii i tradycji przywódcy, Murata Ziazikowa oraz obecnoÊç ro- oraz modelu islamu podobnego do czeczeƒskie- syjskiej armii i przeciwdzia∏anie tendencjom is- go i dagestaƒskiego, w Inguszetii nie rozwin´∏y lamizacyjnym przez Moskw´. Przysz∏oÊci nie ma si´ tendencje wahhabickie. Mo˝na t∏umaczyç to te˝ wahhabizm. W dalszej perspektywie mo˝e „czystszym” ni˝ tam islamem (mniejszy udzia∏ dojÊç do konfliktów mi´dzy wspólnotami mu- preislamskich, pogaƒskich elementów), a tak˝e zu∏maƒskimi i w∏adzà Êwieckà. W ˝yciu spo∏ecz- z∏o˝onymi stosunkami ingusko- c z e c z e ƒ s k i m i . nym islam b´dzie odgrywa∏ rol´ coraz wi´kszà. Pomimo etnicznej i j´zykowej bliskoÊci obu nacji W sytuacji wszechogarniajàcego kryzysu i braku Ingusze bojà si´ zdominowania przez liczniejszy perspektyw islam b´dzie tworzy∏ paralelne i bardziej ekspansywny etnos. W czasach Cze- struktury (DZMI, system wirdów), wype∏niajàce czeno-Inguskiej ASRR Ingusze czuli si´ „mniej- funkcje paƒstwa (zabezpieczenie socjalne, „mu- szoÊcià w mniejszoÊci” i byli traktowani przez zu∏maƒska” s∏u˝ba zdrowia) i zaspokajajàce pod- Czeczenów jak „m∏odsi bracia”. Wahhabizm nie stawowe potrzeby wiernych czy wr´cz umo˝li- ma na miejscu zaplecza – zakon s p i r owane oÊrod - wiajàce im biologiczne przetrwanie. Mo˝na zary- ki znajdujà si´ w Czeczenii, co budzi wÊród Ingu- zy k owaç tez´, ˝e Inguszetia jest dziÊ najbardz i e j szy nieufnoÊç. Na tym przyk∏adzie bodaj najle- zislamizowanà republikà rosyjskiego Kau k a z u . piej widaç przeplatanie si´ na Kaukazie islamu Wojciech Górecki z poszczególnymi ideami i ideologiami narod o - wymi. Nie nale˝y te˝ zapominaç o zw y c z a j n y m strachu przed podzieleniem losu sàsiadów: na terytorium Inguszetii stacjonujà rosyjskie wojska.

Islam a ˝ycie spo∏eczne

Islam odgrywa w ˝yciu spo∏ecznym Inguszetii rol´ du˝o wi´kszà ni˝ w Dagestanie i Czeczenii. W przeciwieƒstwie do Dagestanu i Czeczenii, gdzie ogromne znaczenie majà wspólnoty sà- siedzkie oraz klanowe, w Inguszetii oprócz silnej identyfikacji klanowej, obserwuje si´ rosnà- ce poczucie identyfikacji ze wspólnotà wyzna- niowà – wirdem. Cz∏onkowie wirdów starajà si´ sobie pomagaç i wspieraç. Na razie nie ma kon- fliktów na linii wirdy – klany, oba te rodzaje wspólnot przenikajà si´, jednak w sytuacji, gdy interes wirdu sprzeczny b´dzie z interesem da-

P r a c e O S W ISLAM W D A G E S TA N I E Dagestaƒczyków. Ukazuje si´ wiele tytu∏ów prasy religijnej, emitowane sà równie˝ audycje po- Êwićone islamowi w republikaƒskim radio i te- Podstawowe informacje o r e p u b l i c e lewizji Szkolnictwo: ponad 14 tys. uczniów w 15 islam- Republika Dagestanu, podmiot Federacji Rosyj- skich szko∏ach wy˝szych z 33 filiami, 136 madra- skiej sach i 203 maktabach (Êrednich i podstawowych Powierzchnia: 50,3 tys. km2. Graniczy z Czecze- szko∏ach muzu∏maƒskich). nià, Azerbejd˝anem, Gruzjà, posiada d∏ugie wybrze˝e kaspijskie C h a r a k t e rystyka obszaru G∏ówne miasta: Machaczka∏a (stolica) – ok. 400 tys., Derbent – 90 tys., Chasaw-jurt – 84 tys., Dagestan po∏o˝ony jest na po∏udniowych rubie- Kaspijsk – 68 tys., Bujnack – 58 tys. ˝ach Federacji Rosyjskiej. Jego cz´Êç pó∏nocna LudnoÊç: ok. 2100 tys. jest nizinna, natomiast na po∏udniu znajdujà si´ Struktura etniczna: Awarzy – 27,5%, wysokie góry. Jest jedynà w FR republikà, która Dargijczycy – 15,6%, Kumycy – 12,9%, Lezgini nie jest rzàdzona przez prezydenta, a przez Rad´ – 11,3%, Rosjanie – 9,2%, Lakowie – 5,1%, Aze- Paƒstwa z przewodniczàcym na czele. Zwiàzane rowie – 4,7%, Tabasaranie – 4,4%, Czeczeni – jest to z wi e l o n a r odowym charakterem kraju. 3,8%, Nogajowie – 1,7%, Rutulowie – 1,1%, Brak jest tzw. narodu tytularnego. Wszystkie Agulowie – 0,8%, Cachurzy – 0,3%, Tatowie najwa˝niejsze wskaêniki gospodarcze, a co za i ˚ydzi górscy – 0,2% tym idzie stopa ˝yciowa stawiajà Dagestan dale- St r uktura wyznaniowa: ponad 90% – muzu∏ma- ko poni˝ej Êredniej dla ca∏ej FR. Zacofanie to bie- nie, pozostali: prawos∏awni (g∏ównie Ros j a n i e ) , rze swój poczàtek jeszcze w czasach ZSRR, po wyznawcy judaizmu (˚ydzi górscy, Tat o w i e ) którego rozpadzie Dagestan pozostawa∏ w jesz- G´stoÊç zaludnienia: 40/km2 cze wi´kszym stopniu niedoinwestowany i „za- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 41,5% (1998). pomniany” przez moskiewskie centrum. Wsku- tek takiej polityki i przy rosnàcym bezrobociu, Islam w Dagestanie biedzie i wysokim przyroÊcie naturalnym w re- (informacje podstawowe) publice nastàpi∏a kryminalizacja i brutalizacja ˝ycia publicznego (liczne zamachy). Dodaç do te- Liczba meczetów: wed∏ug danych oficjalnych go obrazu nale˝y jeszcze wyjàtkowo k∏opotliwe z lutego 2001 roku funkcjonuje 1585 meczetów, po∏o˝enie Dagestanu – sàsiedztwo Czeczenii, w których pracuje 2400 imamów i muezzinów Gruzji i Azerbejd˝anu, które po rozpadzie ZSRR Organizacyjne struktury islamskie: Duchowny oznacza∏o z jednej strony faktyczne zamknićie Zarzàd Muzu∏manów Dagestanu (DZMD) po∏udniowych granic kraju (co wywo∏a∏o rozru- Inne: bractwa sufickie – tarikaty; opozycja fun- chy wÊród narodów, które zosta∏y nagle rozdzie- damentalistyczna – tzw. wahhabici lone przez granice paƒstwowe, np. Lezginów), Partie i organizacje islamskie: trzy islamskie z drugiej zaÊ liczne napady bojowników cze- partie polityczne, w tym silnie zwiàzana z DZ M D czeƒskich na pograniczu, a˝ po rajdy oddzia∏u i wp∏ywowa Islamska Partia Dagestanu (jej lider Szamila Basajewa w g∏àb kraju. Surakat Asijatilow jest deputowanym Zgroma- Natomiast najpowa˝niejsze problemy religijne dzenia Narodowego Dagestanu, by∏ te˝ prze- towarzyszy∏y dzia∏alnoÊci wahhabitów. Mi´dzy wodniczàcym Komisji Religii i Organizacji Pu- nimi a „tradycjonalistami” wielokrotnie powsta- blicznych). Dzia∏a 18 islamskich fundacji dobro- wa∏y spory, które kilka razy przeradza∏y si´ czynnych i dziesiàtki islamskich organizacji spo- w starcia zbrojne z ofiarami Êmiertelnymi. ∏ecznych, w tym filie mi´dzynarodowych islam- W tej sytuacji Moskwa, szczególnie od objćia skich organizacji charytatywnych. Dzia∏ajà dzie- w∏adzy przez W∏adimira Putina, wydaje si´ byç siàtki misjonarzy z krajów muzu∏maƒskich, dla elit politycznych republiki jedynym gwaran- w religijnych oÊrodkach naukowych Bliskiego tem stabilnoÊci i porzàdku. Jest to zapewne i Ârodkowego Wschodu, Afryki Pó∏nocnej, Paki- g∏ówna przyczyna braku powa˝nych tendencji stanu i Malezji kszta∏ci si´ ok. tysiàca m∏odych separatystycznych w Dagestanie.

P r a c e O S W Islam w Dagestanie (rys history c z n y ) nale˝a∏oby w zwiàzku z tym nazwaç raczej „wyjÊciem z ukrycia” ni˝ „odrodzeniem”. Ter eny Dagestanu by∏y naje˝d˝ane przez Arabów Wi´kszoÊç muzu∏manów Dagestanu, poza 80 tys. od 664 roku, lecz dopiero na poczàtku VIII wieku szyickich Azerów i 5 tys. szyickich Lezginów, to uda∏o im si´ za∏o˝yç sta∏à baz´ w De r b e n c i e . sunnici nale˝àcy do najbardziej liberalnych szkó∏ Z ich obecnoÊcià zwiàzana jest najd∏u˝sza trady- prawnych – szafickiej i hanafickiej. Wcià˝ silne cja islamu na Kaukazie Pó∏nocnym. Jednak proc e s pozostawa∏y jednak i pozostajà miejscowe zwy- jego wprowadzania trwa∏ bardzo d∏ugo, ostatnie czaje, adat, które w ˝yciu Dagestaƒczyków majà ludy Dagestanu przyj´∏y go dopiero w XVI wieku. si∏´ prawa zwyczajowego i znaczà wićej ni˝ Po Arabach ziemie te by∏y kolejno podbijane szariat. Relikty wierzeƒ tradycyjnych zosta∏y przez Seld˝uków (XI w.), Mongo∏ów (poczàtek w du˝ej cz´Êci wch∏oni´te przez miejscowy is- XIII w.), Z∏otà Ord´ (koniec XIV w.), Ottomanów lam i nie sà ju˝ od niego rozró˝niane. (d r uga po∏owa XVI w.), Persów (XVIII w.) i w koƒ- cu Rosj´ (na poczàtku XIX w.). Silny opór wobec Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e w∏adz rosyjskich, carskich i radzieckich trwa∏ do lat dwudziestych XX w. Najwa˝niejsze by∏o pow- Dagestan jest jednym z najubo˝szych podmio- stanie Szamila (1828–1859), które obj´∏o ca∏y Da- tów FR. Po rozpadzie ZSRR nastàpi∏ tam regres gestan. Pami´ç przywódcy powstania jest wcià˝ gospodarczy i co za tym idzie znaczny spadek ˝ywa, a jego postaç pozostaje symbolem oporu stopy ˝yciowej. Powsta∏ nieznany wczeÊniej pro- wobec niewiernego najeêdêcy. Po zwyci´stwie blem bezrobocia. W 1997 roku Êrednie dochody Armii Czerwonej nad Bia∏ymi proklamowano w Dagestanie wynosi∏y wed∏ug danych oficjal- 20 stycznia 1921 r. Dagestaƒskà ASR R , jednoczeÊ- nych 80% Êredniej dla ca∏ej FR, a 54,8% ludzi ˝y- nie w górskich regionach kraju dwaj cz∏onkowie ∏o poni˝ej minimum socjalnego. W tym samym sufickiego bractwa naqszbandija (Nad˝muddin roku na jedno dost´pne miejsce pracy przypada- z Hatso i Uzun-had˝i) próbowali odrodziç paƒ- ∏o 30 ch´tnych. Bud˝et w 80% oparty jest na do- stwo islamskie. Powstanie to st∏umiono ostatecz- tacjach z centrum, bezrobocie wynosi ok. 50%, ni e kilka miesićy póêniej. Mauzolea wybitny c h a w niektórych rejonach si´ga 90%. LudnoÊç przywódców walki z Rosjà uzyska∏y status miejsc utrzymuje si´ dzi´ki gospodarce naturalnej – pi e l g r z y m k owych. Do najpopularniejszych le˝à- uprawia przydomowe dzia∏ki, powa˝nà rol´ od- cych w Dagestanie nale˝à: grób szejcha Abdur- grywajà emerytury itd. Jest to spo∏eczeƒstwo rahmana z Sogratl, z bractwa naqszbandija, m∏ode – pomimo wy˝szej ÊmiertelnoÊci nie- w pobli˝u au∏u Kazaniszczi i grób szejcha Mo- mowlàt przyrost naturalny wyniós∏ w 2001 roku hammeda z Balachany, równie˝ naqszbandija, 10,8% (wy˝szy tylko w Inguszetii) przy Êredniej niedaleko wsi Gergebil. dla ca∏ej FR -6,5%. Te czynniki powodujà krymi- Od poczàtku do koƒca pierwszej po∏owy XIX w. nalizacj´ oraz migracj´ do innych cz´Êci FR islam nabra∏ znaczenia ideologicznego symbolu w poszukiwaniu pracy. ruchu narodowowyzwoleƒczego górali pó∏noc- Poza biedà êród∏em licznych konfliktów we- nokaukaskich, co przyczyni∏o si´ do jego zako- wn´trznych by∏y m.in. spory mi´dzy narodami rzenienia, jako ˝e do tego czasu spo∏eczeƒstwa górskimi a nizinnymi, do których dochodzi∏o te by∏y tylko powierzchownie zislamizowane wskutek polityki przesiedlania górali na niziny. (poza po∏udniowym i Êrodkowym Dagestanem). Proces ten rozpoczà∏ si´ w 1952 roku, a w latach W przedrewolucyjnym Dagestanie by∏o oko∏o siedemdziesiàtych przyjà∏ rozmiary w∏aÊciwie 10 tys. szkó∏ islamskich, w tym 2311 zarejestro- niekontrolowane ju˝ przez nikogo. Za narody ni- wanych madras, 1700 meczetów, 5 tys. mu∏∏ów, zinne uznaje si´ Nogajów, Kumyków i Czecze- 7 tys. mutaalimów. Meczety dysponowa∏y 13 tys. nów-Akinów. Nieprzypadkowo w∏aÊnie wÊród dziesićin ziemi. W 1989 roku pozosta∏o 27 czyn- nich powsta∏y najbardziej aktywne organizacje nych meczetów i ani jednej szko∏y. Nie przeszka- n a rodowe. Po piere s t rojce reaktywowa∏y si´ dza∏o to prowadziç tajnego nauczania muzu∏- równie˝ organizacje kozackie. Niemal wszystkie ma ƒ s k i e g o , szczególnie w rejonach awarskich, liczniejsze narody Dagestanu utworzy∏y swoje da r giƒskich, a tak˝e kumyckich. Wydarzenia roz - etniczne organizacje spo∏eczno-polityczne, które, pocz´te w czasie pierestrojki na tych terenach szczególnie w pi e r wszej po∏owie lat dziewi´ç-

P r a c e O S W dziesiàtych, wysuwa∏y postulaty od autonomii w Dagestanie lobbowa∏a za nià nie Cerkiew, w ramach republiki a˝ po pe∏nà niezawis∏oÊç. a DZMD, dlatego ustawa formalnie zabrania Wiele wewn´trznych problemów politycznych wahhabitom niemal wszystkiego – w tym druku i gospodarczych rozwiàzywano za pomocà za- literatury i prasy, tworzenia szkó∏, utrzymywa- machów bombowych i innych aktów terroru. nia kontaktów z zagranicà. Kwitnie zorganizowana przest´pczoÊç, skàdinàd majàca silne zwiàzki z w∏adzà i biznesem. Islam a ˝ycie polityczne

˚ycie religijne Najwa˝niejszà strukturà organizacyjnà islamu w Dagestanie jest Duchowny Zarzàd Muzu∏ma- Po gorbaczowowskiej odwil˝y ˝ycie religijne na- nów Dagestanu, który powsta∏ jako kontynuator bra∏o rozmachu, jednak po poczàtkowej fali gor- utworzonego w 1944 r. Duchownego Zarzàdu liwej religijnoÊci udzia∏ praktykujàcych muzu∏- Muzu∏manów Kaukazu Pó∏nocnego z siedzibà manów zaczà∏ spadaç. Obecnie szacuje si´, ˝e w Bujnacku. Na szczeblu republiki przejawia on podstawowe religijne obowiàzki muzu∏manina równie˝ znaczne ambicje polityczne. DZMD pre- wype∏nia jedynie ok. 15–20% spo∏eczeƒstwa. Za- zentuje postawy lojalne wobec w∏adz central- skakujàco wiele osób korzysta jednak z mo˝li- nych, natomiast z w∏adzami lokalnymi ∏àczà go woÊci odbycia pielgrzymki do Mekki. Na had˝d˝ silne zwiàzki, jest przez nie oficjalnie popierany jeêdzi co roku ok. 12 tys. osób, co stanowi i ma znaczàcy wp∏yw na wielu miejscowych po- 70–80% wszystkich pielgrzymów z FR. Cz´Êcio- lityków. Pierwsza po∏owa lat dziewi´çdziesià- wo jest to zapewne zwiàzane równie˝ z tym, ˝e tych to okres, kiedy DZMD konsolidowa∏ wp∏ywy wyjazd do Arabii Saudyjskiej stanowi okazj´ i podporzàdkowywa∏ sobie lokalne struktury is- równie˝ do handlu i zarobienia pieni´dzy. lamskie. We wrzeÊniu 1994 r. DZMD uda∏o si´ skupiç wokó∏ siebie wi´kszoÊç (850 z 1270) zare- Podstawy prawne jestrowanych w republice wspólnot muzu∏maƒ- Z prawnego punktu widzenia sprawy religijne skich. Ponadto DZMD uda∏o si´ utworzyç silne regulowane sà ustawami federalnymi i lokalny- lobby w Radzie Najwy˝szej Dagestanu poprzez mi. 26 wrzeÊnia 1997 r. prezydent FR Borys Jel- Islamskà Parti´ Dagestanu, do której zresztà cyn podpisa∏ nowà ustaw´ federalnà O wolnoÊci w∏adze DZMD niemal w ca∏oÊci nale˝a∏y. 26 lute- sumienia i organizacjach religijnych, która dys- go 1994 r. pod naciskiem DZMD przyj´to ustaw´ kryminuje wyznania uznane za „nietradycyjne” o zakazie dzia∏alnoÊci w Dagestanie innych poza dla Rosji (islam znalaz∏ si´ wÊród tradycyjnych). DZMD duchownych zarzàdów muzu∏maƒskich. Ogólnie ustaw´ t´ nale˝y okreÊliç jako oznak´ Po starciach 12 maja 1997 r. „tradycjonalistów” powrotu paƒstwa do ÊciÊlejszej kontroli nad or- z wahhabitami DZMD skierowa∏o do w∏adz repu- ganizacjami religijnymi, w tym równie˝ „trady- bliki ˝àdanie „prawnego zakazu agresywno-re- cyjnymi”. Obowiàzujàca do tego czasu ustawa akcyjnych nurtów religijnych”. DZMD mimo do- O wolnoÊci wyznania, przyj´ta w 1990 roku przez skona∏ej wspó∏pracy z FSB, z du˝à niech´cià Rad´ Najwy˝szà RFSRR by∏a du˝o bardziej libe- przyj´∏o utworzenie 23 grudnia 1993 r. republi- ralna. Nie stawia∏a ˝adnych przeszkód w dzia∏al- kaƒskiego Zarzàdu ds. Religii (póêniej przemia- noÊci misjonarskiej, tworzeniu nowych jedno- nowanego na Komisj´ ds. Religii), nazywajàc to stek organizacyjnych, otwieraniu Êwiàtyƒ, szkó∏ „niekonstytucyjnym mieszaniem si´ w sprawy religijnych, dystrybucji religijnej literatury i pra- wiernych”. Jednak ju˝ pod koniec lat dziewi´ç- sy. Podobne gwarancje dawa∏a ustawa O wolno- dziesiàtych mi´dzy DZMD a Komisjà ds. Religii, Êci sumienia i organizacjach religijnych przyj´ta Radà Paƒstwa i Zgromadzeniem Narodowym przez Rad´ Najwy˝szà DASRR 5 maja 1991 roku. utworzy∏y si´ trwa∏e zwiàzki. Byli cz∏onkowie Po wprowadzeniu nowej ustawy federalnej komunistycznej nomenklatury stali si´ teraz Zgromadzenie Narodowe Republiki Dagestanu o b roƒcami islamu – DZMD mo˝e liczyç na przyj´∏o 30 grudnia 1997 roku ustaw´ O wolnoÊci wsparcie finansowe z bud˝etu republiki. Obec- wyznania i organizacjach religijnych, która zastà- nie DZMD ma du˝y wp∏yw na polityk´ religijnà pi∏a t´ z maja 1991. Nowa ustawa jest zgodna w∏adz Dagestanu. Symbioza ta polega z jednej z federalnà. Warto jednak zwróciç uwag´, ˝e strony na manifestowaniu przez w∏adze wspar-

P r a c e O S W cia i przywiàzania do tradycyjnej religii zdecydo- we w n ´ t r z n e g o , acz wspomaganego z ze w n à t r z wanej wi´kszoÊci mieszkaƒców republiki, przez wr oga mo˝e byç równie˝ bardzo przydatny dla co zyskujà one swoisty „mandat ideologiczny”. w∏adz w celu pozyskiwania subsydiów z Mo- DZMD natomiast mo˝e zachowywaç i wcià˝ roz- skwy. Drogi DZMD i w∏adz republiki zesz∏y si´ tu szerzaç swój „rzàd dusz”. Zarzàd zamienia si´ ponownie. w∏aÊciwie w rodzaj instytucji paƒstwowej. Mi- Latem 1998 r. wahhabici og∏osili rejon wsi Kara- mo oficjalnego zakazu wcià˝ dzia∏ajà niezale˝ne machi niezale˝nym terytorium islamskim. zarzàdy kumyckie, dargiƒskie i nogajskie (choç Wkrótce potem w zamachu bombowym zginà∏ nie wszyscy przedstawiciele danych narodowo- przewodniczàcy DZMD mufti Said-Muhammad Êci im podlegajà). Nieuregulowana pozostaje sy- Abubakarow. Win´ zrzucono na wahhabitów. tuacja tarikatów. Niezale˝noÊç terytorium islamskiego trw a ∏ a Po Êmierci muftiego Abubakarowa w zamachu oko∏o roku. Wsierpniu 1999 r. z Czeczenii do Da- 21 sierpnia 1998 r. nowym szefem DZMD zosta∏ gestanu wtargnà∏ kilkusetosobowy oddzia∏ pod Achmed-had˝i Abdu∏∏ajew. Od poprzednika jest wodzà Szamila Basajewa i Chattaba. W odpo- lepszym teologiem, alimem, ale s∏abszym polity- wiedzi si∏y federalne ponownie obleg∏y „nieza- kiem. Podobnie jak poprzednik i ca∏y DZMD pole˝ne terytorium islamskie”. Oddzia∏y Basajewa zostaje pod silnym wp∏ywem Saida-Afandi Czir- wycofa∏y si´, lecz 5 wrzeÊnia znów wkroczy∏y do kejskiego ze wsi Czirkej, w rejonie Bujnacka. Ten Dagestanu, prawdopodobnie z zamiarem odcià- ostatni stworzy∏ modernistyczny tarikat, ∏àczà- gni´cia si∏ federalnych, które od 29 sierpnia ata- cy w sobie elementy naqszbandiji, kadiriji i po- kowa∏y dwie wahhabickie wsie – Karamachi wsta∏ej w Afryce Pó∏nocnej szaziliji. Wprawdzie i Czabanmachi. Atak poprzedzono 4 wrzeÊnia po zabójstwie Abubakarowa ludzie zacz´li si´ zamachem terror ystycznym na blok w Bu j n a c k u znów skupiaç wokó∏ DZMD, jednak mo˝e to byç zamieszkany przez wojskowych. Zgin´∏o 58 osób, proces krótkotrwa∏y – DZMD jest zdominowany potem nastàpi∏a seria zamachów terrory s t y c z - przez Awarów, którzy sà w wi´kszoÊci szafiita- nych w Moskwie i Wo∏godoƒsku. Operacja zarów - mi, podczas gdy zdecydowana wi´kszoÊç pozo- no przeciwko Basajewowi, jak i mi e j s c o w y m sta∏ych narodów to hanifici. wahhabitom zakoƒczy∏a si´ 17–19 wrzeÊnia. Ruchy fundamentalistyczne w Dagestanie repre- Od tamtej pory wahhabici sà os∏abieni, nie ma zentowane sà przede wszystkim przez wahhabi- te˝ mowy o „terytoriach islamskich”. Jednak – tów. Ruch ten wywodzi si´ od za∏o˝onej w 1990 choç sami nie stanowià du˝ej si∏y – mogà zostaç roku w Astrachaniu Islamskiej Partii Odrodzenia. z powodzeniem u˝yci jako karta przetargowa Jej za∏o˝ycielami byli Awarowie, bracia Kebedo- w ró˝nych sytuacjach. Ocenia si´, ˝e wahhabi- wowie. Na zjeêdzie za∏o˝ycielskim utworzono tów jest w Dagestanie ok. 40 tys.: ok. 10 tys. równie˝ lokalny oddzia∏ partii – Islamskà Parti´ czynnych cz∏onków i 30 tys. zwolenników. Odrodzenia Dagestanu, od której rozpocz´∏a si´ dzia∏alnoÊç ruchu wahhabickiego na terenie re- Islam a ˝ycie spo∏eczne publiki. Wahhabici g∏oszà has∏a radykalnej przemiany ˝ycia muzu∏manów, powrotu do „czyste- Podstawà wi´zi spo∏ecznych w Dagestanie jest go” islamu poczàtków, wprowadzenia prawa w odró˝nieniu od innych spo∏ecznoÊci górskich szariackiego oraz co najbardziej niepokoi w∏adze nie wi´ê rodowa, ale lokalna. Najsilniej zwiàzani Êwieckie, utworzenia paƒstwa wyznaniowego ze sobà czujà si´ mieszkaƒcy jednego d˝amaatu. oraz nieuznawania instytucji obecnego. Ruch Przy tym islam, wraz z miejscowymi zwyczaja- ten spotka∏ si´ z bardzo ostrà krytykà DZMD, pomi i prawami, czyli adatem, jest podstawowym niewa˝ jego jasny program oraz otrzymywana czynnikiem kszta∏tujàcym zarówno ÊwiadomoÊç z zagranicy pomoc finansowa przyciàga∏y wielu, indywidualnà, jak i zbiorowà w Dagestanie. Jest szczególnie m∏odych, ludzi. Stanowi∏o to zagro- naturalnym sk∏adnikiem ˝ycia codziennego. ˝enie dla tradycyjnego islamskiego establish- Wiele miejscowych zwyczajów zros∏o si´ z isla- mentu – mufti Abubakarow powtarza∏ cz´sto, ˝e mem. Jednak o ile ˝ycie religijne to domena isla- „wierny, który zabije wahhabit´, trafi do raju, mu, o tyle kwestie rodzinne i spo∏eczne kszta∏to- podobnie jak wierny, który zostanie przez wah- wane sà przede wszystkim przez adat – szariat habit´ zabity”. Wiz e r unek republiki zwalczajàcej nie osiàgnà∏ w Dagestanie nigdy silnej pozycji.

P r a c e O S W Mimo swojej pozycji islam nie wydaje si´ byç je- staƒskie ziomkostwo, a w nim brat lidera dage- dynym êród∏em wartoÊci i pod wzgl´dem ideolo- staƒskich wahhabitów Bagautdina Kebedowa, gicznym spo∏eczeƒstwo Dagestanu mo˝na po- Abbas. dzieliç z grubsza na dwie grupy: tych zoriento- W Dagestanie ukazuje si´ wiele tytu∏ów prasy wanych na normy i wartoÊci europejskie, i tych muzu∏maƒskiej. Najwa˝niejsze z nich to: na Wschód, ze szczególnym uwzgl´dnieniem is- – Mie˝dunarodnaja Musulmanskaja Gazieta na- lamu. Wed∏ug niektórych badaczy sà to propor- k∏ad 10–15 tys. cje pó∏ na pó∏. Ci pierwsi to przede wszystkim – Put’ Is∏ama, miesićznik, organ Islamskiej Par- ludnoÊç miejska, Rosjanie i rosyjskoj´zyczni Da- tii Demokratycznej, nak∏ad 10 tys. ge s t a ƒ c z y c y , a tak˝e Lakowie, Lezgini i inne naro- – Nurul Islam, organ ogólnorosyjskiego islam- dy cz´Êci po∏udniowej. Ich mo˝na z kolei podzie- skiego ruchu spo∏ecznego Nur, powiàzany z tari- liç na „komunistów” i „demokratów”, przy czym katami, nak∏ad 6 tys. ci ostatni stanowià zdecydowanà mniejszoÊç. – Assalam dwutygodnik, organ DZMD, 5 tys. Zwolenników wartoÊci islamskich mo˝na po- – Is∏amskij Wiestnik, tygodnik ogólnokaukaski, dzieliç na trzy grupy: 15 tys. – tradycjonaliÊci trzymajà si´ islamu tradycyjne- – w lokalnym radio i TV programy z udzia∏em go dla Dagestanu, dla nich islam nie jest polity- duchowieƒstwa Za jedinstwo i stabilnost’ oraz kà ani ideologià, a sposobem ˝ycia. Stanowià oni Mir domu twojemu, poÊwićone komentarzom na zdecydowanà wi´kszoÊç ludnoÊci wiejskiej; temat federalnych i lokalnych praw dotyczàcych – tarikatyÊci – sufizm w Dagestanie od poczàtku swobody wyznania. XIX wieku sta∏ si´ ideologicznà i organizacyjnà Dzia∏ajà równie˝ wydawnictwa i wiele szkó∏ is- podstawà narodowowyzwoleƒczego ruchu gó- lamskich, niestety poziom i jednych, i drugich rali przeciwko rosyjskiej kolonizacji. Obecnie jest w wi´kszoÊci wypadków zatrwa˝ajàco niski. w republice zarejestrowanych jest przynajmniej Wydawane ksià˝ki to cz´sto po prostu t∏umacze- 15 bractw, z czego wi´kszoÊç jest monoetniczna nia na rosyjski zagranicznych tytu∏ów populary- (przede wszystkim awarska, kumycka i czeczeƒ- zujàcych religi´, a du˝a cz´Êç „rektorów” szkó∏ ska). Bractwa te majà silny wp∏yw na DZMD, religijnych legitymuje si´ zaledwie podstawo- który od oko∏o 1999 r. zamienia si´ w pó∏oficjal- wym wykszta∏ceniem. Niesie to ze sobà niebez- ny instytut paƒstwowy; pieczeƒstwo przekazywania uczniom nie tyle so- – wahhabici – za nimi opowiada si´ nie wićej li d n e j wiedzy teologicznej, ile nadinterpretacji ni˝ 2–3% ludnoÊci zorientowanej na Wschód. To najbardziej „chwytliwych” hase∏ doktryny. przede wszystkim mieszkaƒcy wsi Êrodkowych Mo˝na sàdziç, ˝e po pierwszym wybuchu sponta- gór i przedgórza Dagestanu oraz przylegajàcych nicznej religijnoÊci z prze∏omu lat osiemdziesià- nizin, w tym górskie osady awarskie, rejon buj- tych i dziewi´çdziesiàtych rola islamu w ˝y c i u nacki (dargiƒskie osiedla Karamachi, Czabanma- kulturalnym mieszkaƒców republiki osiàgn´∏a pe- chi i Kadar) oraz równinne rejony kyzy∏jurcki wien stabilny poziom, na którym przez czas d∏u˝- i chasawjurcki. szy b´dzie pozostawaç. Nie nale˝y oczekiwaç ani gwa∏townego wzrostu, ani spadku jego rol i . Islam a ˝ycie kulturalne Wnioski i p r o g n o z y W chwili obecnej udzia∏ islamu w ˝yciu kulturalnym w Dagestanie osiàgnà∏ du˝e, ale stabilne Odrodzenie islamu na tych terenach jest odpo- nasycenie. Na terenie republiki prowadzà o˝y- wiedzià na zapotrzebowanie na to˝samoÊç, za- wionà dzia∏alnoÊç Turcja, Zjednoczone Emiraty równo indywidualnà, jak i zbiorowà, szczegól- Arabskie i Arabia Saudyjska (Turcy zbudowali nie silne w czasach kryzysu gospodarc z e g o najwi´kszy meczet w Machaczkale, istniejà 4 tu- i spo∏ecznego, w jakim znajduje si´ Dagestan reckie koled˝e i dziesiàtki ró˝nych arabskich oraz pustki ideologicznej powsta∏ej po rozpa- „centrów informacji”). W niektórych krajach Bli- dzie ZSRR. Wp∏yw islamu na ˝ycie polityczne, re- skiego Wschodu rosnà wspó∏czesne diaspory da- ligijne spo∏eczne i kulturalne jest niewàtpliwy, gestaƒskie, a na znanym muzu∏maƒskim uni- nie mo˝na jednak zdecydowanie powiedzieç, ˝e wersytecie Al-Azhar w Kairze dzia∏a nawet dage- nie ma dla niego alternatywy.

P r a c e O S W Wydaje si´ równie˝, ˝e najpowa˝niejszy kryzys ISLAM W A Z E R B E J D ˚ A N I E polityczny wywo∏any przez czynnik islamski, jakim by∏o utworzenie „niezale˝nego terytorium islamskiego”, nie jest obecnie mo˝liwy do po- Azerbejd˝an; niepodleg∏a republika od 1991 r. wtórzenia. Zmniejszy∏ si´ tak˝e destabilizacyjny Powierzchnia: 87 000 km2 potencja∏ sàsiedniej Czeczenii, choç w ˝adnym LudnoÊç: 7 772 tys. razie nie mo˝na go lekcewa˝yç. Przyk∏ad cze- G∏ówne miasta: Baku (1,5 mln mieszkaƒców), czeƒski wydaje si´ zmniejszaç podatnoÊç Dage- Gand˝a, Sumgait, Lenkoran, Ali Bajram∏y. staƒczyków na idee islamskiego fundamentali- Przyrost naturalny: 0,32% zmu czy separatyzmu. Wprawdzie wcià˝ zdarza- Struktura wiekowa: 0-14 lat – 29%; 15-64 lat – jà si´ w republice zamachy bombowe (ostatni 64%; pow. 65 lat – 7% 9 maja 2002 r.), o które niezmiennie oskar˝a si´ St r uktura etniczna: Az e r owie – oko∏o 85%; Ros j a - wahhabitów, jednak ich udzia∏ w tych zdarze- nie – 250 tys. (g∏ównie wi´ksze miasta); narod y niach nie zosta∏ udowodniony. Najsilniejszà kaukaskie – Lezgini (171 tys. wg spisu z 1989 r., strukturà islamskà pozostaje DZMD, promotor pó∏nocny wschód kraju) Udyni (wg spisu 6 tys.), „tradycyjnego” islamu, który ma swoje utrwalo- Ca c h u r owie (ok. 13 tys.) i Awa r owie (44 tys. wg ne miejsce w Dagestanie, w ˝yciu Dagestaƒczy- spisu), Ingiloje (ok. 10 tys., pó∏nocny zachód kra- ków i tu jego pozycja jest bardzo mocna. Jako ta- ju); narody iraƒskie – Ta∏ysze (wg spisu 21 tys., ki nie stanowi równie˝ zagro˝enia dla stabilno- po∏udniowy wschód), Tatowie (wg spisu 10 tys. Êci ani republiki, ani tym bardziej ca∏ej Federacji Pó∏wysep Apszeroƒski i ok olice Kuby) i Kurd o w i e Rosyjskiej. W chwili obecnej mo˝na sàdziç, ˝e (wg spisu 12 tys., dystrykty laczyƒski i kel b a d ˝ a r - pozycja islamu w Dagestanie osiàgn´∏a stabili- ski, obecnie zaj´te przez Armeni´)11 ; ˚ydzi aszke- zacj´ na poziomie nale˝nym najwa˝niejszemu nazyjscy (ok. 15 tys., g∏ównie Baku) i tz w . ˚ydzi lokalnemu wyznaniu. górscy (skupieni w osadzie Krasnaja S∏oboda nie- Natomiast struktury oficjalne islamu sà bardzo da l e k o Kuby); Tur cy meschetyƒscy (po 1989 r. wp∏ywowe i ich kontakty ze Êwiatem polityki uciekajàcy z Uzbekistanu przed pogrom a m i ) i biznesu mogà w perspektywie kilku lat dopro- St r uktura wyznaniowa: muzu∏manie – ok. 93–94% wadziç do konfliktu, w którym wcià˝ umacniajà- (w tym 65–75% szyici, g∏ównie Azerowie, Ta∏ y s z e , cy swojà pozycj´ DZMD móg∏by wykorzystaç si- Tu rcy meschetyƒscy, cz´Êç Ku rdów i Ta t ó w ; ∏´ wiernych do za∏atwienia swoich interesów a 25–35% sunnici ze szko∏y hanafickiej, g∏ównie niekoniecznie zwiàzanych z religià. Lezgini, cz´Êç Azerów i Kur dów oraz narody kau- Marceli Zyga∏a kaskie. Stosunek mi´dzy szyitami i sunnitami suk- cesywnie zmienia si´ na korzyÊç tych ostatnich), pozostali – chrzeÊcijanie (Rosjanie, Udyni) i in . Sytuacja gospodarcza: PKB na g∏ow´ jednego mieszkaƒca: 1460 USD, poziom inflacji: 1,8%, bezrobocie: 20%, odsetek ludnoÊci ˝yjàcej poni- ˝ej minimum socjalnego: 60%12.

Islam w Azerbejd˝anie (informacje podstawowe)

Centralnà strukturà jest Zarzàd Muzu∏manów Kaukazu (na czele szejk-ul-islam Allahszukur Pa- szazade); ponadto Najwy˝sza Rada Religijna Lu- dów Kaukazu. Zarzàdowi podporzàdkowane jest ok. 1000 meczetów, poza jego kontrolà dalszych 300. G∏ówny oÊrodek kultury muzu∏maƒskiej – Centrum Studiów Islamskich – Irszad. Najwa˝- niejszà jednostkà edukacyjnà jest – od 1992 r. – Uniwersytet Islamski.

P r a c e O S W C h a r a k t e rystyka kraju ligi´ panujàcà w Persji. Szczególne miejsce w ludowej religijnoÊci zajà∏ odtàd kult imama Husej- Azerbejd˝an jest najwi´kszym i na j l u d n i e j s z y m na, przybierajàcy nieraz drastyczne formy samo- paƒstwem Kaukazu Po∏ u d n i o w e g o . Jako jedyne okaleczania si´ podczas Êwi´ta Aszury. Jednak paƒstwo w regionie dysponuje te˝ du˝ymi zaso- szyizm nigdy nie sta∏ si´ elementem to˝samoÊci bami ropy naftowej i gazu – do tej pory wykor z y - jak w sàsiednim Iranie. W XVIII w. na terenie stywanymi w niewielkim stopniu (od lat trwa j à Azerbejd˝anu, po upadku dynastii Safawidów przygotowania do ich eksploatacji i eksportu na powsta∏y niezale˝ne chanaty, w których pano- du˝à skal´). Azerbejd˝an prowadzi doÊç otwartà wa∏a zasada cuius regio eius religio, w wyniku i pr ozachodnià polityk´ blisko wspó∏pracujàc czego wÊród Azerów spotykamy zarówno szy- z Tur cjà, USA i in. wielokrotnie w sp r z e c z n o Ê c i it ó w , jak i su n n i t ó w , i mo˝na mówiç nawet z interesami Rosji (której g∏os na Kaukazie jest o pewnego rodzaju ekumenizmie szyicko-s u n n i c - decydujàcy) i Iranu. G∏ównym i stale nierozwià- kim (przejawem tego sà np. wspólne meczety). zanym problemem Azerbejd˝anu jest konflikt Sunnizm dominowa∏ tradycyjnie w rejonach sze- z Ormianami o Górny Karabach. W wyniku woj- ki ƒ s k o-zakatalskim, kubiƒsko-kusarskim i w ok o- ny 1989–1994 Azerbejd˝an utraci∏ kontrol´ na l i c a c h S z e m a c h y, ale ostatnio przesiedlenia 20% swojego terytorium i trudno przypuszczaç, uchodêców map´ t´ zmieni∏y. Okres rosyjski ˝eby konflikt móg∏ znaleêç szybkie rozwiàzanie. (1826–1917) zaznaczy∏ si´ przede wszystkim po- W pierwszej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych do- wstaniem rodzimej elity, która wspólnie z Tata- chodzi∏o równie˝ do separatystycznych nastro- rami uczestniczy∏a w o˝ywieniu intelektualnym jów wÊród Lezginów, Ta∏yszy i Ingilojów nie do- rosyjskich muzu∏manów prze∏omu XIX i XX w. prowadzi∏y one jednak do otwartych konfliktów. (d˝adydyzm). Podczas rewolucji religijna partia It- Sytuacja wewn´trzna w kraju jest obecnie doÊç ti h a d sprzymierzy∏a si´ z bolszewikami, których stabilna – w przeciwieƒstwie do pierwszych lat taktyka na poczàtku mia∏a na celu pozyskanie niepodleg∏oÊci, gdy kilkakrotnie dochodzi∏o do ludnoÊci muzu∏maƒskiej do walki z „imperiali- zamachów stanu i przewrotów – czego podsta- zmem”. Ofiarà terroru bolszewickiego w nast´p- wà sà silne struktury w∏adzy stworzone i kon- nych latach pad∏a przede wszystkim inteligencja trolowane przez prezydenta Gejdara Alijewa. zwiàzana z narodowà partià Musawat. Ofensy- wa przeciw islamowi mia∏a z poczàtku form´ Islam w Azerbejd˝anie umiarkowanà i ogranicza∏a si´ do zniesienia po- ( rys history c z n y ) bo˝nych fundacji (waqf), rozwiàzywania sàdów opartych na prawie muzu∏maƒskim albo zwy- Ziemie dzisiejszego Azerbejd˝anu znajdowa∏y czajowym (adat), zamykania szkó∏ religijnych si´ w staro˝ytnoÊci pod wp∏ywem zoroastryzmu i zakazu organizowania szyickich misteriów pa- i wiele czczonych dziÊ przez muzu∏manów Êwi´- syjnych szachsej-wahsej. Pod koniec lat dwu- tych miejsc (pirów) to dawne sanktuaria religii dziestych wraz z umocnieniem w∏adzy Stalina ognia, jak np. Nardaran („dolina ognia”). W stu- rozpocz´∏a si´ ofensywa, której sygna∏em by∏ leciach poprzedzajàcych najazd arabski religià og∏oszony wiosnà 1927 r. akcji hud˝um (atak) na najdynamiczniej rozwijajàcà si´ by∏o chrzeÊci- rzecz emancypacji kobiet, które zach´cano do od- jaƒstwo, liczne by∏y te˝ wspólnoty ˝ydowskie. rzucenia zas∏ony na twarz (czarczafu). Nast´pnie Trwajàca od VII w. islamizacja by∏a procesem w∏adze przystàpi∏y do zamykania meczetów, dys- z∏o˝onym i d∏ugotrwa∏ym i nale˝y przyjmowaç, kr edytowania duchownych zarzutami o sz p i e g o - ˝e nie zakoƒczy∏a si´ ona przed X w. Islam roz- st w o . Z∏agodzenie agresywnej kampanii laicyza- powszechnia∏ si´ w du˝ej mierze w wersji hete- cji mia∏o miejsce wlatach 1943–1944 i trwa∏o do rodoksyjnej, o czym Êwiadczy wybuch powsta- 1954 r., powo∏ano wtedy do ˝ycia ponownie Du- nia Babaka (816–837), stojàcego na czele sekty chowny Zarzàd Muzu∏manów Zakaukazia (stwo- hurramitów, której nauk´ cechowa∏ silny du- rzony przez w∏adze carskie na wzór Âwi´tego alizm niewàtpliwie perskiej proweniencji. Od Synodu Cerkwi prawos∏awnej w celu kontroli XIV w. silnie zaznacza si´ dzia∏alnoÊç bractw su- duchownych), otwierano na nowo meczety. Lata fickich, a jedno z nich daje poczàtek dynastii Sa- szeÊçdziesiàte to w ca∏ym ZSRR okres prymityw- fawidów, która w 1501 r. og∏osi∏a szyizm jako re- nej propagandy ateizmu, nast´pnà dekad´ ce-

P r a c e O S W chowa∏o bardziej „kompleksowe” podejÊcie do wyborów. Zarzàd zajmuje si´ g∏ównie organizo- zagadnienia. W odró˝nieniu od innych religii is- waniem zbiorowych pielgrzymek do Mekki, Kar- lam nie zazna∏ dobrodziejstw pierestrojki, w je- bali i Maszhadu. go wyznawcach dopatrywano si´ bowiem po- Z przeprowadzanych w 1996 i 1997 r. przez FAR tencjalnych „fundamentalistów”, a Azerbejd˝an CENTRE badaƒ wynika∏o, ˝e za „aktywnych” postrzegano jako republik´ najbardziej podatnà wierzàcych, tzn. przestrzegajàcych islamskich na eksport rewolucji islamskiej z sàsiedniego norm zachowania, uwa˝a si´ 4–6% mieszkaƒ- Iranu. W efekcie 70 lat w∏adzy radzieckiej islam ców, 87–92% uwa˝a si´ za muzu∏manów, ale nie w Azerbejd˝anie pozbawiony zosta∏ elit, sta∏ si´ stosuje si´ do wszystkich wymogów szariatu, jeszcze bardziej „peryferyjny” (najwi´ksze auto- a tylko 3% okreÊla si´ mianem ateistów. Wed∏ug rytety religijne szyizmu przebywajà w Iraku i Ir a - najnowszych badaƒ13 (1999–2000) ludzie dekla- nie), a dominujàcà formà sta∏ si´ islam „ludowy”. rujàcy si´ jako wierzàcy stanowià 63,4%, z cz e g o W od r ó˝nieniu od Kaukazu Pó∏nocnego ostojà is- 6,7% uwa˝a si´ za „bardzo wierzàcych”, a 10 , 4 % lamu „ni e o f i c j a l n e g o ” w ok r esie ZSRR nie by∏y za „niezdecydowanych”, 7,1% uwa˝a si´ za „ni e - bractwa sufickie, tylko sejjidzi. wierzàcych”, 8,6% nie ma zdania, 3,8% okreÊ l a si´ mianem „zdeklarowanych ateistów”. Rów n o - Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e czeÊnie 18,4% nie zna w ogóle zasad szariatu, a 58,7% ma tylko o nich „pewne poj´cie”, 57,6% Oko∏o 60% ludnoÊci Azerbejd˝anu ma obecnie w ogóle ich nie wype∏nia. I tak np. a˝ 82,3% nie dochody poni˝ej minimum socjalnego, oficjalnie odprawia namazu, tylko 28,6% poÊci podczas ra- bezrobocie wynosi 20%, choç w rzeczywistoÊci madanu, jedynie 2,6% bywa regularnie co piàtek jest wi´ksze. Republik´ w ostatnich latach n´ka w meczecie, a 32,8% nie chodzi tam w ogóle, kryzys energetyczny, wi´kszoÊç ludnoÊci poza przy czym 59,8% nie je wieprzowiny, a 52,6% Baku przez ponad pó∏ dnia nie ma pràdu ani wo- powstrzymuje si´ od picia alkoholu. W 1993 r. dy pitnej, ok. 60% dzieci – wedle niektórych ok. 500 odby∏o pielgrzymk´ do Mekki, a w po∏o- ocen – nie ma mo˝liwoÊci nauki. Taki stan rzeczy wie lat dziewi´çdziesiàtych w Azerbejd˝anie by- w du˝o wi´kszym stopniu dotyka uchodêców ∏o ponad 3000 had˝ich (gad˝ich), tyle samo osób z Karabachu i terytoriów zaj´tych przez Ormian. legitymujàcych si´ zaszczytnym tytu∏em kerba- Mi´dzynarodowà pomocà zajmuje si´ g∏ównie lai i prawie 300 tys. – meszhedi (Karbala w Iraku UNHCR, Czerwony Krzy˝, Czerwony Pó∏ksi´˝yc i Maszhad w Iranie to dwa najwa˝niejsze oÊrod- i organizacje iraƒskie. ki pielgrzymkowe szyitów)14. Ludzie pielgrzymu- jà jednak przede wszystkim do lokalnych miejsc ˚ycie religijne Êwi´tych (pirów), których na terenie Azerbejd˝a- nu jest ok. 300. Najwy˝szà oficjalnà strukturà religijnà w Azer- bejd˝anie jest Zarzàd Muzu∏manów Kaukazu, Islam a ˝ycie polityczne kierowany od 1980 r. przez szejk-ul-islama Allah- szukura Paszazade. Jego zast´pca jest mufti Ha- Przyj´ta przez azerbejd˝aƒski Milli Med˝lis (par- ci Alaskar Musajew, odpowiedzialny za sprawy lament) 18 paêdziernika 1992 r. ustawa o wolno- sunnitów. Teoretycznie w∏adza Zarzàdu rozciàga Êci wyznania przewiduje rozdzia∏ religii od paƒ- si´ na wszystkich szyitów obszaru danej WNP stwa (potwierdzony w konstytucji uchwalonej i sunnitów z Kaukazu, ale w praktyce jej zasi´g w 1995 r.) i równoÊç wszystkich religii wobec ogranicza si´ do szyickich Azerów w Gruzji i Da- prawa. Re˝im Gejdara Alijewa uzale˝nia swój gestanie oraz sunnickich Ad ˝ a rów z G ru z j i . stosunek religii od polityki zagranicznej. W po- Szejk-ul-islam jest tak˝e przewodniczàcym Naj- c z à t kowym okresie, charakteryzujàcym si´ wy˝szej Rady Religijnej Ludów Kaukazu, za∏o˝o- orientacjà na Rosj´ i Iran, Alijew odwo∏ywa∏ si´ nej w 1993 r., zrzeszajàcej zarówno duchownych do islamskiej symboliki, odby∏ pielgrzymk´ do muzu∏maƒskich, jak i chrzeÊcijaƒskich. W za∏o- Mekki i Maszhadu, zabiega∏ o dobre stosunki ˝eniu Zarzàd powinien podlegaç kontroli wybie- z duchowieƒstwem szyickim, bra∏ udzia∏ w mu- ranych regionalnie 25 kadich – elektorów. Jed- zu∏maƒskich Êwi´tach, które w∏àczono do ofi- nak od lat nie przeprowadza si´ jakichkolwiek cjalnego kalendarza, podczas uroczystoÊci paƒ-

P r a c e O S W stwowych recytowano Koran. W m o m e n c i e oraz prowadzenie dzia∏alnoÊci spo∏ecznej wÊród zmiany orientacji na Zachód i USA religia zosta- bezrobotnych. Ruch podzielony jest najprawdo- ∏a w zasadzie wyrugowana z ˝ycia politycznego. podobniej na jednostki paramilitarne i ma kon- Zmieniona ustawa o wolnoÊci wyznania odebra- takty ze swoimi imiennikami w Kazaniu, A∏maty ∏a duchownym bierne prawo wyborcze, przyj´to i Namanganie. Jego za∏o˝yciela, samozwaƒczego tak˝e ustaw´ o zakazie dzia∏alnoÊci zagranicz- mu∏∏´ z Nardaranu, Gad˝i Abdula ∏àczy∏y silne nych misjonarzy i obowiàzku rejestracji miejscowi´zi z Ajazem Mutalibowem i „klanem” bakiƒ- wych wspólnot religijnych. W maju 1996 r. skim. Po dojÊciu do w∏adzy Gejdara Alijewa, Ga- a resztowano dziewićiu cz∏onków Islamskiej d˝i Abdul przez pewien czas przebywa∏ w wi´- Partii Azerbejd˝anu pod zarzutem dzia∏alnoÊci zieniu, a po wyjÊciu zwiàza∏ si´ z niewielkà par- szpiegowskiej na rzecz Iranu, a samej partii od- tià socjaldemokratów braci Alizade z Lenkoranu, mówiono ponownej rejestracji. Ostatnio obser- potem w 1998 r. za∏o˝y∏ Azerbejd˝aƒski Ruch wuje si´ wzrost podsycanej przez rzàd i pras´ przeciwko Wahhabitom i Nielegalnym Misjona- histerii antywahhabickiej. W lipcu 2000 r. s∏u˝by rzom, a rok póêniej Liberalno-Socjalistycznà Par - specjalne Azerbejd˝anu aresztowa∏y cz∏onków ti´ Azerbejd˝anu, w sk∏ad której weszli przedsta- fundamentalistycznego ugrupowania D˝ejszul- wiciele starych bakiƒskich rodzin, g∏ównie by- lah („Wojownicy Boga”), skupiajàcego Lezginów ∏ych komunistów i cz´Êç jego dawnej religijnej i Awarów z pó∏nocy kraju i sàsiedniego Dagesta- klienteli spod Baku. nu, pod zarzutem dzia∏alnoÊci wywrotowej ma- Wahhabizm natomiast zyskuje pewne wp∏ywy jàcej na celu wprowadzenie paƒstwa islamskie- wÊród przejawiajàcych tendencje separatystycz- go. Najwi´kszym ugrupowaniem politycznym ne Lezginów na pó∏nocy kraju. W Baku o konek- kraju o orientacji religijnej jest Islamska Partia sje wahhabickie posàdza si´ wiernych skupio- Azerbejd˝anu, sformowana jeszcze w 1975 r. nych wokó∏ meczetu Abu Bakra1 5. Po d o b n i e (oficjalny kongres za∏o˝ycielski w 1991 r., zareje- wspólnota skupiona w Ahmadli (przedmieÊcia strowana rok póêniej). Ocenia si´, ˝e partia liczy Baku) wokó∏ Haci Aläskära g∏oszàcego „czysty is- obecnie 20–70 tys. cz∏onków, wy∏àcznie szyitów. lam” wpisywa∏aby si´ tak˝e raczej w nurt sun- W swoim programie partia k∏ad∏a nacisk na nickiego modernizmu. utworzenie w∏asnego systemu edukacyjnego i or - ganizacj´ pielgrzymek (przez co stawa∏a si´ kon - Islam a ˝ycie spo∏eczne ku r entkà Zarzàdu Muzu∏manów) oraz postulowa- ∏a wprowadzenie alfabetu arabskiego. W po c z à t - Konsekwencjà rzàdów radzieckich sta∏o si´ pew- kowym okresie partia ta s∏yn´∏a z ag r esywnej re- ne „odpublicznienie” islamu, tzn. zamknićie to r yki antysemickiej i an t y o r m i a ƒ s k i e j . Najwi´k- w dzielnicowej wspólnocie krewniaczo-sàsiedz- szym poparciem cieszy si´ w tzw. pasie religijno- kiej, pokrywajàcej si´ poza miastem nierzadko Êci na Pó∏wyspie Apszeroƒskim, w miasteczkach z ko∏chozem. Jest to grupa, Êwiadczàca sobie na- okalajàcych Baku, takich jak Nardaran (miejsce wzajem pomoc, ale tak˝e pewna wspólnota li- powstania), Masztaga, Pirszagi. W 1996 r. jej kie- turgiczna, zbierajàca si´ np. w okresie radziec- rownictwo zosta∏o aresztowane pod zarzutem kim w dzieƒ Aszur y, by wspólnie s∏uchaç elegii pr owadzenia dzia∏alnoÊci szpiegowskiej na rzecz (mersije) na Êmierç imama Husajna recytowa- Iranu. Ruchem bardziej radykalnym wydaje si´ nych przez mersije-chanów. Depozytariuszem byç dzia∏ajàce od 1989 r. stowarzyszenie Tovbe „ludowego” islamu sta∏y si´ przede wszystkim (Pokuta) skupione wokó∏ meczetu Aszumowska- kobiety, s∏abiej zintegrowane z systemem so- ja (obecnie imama Husejna) w Baku, liczàce ok. wieckim i oficjalnà hierarchià religijnà. To kobie- 5–7 tys. cz∏onków (dane z 1995 r.), g∏ównie by∏ych ty g∏ównie pielgrzymowa∏y (pielgrzymujà) do pi- kr yminalistów i na r ko m a n ó w . Ruch ten postawi∏ rów i pe∏ni∏y przy nich nierzadko funkcje „˝eƒ- sobie za cel walk´ z „upadkiem moralnoÊci” – kra- skich mu∏∏ów”. Blisko jedna trzecia ludnoÊci dzie˝ami, narkomanià, pijaƒstwem i pro s t y t u c j à , utrzymuje, ˝e znajomoÊç islamu zawdzićza a za najlepszy Êrodek temu s∏u˝àcy dzia∏acze „tradycjom rodzinnym” i „wychowaniu”, niemal uwa˝ajà wprowadzenie szariatu, a zw∏aszcza tyle samo przyznaje, ˝e islam to dla nich ele- przewidzianego przezeƒ systemu kar (hudud) ment „narodowej kultury”, a dla pozosta∏ej jed- w raczej skrajnie rygorystycznej interpretacji nej trzeciej decydujàcy by∏ indywidualny wybór:

P r a c e O S W „wewn´trzna potrzeba”, „ch´ç samodoskonale- Tematy zwiàzane z islamem publikowane by∏y nia”, „˝yciowe okolicznoÊci”. Na poziomie pu- ostatnio g∏ównie w czterech pozarzàdowych ga- blicznym religia postrzegana jest przede wszyst- zetach: Avrasija, Zaman, Millat i Islam Sasi (Islam kim na p∏aszczyênie moralnej i etnicznej. 83,9% Dunjasi). Ta ostatnia to, ukazujàcy si´ na prze- ludzi uwa˝a, ˝e religia powinna mieç wp∏yw na mian, organ Islamskiej Partii Azerbejd˝anu. sfer´ „moralnoÊci publicznej”, 70,6% – na „kul- Wi´kszoÊç artyku∏ów poÊwi´cona jest religijnym tur´”, a 71,2% – na rodzin´. JednoczeÊnie 90,7% Êwi´tom, interpretacji Koranu i historii islamu. jest zdania, ˝e religia nie powinna mieç wp∏ywu Czasami gazeta pozwala∏a sobie na kry t y k´ na polityk´, a 74,1% – ˝e nie powinna oddzia∏y- w∏adz paƒstwowych i religijnych, a tak˝e do- waç na ˝ycie gospodarcze. puszcza∏a si´ ataków na ˚ydów i Êwieckà Turcj´. Miejscowy islam „ludowy” nie rozwinà∏ w zasa- Zaman to z kolei gazeta finansowana przez Tur- dzie na szerszà skal´ form dzia∏alnoÊci spo∏ecz- cj´, propaguje sunnizm. Poza tym okazyjnie uka- nej i charytatywnej. To samo mo˝na powiedzieç zujà si´ gazety religijnych organizacji i stowa- o islamie „oficjalnym” reprezentowanym przez rzyszeƒ, jak Sahrijar czy Tak Sabire. Prasa rzàdo- Zarzàd Muzu∏manów. Jedynym jej przejawem wa z regu∏y niewiele miejsca poÊwi´ca kwe- jest w zasadzie organizowanie punktów honoro- stiom religijnym. wego krwiodawstwa przy sto∏ecznym meczecie Teze Pir w dzieƒ Aszury. Wspó∏pracujàcy w okre- Wnioski i p r o g n o z y sie radzieckim z KGB szejk-ul-islam i jego wspó∏- pracownicy (tak jak i on g∏ównie Ta∏ysze) nie cie- Islam nie odegra∏ wi´kszej roli w konfliktach spo- szà si´ autorytetem. Aktywnà dzia∏alnoÊç prze- ∏ e c z n o-politycznych n´kajàcych Azerbejd˝an. jawia na tym polu natomiast azerbejd˝aƒska fi- Wojna z Armenià nie by∏a postrzegana jako reli- lia towarzystwa imama Chomejniego Imdad gijna, opozycja islamska w kraju nie ma ˝adne- i miejscowe przedstawicielstwo Komitetu pomo- go znaczenia, a re˝im Alijewa obra∏ kurs proza- cy imama Chomejniego, które wzi´∏o pod opiek´ chodni. Wystàpienia spo∏eczne na tle socjalnym 7000 rodzin, czyli ok. 25 tys. ludzi, pomaga (nawet w mieÊcie Nardaran uchodzàcym za jed- uczniom szkó∏, wspó∏dzia∏a przy org a n i z a c j i no z n a j b a rdziej ko n s e rwatywnych re l i g i j n i e pielgrzymek do Êwi´tych miejsc szyizmu i zbio- miejsc w kraju) mia∏y przebieg spokojny i nie pa- rowych bezp∏atnych wesel, niesie tak˝e pomoc da∏y tam has∏a nawiàzujàce do islamu, mimo ˝e uchodêcom. prasa rzàdowa oskar˝a∏a islamistów o „sianie niepokoju”. Ostatnio co prawda mieszkaƒcy do- Islam a ˝ycie kulturalne magali si´ odwo∏ania mera, który zabrania∏ dziewczynkom chodzenia do szko∏y w chustach. Najwa˝niejszym oÊrodkiem kulturalnym muzu∏- Godne odnotowania jest wszak˝e, ˝e w innych manów Azerbejd˝anu jest dzia∏ajàce od 1990 r. cz´Êciach kraju, uchodzàcych za mniej religijne, Centrum Studiów Islamskich Irszad, które ma gdzie warunki ˝ycia nie sà lepsze, nie dochodzi solidnà baz´ finansowà (wsparcie Arabii Saudyj- do wystàpieƒ spo∏ecznych (wyjàtkiem jest tu skiej), wydaje swoje periodyki, ksià˝ki, organizu- pó∏noc kraju). je kon f e r encje. Zarzàd Muzu∏manów nie roz w i n à ∏ Islam mia∏ realny wp∏yw na ˝ycie ludnoÊci prawie ˝adnych form dzia∏alnoÊci oÊwiatowo- w dwóch enklawach: na Pó∏wyspie Apszeroƒ- -edukacyjnej. Kszta∏ceniem hierarchii duchownej, skim i w okolicach Lenkoranu, ale ostatnie bada- za r ówno szyickiej, jak i sunnickiej zajmuje si´ nia wskazujà na wzrost religijnoÊci wÊród ca∏ej Uniwersytet Islamski (do 1992 r. madrasa). Rektor populacji. 35,1% przyznaje si´ do zwi´kszenia Uniwersytetu Islamskiego, pochodzàcy tak jak roli religii w ich ˝yciu, a 9,3% z ludzi niewierzà- prezydent Alijew z Nachiczewania, Gad˝i Sabir cych sta∏o si´ wiernymi. Wahhabizm jako czyn- jest poró˝niony z szejk-ul-islamem i nie wspó∏- nik destabilizacyjny mo˝e w ciàgu najbli˝szych pracuje z Zarzàdem. Ostatnio z inicjatywà pro- kilku lat odegraç rol´ tylko w przypadku przeja- wadzenia wÊród ludnoÊci dzia∏alnoÊci edukacyj- wiajàcych tendencje separatystyczne Lezginów nej wystàpili studenci wydzia∏ów teologicznych i stanowiç b´dzie „odprysk” sytuacji w sàsied- na innych uczelniach, pragnàc w ten sposób nim Dagestanie. W ciàgu najbli˝szych dwudzie- zrównowa˝yç wp∏ywy obcych misji. stu lat proporcja mi´dzy sunnitami i szyitami

P r a c e O S W ma szans´ wyrównaç si´, sunnicki modernizm 1 Tu i dalej – dane szacunkowe z 1996 r. krytykujàcy miejscowe szyickie „zabobony” jest 2 Chodzi o In g u s z y , którzy sà w Osetii Pó∏nocnej zameldowa- zw∏aszcza atrakcyjny dla inteligencji o orientacji ni. W rzeczywistoÊci, w wyniku walk z jesieni 1992 r. ca∏a religijnej. Trudnà sytuacj´ ekonomicznà wyko- ludnoÊç inguska z tej republiki uciek∏a do Inguszetii. Od ta m t e j pory toczà si´ rozmowy na temat ich powrotu, jed- rzystywaç b´dà nadal m∏ode misyjne KoÊcio∏y nak do dziÊ nie przynios∏y one rezultatów. Wynegocjowane protestanckie i przyciàgaç ku sobie miejscowà kilka razy czàstkowe porozumienia, wefekcie których pew- ludnoÊç, w ciàgu 20 lat liczba wyznawców mo˝e na liczba rodzin zdo∏a∏a powróciç, by∏y ∏amane, aniektórzy osiàgnàç poziom kilku procent ludnoÊci, mimo z uchodêców musieli ponownie wyje˝d˝aç. trudnoÊci czynionych przez w∏adze. Ich cz∏on- 3 Abazyni (grupa adygo-abchaska) i Nogajowie (grupa tu- ków mogà jednak spotkaç w najbli˝szych latach recka) zaliczani sà do rdzennych narodów Karaczajo-Czer- kiesji. akty agresji ze strony sfrustrowanej cz´Êci spo- 4 Tu – liczebnoÊç Nogajów w ca∏ej FR; poza Karaczajo-Czer- ∏eczeƒstwa, którym mogà towarzyszyç has∏a kiesjà stanowià oni rdzennà ludnoÊç Dagestanu i po∏udnia „o b rony zagro˝onych wartoÊci muzu∏maƒ- Kraju Stawropolskiego. skich”. 5 Jak zauwa˝y∏ badacz kaukaskiego islamu Achmet Jarlyka- Jerzy Rohoziƒski pow, na Kaukazie Pó∏nocno-Wschodnim poj´cia „islamski” i „narodowy” by∏y w ÊwiadomoÊci muzu∏manów ÊciÊle ze sobà splecione: w czasach sowieckiego ateizmu ludzie kultywowali islamskie obrz´dy, rozumiejàc je jako narodowe, nie zaÊ religijne. Zob. Achmet Jarlykapow, Is∏amskij fundamien- talizm na Siewiernom Kawkazie: k postanowkie problemy. „Kawkazskije Riegionalnyie Issledowanija” (Caucasian Regional Studies), R. 4, Nr 1/1999. Adres internetowy: . 6 Zob. np. Larissa Chopiorskaja, Obzornyj doklad po situacyi na Siewiero-zapadnom Kawkazie. „Biuletyn FEWER” (Forum on Early Warning Response) z sierpnia 1998. 7 K. B. Kriwicki, Rieligioznyj faktor wetnopoliticzeskoj situacyi na Siewiernom Kawkazie. W: „Rieligija i politika w sowrie- miennoj Rossii”. Moskwa, 1997, s. 40. 8 Spotka∏o si´ to z protestami miejscowych Rosjan, którzy argumentowali, ˝e „meczet nigdy tu nie sta∏”. 9 Igor Cagojew, Turieckij ‘dip∏om’. „Siewiernyj Kawkaz”, nr 28, 2000. 10 Aleksiej Ma∏aszenko, Is∏amskije orientiry Siewiernogo Kawkaza. Moskwa 2001. 11 Dane i szacunki za: A. Mamedov, Aspects of the Contempo- rary Ethnic Situation in Azerbaijan, “Central Asia and the Caucasus” No.1, 2000. 12 Dane na podst. CIA World Factbook 2001. 13 Wyniki opublikowane w: T. Faradov, Religiosity in Post- -Soviet Azerbaijan: Asociological Survey, “ISIM Newsletter” 8, Sept. 2001. 14 Dane dotyczàce pielgrzymek za: D. Trofimov, Friday Mo- sques and Their Imams in the Former Soviet Union, “Religion, State & Society” vol.24, Nos.2/3, Sept.1996. 15 Jednak – po rozmowach z przedstawicielami tej grupy – autor przekonany jest, ˝e reprezentujà oni raczej swego rodzaju sunnicki modernizm, wykazujàcy wp∏ywy tureckie, a z wahhabizmem w wydaniu pó∏nocnokaukaskim czy Êrodkowoazjatyckim ma to niewiele wspólnego.

P r a c e O S W Mapa 3. Islam na Kaukazie*

Ro s t ó w K A Z A C H S TA N obwód rostowski K a ∏ m u c j a A s t r a c h a ƒ F E D E R A C J A E l i s t a Kraj Krasnodarski R O S Y J S K A

K r a s n o d a r S t a w r o p o l Kraj Stawropolski M a j k o p M o r z e C z e r k i e s k K a s p i j s k i e

N a l c z y k G r o z n y M a g a s M a c h a c z k a ∏ a M o r z e S u c h u m i C z a r n e W ∏ a d y k a u k a z

C c h i rw a l i D a g e s t a n B a t u m i G R U Z J A T b i l i s i

1 Adygeja A Abchazja A Z E R B E J D ˚ A N 2 Karaczajo-Czerkiesja B Osetia Po∏udniowa B a k u 3 Kabardyno-Ba∏karia C Ad˝aria E r e w a n S t e p a n a k e r t 4 Osetia Pó∏nocna – Alania D Górny Karabach T U R C J A

5 Inguszetia 6 Czeczenia I R A N

oprac. W. Bartuzi, J. Konieczna

granice paƒstw odsetek muzu∏manów w populacji paƒstwa:** granice podmiotów FR i Gruzji do 20% granice by∏ego Górnokarabaskiego Obwodu Autonomicznego 21% do 50% stolice paƒstw 51% do 80% stolice podmiotów FR

silne oÊrodki islamskie: ponad 81% Czeczenia, Dagestan, P∏w. Apszeroƒski rejony walk, w których szyici pos∏ugiwano si´ has∏ami islamskimi

* Ró˝ne sà interpretacje geograficzne regionu Kaukazu, a w szczególnoÊci Kaukazu Pó∏nocnego. Najw´˝sza obejmuje siedem górskich republik FR (na mapie 1-6 iDagestan). Cz´Êç autorów dodaje tak˝e dwa kraje – Krasnodarski i Stawropolski. Wreszcie niektórzy uzna- jà dodatkowo obwód rostowski, a nawet Ka∏mucj´ za przynale˝àce do regionu. Na potrzeby Raportu przyj´to interpretacj´ drugà. Re- gion Kaukazu Po∏udniowego obejmuje natomiast trzy niepodleg∏e paƒstwa – Gruzj´, Armeni´ i Azerbejd˝an. ** Gruzja i Armenia to paƒstwa chrzeÊcijaƒskie; zosta∏y one wy∏àczone z prezentacji odsetka muzu∏manów w populacji, podobnie jak podmioty nie przynale˝àce do regionu Kaukazu. Z tych samych wzgl´dów wy∏àczona zosta∏a separatystyczna Republika Górnego Ka- rabachu (formalnie w sk∏adzie Azerbejd˝anu), a w zasadzie ca∏oÊç terytorium azerbejd˝aƒskiego kontrolowanego przez t´ republik´ (linia rozejmu z 1994 r.), poniewa˝ w wyniku dzia∏aƒ wojennych tereny te zosta∏y opuszczone przez Azerów.

P r a c e O S W W p r o w a d z e n i e

W ZSRR za obszary tradycyjnie zwiàzane z islamem uchodzi∏y Azja Centralna i Kaukaz. Zwiàz- ki tych regionów z islamem przes∏ania∏y i wcià˝ przes∏aniajà fakt, ˝e oko∏o 20 milionów muzu∏- manów ˝yje na pozosta∏ych obszarach Federacji Rosyjskiej (z Tatarstanem i Baszkortostanem na czele, ponadto muzu∏manie ró˝nych narodowo- Êci ˝yjà w ka˝dym niemal wi´kszym mieÊcie), Ukrainy (g∏ównie na Krymie, Kijowie i wi´k- szych miastach na wschodzie kraju) i Bia∏orusi (Tatarzy litewscy). Muzu∏manie stanowià zatem kilkanaÊcie procent mieszkaƒców Federacji Ro- syjskiej, nie liczàc republik Kaukazu Pó∏nocnego.

Islam zaistnia∏ w europejskiej cz´Êci dzisiejsze- Islam w europejskiej go WNP dzi´ki kontaktom handlowym i dyplo- 1 matycznym datujàcym si´ na VIII w.; od XIII w. cz´Êci WNP islam by∏ dominujàcà religià w Imperium Mon- golskim, podzielonym póêniej na chanaty, z któ- Bartosz Cichocki, Mariusz rych najwa˝niejsze – kazaƒski i krymski – w XVI i XVIII wiekach podbite zosta∏y przez Rosj´. Pod- Marszewski, Krzysztof Strachota bój nie zahamowa∏ rozwoju kulturalnego i gospodarczego spo∏ecznoÊci tatarskich i baszkir- skich: Tatarzy uczestniczyli zarówno w gospodarczym podboju Azji Centralnej przez Rosj´, jak i fundamentalnych dyskusjach przetaczajàcych si´ przez Êwiat islamu w XIX i XX wiekach (d˝a- dydyzm). Po 70 latach komunizmu – ateizacji i niszczenia elit – islam odrodzi∏ si´ w Rosji i zy- ska∏ status jednej z czterech (obok prawos∏awia, judaizmu i buddyzmu) religii tradycyjnych Rosji. Proces odrodzenia tradycyjnego islamu na Ukra- inie mia∏ du˝o bardziej burzliwy charakter, co wynika∏o z powrotu Tatarów krymskich na Krym po stalinowskich zsy∏kach lat czterdziestych. Proces ten wywo∏a∏ szereg problemów politycznych i spo∏ecznych.

Obok spo∏ecznoÊci muzu∏maƒskich szczycàcych si´ d∏ugà tradycjà osadniczà w europejskiej cz´- Êci WNP na obszarze tym osiedlali i osiedlajà si´ muzu∏maƒscy imigranci zaro b kowi – cz´Êç z nich osiedla∏a si´ w oÊrodkach przemys∏owych (w Moskwie, Leningradzie, Zag∏´biu Donieckim i in.) w czasach ZSRR, kolejne fale imigrantów muzu∏maƒskich, g∏ównie z o b s z a ru Ka u k a z u i Azji Centralnej pojawia∏y si´ w du˝ych miastach Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRR.

P r a c e O S W Oprócz imigrantów ekonomicznych z krajów rosyjskim pog∏´bia skrywanà przepaÊç mental- WNP w Rosji ˝yjà równie˝ rozproszone spo∏ecz- nà mi´dzy Rosjanami i muzu∏manami. noÊci muzu∏manów z Bliskiego i Ârodkowego Wschodu oraz z Afryki – w wi´kszoÊci sà to ucie- Nie ma partii reprezentujàcej interesy muzu∏ma- kinierzy polityczni zwiàzani niegdyÊ z re˝imami nów, choç islam pojawia si´ w retoryce politycz- lub si∏ami wspieranymi przez ZSRR (w Afgani- nej Tatarów krymskich i – w mniejszym stopniu stanie, Kurdystanie i in.), a tak˝e byli studenci – w Tatarstanie, a tak˝e g∏osem polityków wy- z krajów trzeciego Êwiata. wodzàcych si´ z muzu∏maƒskich republik (np. Tatarstanu i Baszkortostanu). Islam jest wa˝nym czynnikiem to˝samoÊci kulturowej poszczególnych grup etnicznych, nie Na tle tradycyjnego, „starego” i „zlaicyzowane- jest jednak jedynym i najwa˝niejszym czynni- go” islamu europejskiej cz´Êci WNP coraz wyraê- kiem kszta∏tujàcym ÊwiadomoÊç muzu∏manów – niej rysujà si´ nowe radykalne pràdy ideowe co- wyst´puje obok czynnika etnicznego, klanowe- raz powszechniejsze w Êwiecie islamu bliskie go, spo∏ecznego, paƒstwowego i in., rzadko jest fundamentalizmowi religijnemu. Sà one wyra- akcentowany na zewnàtrz, co wynika z nega- zem z jednej strony tendencji do oczyszczenia tywnego klimatu wokó∏ islamu w mediach i spo- i wzmocnienia islamu, a tak˝e zapewnienia re- ∏eczeƒstwie rosyjskim (w nieco mniejszym stop- spektowania praw nale˝nych muzu∏manom jako niu ukraiƒskim). znaczàcej grupie spo∏eczeƒstwa. Z drugiej strony sà wynikiem zra˝enia do starych elit skom- Muzu∏manie w eu r opejskiej cz´Êci WNP nie sta- promitowanych wspó∏pracà z w∏adzà w latach nowià zwartej grupy – sà zró˝nicowani pod komunizmu i skorumpowanych przez wspó∏pra- wzgl´dem etnicznym i szerzej kulturowym, dzie- c´ z obecnymi politykami. Sà one tak˝e odpo- là ich warunki spo∏eczne, polityczne i go s p o d a r - wiedzià na nieuwzgl´dnianie czynnika muzu∏- cze, w kt ó r ych ˝yjà. ˚ycie religijne muzu∏manów maƒskiego w polityce wewn´trznej i zagranicz- toczy si´ wewnàtrz grup etnicznych – w sp o ∏ e c z - nej Rosji (np. w odniesieniu do wojny w Czecze- noÊciach o charakterze lokalnym, wokó∏ zorien- nii czy konfliktu bliskowschodniego) i narastajà- towanych etnicznie meczetów i mu∏∏ów wywo- cej ksenofobii. Tendencje te majà na razie cha- dzàcych si´ z danej grup y , co ma szczególne zna- rakter niszowy i nie sà podnoszone w publicznej czenie w spo∏ecznoÊciach imigrantów. Nie ma dyskusji. Rozwijajà si´ g∏ównie wÊród ludzi m∏o- jednolitej struk t u r y organizacyjnej cieszàcej si´ dych, wykszta∏conych w krajach muzu∏maƒ- au t o r ytetem wÊród wszystkich. skich lub przez nauczycieli pochodzàcych stam- tàd, wÊród coraz liczniejszych radykalnych kon- Islam, a zw∏aszcza jego oficjalne struktury, nie wertytów rosyjskich, na obrze˝ach spo∏ecznoÊci istnieje jako samodzielny podmiot polityczny – imigrantów. jest on uzale˝niony administracyjnie, finanso- wo, politycznie ipersonalnie od w∏adz Êwieckich Nale˝y przypuszczaç, ˝e problem islamu – szczebla centralnego i lokalnego. Te zaÊ zwyk∏y zw∏aszcza w Federacji Rosyjskiej – b´dzie nara- wykorzystywaç islam do umacniania swojej posta∏. Wynika to z czynnika demograficznego zycji tam, gdzie stanowi on potencjalnà si∏´. (spo∏ecznoÊci muzu∏maƒskie w przeciwieƒstwie Z drugiej strony islam traktowany jako zagro˝e- do Rosjan majà wysoki wspó∏czynnik przyrostu nie (∏àczony z t e r ro ryzmem, fundamentali- naturalnego; stale zwi´ksza si´ liczba imigran- zmem) bywa wykorzystywany przez polityków tów zarobkowych w Rosji), narastajàcej ksenofo- i media do mobilizacji spo∏eczeƒstwa rosyjskie- bii i islamofobii (wzmacnianej m.in. przez wojn´ go wobec nierozwiàzanych problemów spo∏ecz- w Czeczenii i obaw´ przed terroryzmem islam- no-gospodarczych (np. problemu nielegalnych skim) oraz stopniowego artyku∏owania prob l e - imigrantów) i politycznych (np. jako jeden z ar- mów muzu∏manów, tak˝e przez oficjalne struk t u - gumentów na rzecz prowadzenia wojny w Cze- ry islamskie zaniepokojone pog∏´biajàcà si´ utra- czenii czy „obrony” rosyjskich interesów w Azji tà autorytetu na rzecz m∏odych kon t e s t a t o ró w . Centralnej i na Kaukazie). Umacniany w ten spo- sób negatywny obraz islamu w spo∏eczeƒstwie

P r a c e O S W W niniejszej cz´Êci pragniemy przedstawiç trzy ISLAM W M O S KW I E monografie, dotyczàce islamu wMoskwie, Tatar- stanie i na Krymie, sygnalizujàc ró˝norodnoÊç islamu w jak˝e ró˝norodnej europejskiej cz´Êci Podstawowe informacje o M o s k w i e Wspólnoty Niepodleg∏ych Pa ƒ s t w. Ta t a r s t a n i Krym ukazujà islam na obszarach tradycyjnie Stolica Rosji, jeden z 89 podmiotów Federacji islamskich w dzisiejszej Federacji Rosyjskiej i na Rosyjskiej Ukrainie; monografia poÊwi´cona Moskwie Powierzchnia: 1 tys. km2 przedstawia islam miejski, islam imigrantów Liczba mieszkaƒców: ok. 10 mln, w tym w Moskwie, a tak˝e zarysowuje specyfik´ relacji ok. 2 mln przyjezdnych ro s y j s ko-muzu∏maƒskich. Monografie nie wy- Struktura etniczna: Rosjanie – 89,7%, Ukraiƒcy czerpujà tematu, na dok∏adnà analiz´ czekajà – 2,9%, ˚ydzi – 2,0%, inne narodowoÊci – 5,4% chocia˝by Baszkortostan i wielkie miasta rosyj- (1989) skie m. in. Pe t e r s b u rg, Rostów nad Donem, Sytuacja gospodarcza: rosyjska stolica nale˝y Astrachaƒ i inne. do najbogatszych regionów Federacji Ros y j s k i e j . Krzysztof Strachota Samodzielnie tworzy ponad 15% PKB Rosji, Wspó∏praca Mariusz Marszewski 5,5% produkcji przemys∏owej i a˝ 29,6% obrotów handlu detalicznego; na stolic´ przypada 13% Êrodków inwestowanych w Rosji w kapita∏ podstawowy. Âredni dochód miesi´czny jednego mieszkaƒca Moskwy w 2000 r. przekroczy∏ 9 tys. rubli (ok. 300 USD). Przyrost naturalny: -6,7% Bezrobocie – 4%.

Islam w Moskwie (informacje podstawowe)

LiczebnoÊç: wg oficjalnych danych w Moskwie ˝yje 1 mln muzu∏manów Liczba meczetów: 7 Szkolnictwo: Moskiewski Koled˝ Islamski; Moskiewski Uniwersytet Islamski (od 1998 r.) oraz szko∏y podstawowe Organizacyjne struktury islamskie: g∏ównà strukturà organizacyjnà muzu∏manów jest Duchowny Zarzàd Muzu∏manów Europejskiej Cz´Êci Rosji (DUMER) Wydawnictwa: dzia∏ajà liczne wydawnictwa (w tym równie˝ prasowe), zazwyczaj majà jednak charakter efemeryczny.

C h a r a k t e rystyka obszaru

W latach dziewi´çdziesiàtych pozycja rosyjskich elit regionalnych wobec Kremla zdecydowanie wzros∏a. W zamian za poparcie Borysa Jelcyna w walce z Michai∏em Gorbaczowem w 1991 r., potem ze zbuntowanym parlamentem w 1993 r., a wreszcie o powtórny wybór na prezydenta

P r a c e O S W w 1996 r. przywódcy regionów otrzymali zna- [wszyscy] Moskwianie b´dà chodziç w turba- czàcà niezale˝noÊç. Mianowani dotychczas nach”. Szczególne wp∏ywy islamskie tego okresu przez prezydenta paƒstwa gubernatorzy zyskali obserwujemy do dziÊ w architekturze cerkiew- prawo do wybierania si´, zacz´li zatrzymywaç nej stolicy Rosji (np. cerkiew Wasilija B∏a˝enne- w swoich bud˝etach znacznà cz´Êç dochodów. go na placu Czerwonym). Szczególnie daleko w procesie uniezale˝nienia Wraz z wewn´trznym i zewn´trznym umocnie- od w∏adzy federalnej posun´∏y si´ tzw. republiki niem si´ paƒstwa rosyjskiego w drugiej po∏owie narodowe. G∏ównym narz´dziem ich elit by∏y ar- XVI w. polityk´ tolerancji religijnej i otwarcia na gumenty narodowoÊciowe i religijne. W przy- kontakty z ludami wyznajàcymi islam zast´puje padku Moskwy wa˝nà bronià by∏a i jest pot´ga stopniowo rugowanie z ˝ycia publicznego in- gospodarcza. Sprawi∏a ona, ˝e podczas wyborów nych ni˝ prawos∏awne zwyczajów i ogranicza- parlamentarnych 1999 r. mer Jurij ¸u˝kow wy- nie swobód wyznawców innych ni˝ prawos∏a- stawi∏ w∏asnà parti´ w koalicji z si∏ami kilku in- wie religii. W Moskwie islamski kult religijny nych prezydentów i gubernatorów. Mówi∏o si´ ogranicza si´ w tym czasie do dworów rez y d u j à - wr´cz, ˝e ¸u˝kow ma ambicje si´gni´cia po naj- cych w stolicy przedstawicieli paƒstw muzu∏- wy˝szà w∏adz´. Zwyci´stwo W∏adimira Putina maƒskich. RównoczeÊnie jednak roÊnie liczba za- zatrzyma∏o procesy odÊro d kowe w p a ƒ s t w i e mieszkujàcych Moskw´ muzu∏manów (w pr z e - i zepchn´∏o elity regionalne do defensywy. wa˝ajàcym stopniu Tat a ró w ) , co spowodowane jest ˝ywymi kontaktami handlowymi z reg i o n a m i Islam w Moskwie (rys history c z n y ) Powo∏˝a, Uralu i Kr ymu. A˝ do poczàtków XX w. jedynà Êwiàtynià muzu∏maƒskà w Moskwie by∏ Pierwsze kontakty mieszkaƒców Moskwy z lud- meczet przy ulicy Bolszaja Tatarskaja, przy któ- noÊcià wyznania islamskiego si´gajà poczàtków rym funkcjonowa∏ dom dla sierot i madrasa. Na miasta w XII w. Mia∏y one przede wszystkim poczàtku minionego stulecia nabiera znaczenia charakter handlowy, w mniejszym stopniu dy- nowy meczet przy Wypo∏zowym piereu∏ku (obec- plomatyczny z pó∏nocnymi peryferiami kalifatu. nie siedziba DUMER), gdzie zbiera si´ muzu∏maƒ- Znaczàcy wzrost obecnoÊci muzu∏maƒskiej ska inteligencja na czele z Ismai∏em Gaspriƒskim. w Moskwie – ilustrowany nap∏ywem islamskich Od 1941 r. b´dzie to jedyny legalnie funkcjonujà- osiedleƒców i budowà pierwszych meczetów – cy meczet w centralnej cz´Êci europejskiej Rosji. przypada na okres podboju ksi´stw ru s k i c h Swobod´ kultu moskiewscy muzu∏manie odzy- przez Z∏otà Ord´ w po∏owie XIII w. Liczne pozo- skujà dopiero na poczàtku lat dziewi´çdziesià- sta∏oÊci w toponimice miasta potwierd z a j à tych. Obecnie w Moskwie zarejestrowane sà 22 wp∏ywy ludnoÊci islamskiej tego okresu: ulice organizacje muzu∏maƒskie. Nap∏yw imigrantów Arbat, Taganka, Ordynka i in. Póêniej, do podbo- przede wszystkim z Kaukazu, a tak˝e Azji Cen- ju Chanatu Kazaƒskiego przez Iwana Groênego tralnej powoduje, ˝e Tatarzy nie stanowià ju˝ w 1552 r., Ksi´stwo Moskiewskie prowadzi∏o wi´kszoÊci w Êrodowisku moskiewskich muzu∏- o˝ywione stosunki dyplomatyczne, handlowe manów. i kulturalne z otaczajàcymi jà od po∏udnia cha- Zdecydowana wi´kszoÊç rosyjskich muzu∏ma- natami. Czynnik religijny nie odgrywa∏ w nich nów to sunnici. Szyitami sà imigranci z Azerbej- znaczàcej roli. To w tym okresie na Rusi ukazujà d˝anu, Ta∏yszowie, cz´Êç Kurdów i Tatów. Kie- si´ pierwsze literackie opisy podró˝y po krajach rownictwo duchowne rosyjskich muzu∏manów islamskich, zawierajàce wiadomoÊci o zwycza- (poza Kaukazem Pó∏nocnym) w swojej interpre- jach religijnych muzu∏manów. Wspomniany tacji norm religijno-prawnych kieruje si´ wy- podbój i w∏àczenie do paƒstwa ruskiego Kazania k∏adniami hanafickiej szko∏y prawnej, najbar- uczyni∏o kwesti´ muzu∏maƒskà wewn´trznym dziej liberalnej spoÊród czterech szkó∏ islamu. zagadnieniem Rusi. Bliskie stosunki z te ry t o r i a m i zdominowanymi przez ludnoÊç muzu∏maƒskà Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e znajdowa∏y bezpoÊrednie odbicie w codziennym ˝yciu Moskwy: cieszàcy si´ w kr´gach prawo- Rosyjska stolica nale˝y do najbogatszych regio- s∏awnych niepodwa˝alnym autorytetem Mak- nów paƒstwa. Poszukujàcy zarobku Êciàgajà tu sym Grek zauwa˝y∏ w po∏owie XVI w.: „nied∏ugo z najdalszych zakàtków kraju i ca∏ego dawnego

P r a c e O S W ZSRR. W znaczàcym stopniu dotyczy to równie˝ sji z paƒstwami muzu∏maƒskimi lub na Kau k a z i e muzu∏manów z biednych regionów Ka u k a z u Pó∏nocnym. Pi e rwsza fala incydentów anty- i Azji Centralnej. Moskwa jest najwi´kszym sku- islamskich w poczàtkach lat dziewi´çdziesiàtych piskiem muzu∏manów w centralnej Rosji: oficjal- mia∏a jednak pod∏o˝e ekonomiczne: struktury nie liczba zamieszka∏ych tu wyznawców islamu kryminalne w europejskiej cz´Êci Rosji stara∏y wynosi 1 mln, jednak wg Farida Asadullina, kie- si´ powstrzymaç nap∏yw handlowców z Kau k a z u rownika Departamentu Nauki i Ko n t a k t ó w Pó∏ n o c n e g o , organizujàc lub inicjujàc pogrom y , z W∏adzami FR przy Duchownym Zarzàdzie Mu- za m a c h y , pobicia itp. Fakt wyznawania przez zu∏manów Europejskiej Cz´Êci Rosji (DUMER), imigrantów z Kaukazu „obcej” wiary by∏ przy faktyczna liczba muzu∏manów etnicznych i na- tym powszechnie wykorzystywany. W po∏owie w róconych S∏owian w ca∏ym obwodzie mo- lat dziewi´çdziesiàtych wystàpienia antyislam- skiewskim (obejmujàcym wraz ze stolicà 47 tys. skie w Moskwie przyj´∏y charakter czysto religij- km2 i 15 mln mieszkaƒców) mo˝e si´gaç nawet ny. W 1994 r. mieszkaƒcy kilku moskiewskich 2,5 mln osób. dzielnic doprowadzili do przerwania uroczysto- Wi´kszoÊç moskiewskich muzu∏manów ˝yje Êci wmurowania kamienia w´gielnego pod OÊro- z handlu. Stosunek Rosjan do islamu jest ambi- dek Muzu∏maƒski. Obwodowa duma protesto- walentny: z jednej strony muzu∏manie cieszà si´ wa∏a przeciwko budowie meczetu na Górze Po- oficjalnie swobodà wyznania, z drugiej jednak – k∏onnej. Wystàpieniom, inicjowanym przeciwko spotykajà si´ z dyskryminacjà na ulicy i w urz´- muzu∏manom przez struktury kryminalne, orga- dach. Islam w rozumieniu przeci´tnych obywa- nizacje szowinistyczne czy radykalnych polity- teli Rosji cz´stokroç uto˝samiany jest bowiem ków nie przeciwdzia∏a∏y struktury powo∏ane do z takimi zjawiskami, jak fundamentalizm religij- utrzymywania porzàdku publicznego. Zdaniem ny, ekstremizm, terroryzm. Wiedza o islamie eksperta OÊrodka Carnegie, Aleksieja Ma∏aszen- w Êrodowisku niemuzu∏maƒskim kszta∏towana ki, w po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych pracowni- jest przez Êrodki masowego przekazu, na które cy rosyjskiego MSW zacz´li powszechnie wiàzaç sk∏ócona wewn´trznie spo∏ecznoÊç rosyjskich dzia∏alnoÊç islamskich instytucji kulturalnych muzu∏manów do niedawna nie mia∏a ˝adnego czy spo∏ecznych z wyimaginowanà „mafià mu- wp∏ywu. W zwiàzku z tym statystyczny Rosja- zu∏maƒskà”. nin nie zdaje sobie np. sprawy, ˝e na du˝ych po- ∏aciach jego kraju islam by∏ religià starszà ni˝ ˚ycie religijne prawos∏awie, ˝e wniós∏ istotny wk∏ad w rozwój kultury rosyjskiej. Islam jest postrzegany jako Strukturà zwierzchnià moskiewskich muzu∏ma- zjawisko obce, wrogie. Omawiajàc stosunek pra- nów jest Duchowny Zarzàd Muzu∏manów Euro- wos∏awnej wi´kszoÊci do muzu∏manów nie na- pejskiej Cz´Êci Rosji (DUMER). Poza Moskwà le˝y tak˝e zapominaç, ˝e jest on pochodnà we- podlegajà mu wspólnoty i organizacje z 19 ob- wn´trznego kryzysu to˝samoÊci ro s y j s k i e g o wodów i 2 republik centralnoeuropejskiej Rosji. spo∏eczeƒstwa. Po rozpadzie Zwiàzku Radziec- W sk∏ad prezydium DUMER wchodzi 14 osób cie- kiego i kl´sce systemu komunistycznego Rosja- szàcych si´ szczególnym autorytetem wÊró d nie w swojej masie poczuli potrzeb´ sformu∏o- muzu∏manów. Przewodniczàcym Prezydium DU- wania nowej definicji czy idei w∏asnego narodu. MER jest mufti Rawi∏ Gajnutdin. DUMER – po- Naturalnà w takiej sytuacji kolejà rzeczy uwag´ dobnie jak pozosta∏e Zarzàdy – jest jednostkà skupi∏y na sobie wszelkie mniejszoÊci: religijne, niezale˝nà, jednak koordynuje swoje dzia∏ania rasowe czy narodowe. Proces poszukiwania w∏a- z Duchownymi Zarzàdami i organizacjami mu- snej to˝samoÊci wcià˝ odbywa si´ w Rosji w du- zu∏manów innych regionów w ramach powsta- ˝ym stopniu poprzez agresj´ wobec „obcych”. ∏ej w 1998 r. Rady Muftich Rosji. W odniesieniu do muzu∏manów badacze tematu Muzu∏manie Moskwy i obwodu moskiewskiego mówià wr´cz o islamofobii spo∏eczeƒstwa rosyj- skupieni sà w 20 wspólnotach (z czego 2 sà skiego. Kilkakrotnie po rozpadzie ZSRR doprowa- afgaƒskie, po jednej boÊniackiej, tureckiej, isma- dzi∏a ona do otwartych konfliktów religijnych na ilickiej itd.), funkcjonuje ok. 20 organizacji mu- t e renach zamieszkanych przez muzu∏manów, zu∏maƒskich. Istotnà rol´ (w sferze pomocy fi- szczególnie w ok r esach napi´ç w stosunkach Ro- nansowej i kontaktów mi´dzynarodowych) od-

P r a c e O S W grywajà 32 ambasady paƒstw muzu∏maƒskich. wenci koled˝u DUMER wysy∏ani sà na stypendia Kult odprawiany jest w 7 meczetach. Poza tà do szkó∏ religijnych w Egipcie, Maroku, Syrii, strukturà jest trudna do oszacowania liczba mu- Arabii Saudyjskiej, Katarze i Turcji. zu∏manów z Azerbejd˝anu i Tad˝ykistanu, któ- Na wi´kszoÊci obszarów g´sto zamieszkanych rzy nie ucz´szczajà do „tatarskich” meczetów. przez muzu∏manów ukazujà si´ samodzielne Struktury oficjalne muzu∏manów moskiewskich wydawnictwa prasowe. Od 1994 r. w Moskwie przejawiajà demonstracyjnà lojalnoÊç wobec ro- wydawany jest np. miesićznik Islam minbare syjskich w∏adz federalnych czy mera Jurija ¸u˝- (Trybuna Islamu) w nak∏adzie 6,5 tys. egzempla- kowa. Jednym z celów organizowanych kilka ra- rzy. Od 1998 r. ukazuje si´ magazyn Muzu∏manie, zy do roku przez DUMER czy Rad´ Muftich Rosji a w tym roku ukaza∏ si´ pierwszy numer gazety konferencji naukowych czy wydawanych pod Wsio ob is∏amie (Wszystko o islamie) w nak∏adzie ich egidà gazet i ksià˝ek jest uwypuklenie takich 35 tys. egzemplarzy. Wi´kszoÊç gazet islamskich cech islamu, jak tolerancja, otwartoÊç na inne re- ukazuje si´ nieregularnie i cz´sto znikajà po krót - ligie, patriotyzm. Obie struktury starajà si´ bli- kim okresie funkcjonowania. Tak jest w sz c z e g ó l - sko wspó∏pracowaç z przedstawicielami paƒ- noÊci z wydawnictwami radykalnych ugrup o - stwa, mediów, nauki i kultury. Wydaje si´, ˝e to waƒ politycznych; Islamska Partia Odrodzenia odpycha od oficjalnych struktur m∏ode pokole- wydawa∏a w Moskwie przez krótki okres w lanie radykalnych muzu∏manów, nie mówiàc tach dziewi´çdziesiàtych pismo Wahdat (Jed- o imigrantach np. z Azerbejd˝anu, którzy nigdy noÊç), ugrupowanie Ahmadija wydawa∏o pismo nie uznawali DUMER za swojà reprezentacj´. o tej samej nazwie. W Moskwie funkcjonuje 7 meczetów. Wokó∏ nich Od kilku lat DUMER prowadzi stron´ interneto- rozwinà∏ si´ w ostatniej dekadzie system szkol- wà www.muslim.ru. Wiedza o religii i kulturze nictwa muzu∏maƒskiego. Nale˝y do nich darmo- islamskiej oraz bie˝àce informacje dotyczàce ro- we szkolnictwo podstawowe i wy˝sze reprezen- syjskich muzu∏manów dost´pne sà w Moskwie towane przez Moskiewski Islamski Koled˝ przy na kasetach audio i wideo, ˝ywy jest tak˝e rynek g∏ównym meczecie Moskwy. Od 1998 r. dzia∏a wydawniczy. Ze wzgl´du na rywalizacj´ pomi´- równie˝ Moskiewski Uniwersytet Islamski. Ofi- dzy Duchownymi Zarzàdami nie uda∏o si´ do tej cjalne struktury religijne regularnie organizujà pory rosyjskim muzu∏manom utworzyç w∏asne- had˝d˝ (pielgrzymk´ do Mekki) i umr´ (tzw. ma- go programu w którymÊ z ogólnokrajowych ka- ∏e pielgrzymstwo). W moskiewskich meczetach na∏ów telewizyjnych. regularnie odbywajà si´ modlitwy, odprawiane Wraz z rozpadem Zwiàzku Radzieckiego rozpo- sà muzu∏maƒskie Êwi´ta. W stolicy funkcjonujà czà∏ si´ proces rozdrobnienia islamskich organi- sklepy i restauracje handlujàce towarami przygo- zacji religijnych. W czasach ZSRR na terytorium towanymi zgodnie z normami szariatu. W sz p i - paƒstwa funkcjonowa∏y dwie stru k t u ry: Du- talu dziecićym nr 1 dzia∏a oddzia∏ wyspecjalizo- chowny Zarzàd Muzu∏manów Kaukazu Pó∏noc- wany w obrz´dzie obrzezania. nego (DUMSK) i Duchowny Zarzàd Europejskiej Istotnym elementem zaplecza organizacyjnego Cz´Êci Rosji i Syberii (DUMES). Jednak po 1991 r. muzu∏manów mieszkajàcych w centralnoeuro- autorytarny styl rzàdzenia przywódców tych pejskiej cz´Êci Rosji jest system szkolnictwa reli- struktur, ambicje m∏odego pokolenia imamów g i j n e g o. Obejmuje on darmowe szko l n i c t w o i muftich oraz polityczne uniezale˝nianie si´ re- podstawowe skupione wokó∏ meczetów i wy˝- gionów (szczególnie zdominowanych przez nie- sze reprezentowane przez Moskiewski Islamski rosyjskie narody republik) od Moskwy doprowa- Koled˝ przy katedralnym meczecie Moskwy. dzi∏ do wydzielania si´ spod kontroli DUMSK W 1998 r. ukoƒczy∏a go pierwsza grupa kilku- i DUMES coraz wi´kszej liczby samodzielnych dziesićiu absolwentów 4-letniego kursu, którzy Duchownych Zarzàdów. Na Kaukazie Pó∏nocnym otrzymali skierowania do wspólnot wcentralno- w ciàgu kilku lat oddzielne Duchowne Zarzàdy europejskiej cz´Êci Rosji. Nauka obejmuje histo- powsta∏y w ka˝dej republice. W pozosta∏ej cz´- ri´ religii i teologi´, histori´, j´zyki arabski, an- Êci Rosji dosz∏o do konfliktu mi´dzy Centralnym gielski, tatarski i turecki. WÊród wyk∏adowców Duchownym Zarzàdem Muzu∏manów w stolicy koled˝u sà duchowni i uczeni rosyjscy oraz Ba s z k ortostanu Ufie (CDUM), który przejà∏ upraw- z krajów islamskich. Najbardziej zdolni absol- nienia po DUMES, a muzu∏manami w Tatarsta-

P r a c e O S W nie, Powo∏˝u i centralnej cz´Êci Rosji. Znaczàcà nych Duchownych Zarzàdów (zarej e s t ro w a n y c h rol´ odegra∏a w tym procesie postawa muftiego jest ponad 20), a to powoduje, ˝e rosyjscy muzu∏- Tag∏ata Tad˝utdina, zwierzchnika CDUM, który manie nie sà w stanie w sposób skoo rd y n o w a n y zwalcza∏ oponentów i stara∏ si´ zachowaç pozy- wyst´powaç wobec w∏adz w ob r onie swoich cj´ jedynego lidera rosyjskich muzu∏manów. pr a w . Tyl k o raz w ciàgu ubieg∏ej dekady Duchow- W 1992 r. w opozycji do CDUM powsta∏o Naj- ne Zarzàdy wystàpi∏y razem: podczas pierws z e j wy˝sze Centrum Koordynacyjne Duchownych wojny w Czeczenii (1994–1996), kiedy wspólnie Zarzàdów Muzu∏manów Rosji (WKC DUMR), na k ry t y kowa∏y federalnà operacj´ na Kaukazie. Per - czele którego stanà∏ mufti Tatarstanu Gabdu∏∏a sonalne roz g r ywki, cz´ste podzia∏y na tle pry- Gallullin. WKC DUMR podporzàdkowa∏y si´ watnych animozji i zabiegi przywódców Du- organizacje muzu∏maƒskie Tatarstanu, Baszkor- chownych Zarzàdów o po p a r cie struktur paƒ- tostanu (niezale˝ne od Tad˝utdina), Powo∏˝a, stwowych sprawi∏y, ˝e oficjalne struk t u r y rel i g i j - Syberii, Czuwaszji, Komi, Ka b a rd y n o- B a ∏ k a r i i , ne i pojedynczy liderzy cieszà si´ umiarkow a n y m Karaczajo-Czerkiesji, Kraju Stawropolskiego, In- a u t o rytetem wÊród wiernych. Coraz wi´kszy guszetii, Krymu, paƒstw ba∏tyckich, Osetii Pó∏- wp∏yw w ich Êrodowisku majà natomiast orga n i - nocnej, Adygei i Kraju Krasnodarskiego. WKC zacje polityczne o charakterze rel i g i j n y m . DUMR okresowo znacznie podnios∏o znaczenie muftiego Tatarstanu, a obni˝y∏o muftiego g∏ów- Islam a ˝ycie polityczne nego meczetu Moskwy, Rawi∏a Gajnutdina (sto- jàcego na czele DUMER), który odmówi∏ wspó∏- W Rosji obowiàzuje ustawowy rozdzia∏ paƒstwa pracy z WKC DUMR, a wczeÊniej uznawany by∏ i religii. Jednak obie najwi´ksze wyznania: prawo- za drugà po Tad˝utdinie postaç w Êwiecie rosyj- s∏awie i islam, sà silnie zwiàzane z politykà. Du- skich muzu∏manów. Sytuacj´ zmieni∏o z jednej chowni obu religii zabiegajà o wp∏ywy w el i t a c h strony powo∏anie w 1996 r. Rady Muftich Rosji, rzàdzàcych, wiele partii odwo∏uje si´ w sw o j e j re- na czele której stanà∏ Rawi∏ Gajnudtin, a z dru- toryce do elementu religijnego. Pierwszà islam- giej – wybór na miejsce Gabdu∏∏y Gallullina Na- skà partià w Rosji by∏a Islamska Partia Odrodze- figu∏∏y Aszyrowa. Odtàd znaczenie Moskwy jako nia (IPW), powsta∏a jeszcze za czasów ZSRR religijnego centrum islamu w Rosji (poza Kauka- w Astrachaniu (1990). Po rozpadzie Zwiàzku Ra- zem Pó∏nocnym) wzros∏o, a stosunki z WKC dzieckiego partia ta równie˝ podzieli∏a si´ na od- DUMR sta∏y si´ bardziej przyjazne. Rada Muftich dzia∏y regionalne. W Moskwie liderzy IPW, Wa- sk∏ada si´ z przedstawicieli 20 Duchownych Za- liachmed Sadur i Gejdar D˝emal, dzia∏ali w∏aÊci- rzàdów Muzu∏manów i innych organizacji: Du- wie niezale˝nie od siebie. Po up∏ywie okresu re- chownych Zarzàdów Europejskiej Cz´Êci Rosji, jestracji partii w 1994 r. IPW przesta∏a istnieç. Azjatyckiej Cz´Êci Rosji, Adygei i Kraju Krasno- Jednak w 1995 r. powsta∏y od razu dwie nowe – darskiego, Baszkortostanu, Dagestanu, Kabardy- Rada Muzu∏manów Rosji (SMR) i Ruch Spo∏eczny n o-Ba∏karii, obwodów ni˝nonowogro d z k i e g o, Nur (Âwiat∏o). Wa˝nym czynnikiem ich powsta- ore n b u r s k i e g o , penzeƒskiego, uljanowskiego, Po- nia by∏y wybory parlamentarne zaplanowane na wo∏˝a, Tatarstanu, Czuwaszji, Osetii Pó∏ n o c n e j , grudzieƒ tego roku. Muzu∏maƒskie elity liczy∏y Inguszetii, Kar a c z a j o -Czerkiesji i Kraju Stawrop o l - na zdobycie mandatów, tak˝e takie partie, jak sk i e g o , G∏ównego Muchtasibatu Tatarstanu, Zjed- LDPR W∏adimira ˚yrinowskiego czy „Jab∏oko” noczenia Muzu∏manów Sankt Pet e r s b u r ga i ob - Grigorija Jawliƒskiego pragn´∏y wyko r z y s t a ç wodu leningradzkiego, Zjednoczenia Muzu∏ma- przy pomocy partii islamskich elektorat muzu∏- nów rejonu Tuapse i wybrze˝a czarnomorskiego, maƒski. Istotnym wsparciem dla SMR by∏ Islam- Mo rd w y . Mufti Rawi∏ Gajnutdin (DUMER) pe∏ni ski OÊrodek Kulturalny (IKC), organizacja majàca funkcj´ przewodniczàcego Rady, zaÊ pozostali jej na celu wspieranie odrodzenia kultury i religii is- cz ∏ o n k owie sà wspó∏wiceprzewodniczàcymi. lamskiej, aktywna jednak równie˝ w ˝yciu poli- Trzy wspomniane Duchowne Zarzàdy: DUMER, tycznym. IKC i jej lider Abdu∏-Wached Nijazow WK C DUMR i CDUM obejmujà swojà jurys d y k c j à posiadajà szczególne wp∏ywy wÊród moskiew- najwi´kszà iloÊç wspólnot muzu∏maƒskich Ros j i skich elit. W przeciwieƒstwie do IPW Nur i SMR (poza Kaukazem Pó∏nocnym). Jednak obecnie ustanowi∏y rozleg∏à sieç organizacyjnà w regio- w ca∏ej Rosji istnieje ponad 40 scentralizowa- nach. Niemniej ˝aden z celów, jakie obie partie

P r a c e O S W sobie stawia∏y (udzia∏ we w∏adzy, konsolidacja Islam a ˝ycie kulturalne rosyjskich muzu∏manów), nie powiod∏y si´. SMR nie uda∏o si´ nawet na czas zarejestrowaç swo- Od poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych w Moskwie jej listy wyborczej, Nur zdoby∏ zaÊ 0,58% g∏osów ukazuje si´ z wi´kszà lub mniejszà cz´stotliwo- w wyborach do Dumy. Obie partie nie odegra∏y Êcià kilka do kilkunastu muzu∏maƒskich tytu∏ów roli konsolidujàcej rosyjskich muzu∏manów, na prasowych. Wi´kszoÊç gazet islamskich ukazuje odwrót – stale prze˝ywa∏y wewn´trzne spory. si´ nieregularnie i cz´sto znikajà po krótkim WRosji dzia∏ajà równie˝ partie o zasi´gu regio- okresie funkcjonowania. Tak jest w szczególno- nalnym: Muzu∏manie Rosji na Powo∏˝u (Saratów, Êci z wydawnictwami radykalnych ugrupowaƒ Penza), Ittifak w Tatarstanie, D˝ama’at ul-musli- politycznych. Od kilku lat funkcjonuje strona in- mi (Zwiàzek Muzu∏maƒski) w Dagestanie, Islam- ternetowa www.m u s l i m . r u. Wiedza o religii i ku l - ska Droga w Czeczenii itp. Obok tych stosunko- turze islamskiej oraz bie˝àce informacje doty- wo stabilnych organizacji wcià˝ pojawiajà si´ czàce rosyjskich muzu∏manów dost´pne sà tak- i znikajà po pewnym czasie inne. ˝e w Moskwie na kasetach audio i wideo, ˝ywy Specyfikà ogólnorosyjskich partii islamskich jest jest tak˝e rynek wydawniczy. Niewielki jest na- to, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç z nich unika ha- tomiast wp∏yw muzu∏manów na ogólnokrajowe s∏a stworzenia paƒstwa islamskiego. Walczà one programy telewizyjne. jedynie o takie warunki polityczno-ekonomiczne dla muzu∏manów, w których mogliby oni bez Wnioski i p r o g n o z y przeszkód wyznawaç swojà wiar´. Ma im to za- pewniç udzia∏ we w∏adzy (w Dumie, w rzàdzie), Islam zajmuje trwa∏e miejsce w Rosji. Uznawany przy czym sà one lojalne wobec w∏adz federal- jest za jednà z tradycyjnych religii. A jednak pra- nych. Przyk∏adem tego by∏y wybory prezydenc- wos∏awna wi´kszoÊç wcià˝ nie akceptuje w ˝y- kie 1996, podczas których zarówno SMR, jak ciu codziennym obecnoÊci muzu∏manów. Zwià- i Nur popar∏y Borysa Jelcyna. Nawet w kwestii zane jest to z konfliktami na tle etnicznym, jak wojny w Czeczenii partie te od˝egnywa∏y si´ od i panujàcymi wÊród ogó∏u Rosjan przesàdami na has∏a niepodleg∏oÊci republiki, domagajàc si´ je- temat islamu. Choçby ze wzgl´du na procesy de- dynie jak najszybszego zawarcia pokoju. mograficzne i migracyjne stwierdziç mo˝na, ˝e Charakterystyczne dla ogólnorosyjskich partii is- Êrodowisko muzu∏manów w Rosji b´dzie zyski- lamskich jest ∏àczenie fundamentalizmu (w zna- wa∏o na znaczeniu, tak˝e w Moskwie. Nie nale- czeniu nawo∏ywania do pierwotnych zwycza- ˝y jednak przypuszczaç, i˝ spowoduje to wzrost jów i obrzàdków) z akceptacjà istniejàcego po- wp∏ywów politycznych okreÊlonych partii czy li- rzàdku prawno-politycznego. d e ró w. Muzu∏manie sà zbyt podzieleni wewn´trznie. Natomiast w przypadku dalszego roz - Islam a ˝ycie spo∏eczne woju nastrojów wrogich muzu∏manom wÊród ro- sy j s k i e j cz´Êci spo∏eczeƒstwa czy wzrostu napi´- Oficjalne struktury religijne starajà si´ odgry- cia na scenie mi´dzynarodowej na tle religijnym waç istotnà rol´ spo∏ecznà. Wyra˝a si´ to w or- tendencja do konsolidacji wÊród muzu∏manów ganizacji szkolnictwa, prasy itp. Pozyskujà one zamieszkujàcych centralnoeuropejskà Rosj´ b´- tak˝e finansowà pomoc paƒstwa i organizacji dzie ros∏a. Nie wydaje si´ jednak, by tkwi∏ w tym mi´dzynarodowych na cele kulturalne czy reli- potencja∏ destabilizacyjny. gijne (g∏ównie odbudow´ meczetów). Aktyw- Bartosz Cichocki noÊç ta nie wykracza jednak poza Êrodowisko muzu∏manów. ZdolnoÊç kszta∏towania ÊwiadomoÊci spo∏ecznej przez struktury religijne i polityczne rosyjskich muzu∏manów ogranicza si´ wy∏àcznie do Êrodo- wisk muzu∏maƒskich. I tu jednak sk∏ócone ze so- bà Duchowne Zarzàdy i partie nie sà w stanie mówiç jednym g∏osem.

P r a c e O S W ISLAM W TATA R S TA N I E Szkolnictwo: w 8 oficjalnych muzu∏maƒskich szko∏ach republiki (5 Êrednich, 2 wy˝sze oraz uniwersytet) wiedz´ zdobywa 1373 uczniów, Podstawowe informacje o r e p u b l i c e pracuje tam 108 wyk∏adowców Partie i stowarzyszenia: Ittifak, Omet Republika Tatarstan (dalej Tatarstan lub RT), Inne: nielegalne struktury islamskich radyka∏ów podmiot Federacji Rosyjskiej. Posiada pewne ce- (tzw. wahhabitów). chy w∏asnej paƒstwowoÊci – jej organy przed- stawicielskie mogà uchwalaç konstytucj´ i usta- C h a r a k t e rystyka obszaru wy. Zgodnie z art. 161 Konstytucji, Republika Ta- tarstan jest paƒstwem stowarzyszonym z Fede- W ostatnim dziesi´cioleciu Tatarstan by∏ republi- racjà Rosyjskà kà, która wraz z Czeczenià przewodzi∏a dà˝e- Powierzchnia: 68 tys. km2 niom separatystycznym w Rosji. W∏adza nie- Po∏o˝enie: w centrum FR; graniczy z obwodem przerwanie od 1989 r. znajduje si´ w r´kach samarskim, uljanowskim, kirowskim i orenbur- Mintimera Szajmijewa. W 2001 r. zosta∏ on wy- skim, Baszkortostanem, Czuwaszjà, Udmurcjà brany po raz trzeci na prezydenta Tatarstanu. i republikà Mari-E∏ Elita w∏adzy skupiona wokó∏ Szajmijewa i rzà- LudnoÊç: ok. 3,763 mln dzàca republikà od koƒca lat osiemdziesiàtych Struktura etniczna: Tatarzy – 48,5%, Rosjanie – stopniowo przej´∏a program narodowoniepodle- 43,3%, Czuwasze – 7% g∏oÊciowy opozycji, który sta∏ si´ ideologià przy- G∏ówne miasta: Kazaƒ (stolica) – 1086,9 tys. datnà w obronie w∏asnej niezale˝noÊci od cen- (w Kazaniu mieszka 2/5 ludnoÊci miejskiej repu- trum i pomocnà w prywatyzowaniu gospodarki bliki), Nabierie˝nyje Cze∏ny – 500 tys., Ni˝nie- Tatarstanu. Od poczàtku bowiem elita w∏adzy kamsk – 200 tys., Almietiewsk – 100 tys., Zielo- konsekwentnie dà˝y∏a do stworzenia podstaw nodolsk – 100 tys. niezale˝nej paƒstwowoÊci. Wprowadzono sta- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej: 73,5%. Oko∏o po∏ow´ nowisko prezydenta, przyj´to w∏asnà konstytu- ludnoÊci miejskiej stanowià Rosjanie, Tatarzy to cj´, powsta∏ bank narodowy, akademia nauk 2/3 mieszkaƒców wsi. Procent populacji miej- oraz inne atrybuty paƒstwowoÊci. Przeprowa- skiej narodowoÊci rosyjskiej ulega nieustanne- dzona zosta∏a prywatyzacja i reformy ekono- mu zmniejszaniu z powodu systematycznej mi- miczne wed∏ug w∏asnego programu (w∏àcznie gracji Tatarów ze wsi do miast. Tatarzy pozosta- z wprowadzeniem prywatnej w∏asnoÊci ziemi), jà jednym z najbardziej zurbanizowanych naro- podpisano umow´ o rozgraniczeniu pe∏nomoc- dów FR (2/3 Tatarów to mieszkaƒcy miast). nictw z Rosjà, zamiast uczestniczyç w ogólnym Migracje: wyst´puje powolna migracja Rosjan, porozumieniu federacyjnym. W∏adze Tatarstanu co wraz z mniejszym ujemnym przyrostem na- konsekwentnie dà˝y∏y do wyjÊcia na aren´ sto- turalnym u Tatarów (-0,6%) ni˝ u Rosjan (-4,5%; s u n ków mi´dzynarodowych jako niezale˝ny dane za 1998 r.), a tak˝e migracjà Tatarów do podmiot prawa mi´dzynarodowego, pos∏ugujàc swojej republiki z republik centralnoazjatyckich si´ w tym celu zacieÊnianiem wi´zów handlo- powoduje stopniowà „tataryzacj´” paƒstwa. wych i otwieraniem za granicà FR sieci przedsta- W samym Tatarstanie ˝yje ok. 1/3 wszystkich Ta- wicielstw handlowych, pe∏niàcych faktycznie ro- tarów mieszkajàcych w Federacji Rosyjskiej. l´ ambasad.

Islam w Tatarstanie Islam w Tatarstanie (rys history c z n y ) (informacje podstawowe) Przodkowie Tatarów kazaƒskich przyj´li islam Liczba meczetów: 891 szko∏y hanafickiej w 922 r. Prawdopodobnie is- Organizacyjne struktury islamskie: 978 wspól- lam by∏ ju˝ obecny na tym terytorium wcze- not muzu∏maƒskich (z tego zarejestrowanych Êniej, istniejà jednak tendencje, aby ze wzgl´- 802); Duchowny Zarzàd Muzu∏manów RT (DZM dów presti˝owych przesuwaç jego rozprzestrze- RT) i struktury terenowe nianie si´ ju˝ na VIII czy nawet VII w. Na Powo∏- ˝u powsta∏ silny oÊrodek islamski, który prze-

P r a c e O S W trwa∏ najazdy mongolskie z XIII w. i rosyjski skich. Zmiany doprowadzi∏y do powstania w Ta- podbój XVI w. Panowanie rosyjskie zniszczy∏o tarstanie przemys∏owego, miejskiego spo∏eczeƒ- oficjalnà struktur´ duchowieƒstwa muzu∏maƒ- stwa. Oprócz specyfiki etniczno-j ´ z y k owej spo∏e- skiego. Rol´ noÊnika wiary, obyczaju i tradycji czeƒstwo Tatarstanu posiada zbli˝onà struk t u r ´ muzu∏maƒskiej przej´li na siebie sufi. W Rosji do wyst´pujàcej w „etnicznie rosyjskich” obwo- zadbano, aby strategiczne punkty paƒstwa by∏y dach Powo∏˝a i Uralu. Na p∏aszczyênie spo∏ecz- zasiedlone przez lojalnà ludnoÊç prawos∏awnà nej i demograficznej Tatarstan o wiele bardziej i aby muzu∏manie nie tworzyli zwartych obsza- przypomina np. obwód ni˝nonowogrodzki ni˝ rów osadniczych wewnàtrz kraju. Z okresu pa- Kazachstan, republik´ podobnà do niego pod nowania rosyjskiego pochodzi przesiedlenie lud- wzgl´dem struktury narodowoÊciowej ludnoÊci noÊci rosyjskiej oraz przymusowo ochrzczonych (po∏owa Rosjanie, po∏owa Kazachowie). W po- Tatarów-Kriaszenów wzd∏u˝ rzek oraz zepchni´- równaniu z „bratnimi” republikami Azji Central- cie Tatarów do pozycji mniejszoÊci. W XIX w. nej mniej wyraêne sà tu etniczne ró˝nice pomi´- wobec realizacji kolejnych projektów nawróce- dzy miastem a wsià. Statystyczne wskaêniki po- nia ludnoÊci Powo∏˝a na prawos∏awie oraz libe- ziomu ˝ycia w Tatarstanie sà wy˝sze ani˝eli ralizacji po∏o˝enia miejscowych muzu∏manów Êredniorosyjskie ipokazujà brak spo∏ecznej dyfe- zaczà∏ si´ proces modernizacji „tatarskiego” isla- rencjacji mi´dzy Tatarami i Rosjanami w republi- mu. Miejscowe elity kszta∏ci∏y szerokie warstwy ce. Nale˝y te˝ podkreÊliç, i˝ Tatarzy mieszkajàcy muzu∏manów w duchu nowoczesnym starajàc w RT zostali w du˝ej mierze zasymilowani przez si´ dogoniç elity rosyjskie lub czerpaç nowocze- „rosyjsko-sowieckie” otoczenie i zachowali ma∏o sne idee bezpoÊrednio z Zachodu. Dzi´ki dzia∏al- z „narodowego” stylu ˝ycia. Mieszane ma∏˝eƒ- noÊci modernizatorów w przededniu rewolucji stwa stanowi∏y 42% wszystkich ma∏˝eƒstw 1917 r. obie spo∏ecznoÊci tatarskie (krymska i ka- (wg danych z 1993 r.). zaƒska) posiada∏y klas´ Êrednià, inteligencj´, Koszty spo∏eczne reform nie by∏y tu a˝ tak wyso- ma∏y odsetek analfabetów i ruch feministyczny. kie jak w innych regionach FR, z powodu przyj´- Wi´kszoÊç Êwiàtyƒ zamkni´to, a niemal ca∏a in- tego przez prezydenta Szajmijewa za∏o˝enia teligencja muzu∏maƒskiego Powo∏˝a zosta∏a wy- „mi´kkiego wchodzenia w rynek”. Reformy ryn- mordowana w okresie stalinowskich represji. kowe przeprowadzone by∏y stopniowo, w∏adze W tym czasie utworzono równie˝ oficjalnà stara∏y si´ je kontrolowaç, nie opuszczajàc do struktur´ do kontroli ostatnich niepokornych upad∏oÊci zak∏adów i sterujàc prywatyzacjà, na wierzàcych, którà by∏ DZMECS. Islam w ZSRR co mog∏y sobie pozwoliç dzi´ki umowom z cen- cofnà∏ si´ na pozycje umo˝liwiajàce mu prze- trum, na mocy których spora cz´Êç dochodów trwanie (na poziom kultury ludowej, przesàdu). z podatków pozostaje w regionie. W republice Tradycja zmodernizowanego „wysokiego islamu” zosta∏y zachowane socjalne zdobycze systemu zosta∏a utracona. W okresie pierestrojki zaczà∏ radzieckiego. si´ powolny wzrost znaczenia religii wÊród Tata- rów, ale cz´sto poza obszarem samego Tatarsta- ˚ycie religijne nu, czego przyk∏adem mo˝e byç udzia∏ Tatarów w dzia∏alnoÊci Islamskiej Partii Odro d z e n i a Islam w Tatarstanie nie jest ju˝ g∏ównym czyn- w Astrachaniu. nikiem kszta∏tujàcym ˝ycie spo∏eczeƒstwa. We- d∏ug badaƒ z 1990 r. w domach pi´ç razy dzien- Warunki spo∏eczne i g o s p o d a r c z e nie modli∏o si´ 8,4% badanych respondentów (Tatarów z miast), w tej liczbie z tych, którzy W czasach ZSRR Tatarstan zosta∏ przekszta∏cony okreÊlili si´ jako wierzàcy lub wahajàcy si´, oko- z regionu rolniczego w przemys∏owy. ∏o 15,4% badanych. Do meczetów chodzi∏o 4,3% Gwa∏towna industrializacja regionu pociàgn´∏a badanych ogó∏em, wÊród deklarujàcych si´ jako za sobà jego urbanizacj´, na terytorium wi´k- ludzie wierzàcy lub wahajàcy si´, ten odsetek szoÊci republiki na miejscu tradycyjnej tatarskiej wzrasta∏ do 7,9%, a wÊród studentów dosi´ga∏ zabudowy wiejskiej pojawi∏y si´ blokowiska. 12%. Oko∏o 67% ludnoÊci tatarskiej zamieszka∏ej Tatarskie osiedla z pó∏nocno-zachodniej cz´Êci w miastach ca∏ej Rosji uwa˝a∏o si´ za ludzi wie- republiki niczym nie ró˝nià si´ obecnie od rosyj- rzàcych. Rozpad ZSRR wp∏ynà∏ na zmian´ religij-

P r a c e O S W noÊci. W 1990 r. jako wierzàcych okreÊli∏o si´ noÊci radykalnej partii Ittifak, której deklaracje 34,1% Ta t a rów z miast, w 1994 r. 66,6%, mówià m. in. o koniecznoÊci budowy paƒstwa a w 1997 r. ju˝ 81%; wÊród mieszkaƒców wsi po- islamskiego w Tatarstanie. Istnieje równie˝ ruch ziom religijnoÊci wzrós∏ odpowiednio z 47%, spo∏eczny Omet, za∏o˝ony przez dawnego mu- 86% a˝ do 93% w 1997 r. Natomiast wed∏ug da- ftiego Tatarstanu i wchodzàcy w sk∏ad opozycyjnych Ministerstwa Obrony FR wÊród wzi´tej do nej koalicji Okràg∏y Stó∏. Partie te cieszà si´ jed- armii m∏odzie˝y w wieku poborowym w po∏o- nak ograniczonym poparciem spo∏ecznym. Par- wie lat dziewi´çdziesiàtych 43% Tatarów z ca∏e- tie pretendujàce do miana ogólnomuzu∏maƒ- go Powo∏˝a okreÊla∏o si´ jako wierzàcy muzu∏- skich i próbujàce wejÊç do Dumy jako polityczna manie. Wed∏ug badaƒ religijnoÊci wÊród m∏o- reprezentacja muzu∏manów Rosji nie cieszy∏y dzie˝y z koƒca lat dziewi´çdziesiàtych 1/5 przysi´ w Tatarstanie zbyt wielkim poparciem ludno- chodzàcych do meczetu odwiedza∏a go w okre- Êci. Na wsi najwi´kszà popularnoÊcià w wybo- sie Êwiàt religijnych, 1/10 z okazji Êwiàt rodzin- rach 1996 r. do Dumy FR cieszyli si´ komuniÊci. nych, a 1/2 nie przychodzi∏a do meczetu wcale. W ostatnich wyborach natomiast wygra∏ blok Islam w tych warunkach wydaje si´ byç przede Ojczyzna – Ca∏a Rosja, którego jednym z twór- wszystkim jednym ze znaków tatarskiej etnicz- ców by∏ prezydent Mintimer Szajmijew. Pod s t a - noÊci. W wioskach zamieszkanych przez ˝yjà- wowà jednostkà administracyjnà pozostaje tam cych na sposób tradycyjny, s∏abo zrusyfikowa- ko∏choz, wokó∏ którego tworzy si´ wspólnota re- nych mieszkaƒców islam, na poziomie ˝ycia co- ligijna ze swoim meczetem, a najwa˝niejszà oso- dziennego, odgrywa najwi´kszà rol´. Nowym bà jest szef miejscowej administracji. Do dzisiaj czynnikiem jaki pojawi∏ si´ w ˝yciu religijnym realna w∏adza znajduje si´ tam w r´kach prze- RT, sà przybywajàce ciàgle grupy imigrantów wodniczàcych ko∏chozów i ich rod ó w , a oni tak z tradycyjnie g∏´boko zislamizowanych krajów samo jak w czasach radzieckich opiekujà si´ „lo- po∏udniowej cz´Êci WNP, którzy pozostajà wier- kalnym”, „ludowym” islamem, traktujàc go jako ni swojemu islamowi i stworzyli w∏asne wspól- cz´Êç narodowej tradycji i spuÊcizny po przod- noty religijne. kach, obecnie dodatkowo wydzielajàc Êrodki na budow´ meczetów czy organizujàc pielgrzymki Islam a ˝ycie polityczne do Mekki. Przyk∏adem zespolenia w∏adzy i rel i g i i na prowincji mo˝e byç te˝ fakt, i˝ imamowie po- Islam odgrywa w ˝yciu politycznym Tatarstanu bierajà pensje od si e l s o w i e t ó w . W ˝yciu politycz- wa˝nà rol´, gdy˝ w r´kach narodowej inteligen- nym republiki zaznacza si´ te˝ podziemna dzia- cji opozycyjnej oraz paƒstwowotwórczej no- ∏alnoÊç zwolenników „czystego islamu”, którzy menklatury by∏ on jednym z czynników podkre- jednak nie sformowali partii politycznej. W 1999 r. Êlajàcych odmiennoÊç od Rosji. TreÊcià oficjalnej dosz∏o do wysadzenia gazociàgu przez grup´ ra- polityki w∏adz RT wobec religii pozostaje idea dykalnych muzu∏manów, co zatrzyma∏o dostawy specyficznego „tatarskiego islamu”, b´dàcego gazu do Europy Zachodniej na oko∏o dob´. Rów - syntezà europejskich wartoÊci demokratycznych nie˝ o wy k onanie terror ystycznych zamachów i liberalnych z wartoÊciami religijnymi – „euro- w Moskwie w 1999 r. podejrzewa si´ studentów islamu”. W poczàtkowym okresie dzia∏alnoÊci madras z miasta Nabierie˝nyje Cze∏ny i Al m i e - ruchów niepodleg∏oÊciowych w Tatarstanie ha- tiewska. Madras´ w Nabierie˝nych Cze∏nach za- s∏a religijne ∏àczone by∏y z has∏ami nacjonali- mk n i ´ t o , a we wschodnim Tatarstanie dokon a n o stycznymi. Inteligencja tatarska kierujàca tymi w e ryfikacji kadry wyk∏adajàcej w i s l a m s k i c h ruchami traktowa∏a religi´ jako cz´Êç kulturowej uczelniach i sz k o∏ach Êrednich, usuwajàc rady- tradycji tatarskiego narodu, w du˝ej mierze kalnych absolwentów arabskich uczelni oraz zniszczonej przez w∏adz´ radzieckà. Tutaj poja- Ar a b ó w . Niezwykle silne poparcie dla Czeczenów wi∏ si´ te˝ konflikt pomi´dzy tymi, którzy uwa- ze strony Tat a r ów kazaƒskich by∏o spowodowa- ˝ali, ˝e „tatarskoÊç” jest powiàzana ÊciÊle z reli- ne pewnymi podobieƒstwami natury geopoli- già i cz´Êcià Êwieckiej inteligencji nastawionej tycznej w sytuacji obu dà˝àcych do niezale˝noÊci do religii oboj´tnie, a nawet wrogo, jako elemen- od centrum republik i zamieszkujàcych je spo- tu kr´pujàcego rozwój narodu. Najsilniej promo- ∏ecznoÊci. Pojawili si´ nawet tatarscy ochotnicy wanie hase∏ islamskich jest widoczne w dzia∏al- walczàcy przeciwko Ros j a n o m .

P r a c e O S W Islam a ˝ycie spo∏eczne ski uniwersytet. Ma on zgodnie z za∏o˝eniem w∏adz FR przygotowywaç kadry dla 8 tysi´cy Islam w Tatarstanie kszta∏tuje ˝ycie tradycyj- meczetów Rosji. Islam w Tatarstanie traktowany nych spo∏ecznoÊci wiejskich, gdzie re l i g i j n y jest jednak jako nieod∏àczny element „narodo- Êwiatopoglàd i zwyczaje zachowa∏y si´ w spo- wego rytua∏u”. Zbudowano lub odbudowano ∏ecznoÊciach ko∏chozowych za poÊrednictwem z udzia∏em paƒstwa bàdê lokalnej administracji wioskowych autorytetów moralnych, lokalnych dziesiàtki meczetów, ale spe∏niajà one podobnà imamów. Obyczaje muzu∏maƒskie sà traktowa- rol´ jak cerkwie w innych regionach Rosji. Przy- ne jako nieod∏àczna cz´Êç „bycia prawdziwym k∏adem mogà byç trwajàce prace wykoƒczenio- Tatarem” i z tego powodu sà przestrzegane na- we nad meczetem b´dàcym chlubà w∏adz i sym- wet przez ludzi niewierzàcych. Nowym elemen- bolem niezale˝noÊci Tatarstanu. Meczet ten jest tem sta∏o si´ oddzia∏ywanie arabskiego islamu rekonstrukcjà Êwiàtyni zburzonej przez wojska w postaci misji, dzia∏alnoÊci dobroczynnych fun- rosyjskie w XVI w. po zdobyciu Kazania. Miejsce dacji na terenie republiki, czy te˝ systemu sty- islamu w ˝yciu kulturalnym Tatarstanu jest pendiów umo˝liwiajàcego kszta∏cenie w krajach w du˝ej mierze odpowiedzià na miejsce prawo- arabskich przysz∏ych duchownych muzu∏maƒ- s∏awia w ˝yciu kulturalnym Rosji i ma podobnà skich. Zupe∏nie nowym zjawiskiem sta∏y si´ kon- skal´ rzeczywistego oddzia∏ywania na spo∏e- wersje na islam ze strony rosyjskiej ludnoÊci czeƒstwo – jest cz´Êcià spektaklu w∏adzy. prawos∏awnej. Niektórzy z konwertytów przeszli na islam w trakcie wojny (afgaƒskiej bàdê Wnioski i p r o g n o z y czeczeƒskiej). Dla innych jest to decyzja wstà- pienia w dajàcà wsparcie psychologiczne oraz Islam na terytorium Tatarstanu pe∏ni rol´ jesz- materialne, prawdziwe prze˝ycia religijne lokal- cze jednej ideologii podkreÊlajàcej odr´bnoÊç re- nà wspólnot´ muzu∏maƒskà. Zdarzajà si´ rów- gionu na tle reszty FR, zarazem jest oÊrodkiem nie˝ konwersje ekonomiczne, w handlu, wynika- przyciàgania dla muzu∏manów z ca∏ej Rosji. We- jàce z prób ucieczki od p∏acenia haraczu organi- d∏ug tych za∏o˝eƒ duchowà stolicà rosyjskiego zacjom przest´pczym z∏o˝onym z muzu∏manów islamu powinien byç Kazaƒ. Trzeba te˝ dodaç, ˝e lub wejÊcia we wspólnot´ handlowà z∏o˝onà Tatarstan pozostaje podmiotem FR o bardzo wy- z wyznawców islamu. Tatarstan pozostaje Êwiec- sokim stopniu centralizacji w∏adzy, w którym kà republikà, w kt ó r ej prawo religijne nie wywie- brak jest alternatywnych mechanizmów zdol- ra g∏´bokiego wp∏ywu na ˝ycie mieszkaƒców. nych wp∏ywaç na ÊwiadomoÊç spo∏ecznà. Tatar- stan pozostaje krajem o tradycjach muzu∏maƒ- Islam a ˝ycie kulturalne skich, zamieszkanym przez du˝à liczb´ wierzà- cych muzu∏manów, co stawia go w sytuacji Ukazuje si´ prasa muzu∏maƒska – Iman, Wiera, uprzywilejowanej dla rozwoju instytucji „poli- Din we megyjszet, Iman nury, a tak˝e wychodzà- tycznego islamu”. Jednak elicie rzàdzàcej repu- ca w Nabierie˝nych Cze∏nach gazeta Islam nury. blikà nie zale˝y na rozwoju struktur politycz- TreÊç wydawanej literatury religijnej jest kon- nych mogàcych zagroziç istniejàcemu porzàdko- trolowana przez w∏adze. W wi´kszoÊci istniejà- wi. PodkreÊlana jest przy tym islamskoÊç Tatar- cych muzu∏maƒskich szkó∏ wy˝szych prowadzi stanu. Nawiàzywane sà intensywne kontakty si´ zaj´cia jedynie z przedmiotów religijnych: dyplomatyczne i gospodarcze z krajami muzu∏- studiów nad Koranem, hadisów, j´zyka arabskie- maƒskimi, przede wszystkim z Iranem i Turcjà. go, obrz´dów i podstaw wiary. Cz´sto uczà Islam w Tatarstanie pozostaje islamem paƒstwo- w nich, z braku miejscowej kadry naukowej, wym. Ogólnorosyjskie organizacje muzu∏maƒskie Arabowie (oraz Turcy) z zagranicy, przedstawi- majà ograniczone pole dzia∏ania w rep u b l i c e . ciele szafickiej, malikickiej bàdê hanbalickiej Niezale˝ne, opozycyjne si∏y muzu∏maƒskie, b´- szko∏y prawnej w islamie, których zasady ró˝nià dàce wyrazicielem dà˝eƒ cz´Êci spo∏eczeƒstwa, si´ od tradycyjnej dla Tatarstanu szko∏y hanafic- sà spychane na margines ˝ycia politycznego re- kiej. Rozwija si´ te˝ fundamentalistyczna sieç publiki. Skutkiem tego stanu rzeczy jest poja- edukacyjna organizacji Nurd˝ular z Tu rc j i . wienie si´ w republice religijnych ekstremistów. W 1998 r. otwarto w Kazaniu nowy, muzu∏maƒ- Pojawiajà si´ oni tam, gdzie sprzyja temu kata-

P r a c e O S W strofalna zapaÊç gospodarcza i ró˝nice kulturo- nych Tatarów) w rozdziale stanowisk w struktu- we pomi´dzy zacofanà, tatarskà ludnoÊcià bied- rach islamskich. Sukcesy w nawracaniu Tatarów nych ko∏chozów, s∏abo znajàcà j´zyk rosyjski, na protestantyzm i prawos∏awie, a nawet budo- migrujàcà do miast a zamo˝nymi, rosyjskoj´- wa nowych Êwiàtyƒ chrzeÊcijaƒskich na trady- zycznymi mieszkaƒcami miast. Takim teryto- cyjnie muzu∏maƒskich terytoriach stajà si´ przy- rium pozostaje obszar wschodniego Tatarstanu, czynà protestów spo∏ecznych i mogà w przy- z oÊrodkiem w Nabierie˝nych Cze∏nach. War- sz∏oÊci doprowadziç do mobilizacji spo∏eczeƒ- stwà kierowniczà wÊród radykalnych muzu∏ma- stwa wokó∏ celów religijnych na wi´kszà skal´. nów pozostajà g∏ównie m∏odzi imamowie majà- JeÊli rozwój gospodarczy b´dzie przebiegaç po- cy kontakt z zagranicznym islamem. Nale˝y te˝ myÊlnie w zarówno w Federacji Rosyjskiej, jak podkreÊliç, ˝e kraje muzu∏maƒskie „dalekiej za- i w Tatarstanie, wówczas mo˝na liczyç na poko- granicy” nie osiàgn´∏y tego stopnia sekularyza- jowe uregulowanie wzajemnych sporów i har- cji co Tatarstan. Blokowanie rozwoju religijnych monijny rozwój ca∏ego paƒstwa oraz marginali- struktur politycznych przez paƒstwo prowadzi zacj´ religii w ˝yciu politycznym, spo∏ecznym do rozwoju radykalnych, nielegalnych form isla- i kulturowym Tatarstanu. Najwa˝niejszà rol´ b´- mu. Jego popularnoÊç jest te˝ spowodowana cià- dzie ona odgrywaç nadal jako element politycz- g∏ym kompromitowaniem si´ oficjalnego islamu nego wizerunku w∏adz regionu. JeÊli jednak Ta- zwiàzkami ze Êwiatem przest´pczym, nielegal- tarstan b´dzie si´ rozwija∏ szybciej ni˝ FR, wów- nym biznesem czy skorumpowanymi polityka- czas tendencje secesjonistyczne mogà ulec nasi- mi. Na tym tle moralni, g∏´boko wierzàcy przed- leniu i islam stanie si´ u˝ytecznym narz´dziem stawiciele „czystego” islamu wyglàdajà na spra- spo∏ecznej mobilizacji w walce o niepodleg∏oÊç. wiedliwych, których droga jest jedynie s∏uszna Podobna sytuacja wystàpi zapewne w razie po- i którzy mogà przywróciç spo∏ecznà sprawiedli- g∏´bienia si´ kryzysu gospodarczego w Rosji woÊç, której idee sà nadal ˝ywe w postradziec- i w Tatarstanie. Mo˝e to doprowadziç do za- kim spo∏eczeƒstwie. W szeregi radykalnych isla- ostrzenia si´ wszystkich konfliktów, w tym tak- mistów trafiajà sfru s t rowani ludzie (g∏ównie ˝e religijnych i do przyciàgni´cia ludzi do ekstre- m∏odzi), którym nie uda∏o si´ znaleêç miejsca mistycznych kierunków w islamie. Niezale˝nie dla siebie w gospodarce rynkowej. Oni tak˝e od tego, który wariant stanie si´ realnym, islam przechodzà na protestantyzm, który zaczyna od- w Tatarstanie i jego dalszy rozwój b´dzie mia∏ nosiç sukcesy poÊród m∏odych Tatarów. wa˝ne znaczenie dla ca∏ego Powo∏˝a, regionu, Dalszy rozwój islamu w republice jest zwiàzany w którym Tatarstan pozostaje niekwestionowa- z przysz∏oÊcià „tatarskiego cudu gospodarcze- nym liderem wszystkich przemian. go”. Problemy ekonomiczne i zwiàzane z tym Mariusz Marszewski zwi´kszanie si´ mas ludzi nie mogàcych pora- dziç sobie w warunkach gospodarki rynkowej b´dà zapewne powi´kszaç szeregi islamskich ra- d y k a ∏ ó w. Tatarstan, który pozostaje jednym z przodujàcych we wchodzeniu w kapitalizm re- gionów Rosji, ponosi skutki rozwarstwienia spo- ∏eczeƒstwa i rozpadania si´ starych struktur spo∏ecznych. W takiej sytuacji ludzie szukajà wspólnoty, która pomo˝e im odnaleêç si´ w nowej rzeczywistoÊci i odnajdujà jà w islamie. èró- d∏em konfliktu mo˝e byç równie˝ szybko powi´kszajàca si´ spo∏ecznoÊç imigrantów z Po∏u- dnia, która tworzy alternatywne struktury religijne, odczuwajàc obcoÊç „tatarskiego islamu”, cz´sto powiàzane silnie z prowadzonà przez imigrantów dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Istnieje równie˝ mo˝liwoÊç wystàpienia konfliktów na tle dyskryminacji Miszarów (jedna z grup etnicz-

P r a c e O S W ISLAM NA KRY M I E pierestrojki obwód zosta∏ przekszta∏cony w ro- syjskà republik´ autonomicznà, która jednak pozosta∏a cz´Êcià Ukrainy. Zarówno zwykli obywa- Podstawowe informacje o o b s z a rz e tele, jak i w∏adze FR nie potrafili si´ pogodziç z utratà tego strategicznego obszaru (gdzie sta- Autonomiczna Republika Krym (ARK), republi- cjonowa∏a Flota Czarnomorska), b´dàcego tak˝e ka autonomiczna w sk∏adzie Ukrainy miejscem letniego wypoczynku tysi´cy obywa- Powierzchnia: 25,5 tys. km2. teli dawnego ZSRR oraz tradycyjnym miejscem Po∏o˝enie: czarnomorski pó∏wysep na po∏udniu osiedlania si´ emerytowanych dzia∏aczy paƒ- Ukrainy, z pozosta∏ym jej terytorium po∏àczony stwowych, partyjnych oraz wojskowych (g∏ów- jedynie wàskim (do 8 km) przesmykiem. nie marynarzy), co decydowa∏o i decyduje o sp e - G∏ówne miasta: Symferopol (stolica), Sewasto- cyfice przekonaƒ politycznych krymskich Ros j a n . pol (miasto wydzielone na prawach obwodu, Uzyskanie przez Ukrain´ niepodleg∏oÊci w 1991 r. odr´bne od ARK), Kercz, D˝ankoj pog∏´bi∏o problemy zwiàzane z Krymem. Ostat- LudnoÊç: ok. 2152 tys. nia dekada to okres kilkuletnich negocjacji po- Struktura etniczna: Rosjanie – 55%, Ukraiƒcy – mi´dzy Rosjà a Ukrainà na temat warunków po- 23%, Tatarzy krymscy – 12%, pozosta∏e narodo- dzia∏u Floty Czarnomorskiej i dzier˝awy krym- woÊci – 10% skich portów oraz wystàpieƒ krymskich separa- G´stoÊç zaludnienia: 80,2/km2 tystów. Stanowisko strony rosyjskiej oraz sepa- Udzia∏ ludnoÊci miejskiej – 68% ratystów sta∏o si´ bardziej elastyczne, szczegól- Zatrudnienie – 59%. nie pod wp∏ywem obu wojen czeczeƒskich oraz kryzysu ekonomicznego 1998 r. Dodatkowym Islam na Krymie problemem, który zwi´kszy∏ poziom napi´cia (informacje podstawowe) politycznego w regionie, sta∏ si´ powrót rdzennej mieszkaƒców Krymu, Tatarów krymskich LiczebnoÊç: ok. 300 tys., oprócz Tatarów krym- z miejsc deportacji. Przybywajàcych od koƒca lat skich (ok. 260 tys.; skupionych g∏ównie w po∏u- osiemdziesiàtych repatriantów spotyka∏y szykany dniowej cz´Êci Krymu w pasie od Kerczu do Se- i przeÊladowania ze strony miejscowej admini- wastopola) sà to Azerowie, Tatarzy kazaƒscy stracji. Wybucha∏y konflikty z miejscowà ludno- i ufimscy – ok. 11 tys., Baszkirzy, mieszkaƒcy Êcià, która zaj´∏a ich ziemie i mieszkania. Tat a r z y Kaukazu Pó∏nocnego i Turcy. Du˝e skupiska wy- przybywali cz´sto jako ludzie biedni, którzy ule- znawców islamu na Ukrainie znajdujà si´ w jej gli pauperyzacji podczas repatriacji, nie mogàc, cz´Êci wschodniej, w Donbasie, sà oni jednak ra- z ró˝nych przyczyn (rozpad ZSRR, bariery prawne czej indyferentni pod wzgl´dem politycznym w paƒstwach sukcesyjnych, kryzys ekon o m i c z n y ) Liczba meczetów: 160 przewieêç swojego majàtku lub otrzymaç pracy Organizacyjne struktury islamskie: 247 wspól- podobnej do wykonywanej w miejscu urodze- not muzu∏maƒskich podleg∏ych Duchownemu nia. Pod∏o˝em konfliktów sta∏a si´ równie˝ reli- Zarzàdowi Muzu∏manów Krymu (DZMK), 12 au- gia, gdy˝ Êlady obecnoÊci islamu na pó∏wyspie tonomicznych i 2 nale˝àce do Duchownego Za- zosta∏y starannie zatarte, a próby ich restytu- rzàdu Muzu∏manów Ukrainy (DZMU) (dane owania przez Tatarów spotyka∏y si´ z protesta- z 2000 r.) mi prawos∏awnej wi´kszoÊci. Dodatkowym êró- Par t i e : Islamska Partia Odrodzenia Krymu (IPOK), d∏em radykalizujàcym nastroje spo∏eczne by∏y Ada l e t . wojny w niedalekiej Czeczenii. Tatarzy nie skry- wali swoich sympatii dla Czeczenów, nieliczni C h a r a k t e rystyka obszaru nawet walczyli po ich stronie. Przywódcy polityczni Tatarów wielokrotnie podkreÊlali, i˝ rosyj- Krym po∏o˝ony na czarnomorskim wybrze˝u ska polityka wobec nie-Rosjan jest w prostej linii Ukrainy jest jedynà jednostkà administracyjnà, kontynuacjà polityki radzieckiej. To przekonanie w której wi´kszoÊç stanowià etniczni Rosjanie. jest te˝ êród∏em lojalnoÊci Tatarów wobec paƒ- W koƒcu lat dziewi´çdziesiàtych rozpocz´∏y si´ stwa ukraiƒskiego. By∏y to dodatkowe elementy problemy Ukrainy zwiàzane z Krymem. Na fali konfliktogenne w relacjach z prorosyjskà ludno-

P r a c e O S W Êcià (wg badaƒ socjologicznych z 2001 r. 47,3% tarzy zostali deportowani za „sprzyjanie wrog o - mieszkaƒców Krymu chcia∏0by, aby Krym wszed∏ wi” i „zdrad´ ojczyzny” do Azji Centralnej (g∏ów- w sk∏ad FR). nie Uzbekistan) i na Ural. Islam na Krymie przesta∏ istnieç. Krymska ASRR zosta∏a rozwiàzana, Islam na Krymie (rys history c z n y ) a Tatarom nie pozwolono powróciç do ojczyzny nawet po 1956 r. W 1954 r. w zwiàzku z 300-le- Islam pojawi∏ si´ na Krymie prawdopodobnie na ciem akcesu Ukrainy do Rosji, Rada Najwy˝sza prze∏omie X/XI w. Od XV do XVIII w. istnia∏o tu ZSRR przekaza∏a Krym Ukrainie. Oficjalna resty- muzu∏maƒskie paƒstwo podleg∏e Turkom – Cha- tucja islamu na pó∏wyspie rozpocz´∏a si´ wraz nat Krymski. Od poczàtku istnia∏y dwie strefy z pierwszà falà tatarskich repatriantów w latach kontaktów islamu krymskiego z Kaukazem oraz osiemdziesiàtych (pierwsze wspólnoty muzu∏- Azjà Centralnà, a tak˝e z Turcjà. Tymi drogami maƒskie zarejestrowano w 1989 r.). W miejscach przenika∏y te˝ na Krym bractwa sufickie: maula- zsy∏ki islam sta∏ si´ jednym z elementów tatar- wija i chalwatija (Turcja); naqszbandija (Kaukaz) skiej to˝samoÊci narodowej. W Azji Centralnej oraz jasawija (Azja Centralna). Muzu∏manie Kry- dosz∏o do reislamizacji Tatarów. Pod wp∏ywem mu (do czasów deportacji 1944 r.) dzielili si´ kultury miejscowych mieszkaƒców (g∏ównie Uz- przede wszystkim na mieszkaƒców po∏udniowe- beków) islam zaczà∏ powtórnie odgrywaç coraz go wybrze˝a, górali, stepowców (Nogajów), wi´kszà rol´ w ˝yciu spo∏ecznym, politycznym a tak˝e krymskich Cyganów. Te dwie ostatnie i kulturalnym Tatarów, z którego zosta∏ wyrugo- grupy by∏y stosunkowo s∏abo zislamizowane. wany w latach 1921–1941. W momencie podboju Chanatu przez Ro s j ´ w 1783 r. dzia∏a∏o w nim 1530 meczetów, dzie- Warunki spo∏eczne, gospodarcze siàtki madras i oÊrodków sufickich. Panowanie i polityczne na Kry m i e rosyjskie doprowadzi∏o do tego, i˝ w 1917 r. pozosta∏o 729 meczetów, a muzu∏manie stali si´ re- Krym pozostawa∏ w czasach radzieckich jednym ligijnà mniejszoÊcià na Krymie. Opanowanie z najbardziej kwitnàcych regionów ZSRR, wi´k- Chanatu przez Rosj´ doprowadzi∏o do emigracji szoÊç dochodów zawdzi´czajàc turystyce, ko∏- w kilku falach wi´kszoÊci muzu∏manów Krymu, chozowemu rolnictwu, hodowli zwierzàt i prze- która kierowa∏a si´ do Turcji. W XIX w. wobec mys∏owi. Niektórzy Tatarzy krymscy zacz´li po- kryzysu panujàcego wÊród Tatarów krymskich dró˝owaç na Krym w latach osiemdziesiàtych rozpoczà∏ si´ proces modernizacji islamu na Kry- i widok tego europejskiego uzdrowiska, w po- mie. Miejscowe elity rozpocz´∏y proces kszta∏ce- równaniu z zacofanà, biednà Azjà Centralnà po- nia szerokich warstw spo∏eczeƒstwa muzu∏maƒ- dzia∏a∏ prawdopodobnie jako dodatkowy ele- skiego w duchu nowoczesnym, starajàc si´ do- ment stymulujàcy migracj´. Jednak Ta t a r z y goniç elity rosyjskie lub czerpaç nowoczesne przyjechali na Krym w okresie gospodarczej ka- idee bezpoÊrednio zZachodu. Dzi´ki dzia∏alnoÊci tastrofy, jaka dotkn´∏a region po rozpadzie ZSRR. zwolenników nowej metody (tzw. d˝adydów) Rozpad ZSRR oraz liberalizacja gospodarki do- w przededniu rewolucji 1917 r. obie spo∏eczno- prowadzi∏y do g∏´bokiego kryzysu ekonomicz- Êci tatarskie (krymska i kazaƒska) posiada∏y w∏a- nego na Krymie. Zmniejszy∏ si´ nap∏yw tury- snà klas´ Êrednià, inteligencj´, ma∏y odsetek s t ó w, nastàpi∏ upadek rolnictwa (pro d u k c j a analfabetów, a nawet ruch emancypacyjny ko- zmniejszy∏a si´ 2,1 raza w latach 1990–1998 – biet. Zmodernizowane religijne elity tatarskie dane oficjalne, nie uwzgl´dniajàce przejÊcia pro- próbowa∏y utworzyç w∏asne paƒstwo po 1917 r., dukcji do szarej strefy), hodowli i przemys∏u, zosta∏o ono jednak podbite przez bolszewików. nastàpi∏y redukcje zatrudnienia w armii i we flo- Cz´Êç elit wyemigrowa∏a, a pozostali wspó∏two- cie. Pojawi∏o si´ bezrobocie. Na obj´ty kryzysem rzyli Krymskà ASR R . Do 1941 r. tatarska elita rel i - Krym, z wysokimi cenami, niskim poziomem gijna zosta∏a fizycznie zlikwidowana przez w∏a- produkcji i s∏abym zapotrzebowaniem na si∏´ ro- dze radzieckie, a wi´kszoÊç Êwiàtyƒ zamkni´to. boczà, przyjechali spauperyzowani tatarscy re- W czasie II wojny Êwiatowej Krym znajdowa∏ si´ patrianci. Nie majàc pracy ani mieszkaƒ znaleêli pod okupacjà niemieckà, ˝ycie religijne uleg∏o si´ od razu w gronie najbiedniejszych mieszkaƒ- cz´Êciowemu odrodzeniu. W 19 4 4 r. wszyscy Ta- ców Krymu. Tatarzy, którzy byli do 1944 r. zmo-

P r a c e O S W dernizowanà spo∏ecznoÊcià miejskà, a w Az j i 1999–2000 pielgrzymk´ do Mekki odby∏o zaled- Centralnej Êrednià warstwà lokalnej elity w∏adzy wie oko∏o 200 wiernych zKrymu (jest to zwiàza- i inteligencji technicznej, teraz zasiedlali g∏ów- ne przede wszystkim z kosztami pielgrzymki). nie wsie i nieu˝ytki, cz´sto nielegalnie, a praco- JednoczeÊnie zdarza si´ cz´sto, i˝ g∏ówne Êrodki wali przede wszystkim jako handlarze, rol n i c y , na odbudow´ ˝ycia duchowego pochodzà z za- ho d o w c y , kierowcy i robotnicy budowlani. Ich sy- granicy (z Turcji lub z krajów arabskich), podob- tu a c j a znacznie si´ poprawi∏a, jednak nadal 70% nie jak duchowieƒstwo, podczas gdy krymscy mieszka na wsiach, a bezrobocie wynosi u nich muzu∏manie anga˝ujà si´ nie tyle w odbudow´ ok. 40%, choç sà regiony, gdzie przekracza 60% swojego ˝ycia religijnego, co w prze˝ycie w wa- (dane z 2000 r.). Tatarzy pracujà g∏ównie w rol- runkach gospodarczego kryzysu. nictwie (25,7%), budownictwie, przemyÊle, w ga∏´ziach produkcyjnych gospodarki (26,3%), Islam a ˝ycie polityczne w medycynie i w oÊwiacie (5,3%). 15,2% pracuje w miastach, a 84,4% na wsiach Krymu. Z zareje- Uprawianie polityki wÊród Tat a r ów krym s k i c h strowanych na Krymie oko∏o 6,5 tys. ma∏ych niemo˝liwe jest w od e r waniu od islamu. Wszyst- przedsi´biorstw (zatrudniajàcych ok. 89 tys. lu- ki e tatarskie si∏y polityczne odwo∏ujà si´ do nie- dzi) ok. 200 to firmy tatarskie (zatrudniajàce ok. go w mniejszym lub wi´kszym stopniu. Dzia∏al- 2,5 tys.). Wi´kszoÊç tatarskiego ma∏ego biznesu noÊç polityczna w oderwaniu od islamu lub te˝ to sfera handlu i gastronomii. Do roku 1998 na polegajàca na walce z religià jest równoznaczna Krym powróci∏o ok. 259 tys. Tatarów krymskich. z politycznym samobójstwem. Islam sta∏ si´ cz´- Z tego dzieci w wieku do 16 lat – 30,7%, zdol- Êcià tatarskiej to˝samoÊci narodowej, jednym nych do pracy – 53,8% (82,6% m´˝czyzn i 47,4% z g∏ównych czynników jednoczàcych Tatarów kobiet), w wieku emerytalnym – 15,6% (36,7% krymskich. Jest to szczególnie widoczne w obli- m´˝czyzn i 63,3% kobiet). Pozosta∏e grupy mu- czu silnego j´zykowego zrusyfikowania Tatarów. zu∏manów, które zakorzeni∏y si´ wczeÊniej na Widaç to wyraênie w dzia∏alnoÊci oficjalnego re- pó∏wyspie, ˝yjà w lepszych warunkach i nie ma- prezentanta politycznego wszystkich Tatarów jà takich k∏opotów ze znalezieniem zatrudnie- krymskich, parlamentu narodowego, Med˝lisu. nia. Na ca∏ym Krymie sytuacja gospodarcza jest Islam pe∏ni tam jednak przede wszystkim rol´ jednak niekorzystna, co powoduje migracj´ m∏o- ornamentu politycznego; sesje Med˝lisu b∏ogo- dych ludzi do miast Rosji i Ukrainy, gdzie mo˝na s∏awi duchowieƒstwo, zaczyna i koƒczy je mo- znaleêç prac´ (zw∏aszcza poza sezonem tury- dlitwa. Podobnie dzieje si´ w przypadku Organi- stycznym). Kryzys ekonomiczny powoduje rów- zacji Ruchu Narodowego Ta t a rów Kry m s k i c h nie˝ dewastacj´ Êrodowiska naturalnego (m.in. (ORNTK), który równie˝ wykorzystuje islam wyci´to 1/3 ochronnych pasów leÊnych, przede w swojej retoryce i w budowaniu swojego wize- wszystkim na opa∏). Informacje o ogromnych runku politycznego. Nawet odwo∏ujàca si´ do trudnoÊciach bytowych repatriantów doprowa- tradycji radzieckiego patriotyzmu, zwalczajàca dzi∏y do zahamowania migracji pozosta∏ych Med˝lis, prorosyjska i prokomunistyczna partia w Azji Centralnej Tatarów krymskich. Narodowy Ruch Tatarów Krymskich (NRTK) nie od˝egnuje si´ od islamu, a twórca tej formacji ˚ycie religijne politycznej za idealne rozwiàzanie ustrojowe uwa˝a∏ islamski socjalizm Kadafiego. G∏´bokie Wed∏ug badaƒ socjologicznych z 1996 r. 78% Ta- zwiàzki polityki z religià najsilniej zaznaczajà tarów uwa˝a si´ za wierzàcych muzu∏manów si´ w dzia∏alnoÊci partii IPOK i Adalet (Sprawie- (z tego 90% powy˝ej 60 roku ˝ycia i 29% poni˝ej dliwoÊç). Partia Adalet przez swoje metody dzia- 25 roku ˝ycia), 19% uzna∏o si´ za muzu∏manów, ∏ania i islamski radykalizm spo∏eczny przypomi- 2% zaliczy∏o si´ do przedstawicieli innych wy- na uzbeckà organizacj´ Adolat dzia∏ajàcà na znaƒ, a 1% za ateistów. Z tych 78% jedynie po∏o- prze∏omie lat osiemdziesiàtych i dziewi´çdzie- wa chodzi regularnie do meczetu, a 10% co- siàtych w Kotlinie Fergaƒskiej (byç mo˝e to po- dziennie odmawia modlitwy. Muzu∏maƒska to˝- krewieƒstwo ideowe pochodzi od uczestnictwa samoÊç ma dla Tatarów krymskich raczej charak- cz ∏ o n k ów Adaletu w tych wydarzeniach w An d i - ter socjo-kulturowy ani˝eli religijny. W latach d˝anie bàdê Namanganie) lub islamskie d˝amaaty

P r a c e O S W z Dagestanu. Cz´Êcià wspólnà tych ruchów spo- tego, co zosta∏o przej´te z wierzeƒ i obyczajów ∏ecznych pozostaje ∏àczenie ko m u n i s t y c z n y c h muzu∏manów centralnoazjatyckich. W ostatnich idea∏ów spo∏eczeƒstwa sprawiedliwego z islam- latach pojawi∏y si´ równie˝ efekty dzia∏alnoÊci skà moralnoÊcià oraz bezkompromisowa walka zagranicznych misjonarzy, czego przyk∏adem z przest´pczoÊcià i korupcjà przy u˝yciu w∏a- jest noszenie przez kobiety chust. Trzeba te˝ pa- snych bojówek m∏odzie˝owych i bez cofania si´ mi´taç o wp∏ywie czeczeƒskich uchodêców na w obliczu konfliktu ze skorumpowanà admini- k rymskich muzu∏manów. Osiedlajà si´ oni stracjà. Takie dzia∏ania cieszà si´ ogromnym po- w Ê ród krymskich Czeczenów przynoszàc na parciem w spo∏eczeƒstwie, zm´czonym s∏abo- Krym nowe wzorce religijne z Kaukazu. Êcià struktur paƒstwa oraz samowolà lokalnych kacyków, a tak˝e t´skniàcym za radzieckim sta- Islam a ˝ycie kulturalne bilnym, sprawiedliwym ∏adem. Cz∏onkowie m∏o- dzie˝owych dru˝yn Adaletu z zielonymi opaska- Na terenie Krymu misyjnà i charytatywnà dzia- mi na g∏owach stali si´ ju˝ cz´Êcià ka˝dej wi´k- ∏alnoÊç prowadzà Turcy, Arabowie (Arabia Sau- szej tatarskiej manifestacji politycznej. IPOK jest dyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie) oraz Pa- to formacja najbardziej radykalna, którà mo˝na k i s t a ƒ c z y c y. Najsilniejsze jest oddzia∏ywanie o k reÊliç jako islamskà parti´ fundamentali- Turków, z którymi Tatarów ∏àczy pokrewieƒstwo stycznà, choç jej realne mo˝liwoÊci mobilizacji j´zykowe (niektórzy nawet postrzegajà swój j´- politycznej krymskich muzu∏manów sà raczej zyk jako krymski dialekt tureckiego) i kulturowe nik∏e. Prócz tego wÊród Tatarów istniejà grupy oraz, wyolbrzymiana nawet do 5 mln, diaspora religijnych radyka∏ów, okreÊlanych mianem wah- krymskotatarska. Tatarzy ch´tnie odwo∏ujà si´ ha b i t ó w . Bojkotujà oni tatarskà ide´ narod o w à do idei islamskiej solidarnoÊci, aby otrzymaç tak (wed∏ug nich „w islamie nie ma narod ó w , a ta t a r - potrzebne w kr yzysie ekonomicznym Êrodki fi- skie obyczaje to islam ska˝ony pogaƒstwem, je- nansowe. W Sy m f e r opolu dzia∏a madrasa. W ni e - Êli odrzuciç to, co tatarskie, pozostanie czysty is- kt ó ry c h wspólnotach funkcjonujà szkó∏ki piàtko- lam”). W ˝yciu codziennym wahhabici pos∏ugujà we przy meczetach, gdzie uczy si´ podstawo- si´ równie˝ j´zykiem ∏àczàcym muzu∏manów wych zasad religii. Poziom wykszta∏cenia ducho- dawnego ZSRR, czyli j´zykiem rosyjskim, bojko- wieƒstwa jest jednak doÊç niski, wi´kszoÊç du- tujàc nauk´ j´zyka krym s ko t a t a r s k i e g o . chowieƒstwa to ludzie, którzy zdobyli wiedz´ religijnà dzi´ki samokszta∏ceniu. DZMK wydaje Islam a ˝ycie spo∏eczne miesi´cznik Hidajet w j´zyku krymskotatarskim.

Ma∏e wspólnoty muzu∏maƒskie sà podstawowy- Wnioski i p r o g n o z y mi komórkami spo∏ecznymi Tatarów krymskich, wokó∏ nich skupia si´ ˝ycie lokalnych spo∏eczno- Sytuacja polityczna Krymu predestynuje go do Êci. Wa˝ne dla nich decyzje polityczne podejmo- wybuchu konfliktu. Wyst´pujà tu wszystkie ele- wane sà na piàtkowych modlitwach, zebraniach menty, które doprowadzi∏y do konfliktów w in- wiernych czy zjazdach muzu∏manów. Te lokalne nych zapalnych punktach by∏ego ZSRR. Najtrud- wspólnoty, kolonie tatarskie (wyrastajàce na naj- niejsza sytuacja by∏a zawsze tam, gdzie pozosta- gorszych ziemiach przyznanych przez miejsco- ∏y po ZSRR republiki autonomiczne wramach re- wà administracj´) rekrutujà si´ z dawnych, cen- publik zwiàzkowych, terytoria z ludnoÊcià mie- tralnoazjatyckich wspólnot terytorialnych wy- szanà etnicznie, przekazane w administrowanie znaczanych cz´sto przez miejsca zes∏ania (np.: innej republice, co prowokuje separatyzm. Wa˝- fe rg a ƒ s c y , andid˝aƒscy, bekabadzcy), a t a k ˝ e nym czynnikiem jest przynale˝noÊç dominujàcej wspólnot krewniaczych. Najwa˝niejszym czyn- w autonomii mniejszoÊci do sàsiedniego narod u , nikiem jednoczàcym ten nowy naród krymskota- posiadajàcego w∏asnego paƒstwo (bycie „po- tarski, w którym zanik∏y dawne podzia∏y etnicz- dwójnà mniejszoÊcià”), co jest dodatkowym czyn- ne, rodowe i plemienne, pos∏ugujàcy si´ na co nikiem prowokujàcym secesj´, a wy s t ´ p o w a ∏ o dzieƒ jednak g∏ównie rosyjskim, pozostaje np . wÊród Ormian w Karabachu, Albaƒczyków „krymskotatarski islam”, b´dàcy syntezà tego, w Kosowie, Osetyjczyków w Gruzji czy Rosjan co pozosta∏o z dawnego islamu krymskiego oraz w Naddniestrzu. Krym posiada jeszcze dodatko-

P r a c e O S W wy czynnik zapalny. Jest to diaspora krymskota- majà s∏u˝yç do „wyrzynania” miejscowej ludno- tarska powracajàca do ojczyzny po tragicznej Êci. Równie˝ osiedlanie si´ Tatarów wzd∏u˝ dróg deportacji. Przypomina to sytuacj´ znanà z Kau- dojazdowych zosta∏o zinterpretowane jako osie- kazu Pó∏nocnego, kiedy to powrót deportowa- dlanie si´ wzd∏u˝ szlaków ewentualnej ewakua- nych sta∏ si´ jednà z wa˝nych przyczyn póêniej- cji w razie konfliktu zbrojnego, a nie jako ko- szych konfliktów z lat dziewi´çdziesiàtych. niecznoÊç ˝yciowa ludzi pos∏ugujàcych si´ tylko Jednym z niezwykle wa˝nych elementów, które prywatnym transportem i ˝yjàcych z handlu. dotychczas przeciwdzia∏a∏y konfliktowi, pozo- Tatarzy krymscy sà w fazie politycznego organi- stawa∏o màdre i dojrza∏e przywództwo wybitne- zowania si´. Bardzo wa˝nym problemem dla go, charyzmatycznego polityka i dzia∏acza naro- nich pozostaje nadal brak obywatelstwa (nie ma dowego – Mustafy D˝emilewa oraz jego nast´p- go ok. 20 tys. Tatarów). Jego brak oznacza dla cy wysuwajàcego si´ na stanowisko lidera Tata- nich nie tylko niemo˝noÊç uczestnictwa w wy- rów krymskich – Refata Czubarowa. Potrafili oni borach, lecz przede wszystkim brak mo˝liwoÊci powstrzymywaç rozprzestrzenianie si´ radykal- uczestnictwa w procesie prywatyzacji, nabycia nego islamu, stosowaç polityk´ koncyliacyjnà, prawa do posiadania w∏asnej ziemi i dost´pie do wspó∏dzia∏aç, kooperowaç, a jednoczeÊnie Êmia- szkolnictwa wy˝szego. Naturalizacja jest bardzo ∏o popieraç aspiracje niepodleg∏oÊciowe Czecze- wa˝nym elementem ich integracji politycznej nów oraz wejÊcie Ukrainy do NATO. Pozostaje i prawnej w struktury paƒstwa ukraiƒskiego. jednak pytanie, w jaki sposób u∏o˝y si´ sytuacja W przypadku Tatarów ma ona o tyle wi´ksze po odejÊciu takiego formatu liderów, czy znajdà znaczenie, i˝ deklarujà oni ch´ç pozostania na si´ równie wybitne jednostki, które b´dà umia∏y Ukrainie. Elity Tatarów krymskich cz´sto rozpa- uspokoiç nastroje bezrobotnej m∏odzie˝y i na- trujà FR jako g∏ównego spadkobierc´ ZSRR i Ro- p∏ywajàce dalsze fale repatriantów (ich liczb´ sji carskiej, paƒstwo, które zawsze jest gotowe oblicza si´ na ok. 100–250 tys., w sporej cz´Êci na si∏owe rozwiàzywanie kwestii mniejszoÊci. sà to ludzie w podesz∏ym wieku i cz∏onkowie Stàd tatarska sympatia dla Czeczenów, którzy sà ma∏˝eƒstw mieszanych). Strumieƒ repatriantów w podobnej sytuacji co Tatarzy krymscy, oraz po- ca∏y czas nap∏ywa∏, choç po 1992 r. uleg∏ rady- parcie Tatarów dla paƒstwa ukraiƒskiego. Elity kalnemu zmniejszeniu, do zaledwie kilkuset krymskotatarskie uczà si´ j´zyka ukraiƒskiego, osób rocznie w ostatnich latach. W wyniku ame- aktywnie przenikajà do administracji paƒstwo- rykaƒskiej interwencji zbrojnej w Afganistanie wej i starajà si´ wspó∏tworzyç to paƒstwo wraz liczba repatriantów zwi´kszy∏a si´. Istnia∏y oba- z Ukraiƒcami. Zast´pcà przewodniczàcego ARK wy, i˝ jeÊli wojna w Afganistanie b´dzie si´ prze- jest obecnie Iljas Umerow z Med˝lisu. Wydaje ciàgaç i dotknie Uzbekistan, wówczas wszyscy si´, ˝e ostatecznym celem Tatarów pozostaje re- Tatarzy zechcà przyjechaç na Krym. Z uwagi na stytucja krymskotatarskiej autonomii w ramach gro˝àcà wówczas regionowi destabilizacj´ w∏a- Ukrainy i uznanie ich za naród rdzenny Krymu dze ukraiƒskie przygotowa∏y na takà ewentual- ze zwiàzanymi z tym odpowiednimi prawami. noÊç specjalny plan awaryjny osiedlenia i zabez- W sytuacji zarysowanej powy˝ej islam mo˝e ∏a- pieczenia nowych imigrantów na Krymie. two spe∏niç rol´ katalizatora konfliktu. Przyk∏a- WÊ r ód miejscowej ludnoÊci ca∏y czas istniejà dem mo˝e tu byç choçby Adalet, partia islam- obawy co realnych oczekiwaƒ Tat a ró w . S∏owiaƒ- skiej sprawiedliwoÊci. Na przyk∏adzie Dagestanu scy mieszkaƒcy Krymu znajdujàcy si´ w po s i a d a - i Uzbekistanu (Adolat, po serii przeÊladowaƒ, niu zaw∏aszczonej ziemi i ni e r uchomoÊci, majàcy przekszta∏ci∏ si´ w Islamski Ruch Uzbekistanu) kompleks winy grabie˝cy, obawiajà si´ powrot u mo˝na zauwa˝yç, w jaki sposób podobne struk- kry m s k otatarskiej diaspory z Tur cji (owych mi- tury polityczne sta∏y si´ zaczàtkiem destabilizu- tycznych 5 mln). Uwa˝ajà oni równie˝, ˝e Tat a r z y jàcych ruchów fundamentalistycznych, kiedy zo- b´dà si´ mÊciç za rep r esje z po c z à t k ów osadnic- sta∏y zmuszone do znikni´cia z legalnego ˝ycia twa w latach dziewi´çdziesiàtych. O skali uprze- politycznego. Jest to jedna z mo˝liwych dalszych dzeƒ wÊród miejscowej ludnoÊci mo˝e Êwiadczyç dróg rozwoju Adaletu. fakt, ˝e doÊç powszechne sà sàdy o tym, ˝e Rola islamu w ˝yciu spo∏ecznym, gospodarczym wÊ r ód Tat a r ów na wypadek konfliktu przygoto- i politycznym Tatarów krymskich b´dzie ros∏a. wane sà oddzia∏y z∏o˝one z m∏odych ludzi, które Sieç spo∏ecznych kontaktów tej spo∏ecznoÊci

P r a c e O S W znajduje si´ pomi´dzy Azjà Centralnà a Turcjà, co wraz ze wzmagajàcà si´ dzia∏alnoÊcià zagranicznych misjonarzy oraz rosnàcà rolà krymsko- tatarskiego nacjonalizmu opartego na islamie b´dzie prowadziç do wzrostu znaczenia czynnika religijnego wÊród Tatarów krymskich. Mariusz Marszewski

1 Europejskà cz´Êcià WNP nazywa si´ tu obszar Federacji Rosyjskiej (z wy∏àczeniem Kaukazu Pó∏nocnego omówione- go w osobnej cz´Êci Raportu), Ukrainy i Bia∏orusi. Szczegó- ∏owo omówione zosta∏y Tatarstan, Moskwa i Krym.

P r a c e O S W S∏ownik poj´ç podstawowych jàc niektóre z nich. Najbardziej rozpowszechnio- na na obszarze Azji Centralnej i Kaukazu. Hanbalicka Szko∏a Prawa Islamskiego: jedna Adat: w lokalnych spo∏ecznoÊciach prawo zwy- z czterech klasycznych szkó∏ prawa sunnickiego, czajowe, opierajàce si´ w du˝ej mierze na trady- za∏o˝ona przez Ahmada Ibn al-Hanbala (IX w.). cji i zwyczajach przedislamskich (nieislamskich), Najbardziej konserwatywna, odznacza si´ szcze- zawierajàce tak˝e elementy prawa islamskiego. gólnym ry g o ryzmem zw∏aszcza w z a g a d n i e- Alim (l. mn. ulemowie): cz∏owiek uczony, przede niach dotyczàcych kultu. O jej znaczeniu przesà- wszystkim jednak chodzi tutaj o wiedz´ na te- dzi∏a dzia∏alnoÊç twórcy wahhabizmu – Muham- mat prawa i teologii islamskiej. mada Ibn Abd al-Wahhaba. Najwićej wyznaw- As z u r a : dziesiàty dzieƒ muzu∏maƒskiego miesià- ców posiada w Arabii Saudyjskiej, Katarze, Zjed- ca muharram, najwi´ksze Êwi´to szyitów upa- noczonych Emiratach Arabskich. mi´tniajàce rocznic´ mćzeƒskiej Êmierci trzecie- Hid˝ab (hed˝ab): dos∏. zas∏ona (w stroju kobie- go imama Al-Husajna pod Karbalà w 680 r. cym), szerzej skromnoÊç (w znaczeniu zachowa- Id al-Azha: Êwi´to ofiar przypadajàce na ostatnie nie i prowadzenie si´) muzu∏maƒskiej kobiety. dni pielgrzymki do Mekki. Hizb ut-Tahrir (Partia Wyzwolenia) – panislam- D˝adydyzm: ruch religijno-spo∏eczny pod ko- ska organizacja wywodzàca si´ z Braci Muzu∏- niec XIX w. w Turkiestanie, dominujàcym ele- manów, powsta∏a w 1952 (1953) r. w Jordanii. mentem byli w nim Tatarzy pod przewodnic- Celem organizacji jest utworzenie Êwiatowego twem Ismaila Gaspriƒskiego. Celem by∏a moder- kalifatu muzu∏maƒskiego. Organizacja posiada nizacja nauki islamu, czemu s∏u˝yç mia∏o powo- silnie rozbudowane struktury na Bliskim Wscho- ∏anie 5 tys. reformatorskich szkó∏ w Kazaniu, na dzie, na Zachodzie i w Azji Centralnej (g∏ównie Krymie i w Azerbejd˝anie. Przeciwko niemu wy- w Kotlinie Fer gaƒskiej, której dzia∏a od ok. 1996 r.) stàpi∏y nie tylko w∏adze rosyjskie, ale tak˝e tra- – gdzie zdobywa coraz wi´ksze znaczenie. Partia dycyjne duchowieƒstwo muzu∏maƒskie. od˝egnuje si´ od przemocy i stawia na budow´ D˝ama’at (d˝ama’a): w j´zyku arabskim ozna- struktur, dzia∏alnoÊç formacyjnà, propagandowà cza zgromadzenie, wspólnot´ danej gminy mu- i edukacyjnà, a tak˝e rozwija programy pomoco- zu∏maƒskiej. we, czyli generalnie stawia na prac´ organicznà. D˝ihad: zbiorowy obowiàzek gminy muzu∏maƒ- Jest zwalczana przez rzàdy wszystkich krajów, skiej szerzenia islamu, termin nadu˝ywany w których dzia∏a (w Uzbekistanie iloÊç areszto- przez ugrupowania radykalne – w tym znacze- wanych cz∏onków HT szacuje si´ na 4200). Przez niu to „Êwi´ta wojna” z wrogami islamu (przede oficjalne duchowieƒstwo traktowana jest jako wszystkim nie-muzu∏manami, niekiedy tak˝e herezja. HT jest obecnie najsilniejszà (nielegal- z innymi muzu∏manami oskar˝anymi o znie- nà) partià o charakterze islamskim i opozycyj- kszta∏cenie nauki islamu). nym. Id al-Fitr: Êwi´to zakoƒczenia ramadanu. Imam: funkcja sprawowana najcz´Êciej przez Hadis: zbiór opowieÊci dotyczàcych faktów z ˝y- teologów muzu∏maƒskich i osoby uczone – przy- cia Proroka Mohammada (Mahometa) oraz jego wódcy okreÊlonej spo∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej, wypowiedzi, czasami oznacza tak˝e ca∏à trady- opiekunów meczetów, w szyizmie nast´pcy zi´- cj´ muzu∏maƒskà. cia Proroka – Alego. Had˝d˝: jeden z pićiu filarów wiary muzu∏maƒ- Ismailizm: ruch religijno-spo∏eczny wewnàtrz skiej, indywidualny obowiàzek ka˝dego muzu∏- szyizmu (rozwijajàcy si´ od VIII w.), niejednorod- manina odbycia pielgrzymki do Mekki. ny, z du˝à iloÊcià od∏amów – np. od∏am nizary- Hanaficka Szko∏a Prawa Islamskiego: j e d n a tów, do których zaliczali si´ asasyni i dzia∏ajàcy z c z t e rech klasycznych szkó∏ prawodawstwa po dzieƒ dzisiejszy np. w Indiach i Tad˝ykistanie sunnickiego, za∏o˝ona na obszarze dzisiejszego aga-khanowie. Silnie rozwini´te doktryny: ezo- Iraku przez Abu Hanif´ w VIII w. Wa˝nymi cen- teryczna (wp∏yw teorii gnostyckich) i mesjani- trami kodyfikacji prawa tej szko∏y by∏y miasta styczna. Przez sunnitów i cz´Êç szyitów trakto- Buchara i Samarkanda. Ta szko∏a uznawana jest wana jako herezja lub wrćz jako religia nieza najbardziej liberalnà i tolerancyjnà wzgl´dem islamska. Rozsiana po Êwiecie (w tym w Euro- lokalnych tradycji i zwyczajów, czasem przyjmu- pie Zachodniej i Ameryce Pó∏nocnej) spo∏ecznoÊç

P r a c e O S W ismailicka wsz´dzie zajmuje doÊç wysokà pozy- i wrastajà w spo∏eczeƒstwa, w których funkcjo- cj´ ekonomicznà, z czym wià˝à si´ szerokie kon- nujà i zawsze odgrywa∏y du˝à rol´ w ˝yciu spo- takty towarzyskie i polityczne. ∏ecznym i politycznym (m.in. na Kaukazie sta∏y Kazi (qazi, kadi): s´dzia muzu∏maƒski, zwykle na czele walki z Rosjà w XVIII i XIX w.). Odegra- podejmuje decyzje o sposobie wymierzania kary ∏y równie˝ nieocenionà rol´ w islamizacji pogra- za pope∏nione przest´pstwo, chocia˝ mianowa- nicza Êwiata muzu∏maƒskiego m.in. Azji Cen- ny przez w∏adze dzia∏a w sposób niezale˝ny. tralnej czy Afryki Pó∏nocnej. Madrasa (medresa): szko∏y religijne, w których Szafi’icka Szko∏a Prawa Islamskiego: jedna z kl a - wiedza o islamie przekazywana jest przez po- sycznych szkó∏ prawa sunnickiego, w kt ó r ej rów - szczególnych nauczycieli okreÊlonym uczniom. noprawnymi êród∏ami prawa sà Koran i su n n a . Mad˝lis (med˝lis, mad˝les): „miejsce zgroma- Wspó∏czeÊnie wyst´puje w Dolnym Egipcie, Azji dzenia”, wspó∏czeÊnie takà nazw´ majà parla- Po∏ u d n i o w o -Wschodniej, Afr yce Wschodniej. menty paƒstw muzu∏maƒskich. Szari’at (szari’a): islamskie prawo, majàce cha- Malikicka Szko∏a Prawa Islamskiego: j e d n a rakter praktyczny. z c z t e rech klasycznych szkó∏ prawodawstwa Wahhabizm: rygorystyczny nurt w islamie sun- sunnickiego, dla której podstawowymi êród∏ami nickim. Jego poczàtki si´gajà XVIII w., gdy ˝y∏ prawa sà Koran i hadisy. Najbardziej rozpo- twórca wahhabizmu Muhammad Ibn Abd al- wszechniona w Afryce Pó∏nocnej, popularna tak- Wahhab. Wahhabici postulujà koniecznoÊç do- ˝e w Afryce Zachodniej, Kuwejcie, Bahrajnie, s∏ownej interpretacji Koranu i hadisów jako je- Górnym Egipcie. dynych êróde∏ prawa islamskiego. Ich styl ˝ycia Mud˝ahid (mod˝ahed): dos∏. podà˝ajàcy Êcie˝kà cechuje prostota i s u rowoÊç obyczajów (po- d˝ihadu, muzu∏manin walczàcy w ob r onie islamu. wstrzymanie si´ od spo˝ywania alkoholu, tyto- Muezzin: osoba zawodowo zajmujàca si´ wzy- niu, hazardu). Opowiadajàc si´ za Êcis∏ym mono- waniem (azan) wiernych na modlitw´. teizmem odrzucajà kult Êwi´tych miejsc i osób, Mu f t i : oficjalnie uznani interpretatorzy prawa rozpowszechniony w islamie ludowym. Oficjal- poszczególnych szkó∏, w Imperium Osmaƒskim na religia Arabii Saudyjskiej, znaczne wp∏ywy (wspó∏czeÊnie tak˝e w wi´kszoÊci krajów muzu∏- w Indiach, do wahhabizmu odwo∏ywali si´ te˝ maƒskich) stworzono hierarchi´ muftich, na cze- Talibowie. W krajach WNP mianem wahhabitów le których sta∏ szajch al-islam (szejch ul-islam). okreÊla si´ wszystkich cz∏onków i zwolenników Namaz: modlitwa. islamskiego fundamentalizmu, ko n t e s t u j à c y c h Nou-ruz: Êwi´to nowego roku o preislamskich istniejàcy system polityczno-spo∏eczny i dà˝à- (zaratusztriaƒskich) korzeniach. cych do jego obalenia i zastàpienia go paƒstwem Pir: (po persku „starzec”), nazywany tak˝e szaj- o charakterze islamskim. Poniewa˝ ugrupowa- chem (szejchem) – nauczyciel stojàcy na czele nia radykalnego islamu uznawane sà za naj- bractw sufickich. wi´ksze zagro˝enie tak dla politycznego establi- Id al-Qurban: Êwi´to ofiarowania (na pamiàtk´ shmentu, jak i elit oficjalnego duchowieƒstwa, ofiary proroka Abrahama). które wspólnie walczà z rzekomymi i cz´sto do- Ramadan: dziewiàty miesiàc kalendarza muzu∏- mniemanymi wahhabitami. Represje ze strony maƒskiego, miesiàc postu. w∏adz w po∏àczeniu z kryzysem gospodarczym Sajjid (sajjed): potomek imama Alego (zi´cia i spo∏ecznym przyczyniajà si´ jednak do wzra- Proroka). stajàcej popularnoÊci grup radykalnych, które Sufizm: mistyczne ruchy pojawiajàce si´ ju˝ od stajà si´ punktem odniesienia dla wszystkich in- wczesnych wieków islamu. Najbardziej rozpo- nych grup opozycyjnych. wszechnionym sposobem ich zorganizowania Za k a t : ja∏mu˝na – jeden z pi´ciu filarów islamu, by∏y bractwa, nazywane tak˝e „drogami” (tarika w paƒstwie muzu∏maƒskim podatek (1/40 majàt- bàdê tariqa), wewnàtrz których istnia∏y zhierar- ku wiernego) wydawany na cele charyt a t y w n e . chizowane kr´gi (chalqa). Podstawowymi meto- Zikr (zekr): dos∏. „wspominanie”, w sufizmie dami s∏u˝àcymi poznaniu Boga by∏y asceza i me- zbiorowe praktyki powtarzania imion Boga. dytacja, która mog∏a przyjmowaç form´ zbioro- Grzegorz Zasada wych, nierzadko ekstatycznych modlitw (zi- krów) i in. Bractwa bardzo g∏´boko wrasta∏y

P r a c e O S W