Festspiele Deel 7
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
WAS ALL’ DA BLÜHT UND BALD ERSTIRBT Een geschiedenis van de Bayreuther Festspiele. Deel 7 - De oorlogsjaren “Hitler has only got one ball, the other is in the Albert Hall, Himmler is very similar, but poor old Goebbels has got no balls at all.” (Engels marsliedje uit 1940) door Jos Hermans Voor Winifred Wagner leek het zonneklaar dat met het rijksmuziektrein arriveerden zij om 6 uur s’avonds waar uitbreken van de oorlog in 1939 het festival van Bayreuth zij in barakken werden ondergebracht, gevoed werden tijdelijk zou worden opgedoekt net zoals dat het geval en een stel bonnetjes ontvingen die zij konden inruilen was geweest tijdens de eerste wereldoorlog. Hitler daar- voor bier, sigaretten en één operavoorstelling. De vol- entegen stond erop de theaters en operahuizen open te gende ochtend kregen zij boekjes over Wagner toege- houden om de toewijding van het Derde Rijk voor de cul- stopt waarna een lezing volgde over het werk dat zij tuur te demonstreren. Zangers, muzikanten en toneelbe- zouden gaan zien. s’Anderendaags vertrokken zij dan dienden werden door hem persoonlijk van de militaire weer om afgelost te worden door een nieuwe treinlading dienstplicht vrijgesteld. Met het festival van Bayreuth had “gasten van de Führer”. Twintig tot dertigduizend gasten hij daarenboven een heel speciale bedoeling. Eindelijk bezochten zo jaarlijks elk van de vijf oorlogsfestivals. zou hij het festival nu kunnen open stellen voor “zijn gas- Later, als meer en meer gewonde soldaten zich onder ten”. Aldus ontstonden, vanaf seizoen 1940, de zoge- het publiek bevonden, zou het Festspielhaus gaandeweg naamde Kriegsfestspiele. Die gasten van de Führer wa- meer op de ziekenboeg van een hospitaal gaan lijken ren militairen en arbeiders uit de oorlogsindustrie die eerder dan op een operatheater. voor hun patriottische verdiensten werden beloond met een kort verblijf in Bayreuth, de gemaakte kosten kregen Niettegenstaande zijn enorme verantwoordlijkheid gedu- zij terugbetaald. rende deze jaren bleef Hitler zeer begaan met de festi- vals in Bayreuth. Winifreds brieven aan hem gericht, ma- Winifred en Tietjen behielden de volledige artistieke con- ken duidelijk dat zij zich onderwierp aan al zijn beslissin- trole maar voor de rest kwam het festival onder Hitlers gen terzake. Hitler had het laatste woord over zangers, persoonlijke leiding. De administratie kwam in handen dirigenten en over het repertoire. Over dat repertoire gin- van Kraft durch Freude, een Orwelliaans klinkende orga- gen de meeste brieven: of de agoniserende Tristan wel nisatie met aan het hoofd Bodo Lafferentz, een fanatieke een geschikt onderwerp was om gewonde frontsoldaten nazi die lid werd van de Wagnerfamilie door in 1943 in mee te confronteren en of Die Meistersinger geen beter het huwelijk te treden met Winifreds dochter Verena. De- onderwerp was. Wegens nooit opgehelderde redenen ze groteske Kriegsfestspiele vormden de gelegenheid bij verdween Parsifal na 1939 van de affiche en dat zowel in uitstek voor een agressieve en brutale culturele propa- Bayreuth als in de rest van Duitsland. In 1940 en 1941 ganda. “Wij kennen allen het gezegde : Als de kannon- werden Der fliegende Holländer en de Ring hernomen. In nen spreken dan zwijgen de muzen. Maar in het nieuwe 1942 volgde Der Fliegende Holländer en Götterdämme- Duitsland horen de lier en het zwaard te samen” zo hul- rung, samen met één volledige cyclus van de Ring die digde Robert Ley de eerste Festspiele van 1940 in. Al- speciaal gereserveerd werd voor gewonde soldaten die dus werd cultuur vernietigd in naam van de cultuur - een aan het Russische front hadden gevochten. pervers thema dat de volgende jaren onverminderd zou worden bespeeld. “Dood de vijand voor Wagner en voor De ideologische manipulatie van de aanwezige wapen- het vaderland”, dat was zowat de boodschap. broeders was verschrikkelijk. De publicaties die zij in handen kregen, hadden met opera niets vandoen maar Door de bijzondere oorlogsomstandigheden had Bay- alles met “de vijanden van de Duitse cultuur”: van de reuth nu voor het eerst haar deuren geopend voor het “bolsjevieken in het Oosten” tot de “joodse kliek rond gewone volk. Daarmee was Richard Wagners droom om Roosevelt” in het Westen. Mannen met de echo van het het publiek gratis toegang te verschaffen tot zijn festival slagveld nog vers in de oren werd verteld dat Wagners op een cynische wijze werkelijkheid geworden. Wat de opera’s hen zouden duidelijk maken wat er op het spel componist evenwel in gedachte had, was de confrontatie stond. In essentie moest de Ring immers worden gezien van zijn werk met een publiek van kunstkenners. Hitlers als de ultieme overwinning van Duitsland; de ineenstor- onder dwang aangevoerde arbeiderspubliek uit de muni- ting van de wereld op het einde van Götterdämmerung tiefabriek was allesbehalve dat. Een gedwongen publiek maakte de gedachte aan een nieuw Duitsland mogelijk. dat geen andere keuze had. Getransporteerd met de Mannen die zo vaak met de dood aan het front waren © VLAAMS WAGNER GENOOTSCHAP , april 1999 geconfronteerd werd verzekerd dat zij het tweede bedrijf hem beliefde. En wat hij op dat ogenblik wilde, was zich van Die Walküre, met zijn allusies op dood en transfigu- uit te leven in zijn passie voor het schilderen. En dus ver- ratie van de oorlogsheld, zouden begrijpen als geen an- trok hij naar München om het vak te leren bij Ferdinand der publiek ter wereld. Toeschouwers bij Die Meistersin- Staeger. Tijdens zijn tweede jaar, in 1940, leerde hij Kurt ger werd voorspeld hoe zij, vervuld van de heilige missie Overhoff kennen, een componist, dirigent en Wagner- van de Duitse cultuur, met nieuwe moed naar het slag- kenner die Wieland fascineerde met zijn verklaringen van veld of de fabriek zouden trekken. Als souvenir kreeg de diepere betekenis van Wagners muziek. Onder de elke bezoeker het boekje Richard Wagner und seine hoede van Overhoff en aangemoedigd door zijn verloof- Meistersinger , een giftig antisemitisch traktaat van ene de Gertrud Reissiger begon Wieland gaandeweg een Richard Wilhelm Stock, toegestopt. interesse te ontwikkelen voor opera. En zoals zijn inte- resse voor opera groeide zo groeide bij hem ook de ver- Niet alleen het auditorium werd onder dwang aange- denking dat Tietjen en zijn moeder hem dit soort vorming voerd. Ook zangers en dirigenten werden op hun plicht hadden ontzegd in een poging om hem van zijn toekom- gewezen. Het was onder deze omstandigheden dat Wil- stig leiderschap van het festival af te houden. In de zo- helm Furtwängler opnieuw dirigeerde in 1943 en 1944 mer van 1940 kwam het tot een soort confrontatie waar- naast oudgedienden als Heinz Tietjen, Karl Elmendorff, na Winifred besloot om werk te maken van de opleiding Franz Von Hoeßlin en nieuwkomers Hermann Abendroth van haar beide zoons. Zijzelf en Tietjen zouden zich dan en Richard Krauss. Afgezien van een opgefriste versie 5 jaar later terugtrekken ten voordele van beide broers van Rheingold viel er in die jaren slechts één nieuwe ter gelegenheid van de inhuldiging van het nieuwe festi- productie te signaleren: de door Wieland Wagner van valgebouw. traditionele, realistische decors voorziene Die Meister- singer in 1943. Gebrek aan zangers maakte dat Bodo Parthenon Lafferentz ervoor zorgde dat het mammoetkoor van Die Het idee van een nieuw festivalgebouw was in de jaren Meistersinger werd aangevuld met leden van de Viking dertig ontsproten aan het megalomane en op grote effec- divisie van de SS. Met stormtroepen op het toneel en ten beluste brein van Hitler. Volgens Hitler was het festi- met een SS-fanfare op het balkon had het Derde Rijkse valgebouw veel te klein en lang niet indrukwekkend ge- Bayreuth nu zowat zijn morele dieptepunt bereikt. Ri- noeg. Zijn ideaal operahuis stond in Parijs: de Opéra chard Wagner was onherkenbaarder dan ooit. Garnier en op zijn triomfantelijke intocht in Parijs in 1940 Dat Tietjen de jonge Wieland had gevraagd als decor- was dit het eerste gebouw dat hij betrad. Preetorius vond bouwer voor Die Meistersinger in plaats van Emil Preeto- het idee belachelijk waarna Hitler nooit nog een woord rius had te maken met de rancuneuze oorlog die tussen tegen hem sprak. Winifred zelf liet de Führer dromen van hen beide woedde en met dit gebaar hoopte hij een wa- zijn grandiose plannen om van Bayreuth één van de penstilstand tot stand te brengen. Tietjens relatie met de grootste culturele sites van de wereld te maken. De stad kinderen van de Wagnerfamilie lag bijzonder moeilijk. Bayreuth stond immers op de lijst van Duitse steden die Zijn volledige dominantie over Winifred deed een diepe zouden worden heropgebouwd volgens de nieuwe esthe- oedipale wrevel in Wieland ontstaan, gevoelens die aan- tische normen van het Derde Rijk met immense stadia, vankelijk eerder persoonlijk waren dan professioneel. ontmoetingsplaatsen, publieke forums e.d. De Groene Voor Wieland, de gedoodverfde opvolger van zijn vader Heuvel zelf zou daarbij worden omgetoverd tot een soort en zijn grootvader, was het lang niet zo duidelijk welke acropolis met het reusachtige festivalgebouw als part- weg hij zou inslaan. Hij beschikte niet over bijzonder mu- henon. Hitler kon met moeite worden overtuigd om de zikaal talent en het ontwerpen van decors was het enige kern van het gebouw, wegens zijn bijzondere akoestiek, dat hem aan opera kon boeien; en zelfs daarvoor maakte intact te laten. hij enkel schetsen en geen modellen. Zijn eerste decors leverde hij af voor Siegfried Wagners Bärenhäuter in Dit nieuwe festivalgebouw en de Wolfgang/Wieland-era 1937 voor de opera van Lübeck. Het volgende jaar kwam zouden tegelijkertijd worden ingehuldigd met een nieuwe dan de opdracht uit Bayreuth om Rollers Parsifal over te productie van Tannhäuser, andermaal te ensceneren doen maar er waren ook uitnodigingen om Siegfrieds door Wieland. Als de constructie dan door de oorlog opera’s te ensceneren ondermeer uit Antwerpen, Düs- werd uitgesteld viel voor Wieland de verdenking op seldorf en Keulen.