Has Oda Ve Teşkilati
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI OSMANLI MÜESSESELERİ VE MEDENİYETİ BİLİM DALI DOKTORA TEZİ HAS ODA VE TEŞKİLATI Sevgi AĞCA DİKER 2502100031 Tez Danışmanı Prof. Dr. Arzu TERZİ İstanbul, 2019 ii ÖZ HAS ODA VE TEŞKİLATI Sevgi AĞCA DİKER Fatih Kanunnamesiyle kurulan Has Oda Teşkilatı içinde bulunan ağalar, padişahın özel hizmetleriyle ilgili vazifeler icra etmektedirler. Has Odalılar Padişahlık kurumuna sundukları sembolik hizmetler dışında padişahın hayatını korumakla da vazifelidir. Mevcutları yüzyıllar içinde 32’den 40’a ulaşmıştır. Enderun’un diğer sınıflarının aksine, bir nevi gedik sistemi uygulanarak içerden biri çıkmadan yeni bir ağa istihdam edilmemiştir. Bu sayede sayıları sabit kalmıştır. Padişahlık kurumunun kullandığı resmî bir mekân olan Has Oda, padişahın yazlık ve kışlık odalarını barındıran iki katlı bir yapıdır. Fatih döneminden itibaren yazlık köşklerin ve havuzun bulunduğu Mermer Sofa adeta yapının balkonu gibi kullanılmıştır. Enderun ile Harem Dairesi arasında bulunan Has Oda’nın ayrıcalıklı konumu, Yavuz Sultan Selim’in kutsal emanetleri İstanbul’a getirmesiyle aynı zamanda kutsal bir mekân olarak taçlanmıştır. Enderun’un en seçkin ağaları da bu seçkin ve özel padişah mekânının yanında özel daireler ve koğuşlar içinde yaşayarak, padişah ve kutsal emanetlerle ilgili vazifeler icra etmişlerdir. Devlet görevi için hazır olduklarına kanaat getirilince; padişahın, saray ve devlet erkânının katıldığı törenlerle saraydan çıkmaları kutlanmıştır. Topkapı Sarayı Arşiv belgeleri başta olmak üzere arşiv belgeleri, kronikler, seyahatnameler, minyatürler, resimler, tablolar, hazine eşyaları bu tezde bilgi kaynağı olarak kullanılmıştır. Bu çalışmada Has Oda’nın mimari bölümleri, kullanımları, teşkilatlanmasıyla ilgili soruların cevapları aranmaktadır. Anahtar kelimeler: Has Oda, Saray Teşkilatı, Saray Ağaları, Kutsal Emanetler, Hazine iii ABSTRACT THE PRİVY CHAMBER AND ITS ORGANISATION Sevgi AĞCA DİKER The aghas within the Organisation of Privy Chamber that had been established by Fatih lawbook, officiated for the private services of padishah. The Privy Chambered aghas were in charge of guarding the life of padishah along with their symbolic services for the establishment of Sultanate. Their numbers had increased from 32 to 40 in centuries. Unlike other classes, a kind of breach system had been implemented in Enderun and hence, a new agha had not been employed unless one had graduated. Thus, their numbers had remained stable. The Privy Chamber, as an official space used by the establishment of Sultanate, is a two-storied building which lodges the summer and winter chambers. Mermer Sofa in where the summer kiosks and pool are in, had been used as the balcony of the building since the Fatih period. The privileged location of the Privy Chamber between Enderun and Harem, had been crowned as a sacred space, after Yavuz Sultan Selim had brought the sacred relics to Istanbul. The most privileged aghas of Enderun, lived in private chambers and wards next to this privileged and private space of padishah and had officiated for padishah and sacred relics. Once they had been found eligible for the statesmanship, their graduations from the palace had been celebrated by a royal ceremony with the attendance of padishah and high state officials. Especially the archives of the Topkapı Palace, along with other archives, chronciles, travel books, miniatures, paintings and treasury objects have been used as sources of information in this thesis. In this study, answers of the questions of the architectural sections, uses and establishment of the Privy Chamber were sought. Keywords: Privy Chamber, Palace Organisation, Palace Aghas, Sacred Relics, Treasury iv ÖNSÖZ Osmanlı Devleti mülkî ve askerî sınıflarında görev yapacak iyi eğitilmiş, padişaha sıkı sıkıya bağlı ve seçkin bir kadro oluşturabilmek için gayrimüslim çocukların devşirilmesi yolunu tercih etmiştir. Bu oğlanlar Edirne Sarayı, Galata Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı gibi hazırlık okullarından sonra Topkapı Sarayı’na gelmektedir. Bu şekilde Enderun’a dâhil olan en zeki, en itaatkâr, en sporcu, en yetenekli ve yakışıklı içoğlanların ulaşmayı hedefledikleri nihai nokta Has Oda’dır. Fatih tarafından teşkilatı kurulan Has Oda içinde üst düzey bir Enderun barındırır. Bu koğuşta yaşayan ağalarla padişahlık kurumunun kullandığı resmî ve özel alanlar yan yanadır. Has Oda ağaları padişahın hemen yakınında sembolik hizmetler sunarak, padişah sohbetlerinde bulunma ve resmî törenlere eşlik etme imtiyazına sahip olmuşlardır. Has Oda ağaları padişahın huzurunda hizmet ederek hizmet ettirmeyi ve son derece sıkı kurallar ve disiplin içinde yönetilerek, yönetmeyi öğrenmektedirler. Üst düzey tüm ağalara saray içinde özel daireler tahsis edilmiştir. Mutfaklarda kendileri için yemek yapan aşçılar yanında hizmetlerini yapan bir maiyetleri de bulunmaktadır. Tüm kıyafetleri, mücevherleri, aksesuarları, atları at takımları saray tarafından verilen bu ağalar, sarayda bulundukları her gün için yevmiyeleri, bayram vb. özel günlerde yüklü gelirleri bulunmaktadır. Her terfilerinde ödüllendirilen, en iyi olmaları hedeflenen bu ağaların, gelişmelerini tamamladıkları kabul edildiğinde ise devlet göreviyle çıkmaları sağlanmıştır. Rumeli’de bir köyde hayata gelen bir çocuk fiziki özellikleri ve yetenekleri ile seçilerek girdiği devşirme sistemi içinde, kabiliyeti ve itaatkârlığı oranında yükselerek, hazırlık saraylarından Topkapı Sarayı’na gelmektedir. Enderun sistemi içine girdikten sonra da eğitim ve seçimlere tabi tutularak onlarca yıl sonra Has Oda’ya terfi etmektedir. Has Oda, kendi içinde öyle özeldir ki, 30 yıllık eğitim sonrasında dahi yeni gelen ağa acemi kabul edilerek, tekrar bir eğitime tabi tutulmaktadır. Bu eğitim sonrasında padişahın hayatını korumak dâhil tüm hizmetleriyle yakından ilgilenme, yanında bıçak taşıma, kıymetli kumaşlardan kıyafetler, kürkler giyme, kendine ait mutfağa, atlara, kapı halkına sahip olma imtiyazları da kazanmaktadır. Bu surette eğitimli bir bireyin soylu bir aileden gelen zadelerden üstün tutulduğu yüzyıllar boyunca, devletin mülki ve askerî sınıflarına yetenekli yöneticiler yetiştirilmiştir. Hatta aile için terfilerin olduğu ilmiye sınıfına dahi bazı atamaların olduğu bilinmektedir. Bu çalışma, Has Oda’daki ağalar arasındaki sınıflamayı belirlemeyi amaçlamaktadır. Değişik statüdeki bu ağaların hangi görevleri nasıl icra ettikleri, görevlerini yaparken hangi malzemeleri kullandıkları, neler giydikleri, neler yedikleri, hangi mekânlarda yaşadıklarını tespit etmeye çalışılacaktır. Aynı zamanda, Has Oda ağalarının gözden kaçan gündelik yaşamlarına bir pencere açmayı da hedeflemektedir. v Bu tezin kapsamı ve sınırları nedeniyle, yukarıda işaret edilen konuların her birine cevap vereceğini söylemek abartılı bir iddia olacaktır. Ancak bu çalışmada, konuyla ilgili bilgi karışıklıklarının çözülmesi, bilgi eksikliklerinin elden geldiğince giderilmesi amaçlanmıştır. Değerli hocam Prof. Dr. Arzu Terzi’nin benimle bu konuyu çalışmayı kabul etmesi esasen bu tezin ortaya çıkmasıyla ilgili önemli bir dönüm noktasıdır. Çalışmamız boyunca daima beni daha fazla araştırmaya teşvik ederken, kendisi de tespit ettiği önemli bilgileri benimle paylaşarak yeni bakış açıları kazanmama vesile olmuştur. Has Oda’nın mimarisi ve teşkilatıyla ilgili sonu gelmez gibi görünen sorular ve çıkmazlarla boğuşurken, defalarca Saray’a gelerek saatler süren yerinde çalışmaların gerçekleşmesi şüphesiz onun da benimle birlikte çalışmaya dâhil olmasıyla gerçekleşebilmiştir. Yaklaşık on yılı bulan çalışma boyunca verdiği destek, metinleri defalarca okumakla ilgili gösterdiği büyük sabır, hoşgörü ve bilimsel yönlendirmeleri olmasa bu çalışma neticelenemezdi. Tez hocam olmasının onurunu taşımak yanında büyük desteğiyle ilgili teşekkür ediyorum. Tez izleme jürisinde yer alan değerli hocalarım Prof. Dr. Abdülkadir Özcan ve Prof. Dr. Zeynep Tarım’a, ders aşamasında ve tez yazım sürecinde verdikleri olumlu destek için teşekkür ediyorum. Arşivcilik öğrencisi iken yolumun kesiştiği değerli hocam Prof. Dr. Mehmed İpşirli, eğitim hayatımın her aşamasında bana ışık tutmuştur. Topkapı Sarayı Arşivi’nde göreve başlamamla birlikte mutlaka doktora yapmamı ve Topkapı Sarayı Arşivi’ndeki belgeleri değerlendirerek Has Oda Teşkilatı’nı çalışmamı telkin etmiştir. Kendisine beni yüreklendirdiği ve desteklediği için teşekkür ediyorum. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Bilim Dalı Araştırma Görevlilerinden Sinem Serin doktora çalışmalarım boyunca karşılaştığım sorunlarla ilgili verdiği destek ile tezin son okumasını yapması ve düzeltmeleri için müteşekkirim. Mensubu olduğum Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü’nde idarecilerim ve mesai arkadaşlarıma tek tek teşekkürü borç biliyorum. Öncelikle sevgili mesai arkadaşım Şenay Palamut, çalışmamı desteklemesi yanında, bir türlü bulamadığım Silahdar Ağa Köşkü’nün yerine işaret eden tek belgeyi bulmuş ve tezimin önemli bir sorununu çözmemi sağlamıştır. Topkapı Sarayı Yazma Kütüphanesi sorumlusu Zeynep Atbaş, Has Oda ağalarıyla ilgili tespit ettiğim bilgileri minyatürlerle görünür hale getirmemi sağlamıştır. Müze Müdürüm Ayşe Erdoğdu, çalışmaların boyunca ihtiyaç duyduğum izinleri vererek önemli bulgulara ulaşmamı kolaylaştırmıştır. Topkapı Sarayı İhtisas Kütüphanesi Sorumlusu Murat Keklik, baskı kitaplara ulaşmamla ilgili tüm kolaylıkları göstermiştir. Saray Arşivi’ndeki sevgili mesai arkadaşlarım, Serap Orhan ve Şermin Yalçın çalışmamın her aşamasında ihtiyaç duyduğum her türlü yardıma hazırlardı. Kendilerine