Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

ROZDZIAŁ II UWARUNKOWANIA ROZWOJU

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

20 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.1. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OPRACOWANIA

II.1.1. Poło Ŝenie i pozycja w strukturze terytorialnej pa ństwa

Gmina Ujazd poło Ŝona jest w południowo-wschodniej cz ęś ci województwa opolskiego, na terenie powiatu strzeleckiego, do którego przynale Ŝy od 1 stycznia 1999 roku 6. Od północy graniczy z gmin ą Strzelce Opolskie, od zachodu z gmin ą Le śnica, od południa i południowego zachodu z gmin ą K ędzierzyn Ko źle, a od wschodu z przynale Ŝą cymi do województwa śląskiego gminami Toszek i Rudziniec.

Sie ć osadnicz ą gminy tworzy 13 miejscowo ści, w tym: miasto Ujazd oraz 9 wsi: Olszowa, Klucz, Zimna Wódka, Sieroniowice, Balcarzowice, Nogowczyce, Jaryszów, Stary Ujazd i Niezdrowice, a tak Ŝe 3 osady: Janków, Komorniki i Ksi ęŜ y Las. Dodatkowo wyznaczonych zostało 9 jednostek osadniczych b ędących przysiółkami lub stanowi ących cz ęś ci miasta Ujazd, w tym: Buczki, Ferdynand, Grzeboszowice, Kolonia Jaryszów, Kopanina, Wesołów, Wydzierów, osiedle Goj oraz Dziedzinka .7

Gmina ma charakter miejsko-wiejski, a jej siedzib ą jest miasto Ujazd (niem. Ujest). Jako jednostki pomocnicze wyznaczonych zostało 9 sołectw, których granice stanowi ą jednocze śnie granice obr ębów ewidencyjnych.

Rycina 1 Podział gminy Ujazd na obr ęby ewidencyjne /źródło: opracowanie własne/

6 W dniu 1 stycznia 1999 roku wprowadzono w Polsce nowy podział administracyjny. Obowi ązuj ący od 1975 roku dwustopniowy podział administracyjny zast ąpiono podziałem trójstopniowym, w którego skład wchodz ą województwa, powiaty i gminy. 7 Wykaz urz ędowych nazw miejscowo ści i ich cz ęś ci, ogłoszony rozporz ądzeniem Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urz ędowych nazw miejscowo ści i ich cz ęś ci, Dziennik Ustaw z 13 lutego 2013 roku (poz. 200) .

21 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Od dnia 28 sierpnia 2006 roku, na wniosek Rady Miejskiej, Gmina Ujazd została wpisana do „Urz ędowego rejestru gmin, w których u Ŝywany jest j ęzyk pomocniczy 8”. J ęzyk mniejszo ści, jako j ęzyk pomocniczy mo Ŝe by ć u Ŝywany wył ącznie na terenach gmin, w których liczba mieszka ńców nale Ŝą cych do mniejszo ści, wynosi co najmniej 20% ogółu mieszka ńców. W gminie Ujazd j ęzykiem mniejszo ści jest j ęzyk niemiecki, który zgodnie z Ustaw ą z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszo ściach narodowych i etnicznych oraz o j ęzyku regionalnym, mo Ŝe by ć u Ŝywany w kontaktach z organami gminy oraz w post ępowaniu s ądowym pierwszej instancji.

Od dnia 19 listopada 2008 roku gmina Ujazd została wpisana do Rejestru gmin, na których obszarze u Ŝywane s ą nazwy w języku mniejszo ści 9. Z obszaru gminy zarejestrowanych zostało 10 nazw miejscowo ści w tym: Balzarowitz, Jarischau, Klutschau, Niesdrowitz, Nogowschütz, Olschowa, Schironowitz, Alt Ujest, Ujest, Kaltwasser. Nazwy w j ęzykach mniejszo ści, w przeciwie ństwie do nazw w j ęzyku polskim, nie s ą nazwami oficjalnymi, lecz dodatkowymi (pomocniczymi).

II.1.2. Powi ązania zewn ętrzne oraz funkcje gminy Ujazd

Powi ązania zewn ętrzne gminy Ujazd oraz udział w strukturach wielkoprzestrzennych warunkowane s ą poło Ŝeniem gminy w strukturze przestrzennej województwa opolskiego i kraju, wyst ępuj ącymi na jej obszarze zasobami środowiska i przyrody oraz przebiegiem elementów infrastruktury technicznej. Do najwa Ŝniejszych powi ąza ń zewn ętrznych nale Ŝy zaliczy ć:

− powi ązania komunikacyjne poprzez poło Ŝenie gminy w pa śmie rozwoju wzdłu Ŝ III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego C-E30 do którego zalicza si ę: magistralna linia kolejowa nr 137 relacji Wrocław – Kraków, Kanał Gliwicki b ędący cz ęś ci ą odrza ńskiej drogi wodnej oraz autostrada A4 ł ącz ąca si ę poprzez w ęzły Olszowa i Nogowczyce z drog ą krajow ą nr 88 oraz drog ą wojewódzk ą nr 426. W południowej cz ęś ci gminy przebiega droga krajowa nr 40 ł ącz ąca si ę z autostrad ą A4 w w ęź le Łany poło Ŝonym na terenie województwa śląskiego w odległo ści ok.6km od miasta Ujazd. Na poziomie lokalnym powi ązania komunikacyjne realizowane s ą poprzez sie ć dróg powiatowych. Szczegółow ą charakterystyk ę systemu transportowego zawarto w rozdziale II.9.2.

− powi ązania przyrodnicze poprzez poło Ŝenie na terenie istniej ących i projektowanych obszarów chronionych wykraczaj ących poza teren gminy, obejmuj ących Park Krajobrazowy Góra św. Anny, Obszar Natura 2000 Góra św. Anny, projektowany Obszar Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko-Kozielskie”, a tak Ŝe przebieg korytarza ekologicznego o znaczeniu regionalnym obejmuj ącego dolin ę rzeki Kłodnica i Kanał Gliwicki, których szczegółow ą charakterystyk ę zawarto w rozdziale II.3;

− powi ązania w zakresie infrastruktury technicznej, poprzez przebieg linii elektroenergetycznych średnich i wysokich napi ęć 110 i 220 kV (Blachownia – Łab ędy, Blachownia - „Huta Łab ędy” oraz Blachownia – Strzelce Opolskie), a tak Ŝe przebieg gazoci ągu wysokiego ci śnienia Zdzieszowice – Tworze ń;

− powi ązania społeczno-gospodarcze, w zakresie ruchów migracyjnych oraz codziennych dojazdów do pracy i placówek o światowych oraz usługowych, które odbywaj ą si ę głównie w kierunku K ędzierzyna Ko źla, Strzelec Opolskich i miast Górnego Śląska;

8 Rozporz ądzenie Ministra Spraw Wewn ętrznych i Administracji z dnia 30 maja 2005 r. w sprawie Urz ędowego Rejestru Gmin, w których jest u Ŝywany j ęzyk pomocniczy 9 Rozporz ądzenie Ministra Spraw Wewn ętrznych i Administracji z dnia 30 maja 2005 r. w sprawie Rejestru gmin, na których obszarze s ą uŜywane nazwy w j ęzyku mniejszo ści, wzorów wniosków o wpisanie do tego Rejestru oraz o ustalenie dodatkowej nazwy miejscowo ści lub obiektu fizjograficznego w j ęzyku mniejszo ści narodowej lub etnicznej albo w j ęzyku regionalnym

22 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− powi ązania instytucjonalne i administracyjne które wyst ępuj ą ze Strzelcami Opolskimi jako miastem powiatowym oraz miastem wojewódzkim Opole. Dotycz ą one głównie obsługi mieszka ńców w zakresie usług o charakterze ponadlokalnym, w tym: o światy ponadgimnazjalnej, ochrony zdrowia, wymiaru sprawiedliwo ści, usług finansowych, urz ędu pracy, ubezpiecze ń społecznych, obsługi ponadlokalnych dróg publicznych, ochrony przeciwpo Ŝarowej, sanitarno–epidemiologicznej oraz administracji architektoniczno-budowlanej i geodezyjno-kartograficznej.

Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe lokalizacja Ujazdu w stosunku do miasta wojewódzkiego Opole jest peryferyjna i pomimo dobrych powi ąza ń komunikacyjnych nie zauwa Ŝa si ę jego bezpo średniego oddziaływania na rozwój gminy. Zdecydowanie wa Ŝniejsze wydaje si ę poło Ŝenie w s ąsiedztwie aglomeracji górno śląskiej oraz silnego o środka subregionalnego jakim jest K ędzierzyn- Ko źle. W perspektywie najbli Ŝszych dziesi ęciu lat nale Ŝy spodziewa ć si ę utrzymania dotychczasowych powi ąza ń zewn ętrznych, przy jednoczesnym wzmocnieniu relacji komunikacyjnych i społeczno-gospodarczych.

W strukturze osadniczej województwa opolskiego miasto i gmina Ujazd zaliczane s ą do o środków o znaczeniu lokalnym. Miasto Ujazd, jako o środek gminny, pełni głównie funkcje: administracyjną, usługow ą oraz mieszkaniow ą o charakterze endogenicznym. Zapewnia obsług ę mieszka ńców gminy w zakresie administracji na szczeblu lokalnym, bezpiecze ństwa i ochrony przeciwpo Ŝarowej, szkolnictwa na poziomie podstawowym i gimnazjalnym, usług kultury, zdrowia i opieki społecznej w zakresie podstawowym. Wyst ępuj ący tu drobny przemysł nie ma istotnego znaczenia w strukturze zatrudnienia, nie wpływa równie Ŝ na fizjonomi ę i struktur ę przestrzenn ą miasta.

Wśród miejscowo ści wiejskich wyró Ŝniaj ą si ę wsie zlokalizowane wzdłu Ŝ przebiegu autostrady A4, szczególnie w rejonie węzłów Olszowa i Nogowczyce, które oprócz funkcji mieszkaniowej i rolniczej pełni ą tak Ŝe funkcj ę przemysłow ą. Ze wzgl ędu na dobr ą dost ępno ść do korytarza transportowego, pasmo wzdłu Ŝ autostrady jest obszarem aktywizacji gospodarczej, atrakcyjnym dla rozwoju ró Ŝnorodnych form gospodarki. W szczególno ści funkcja przemysłowa rozwija si ę na terenach istniej ącej Strefy Aktywno ści Gospodarczej w gminie Ujazd oraz Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej poło Ŝonych na obszarze wsi: Olszowa, Sieroniowice i na niewielkim fragmencie wsi Zimna Wódka. Funkcja przemysłowa na obszarze tych wsi b ędzie ulegała wzmocnieniu, co wi ąŜ e si ę z widocznymi zmianami przestrzennymi których nale Ŝy si ę spodziewa ć w szczególno ści na terenach poło Ŝonych na północ od autostrady. Pozostałe jednostki osadnicze pełni ą głównie funkcj ę mieszkaniow ą i rolnicz ą, uzupełnian ą o usługi podstawowe o znaczeniu lokalnym, endogenicznym. Powy Ŝszy podział funkcjonalny uznaje si ę za prawidłowy, a jego dalsze utrzymanie za zasadne. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe gmina Ujazd wyró Ŝnia si ę dobrze zachowan ą architektur ą wiejsk ą z czytelnymi historycznymi zało Ŝeniami ruralistycznymi, a na obszarze miejskim, zwartym wyra źnym staromiejskim układem urbanistycznym, z zabytkow ą zabudow ą o charakterze małomiasteczkowym, co w poł ączeniu z wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, daje gminie du Ŝe mo Ŝliwo ści rozwoju funkcji turystycznej (usługi o charakterze ponadlokalnym), która powinna by ć sukcesywnie rozwijana, w szczególno ści na obszarze miasta Ujazd oraz miejscowo ści: Klucz, Olszowa, Zimna Wódka, Stary Ujazd i Jaryszów .

II.1.3. Podstawowe dane o gminie Ujazd

Obszar gminy Ujazd podzielony jest na dwie jednostki ewidencyjne 10 oraz dziesi ęć obr ębów ewidencyjnych, których powierzchnie zestawiono w Tabeli nr 1. Powierzchnia ewidencyjna gminy Ujazd ulega stałym zmianom, w przybli Ŝeniu jest

10 Jednostka ewidencyjna jest to obszar gruntów poło Ŝonych w granicach administracyjnych gminy, a w przypadku gdy w skład gminy wchodzi miejscowo ść o statusie miasta, równie Ŝ w granicach administracyjnych miasta. W miastach, w których wydzielono dzielnice jako jednostki pomocnicze gminy, jednostk ą ewidencyjn ą mo Ŝe by ć obszar dzielnicy lub kilku s ąsiednich dzielnic. Jednostk ę ewidencyjn ą okre śla nazwa własna oraz obowiązuj ący identyfikator rejestru terytorialnego Głównego Urz ędu Statystycznego. Dzieli si ę na obr ęby ewidencyjne.

23 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

równa 8315ha, natomiast powierzchnia geodezyjna jest stała, niezmienna i wynosi 8331 ha 11 . Ró Ŝnic ę pomi ędzy powierzchni ą ewidencyjn ą i geodezyjn ą stanowi powierzchnia wyrównawcza, która wynosi około 16 ha.

Jako wła ściw ą powierzchni ę gminy nale Ŝy przyjmowa ć wielko ść jak dla powierzchni geodezyjnej, która w prawidłowy sposób odzwierciedla rzeczywist ą powierzchni ę.

Tabela 1 Zestawienie powierzchni ewidencyjnych

Powierzchnia ewidencyjna na Powierzchnia ewidencyjna na Nazwa jednostki ewidencyjnej Nazwa i kod obr ębu ewidencyjnego dzie ń 31.XII.2006 [w ha] dzie ń 31.XII.2012 [w ha]

Ujazd - miasto Ujazd 0087 1475,2800 1 475,2971

Ujazd - obszar wiejski Balcarzowice 0003 600,4064 600,4504

Jaryszów 0030 705,1072 705,1603

Klucz 0040 551,6976 551,6976

Niezdrowice 0052 505,59 505,6103

Nogowczyce 0054 401,8867 401,9170

Olszowa 0058 1345,6318 1 344,4412

Sieroniowice 0075 652,9556 652,9008

Stary Ujazd 0088 855,3426 855,3264

Zimna Wódka 0036 1222,0248 1 221,9557

RAZEM: 8315,9267 8 314,7568

/źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego w Strzelcach Opolskich/

Powierzchnia gminy Ujazd stanowi 11,19% powierzchni powiatu strzeleckiego i ok. 0,9% powierzchni województwa opolskiego. Gmin ę zamieszkuje 6298 osób, w tym miasto 1721 osób 12 przy g ęsto ści zaludnienia wynosz ącej 76 osób/km2, co daje jej 6 lokat ę w powiecie (111 osób/km2) i 31 w województwie (113 osób/km2).

Od roku 2009 w gminie Ujazd nast ępuje stały wzrost liczby mieszka ńców, pozytywne zmiany obserwuje si ę równie Ŝ w zakresie przyrostu naturalnego i salda migracji. Miasto Ujazd jest jedynym miastem w województwie opolskim, w którym stale zwi ększa si ę liczba mieszka ńców, jednocze śnie nieznaczny ubytek liczby ludno ści na terenach wiejskich równie Ŝ ulega stopniowej redukcji. Szczegółow ą charakterystyk ę procesów społeczno-demograficznych zamieszczono w rozdziale II.5.2

W strukturze u Ŝytkowania gruntów dominuj ą uŜytki rolne, które zajmuj ą 67,74% powierzchni gminy. Powierzchnia gruntów le śnych stanowi 23,5% (tzw. wska źnik lesisto ści), a wód 0,98%. Na pozostałe 7,77% składaj ą si ę grunty budowlane (2,72%), budowlane zielone tj. cmentarze, boiska i place sportowe itp. (0,17%), drogi i komunikacja (4,48%) oraz nieu Ŝytki (0,41%) 13 .

11 Powierzchnia ewidencyjna jest to powierzchnia wynikaj ąca z ewidencji gruntów i budynków, stanowi ąca sum ę powierzchni działek ewidencyjnych. Powierzchnia geodezyjna to powierzchnia jednostek podziału terytorialnego pa ństwa według Pa ństwowego rejestru granic i powierzchni jednostek podziału terytorialnego pa ństwa . Wyst ępuj ące ró Ŝnice pomi ędzy powierzchni ą ewidencyjn ą i geodezyjn ą stanowi ą powierzchni ę wyrównawcz ą ujmowan ą w raportach rozbie Ŝno ści. Docelowo powierzchnia ewidencyjna zrówna si ę z geodezyjn ą. 12 www.stat.gov.pl , dane wg stanu na 31.XII.2011r. 13 Dane Starostwa Powiatowego w Strzelcach Opolskich. Stan na rok 2012

24 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2. DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 14

II.2.1. Poło Ŝenie fizycznogeograficzne

Pod wzgl ędem regionalizacji fizycznogeograficznej Polski 15 , gmina Ujazd poło Ŝona jest w strefie kontaktowej dwóch rozległych prowincji geograficznych, a tym samym odmiennie ich reprezentuj ących podprowincji, makroregionów i mezoregionów. Cz ęść północna gminy przynale Ŝy do prowincji Wy Ŝyny Polskie, podprowincji Wy Ŝyna Śląsko-Krakowska, makroregionu Wy Ŝyna Śląska i mezoregionu Chełm (341.11). Część południowa stanowi fragment prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, podprowincji Niziny Środkowopolskie, makroregionu Nizina Śląska i mezoregionu Kotlina Raciborska (318.59).

Rycina 2 Regionalizacja fizycznogeograficzna dla obszaru opracowania a) wg J. Kondrackiego, b) wg Atlasu Śląska Dolnego i Opolskiego

Poło Ŝenie gminy w zasi ęgu dwóch mezoregionów, odmiennych geograficznie i o innych uwarunkowaniach strukturalno- tektonicznych, w tym uwarunkowaniach wynikaj ących z linii przebiegu uskoku Toszka biegn ącego od Krapkowic do Sieroniowic i zasięgu mioce ńskiego morza zapadliska przedkarpackiego, ma swe odzwierciedlenie w strukturze krajobrazu.

II.2.2. Rze źba terenu i typy krajobrazu

Obszar gminy Ujazd cechuje si ę znacz ącymi walorami krajobrazu zwi ązanymi z urozmaicon ą konfiguracj ą terenu, ró Ŝnorodno ści ą siedlisk przyrodniczych oraz warto ści ą środowiska kulturowego.

Północne cz ęś ci obszaru gminy, w tym wsie Olszowa, Klucz, Zimna Wódka, Sieroniowice i cz ęś ciowo Jaryszów, obejmuj ą obrze Ŝe wyniosło ści Chełmu, rozci ęte gł ębokimi erozyjnymi dolinami rzecznymi Jordanu i Jaryszówki, w strefie kraw ędziowej uskoku Toszka. Na południe i wschód od linii tego uskoku, na obszarze wsi Balcarzowice, Nogowczyce, Stary Ujazd oraz

14 Środowisko przyrodnicze, epigeosfera, to ogólny termin oznaczaj ący trójwymiarow ą powłok ę kuli ziemskiej, stanowi ącą miejsce przenikania si ę litosfery, atmosfery, hydrosfery i biosfery. Jest miejscem zachodzenia wszystkich procesów geograficznych. Składa si ę z nast ępuj ących komponentów: budowy geologicznej, rze źby, klimatu, stosunków wodnych (hydrologia), gleb, szaty ro ślinnej (flora) oraz świata zwierz ęcego (fauna) 15 Kondracki J., Richling A., Regiony fizycznogeograficzne, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 1993- 1997. Wcze śniejsza wersja autorstwa Jerzego Kondrackiego została opublikowana w wydawnictwie Nazwy Geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej ,1991.

25 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

miasta Ujazd, górzysty rytm rze źby terenu zanika i traci sukcesywnie swój intensywny Ŝywy charakter, by przej ść w krajobraz równinny w Niezdrowicach, wsi poło Ŝonej prawie w cało ści w szerokiej dolinie rzeki Kłodnicy. Charakterystycznymi elementami krajobrazu s ą gł ębokie doliny rzek i potoków, w górnym odcinku suche, które cz ęsto przyjmuj ą form ę w ąwozów i parowów wyerodowanych w pokrywie lessowej. W północnej cz ęś ci wsi Klucz spotyka si ę ponadto zapadliskowe leje krasowe wyerodowane w podło Ŝu wapiennym.

Wysoko ść bezwzgl ędna terenu wzrasta na osi południkowej od południa ku północy. Pionowe deniwelacje osi ągaj ą warto ść 117m. Najni Ŝsz ą wysoko ść bezwzgl ędn ą terenu: 185 mnpm. obserwuje si ę w dnie doliny rzeki Kłodnicy w Niezdrowicach, natomiast warto ści najwy Ŝsze w obr ębie wyniosło ści Chełmu gdzie wysoko ść bezwzgl ędna maksymalna wynosi 302-303 m npm w miejscowo ści Klucz.

Istotnym elementem rze źby terenu jest szeroka naturalna dolina rzeki Kłodnicy obejmuj ąca miasto Ujazd oraz wie ś Niezdrowice. Naturalne koryto rzeki w granicach miasta Ujazd meandruje na powierzchni „zalewowej”, niskiej terasy akumulacyjnej: wzniesionej~2-5 m. nad średni poziom wody w rzece, który tu wynosi ~183-184 mnpm. Na tym odcinku rzeki powierzchnia terasy obejmuje znacz ącą cz ęść miasta Ujazd i K ędzierzyna Ko źla, a we wsi Niezdrowice jedynie północne jej obrze Ŝe. Do naturalnego płaskiego ukształtowania terenu zostały tu wprowadzone elementy i formy antropogeniczne tj. koryto Kanału Gliwickiego wraz z ci ągami obustronnych wałów przeciwpowodziowych. Dolina rzeki Kłodnicy na wysoko ści Niezdrowic charakteryzuje si ę asymetrycznym przekrojem poprzecznym. Jej północne, eksponowane ku południowi zbocze w Uje ździe jest strome, za ś usytuowane w Niezdrowicach zbocze południowe, eksponowane ku północy, wyró Ŝnia si ę mniejszymi spadkami i deniwelacjami. Zarówno wał jak i samo koryto Kanału Gliwickiego, wzbogacaj ą nizinny krajobraz wsi o cenne elementy, mimo Ŝe. stanowi ą one formy antropogeniczne. Ponad 60 - letnia obecno ść tych elementów w krajobrazie naturalnym wsi, doprowadziła do swoistej ich symbiozy ze środowiskiem przyrodniczym i zharmonizowała z otoczeniem.

Tereny wsi połoŜonych w zasi ęgu masywu Chełmu tj. północny obszar Starego Ujazdu, Zimna Wódka, Klucz i Jaryszów, wyró Ŝniaj ą si ę Ŝyw ą, urozmaicon ą rze źbą terenu, co stanowi znacz ący walor krajobrazu dodatkowo podkre ślony g ęst ą sieci ą dolin rzecznych, które rozczłonkowuj ą obszar wierzchowinowy Chełmu. Jest to przede wszystkim gł ęboka, wciosowa forma dolinna Jordanu oraz podobne formy dolinne jego dopływów, a tak Ŝe doliny Jaryszówki i Jaryszowca. Zasi ęg płaskich den dolin rzecznych ograniczaj ą wyra źnie, niekiedy nawet strome zbocza, które w swych górnych odcinkach przechodz ą w powierzchnie stokowe wierzchowin. Niezalesione obszary wierzchowinowe zapewniaj ą rozległe panoramy widokowe, co szczególnie uzewn ętrznia si ę w Starym Uje ździe, w rejonie folwarków Ferdynand i Kopanina oraz na trasie Drogi Starostrzeleckiej, jak równie Ŝ w górnej cz ęś ci Jaryszowa. Nachylone powierzchnie zboczowe i stokowe rozcinaj ą dodatkowo suche lub okresowo odwodniane krótkie, lecz gł ęboko wci ęte, formy dolinne. Widoczne to jest szczególnie w zasi ęgu mało odpornych na erozj ę i denudacj ę pokryw lessowych w Starym Uje ździe, gdzie powstały charakterystyczne w ąwozy i rozłogi dolinne.

Ponad sfalowan ą powierzchni ą wierzchowinow ą, góruj ą kopulaste wyniosło ści lub wydłu Ŝone pasma grzbietów, w du Ŝej mierze zalesione, co nadaje krajobrazowi typowy „górski” wyraz. Od poło Ŝonych wy Ŝej kompleksów le śnych wsi prowadz ą w dół pasy i ci ągi zadrzewie ń. W wielu przypadkach ł ącz ą si ę one z zespołami wysokiej zieleni ł ęgowej, towarzysz ącymi korytom rzecznym. Stoki dolin na niektórych fragmentach charakteryzuj ą si ę niekorzystnymi warunkami fizjograficznymi do zabudowy ze wzgl ędu na du Ŝe nachylenia oraz pokrycie ich warstw ą lu źnych glin i rumoszy deluwialnych, które w warunkach silnego uwodnienia mog ą prowadzi ć do wyst ępowania spływów i osuwisk.

Dolina rzeki Jordan jest najwi ększ ą form ą krajobrazow ą na obszarze wsi Stary Ujazd. Płaskie dno doliny ograniczaj ą z obu stron strome zbocza, z wyra źną skłonno ści ą do asymetrii w przekroju poprzecznym. Zabudowa wsi zlokalizowana jest powyŜej podmokłego w przewadze dna doliny rzeki Jordan, gdzie lokalnie nurt rzeki biegnie kilkoma korytami, lub obserwuje

26 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd si ę krótkie odcinki cieków naturalnych zasilaj ących dodatkowo rzek ę. Przewa Ŝaj ąca cz ęść zabudowy koncentruje si ę w obr ębie zachodniego, eksponowanego ku wschodowi, łagodnie nachylonego zbocza doliny. Zbocze wschodnie, eksponowane ku zachodowi jest bardziej strome, na niektórych odcinkach przybiera charakter ostrej krawędzi erozyjnej. Kraw ędź t ą prostopadle rozcinaj ą liczne dolinki, cz ęsto suche lub odwadniane okresowo przybieraj ąc w obecnych tu pokrywach lessowych form ę typowych w ąwozów lessowych i rozdołów dolinnych. W ąwozy lessowe to specyficzne formy morfologiczne. S ą to przewa Ŝnie suche doliny, o w ąskim niewyrównanym dnie i stromych, urwistych zboczach. Powstaj ą one dzi ęki erozji wód okresowych, spływaj ących po zboczu doliny, zbudowanym z utworów lessowych. Strome zbocza w ąwozów rozwijaj ą si ę na skutek odpadania i równomiernego cofania si ę ścian. Materiał odpadaj ący ze ścian gromadzi si ę u podnó Ŝa, przez co zbocze w ąwozu w profilu uzyskuje charakterystyczny wkl ęsło - wypukły kształt. W Starym Uje ździe w ąwozy lessowe, jako dobrze wykształcone formy morfologiczne, spotyka si ę powy Ŝej obszaru zabudowanego wsi, poło Ŝonego na lewym brzegu rzeki Jordan. Szczególnie w rejonie cmentarza tworz ą one sie ć palczastych rozgał ęzie ń. Cz ęść w ąwozów mieszka ńcy wsi wykorzystuj ą od lat jako drogi polne, które prowadz ą do wschodnich areałów wsi, rozci ągaj ących si ę wokół zabytkowego traktu Drogi Starostrzeleckiej.

W gł ęboko wci ętych dolinach rzecznych koncentruje si ę równie Ŝ zabudowa wsi Klucz i Zimna Wódka, powy Ŝej których, na obszarach wysoczyzny, w krajobraz rolniczy wkomponowane s ą wi ększe, zwarte kompleksy le śne. Tereny obu miejscowo ści znajduj ą si ę w granicach Parku Krajobrazowego „Góra św.Anny”, a w południowo zachodniej cz ęś ci Klucza znajduje si ę le śny rezerwat przyrody „Bo Ŝe Oko”.

Wie ś Jarvszów, analogicznie jak powy Ŝsze, charakteryzuje si ę znacz ącym zró Ŝnicowaniem geograficznym i krajobrazowym. Mi ąŜ szo ść utworów lessowych jest tu jednak znacznie cie ńsza i o mniejszym zasi ęgu, co nie doprowadziło do wytworzenia charakterystycznych w ąwozów lessowych, jak w Starym Uje ździe, Zimnej Wódce czy Kluczu. Południow ą o ś obszaru wsi wyznacza gł ęboka dolina rzeki Jaryszówki, prawobrze Ŝnego dopływu Kłodnicy. Jest to dolina o płaskim, szeroko rozprzestrzenionym dnie, które na swym środkowym odcinku jest g ęsto zabudowane. Jednak wi ększo ść zabudowy wsi, w tym Kolonia Jaryszów, sytuuje si ę powy Ŝej dna na prawostronnym zboczu doliny. W południowej cz ęś ci wsi dno doliny ma wysoko ść bezwzgl ędn ą 214 mnpm; wzrasta ona powy Ŝej Koloni Jaryszów do 241 mnpm. Spadek koryta rzeki w swym profilu podłu Ŝnym w obr ębie wsi wynosi wi ęc średnio 0,8 %.

Urozmaicona rze źba terenu wsi Zimna Wódka, Klucz i Jaryszów kontrastuje z wyrównan ą powierzchni ą wyniesienia Chełmu we wsi Olszowa, Sieroniowice i Balcarzowice. W granicach wsi Olszowa brak jest dolin rzecznych oraz innych wyra źnie rysuj ących si ę form morfologicznych. Dominuje tu krajobraz rolniczy z niewielkimi wyizolowanymi zespołami le śnymi. W granicach wsi Balcarzowice dominuj ący charakter maj ą zwarte kompleksy le śne, które otaczaj ą centralnie poło Ŝony obszar zabudowany. Elementem podnosz ącym walory krajobrazu jest równie Ŝ szeroka, usytuowana równole Ŝnikowo dolina Potoku Ligockiego, dziel ąca zabudow ę wsi Sieroniowice i Balcarzowice na cz ęść południow ą i północn ą.

Na obszarze gminy Ujazd pod wzgl ędem typologii krajobrazu naturalnego A. Richlinga 16 mo Ŝna wyró Ŝni ć: − krajobraz wy Ŝynny na skałach w ęglanowych, zwartych masywów ze skałkami, erozyjny, z dominuj ącymi glebami brunatnymi, płowymi i r ędzinami, wodami krasowymi oraz ro ślinno ści ą potencjaln ą w postaci gr ądów i d ąbrowy świetlistej – wyst ępuj ący w obr ębie Garbu Chełmu, w tym we wsi Olszowa oraz północnych obszarach wsi Sieroniowice i Balcarzowice, − krajobraz wy Ŝynny, lessowy, eoliczny – wysoczyzn słabo rozci ętych z dominuj ącymi glebami brunatnymi i płowymi, ro ślinno ści ą potencjaln ą w postaci gr ądów i d ąbrowy świetlistej oraz gł ęboko zalegaj ącymi wodami, wyst ępuj ący

16 Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski . Warszawa: PWN, 2005

27 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

na terenie wsi Klucz, Stary Ujazd, południowej cz ęś ci wsi Olszowa, południowej i zachodniej cz ęś ci wsi Zimna Wódka, oraz w północnej cz ęś ci miasta Ujazd (na północ od drogi krajowej); − krajobraz nizinny, peryglacjalny, równinny i falisty, z dominuj ącymi glebami bielicowymi, rzadk ą sieci ą wód powierzchniowych oraz ro ślinno ści ą potencjaln ą w postaci borów mieszanych i gr ądów – wyst ępuj ący na obszarze wsi Jaryszów, Nogowczyce, południowych cz ęś ci wsi Sieroniowice, Balcarzowice, południowo wschodniej cz ęś ci wsi Olszowa oraz północno wschodniej cz ęś ci Zimnej Wódki; − krajobraz nizinny, fluwioglacjalny, równinny i falisty , na obszarze osiedla Piaski w Uje ździe oraz wsi Niezdrowice; − krajobraz nizinny, eoliczny, pagórkowaty, w obr ębie kompleksu leśnego poło Ŝonego w południowej cz ęś ci wsi Niezdrowice; − krajobraz den dolin i obni Ŝeń, akumulacyjny, z dominacj ą madów, płytko zalegaj ącymi wodami gruntowymi, okresowo zalewany, z ro ślinno ści ą potencjaln ą w postaci ł ęgów – wyst ępuj ący w dolinie rzeki Kłodnica, na cz ęś ci gruntów miasta Ujazd.

II.2.3. Geologia i stratygrafia

Pod wzgl ędem geologicznym gmina Ujazd poło Ŝona jest na obszarze Monokliny Przedsudeckiej. Wchodzi w skład jednostki Próg Środkowotriasowy. Jest to pasmo wzniesie ń pochodzenia tektoniczno - denudacyjnego, zbudowane z osadów dolnego (T1) i środkowego triasu (T2), które rozci ąga si ę na znacznej szeroko ści od Olkusza po Krapkowice. Stanowi ono charakterystyczny element morfologiczny wyra źnie zaznaczaj ący si ę w krajobrazie Wy Ŝyny Śląskiej. Pasmo to silnie rozczłonkowane przez czynniki erozyjno-denudacyjne, rozpada si ę na szereg płaskowy Ŝów, pagórków i garbów, mi ędzy innymi Garb Chełmu. Garb ten opada w kierunku południowym stromym 170-cio metrowym progiem o zało Ŝeniach tektonicznych. Geolodzy przyjmuj ą, Ŝe tektonika omawianego obszaru obejmuje dwa pi ętra strukturalne: starsze waryscyjskie i młodsze alpejskie. Utwory obydwu pi ęter ukazuj ą si ę w podło Ŝu czwartorz ędu (Q).

Gł ębokie podło Ŝe skalne gminy Ujazd buduj ą niezmetamorfizowane skały osadowe karbonu dolnego, wykształcone w tzw. facji kulmowej. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść ~3000 m. S ą to: szarogłazy, piaskowce zlepie ńce, mułowce i iłowce, powstałe w warunkach gł ębokiego zbiornika morskiego, w którym nast ępowała sedymentacja materiału skalnego pochodz ącego z Sudetów Wschodnich. Ró Ŝnotrakcyjno ść skał osadowych świadczy o tym, Ŝe powstawały one w trakcie wypi ętrzania si ę i erozji obszaru sudeckiego. Seria dolnokarbo ńskich skał jest znacznie sfałdowana, co nast ąpiło po ich sedymentacji w czasie kolejnych faz górotwórczo ści waryscyjskiej. Na obszarze Gminy Ujazd strop skał dolnego karbonu zalega na gł ęboko ści rz ędu ~170 m. ppt., za ś jego wychodnie na powierzchni ę obserwuje si ę ju Ŝ na zachód od obszaru gminy, np. w rejonie Gogolina.

Na skałach dolnokarbo ńskich zalega sedymentacja triasu ery mezozoicznej, wykształcona głównie w tzw. facji germa ńskiej. Są to pochodzenia l ądowego piaskowce dolnego triasu (pstry piaskowiec o mi ąŜ szo ści~130 m.) oraz margle, wapienie i dolomity jako osady morskie triasu środkowego (wapie ń muszlowy o mi ąŜ szo ści~50 m.). Osady młode, datowane na górny trias (kajper i retyk), jur ę i doln ą kred ę ery mezozoicznej nie s ą tu reprezentowane. Zostały one zniszczone przez procesy denudacyjne i erozyjne w górnej kredzie i w paleogenie trzeciorz ędu ery kenozoicznej.

Istotne zmiany nast ąpiły w epoce neogenu trzeciorz ędu, głównie w środkowym i górnym miocenie. Nast ąpiła wówczas sedymentacja osadów w utworzonym morzu w obr ębie zapadliska przedkarpackiego. Zasi ęg tego morskiego zalewu si ęgał na zachód po południowy obszar Gminy Ujazd, poło Ŝony na południe od uskoku Toszka. Obejmował wi ęc cz ęść wsi Jaryszów i Stary Ujazd, miasto Ujazd oraz Niezdrowice. Miał tu swój zasi ęg zachodni basen morza mioce ńskiego. Z tego

28 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd okresu s ą datowane osady piaszczysto - Ŝwirowe oraz osady ilaste tzw. iły płomieniste. Osady powstałe w podkarpackim morzu mioce ńskim spoczywaj ą niezgodnie na ró Ŝnowiekowych skałach i strukturach tektonicznych.

W nast ępuj ącym po miocenie pliocenie epoki neogenu trzeciorz ędu nast ąpiła recesja zalewu morskiego. Obszar gminy poło Ŝony na południe od obecnego koryta Kłodnicy (w tym wie ś Niezdrowice) znalazł si ę w zasi ęgu intensywnej sedymentacji pra-Wisły. Z osadów piaszczysto - Ŝwirowych rzeki powstał wówczas sto Ŝek napływowy; który tworzy obecn ą pod utworami czwartorz ędowymi tzw. seri ę Gozdnicy. Ślady eksploatacji plioce ńskiego kruszywa naturalnego obserwuje si ę w samym Uje ździe (dzielnica Piaski) oraz w rejonie Sławi ęcic.

Rycina 3 Wyrys z mapy geologicznej Polski. / źródło: IKAR Geoportal Pa ństwowego Instytutu Geologicznego/

Po upływie trzeciorz ędu nastał kolejny okres ery kenozoicznej tj. czwartorz ęd. Dzieli si ę on na dwie podepoki : plejstocen i holocen. W plejstocenie nast ąpiło znacz ące ozi ębienie klimatu, czego efektem jest rozwój zlodowaceń kontynentalnych na średnich szeroko ściach geograficznych, w tym równie Ŝ w Polsce. Obszar gminy znalazł si ę w zasi ęgu dwóch nast ępuj ących po sobie okresów glacjalnych: zlodowacenia południowopolskiego (zlodowacenie Sanu) i zlodowacenia środkowopolskiego (zlodowacenie Odry i Warty), przedzielone okresem ciepłym interglacjału mazowieckiego. Zlodowacenie młodsze, tzw.

29 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

środkowopolskie obj ęło cał ą gmin ę. Jego zasi ęg ustalony został na granicy garbu Mikołowskiego i na północnym zboczu Płaskowy Ŝu Rybnickiego. L ądolód zaj ął głównie obni Ŝenia dolinne wkraczaj ące lobami od doliny Odry. W profilu syntetycznym osadów plejstoce ńskich wyró Ŝnia si ę osady akumulacji rzecznej nale Ŝą ce wiekowo do eoplejstocenu, interglacjału mazowieckiego oraz zlodowacenia północnopolskiego, osady akumulacji glacjalnej w postaci glin morenowych i osadów fluwioglacjalnych odpowiadaj ących wiekowo zlodowaceniu środkowopolskiemu oraz osady eoliczne odpowiadaj ące wiekowo zlodowaceniu północnopolskiemu (lessy), a tak Ŝe osady postglacjalne (wydmy, piaski eoliczne ) oraz ró Ŝnowiekowe utwory deluwialne i eluwialne. Utwory plejstocenu zalegaj ą na ró Ŝnowiekowych osadach podło Ŝa, od pliocenu po kulm.

Transgresje l ądolodu skandynawskiego pozostawiły po sobie serie osadów Ŝwirowo piaszczystych pochodzenia wodno- lodowcowego oraz gliny zwałowej akumulowanej przed czołem lodowca i transportowanej przez niego w formie moreny dennej. Piaski, Ŝwiry i głazy kemów reprezentowane s ą przez materiał Ŝwirowy z wi ększymi głazami (do 35cm średnicy) z przewarstwieniami jednej lub kilku warstw piaszczystych. S ą to osady o zmiennym wykształceniu litologicznym, ró Ŝnym składzie petrograficznym i zmiennej mi ąŜ szo ści. Wykształcone s ą one jako ró Ŝnoziarniste, ostrokraw ędziaste, miejscami ze znaczn ą domieszk ą gliny, niekiedy z nagromadzeniem otoczaków i bloków eratycznych. Przewa Ŝnie wyst ępuje warstwowe uło Ŝenie materiału, czasami spotyka si ę te Ŝ bezładne gniazda Ŝwirów w śród gliny i piasków. Pod wzgl ędem składu petrograficznego osady te odznaczaj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą. Miejscami dominuje kwarc, w innych miejscach przewa Ŝaj ą okruchy w ęglanowych skał triasowych i innych lokalnego pochodzenia, o ró Ŝnym stopniu obtoczenia. Skały pochodzenia północnego tworz ą przewa Ŝnie niedu Ŝą domieszk ę. W poziomie dolnym pod glin ą w gminie Ujazd s ą to do ść grube piaski i Ŝwiry, warstwowane przek ątnie lub sko śnie, o układzie warstw w kierunku SE. Intensywna sedymentacja Ŝwirowo - piaszczysta nast ępowała równie Ŝ w dolinach rzecznych, w tym przede wszystkim w dolinie rzeki Kłodnicy. Dzi ęki temu powstały akumulacyjne terasy towarzysz ące rzece w Uje ździe i Niezdrowicach.

Zasi ęg wyst ępowania gliny zwałowej równie Ŝ determinowany jest granic ą maksymalnego nasuni ęcia l ądolodu. Brak jest gliny w wy Ŝszych partiach wy Ŝynnych (Garb Chełmu) i nie pokrytych l ądolodem. Barwa gliny zwałowej wyst ępuj ącej na powierzchni lub le Ŝą cej na niedu Ŝych gł ęboko ściach jest przewa Ŝnie Ŝółta lub Ŝółto-szara, plamista. Gł ębiej ma odcie ń brunatno-szary. Gliniaste osady morenowe, szczególnie zlodowacenia starszego, południowopolskiego w małym stopniu zostały zachowane, gdy Ŝ uległy erozji i denudacji w okresie interglacjału mazowieckiego. Rozmyte, nieci ągłe pokrywy morenowe zlodowacenia środkowopolskiego obserwuje si ę sporadycznie w przekrojach geologicznych w Starym Uje ździe i Jaryszowie oraz w Niezdrowicach bezpo średnio na serii piasków i Ŝwirów. Pozostało ści ą morenowych pokryw s ą liczne eratyki skał pochodzenia skandynawskiego obecne na powierzchni terenu. Niekiedy przybieraj ą one du Ŝe rozmiary. S ą wykorzystywane przez mieszka ńców do przyozdabiania posesji i działek siedliskowych.

Po zlodowaceniu środkowopolskim i interglacjale eemskim nast ępuje kolejne zlodowacenie zw. północnopolskim b ądź zlodowaceniem Wisły. W czasie jego trwania na szerokim przedpolu l ądolodu osadzały si ę pokrywy lessowe, pochodzenia głównie eolicznego. Akumulacja osadów lessowych nast ępowała podczas stadiału głównego zlodowacenia północnopolskiego, lecz w ró Ŝnych fazach. Na obszarze gminy Ujazd wyst ępuje silne zapiaszczenie tych osadów oraz wytr ącenia głazików kwarcowych. Mi ąŜ szo ść lessów dochodzi do kilku metrów, spotyka si ę tzw. “kukiełki lessowe”. Zwarty płat tych osadów le Ŝy na północ od doliny Kłodnicy, pokrywaj ąc Garb Chełmu wraz z Gór ą Św. Anny. Pokrywa tych osadów rozci ęta jest licznymi ciekami powierzchniowymi o stromych zboczach i wyra źnych kraw ędziach erozyjnych. Osady te szeroko s ą reprezentowane na obszarze Gminy Ujazd zarówno we wsiach Zimna Wódka i Klucz oraz w Starym Uje ździe i Jaryszowie. W Starym Uje ździe tworz ą one zwarte pokrywy w obr ębie zboczy dolinnych i wysoczyzn, zalegaj ąc nieprzerwanie do gł ęboko ści 5,0 m. ppt. We wsi Jaryszów mi ąŜ szo ść osadów lessowych jest mniejsza i nie ma tu ci ągłego rozprzestrzeniania.

30 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Wyst ępowanie piasków eolicznych zwi ązane jest głównie z dolinami rzecznymi i niskimi wododziałami, po wschodniej stronie Odry. Na obszarze gminy Ujazd koncentruj ą si ę one głównie wzdłu Ŝ doliny Kłodnicy. Piaski eoliczne osi ągaj ą niedu Ŝe mi ąŜ szo ści, max. do kilku metrów (2-3 m), a s ą wykształcone jako Ŝółte i jasno Ŝółte piaski drobnoziarniste, dobrze wysortowane, bez domieszek materiału ilastego. Piaski te pochodz ą z przewiania stropowej cz ęś ci zlodowacenia północnopolskiego.

Osady traktowane geologicznie jako współczesne to osady holoce ńskie. Zaliczy ć do nich nale Ŝy glebowy poziom próchniczny obecny na całym obszarze; bezpo średnio pod powierzchni ą terenu. Jego mi ąŜ szo ść jest niewielka i nie przekracza 0,2-0,3 m. W obr ębie terenów osadniczych wsi zamiast poziomu glebowego obserwuje si ę antropogeniczne nasypy, zwi ązane bezpo średnio z działalno ści ą człowieka. Utworami holoce ńskimi s ą równie Ŝ namuły organiczne, których cienkie warstwy stwierdzono w obr ębie dna doliny Jaryszówki we wsi Jaryszów i w obr ębie niskiej terasy zalewowej rzeki Kłodnicy w Niezdrowicach. Osady rzeczne - zwi ązane s ą ze współczesnymi dolinami rzecznymi, w dolinie Kłodnicy ich mi ąŜ szo ść wynosi 3-5m. Najmłodsze osady to tzw. mada przemysłowa, wy ścielaj ąca ło Ŝysko doliny oraz wypełniaj ąca zagł ębienia tarasu zalewowego. Jest to osad drobnoziarnisty o przewadze frakcji ilastej, barwy szaro czarnej, warstwowany. Jest on efektem akumulacji silnie zanieczyszczonych wód Odry. W dolinie Kłodnicy osady rzeczne holocenu o mi ąŜ szo ści ok. 3m rozpoczynaj ą si ę warstw ą szarego drobnoziarnistego piasku, niekiedy mulastego lub z wkładkami iłu, przechodz ącego ku górze w muł bagienny, torfiasty zawieraj ący sczerniałe pnie drzew oraz liczne korzenie. Osad ten wypełnia dawne nierówno ści ło Ŝyska i starorzecza Kłodnicy. Najwy Ŝszy poziom tworzy popielato-rdzawa mada pokrywaj ąca dno doliny.

Główne jednostki morfologiczne wyst ępuj ące na obszarze gminy to: − wysoczyzna morenowa plejstoce ńska , zdenudowana, stanowi ąca płask ą lub łagodnie pofalowan ą form ę morfologiczn ą powstał ą na skutek działalno ści akumulacyjnej lodowca środkowopolskiego, wyst ępująca na obszarze osiedla Piaski w Uje ździe oraz wsi Niezdrowice. Teren opada łagodnie w kierunku północnym, do doliny Kłodnicy. Wysoko ść bezwzgl ędna wynosi od 201.6m w cz ęś ci południowej do około 189,5 m w cz ęś ci północnej, co daje ró Ŝnic ę poziomów równ ą ok.12,1m. Wysoczyzna zbudowana jest z utworów gliniastych genezy polodowcowej oraz z utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych, wodnolodowcowych. Jej obszar cechuje si ę na ogół płask ą morfologi ą o spadkach terenu nie przekraczaj ących 2% i północnym nachyleniu stoku. Jedynie w północnej cz ęś ci obszaru nachylenie powierzchni terenu wzrasta do 5% a nawet 10%, kształtuj ąc kraw ędź morfologiczn ą doliny rzeki Kłodnicy, w obr ębie której wybudowany został Kanał Gliwicki. Wyst ępuj ące spadki terenu mog ą stanowi ć utrudnienia w realizacji zabudowy jednak w bardzo nieznacznym stopniu. − wysoczyzna na zdegradowanych utworach mioce ńskich , okryta osadami z okresu zlodowacenia środkowopolskiego, z grub ą pokryw ą lessow ą, wyst ępuj ąca w centralnej cz ęś ci gminy, na północ od Kłodnicy − Garb Chełmu z resztkami osadów zlodowacenia środkowopolskiego, z grub ą pokryw ą lessow ą, wyst ępuj ący w północno zachodniej cz ęś ci gminy.

Północno zachodnia cze ść gminy Ujazd została wł ączona do geoostoi Chełmskiej typu mieszanego, ze wzgl ędu na wybitne ponadregionalne walory geologiczne zwi ązane z odsłoni ęciami osadów w ęglanowych środkowego triasu (liczne litostratotypy) i trzeciorz ędowych wulkanitów. Pod wzgl ędem geomorfologicznym obszar posiada wybitne walory progu strukturalnego z wychodniami skalnymi, osta ńcami wapiennymi, krasem i osta ńcami kominów wulkanicznych 17 .

17 Opracowanie ekofizjograficzne województwa opolskiego , Urz ąd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2008

31 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.4. Hydrologia

II.2.4.a. Hydrogeologia

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą Paczy ńskiego 18 gmina Ujazd poło Ŝona jest w prowincji wy Ŝynnej, w regionie triasu śląskiego XIII (cz ęść północna i centralna) oraz w prowincji ni Ŝowej, w regionie przedgórskim VI2 (cz ęść południowa). Wody podziemne wyst ępuj ą na obszarze opracowania tworz ąc cztery poziomy wodono śne reprezentuj ące pi ętra dolnego karbonu, dolnego triasu (na północy gminy) trzeciorz ędu (na południu gminy) i czwartorz ędu. Wyst ępowanie licznych warstw wodono śnych w ró Ŝnych utworach zwi ązane jest z uwarunkowaniami tektonicznymi, a w szczególno ści z wyst ępowaniem uskoku Toszka oddzielaj ącego warstwy wodono śne triasu (na północy) od trzeciorz ędu i karbonu (na południu).

Wody poziomu czwartorz ędowego wyst ępuj ą na całym obszarze gminy, w utworach piaszczysto-Ŝwirowych holoce ńskich dolin rzecznych osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść wodono śną od kilkudziesi ęciu centymetrów do kilkudziesi ęciu metrów. Wydajno ść tego poziomu ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść jest niewielka i charakteryzuje si ę du Ŝą zmienno ści ą 10-30 m3/h., przy czym najmniejsza jest w Balcarzowicach, a najwi ększa w okolicach Ujazdu. Zwierciadło wód jest swobodne, lokalnie napi ęte mo Ŝe by ć w dolinie Kłodnicy pod warstw ą namułów i mad rzecznych. Kierunek spływu nawi ązuje do kierunków spływu wód powierzchniowych. Zasilanie poziomu odbywa si ę poprzez bezpo średni ą infiltracj ę wód opadowych oraz cz ęś ciowo infiltracj ę rzeczn ą. Znaczne nachylenie oraz zró Ŝnicowana budowa geologiczna podło Ŝa decyduje o du Ŝej dynamice przepływu wód podziemnych tego poziomu.

Wody poziomu trzeciorz ędowego tworz ą dwie warstwy wodono śne utworzone w drobnych piaskach, b ędące przewarstwieniami w iłach trzeciorz ędowych gł ębszego podło Ŝa. Pierwsza warstwa wodono śna zalega na gł ęboko ści 50- 59m, druga na gł ęboko ści 68-75m p.p.t., a ich wody znajduj ą si ę pod ci śnieniem hydrostatycznym. Poziom trzeciorz ędowy odznacza si ę zró Ŝnicowan ą wydajno ści ą od 10 do 120m3/h, a wody wykazuj ą nadmierne zanieczyszczenie zwi ązkami magnezu i siarczanami. Poziom ten wyst ępuje w południowej i centralnej cz ęś ci obszaru gminy i jest na tym terenie głównym poziomem wodono śnym.

Wody dolnego triasu wyst ępuj ą wył ącznie w północnej cz ęś ci gminy na gł ęboko ści od 10 do kilkudziesi ęciu metrów, przy wydajno ści 10-100m3/h. Bardziej na północ poziom ten zapada si ę pod poziomem triasu środkowego stanowi ącym najwa Ŝniejszy i najwydajniejszy poziom wodono śny na Opolszczy źnie. Wody poziomu dolnokarbo ńskiego wyst ępuj ącego w okolicach Ujazdu maj ą charakter szczelinowy, a ich zasobno ść zale Ŝy od systemu sp ęka ń i szczelin w skałach gł ębokiego podło Ŝa. Pod wzgl ędem izolacji pierwszego poziomu wodono śnego od powierzchni terenu, w północnej cz ęś ci gminy Ujazd jest ona słaba, natomiast na południu stosunkowo duŜa, co wynika ze wzrastaj ącej ku południowi grubo ści pokrywy czwartorz ędowej.

Z uwagi na przewodno ść hydrauliczn ą, wydajno ść potencjaln ą studni oraz ryzyko zagro Ŝenia zasobów wodnych, na obszarze gminy Ujazd wyodr ębniono dwa Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP), w tym: GZWP nr 335 „Krapkowice – Strzelce Opolskie” GZWP 335 jest to zbiornik szczelinowo-porowy wykształcony w dolnym triasie w poziomie wodono śnym dolnego i górnego pstrego piaskowca i w du Ŝej cz ęś ci zalega pod GZWP 333. Zbiornik zajmuje powierzchni ę ok. 2050km2 i posiada zasoby dyspozycyjne o szacunkowej wielko ści 50.000 m3/d. Średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi 100-600m. Klasa jako ści Ic oznacza wody nieznacznie zanieczyszczone, łatwe do uzdatnienia. Wieloletnia eksploatacja przez gł ębokie studnie doprowadziła do

18 Hydrogeologia regionalna Polski, [red.] B. Paczy ński, A.Sadurski, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007

32 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd obni Ŝenia zwierciadła wody co mo Ŝe komplikowa ć pobór. Zbiornik nale Ŝy w cz ęś ci (~1000km2) do Obszaru Wysokiej Ochrony (OWO).

GZWP nr 332 „Subniecka K ędzierzy ńsko-Głubczycka” GZWP 332 jest zbiornikiem porowym wykształconym w trzeciorz ędzie i czwartorz ędzie dolin kopalnych w osadach miocenu. Jego powierzchnia wynosi 1350km2, z czego 800km2 obj ętych jest najwy Ŝsz ą ochron ą ONO, a 1000km2 ochron ą wysok ą OWO. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne okre śla si ę na 130.000 m3/d, a średnia głęboko ść uj ęć wynosi 80-120m. Klasa jako ści Ic oznacza wody nieznacznie zanieczyszczone, łatwe do uzdatnienia. Teren nale Ŝą cy do ONO chroniony jest przede wszystkim ze wzgl ędu na szczególn ą ochron ę obszarów nie zwi ązanych bezpo średnio z terenami uj ęć wodnych, ale maj ących długookresowy wpływ na kształtowanie si ę jako ści zasobów wód podziemnych. Gmina le Ŝy poza zasi ęgiem obj ętego najwy Ŝsz ą ochron ą GZWP 333 „Opole-Zawadzkie” jednak północna cz ęść gminy, w szczególno ści północne obszary wsi Olszowa, Zimna Wódka, Sieroniowice i Balcarzowice stanowi ą projektowan ą stref ę ochrony GZWP 333. Cech ą charakterystyczn ą północnej cz ęś ci gminy jest uboga hydrografia, tzn. brakuje warstw nieprzepuszczalnych (izolacyjnych) pomi ędzy powierzchni ą terenu, a poziomem wód, przy jednoczesnym wyst ępowaniu skał wapiennych i wapienno - marglistych, bardzo podatnych na erozj ę wodn ą. Wody opadowe zatem, cz ęsto o obniŜonym pH (tzw. kwa śne deszcze) nie napotykaj ąc na wi ększy opór podło Ŝa infiltruj ą si ę wgł ąb, rozpuszczaj ą jednocze śnie skały wapienne, powoduj ąc powstawanie sieci licznych szczelin, kanałów i innych form krasowych. W konsekwencji ten szczelinowo- krasowo-porowy charakter zbiorników prowadzi z jednej strony do ich du Ŝej zasobno ści, a z drugiej jest przyczyn ą du Ŝej podatno ści na zanieczyszczenia z powierzchni ziemi.

Rycina 4 Główne Zbiorniki Wód Podziemnych dla terenu gminy Ujazd. /źródło: Opracowanie własne na podstawie: „MAPA GŁÓWNYCH ZBIORNIKÓW WÓD PODZIEMNYCH 1:500 000” Bank Danych Hydrogeologicznych/

Zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej pa ństwa członkowskie UE zobowi ązane zostały do skoordynowanych działa ń w zakresie ochrony i gospodarowania zasobami wód śródl ądowych, w tym wód podziemnych. Na mocy Dyrektywy, Pa ństwowy Instytut Geologiczny przeprowadził w 2004r prace badawcze w wyniku których wyodr ębniono w Polsce 161 jednolitych cz ęś ci wód podziemnych JCWPd, z ang. Groundwater Bodies (GWB). Poszczególne jednostki wyznaczono z uwzgl ędnieniem typów i rozci ągło ści poziomów wodono śnych, zwi ązku wód podziemnych z ekosystemami l ądowymi i

33 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

wodami powierzchniowymi, mo Ŝliwo ści ą poboru wód oraz w nawi ązaniu do charakteru i zasi ęgu antropogenicznego przekształcenia chemizmu i dynamiki wód podziemnych. Zgodnie z powy Ŝszym podziałem, gmina Ujazd poło Ŝona jest w Regionie Górnej Odry, zlewnia Kłodnicy, na obszarze o kodzie JCWPd-129, o wodach w stanie dobrym, potencjalnie niezagro Ŝonych. Niewielki fragment północnej cz ęś ci gminy (na północ od linii Grzeboszowice we wsi Sieroniowice - Czarnocin) nale Ŝy do Regionu Środkowej Odry, zlewnia Małej Panwi, na obszarze JCWPd-116, której wody zostały okre ślone jako potencjalnie zagro Ŝone, III i IV klasy czysto ści.

Rycina 5 Jednolite cz ęś ci wód podziemnych w rejonie gminy Ujazd według podziału z 2004r / źródło:PGI/

Rycina 6 Jednolite cz ęś ci wód podziemnych w rejonie gminy Ujazd według podziału z 2008r /źródło:PGI/

W wyniku weryfikacji granic JCWPd przeprowadzonej w 2008r 19 od roku 2015 planowane jest wprowadzenie nowego podziału, zgodnie z którym obszar gminy Ujazd b ędzie przynale Ŝał do JCWPd-128 oraz JCWPd-110.

19 Charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna zweryfikowanych JCWPd. Pa ństwowy Instytut Geologiczny

34 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.4.b. Wody powierzchniowe (hydrografia)

Gmina Ujazd le Ŝy w obszarze dorzecza Odry, na pograniczu Regionu Górnej Odry (RGO) i Regionu Środkowej Odry(RSO), których rozgraniczenie biegnie wododziałem zlewni Kłodnicy i zlewni Małej Panwi i przecina przysiółek Grzeboszowice we wsi Sieroniowice, wie ś Olszow ą i przysiółek Janków, by dalej na zachód osi ągn ąć wie ś Czarnocin w Gminie Le śnica. Dla obszaru dorzecza w 2011r. został opracowany i zatwierdzony Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry 20 , stanowi ący instrument usprawniaj ący osi ągni ęcie zało Ŝonych celów środowiskowych, z których najwa Ŝniejszym jest ochrona zasobów wodnych dla przyszłych pokole ń. Zapisy planu gospodarowania wodami wprowadzane s ą do dokumentów planistycznych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Zgodnie z wytycznymi Ramowej Dyrektywy Wodnej, w celu monitorowania ilo ści i jako ści wód oraz sporz ądzania raportów o ich stanie, obszar dorzecza został podzielony na jednolite cz ęś ci wód powierzchniowych JCWP z wyszczególnieniem rzek, jezior, wód przej ściowych i przybrze Ŝnych. Na obszarze gminy Ujazd wyodr ębniono kilkana ście JCWP, które wł ączono do trzech Scalonych Cz ęś ci Wód, w tym: GO0204, GO0203, SO0406.

Rycina 7 Scalone Cz ęś ci Wód w rejonie gminy Ujazd / źródło: Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry/

Najwa Ŝniejszym elementem sieci hydrograficznej na obszarze gminy Ujazd jest rzeka Kłodnica stanowi ąca prawobrze Ŝny dopływ Odry. Bierze ona pocz ątek w południowych dzielnicach Katowic, na północnym obrze Ŝu Lasów Pszczy ńskich, w zespole przyrodniczo-krajobrazowym Źródła Kłodnicy. Na obszarze województwa opolskiego przepływa przez Ujazd i Kędzierzyn – Ko źle by uj ść do Odry poni Ŝej Ko źla. Ł ączna powierzchnia zlewni Kłodnicy wynosi 1084,8 km2, z czego przewa Ŝaj ąca cz ęść nale Ŝy do województwa śląskiego. W granicach województwa opolskiego znajduje si ę jedynie dolna cz ęść obszaru zlewni. Na obszarze miasta Ujazd meandruj ące koryto rzeki biegnie na południe od zabudowy miasta. Dno doliny Kłodnicy jest płaskie i podmokłe. Kłodnica zaliczana jest do typu abiotycznego nr 19 tj. rzeka nizinna piaszczysto- gliniasta. Równolegle do Kłodnicy, bli Ŝej dzielnicy Piaski i wsi Niezdrowice przebiega Kanał Gliwicki . Kanał oddany do eksploatacji w 1941 roku, stanowi cz ęść śródl ądowej drogi wodnej ł ącz ącej Gliwice z rzek ą Odr ą oraz cz ęść III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego. Jego ł ączna długo ść wynosi 40,6 km, a ró Ŝnica poziomów wody na pocz ątku i ko ńcu kanału 43,6m . Kanał Ŝeglugowy wykonany jest cz ęś ciowo w wykopie, a cz ęś ciowo w nasypie. Jego szeroko ść waha si ę od 38,00 m w wykopie do 41,00 m w nasypie. Realizacja i funkcjonowanie Kanału Gliwickiego zaburzyło naturalny re Ŝim hydrologiczny rzeki Kłodnicy. Ta pot ęŜ na budowla hydrotechniczna poprzez szczelne obwałowania spowodowała utrat ę wi ęzi hydrologicznej przez małe cieki naturalne w Niezdrowicach wypływaj ące z kraw ędzi poziomu terasowego. Stanowiły one przedtem dopływy Kłodnicy, a

20 Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry, Monitor Polski z 2011r. nr 40 poz. 451

35 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

po realizacji kanału nie znajduj ą uj ścia. Wskutek tego w pasie u Ŝytków zielonych na południe od kanału wyst ępuj ą tereny podmokłe z małymi zbiornikami wodnymi. Z nasypów i skarp brzegowych Kanału Gliwickiego roztaczaj ą si ę wyra źne, szerokie panoramy widokowe. Zarówno rzek ę Kłodnic ę jak i Kanał Gliwicki zalicza si ę do śródl ądowych wód powierzchniowych, stanowi ących własno ść publiczn ą, istotnych dla kształtowania zasobów wodnych i ochrony przeciwpowodziowej. Pozostałe miejscowo ści gminy odwadniaj ą prawobrze Ŝne bezpo średnie lub po średnie dopływy rzeki Kłodnicy. S ą to: rzeka Jordan oraz cieki naturalne Jaryszówka, Jaryszowiec i Kotula (tzw. Potok Ligocki) wraz z licznymi krótkimi dopływami. S ą to śródl ądowe wody powierzchniowe, stanowi ące własno ść publiczn ą, istotne dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa. Przy gwałtownych lub długotrwałych opadach te stosunkowo niewielkie cieki mog ą jednak stanowi ć zagro Ŝenie powodziowe. W okresie od lutego 2007r. do lipca 2008r. na potoku Jordan w km 0+550, na północ od miasta Ujazd, zbudowany został zaporowy zbiornik wodny „Ujazd”. Pełni on funkcj ę zbiornika małej retencji wodnej dla celów rolniczych z funkcj ą przeciwpowodziow ą. Rz ędna normalnego pi ętrzenia wody wynosi 193,5m npm natomiast maksymalnego pi ętrzenia 194,0m npm. Przy powierzchni zalewu normalnego pi ętrzenia wody równej 4,55ha, pojemno ść zbiornika wynosi 96,7 tys.m3. Budowa zbiornika obejmowała roboty przygotowawcze i rozbiórkowe roboty ziemne przy zaporze, zdj ęcie humusu na powierzchni 2 500 m2, wykopy 4 615 m3 z przemieszczeniem na odległo ść 60 m i rozplantowaniem, wykonanie korpusu zapory, wzmocnienie gruntu w podło Ŝu zapory, formowanie nasypów hydrotechnicznych o obj ęto ści 17 343 m3 oraz przeło Ŝenie potoku Jordan i zasypanie starego koryta. Odwodniono równie Ŝ teren poni Ŝej zbiornika, umocniono skarpy wykopów i nasypów płytami a Ŝurowymi na geowłókninie, wykonano Ŝelbetow ą budowl ę upustow ą z kaskad ą oraz kładk ę dla pieszych o długo ści 9m i szer. 1,5m. Zbiornik „Ujazd” zalicza si ę do melioracji podstawowych stanowi ących własno ść Skarbu Pa ństwa, administrowanych przez Wojewódzki Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych. Budowa była dofinansowana ze środków unijnych. Rzeka Jordan bierze swój pocz ątek w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru wsi Klucz (w rejonie tzw. Kopidołu), za ś uchodzi do Kłodnicy w samym Uje ździe. W północnej cz ęś ci obszaru wsi Stary Ujazd wody Jordanu zasila najwi ększy jego lewobrze Ŝny dopływ, którego źródlisko znajduje si ę w Zimnej Wódce. W dolinie rzeki Jordan powy Ŝej uj ścia tego bezimiennego dopływu usytuowany jest du Ŝy zespół rybackich stawów hodowlanych. Małe zbiorniki wodne, kopane dla celów hodowlanych, obserwuje si ę równie Ŝ na obrze Ŝu zabudowy oraz w obr ębie terenu osadniczego wsi Stary Ujazd. Cało ść zabudowy wsi koncentruje si ę powy Ŝej podmokłego dna doliny rzeki Jordan, gdzie lokalnie nurt rzeki biegnie kilkoma korytami, lub obserwuje si ę krótkie odcinki cieków naturalnych zasilaj ących dodatkowo rzek ę. Koryto rzeki jedynie lokalnie posiada wzmocnione brzegi. Przez wie ś Jaryszów przepływa Jaryszówka , która jako prawobrze Ŝny dopływ uchodzi do Kłodnicy w pobli Ŝu wschodniej granicy gminy Ujazd. Źródło Jaryszowca znajduje si ę w przysiółku Buczki we wsi Zimna Wódka. Rzeka w swym górnym odcinku zbiera liczne obustronne dopływy w postaci krótkich, bezimiennych cieków naturalnych. Wi ększy lewobrze Ŝny dopływ uchodzi do Jaryszowca w centrum wsi. Przepływa on przez przysiółek Młynek, a swe palczasto rozgał ęzione źródliska ma w północnej cz ęś ci wsi w rejonie autostrady A-4. W celu osuszenia podmokłego dna doliny rzeki w centrum wsi zostało pogł ębione jej koryto i wzmocnione brzegi, planowana jest równie Ŝ budowa drugiego zbiornika małej retencji wodnej. Przy południowej granicy Jaryszowa ma swe rozległe źródlisko potok Jaryszowiec. Uchodzi on do Kłodnicy w Uje ździe, jako jej prawobrze Ŝny dopływ.

36 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 8 Sie ć hydrograficzna gminy Ujazd na tle istniej ącej zabudowy / źródło: opracowanie własne/

Kotula, tzw. Potok Ligocki maj ący swe źródła we wschodniej cz ęś ci wsi Sieroniowice, przepływa w kierunku Balcarzowic i dalej do Potoku Toszeckiego le Ŝą cego na obszarze województwa śląskiego, który jest bezpo średnim prawobrze Ŝnym dopływem Kłodnicy. W ci ągu biegu Potoku Ligockiego, zarówno na terenie wsi Sieroniowice jak i w Balcarzowicach wyst ępuj ą naturalne powierzchniowe zbiorniki wodne oraz stawy hodowlane. Zachodni ą cz ęść obszaru wsi Stary Ujazd, w rejonie przysiółka Kopanina i dawnego folwarku Ferdynand, odwadnia bezimienny ciek naturalny, który uchodzi bezpośrednio do Kłodnicy na terenie K ędzierzyna – Ko źla. Jedyn ą miejscowo ści ą w gminie na obszarze której nie wyst ępuj ą cieki powierzchniowe jest wie ś Olszowa.

37 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 9 Sie ć hydrograficzna gminy Ujazd / źródło: Pa ństwowy Instytut Hydrogeologiczny/

II.2.4.c. Stan wód powierzchniowych

Rzeka Kłodnica i Kanał Gliwicki prowadz ą wody złej jako ści, przede wszystkim ze wzgl ędu na zawarto ść zwi ązków mineralnych, zwłaszcza chlorków i siarczanów, a takŜe wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych. Są to zanieczyszczenia prowadzone przez rzek ę z aglomeracji górno śląskiej i pochodz ą z odprowadzanych do cieków du Ŝej ilo ści nieoczyszczonych, zasolonych wód dołowych z odwadniania kopalni w ęgla kamiennego. Poziom zasolenia systematycznie maleje od lat 90-tych XXw. jednak nadal utrzymuje si ę powy Ŝej normy. Z monitoringu prowadzonego przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska za rok 2011 wynika, Ŝe wody Kłodnicy s ą silnie zmienione, zagro Ŝone, o słabym potencjale ekologicznym ze wzgl ędu na wyniki oznaczenia makrofitów (IV klasa), stanie chemicznym poni Ŝej dobrego, z przekroczonymi st ęŜ eniami średniorocznymi i maksymalnymi oraz ogólnym złym stanem całej JCWP. W rzece nie nast ępuje natomiast eutrofizacja.

38 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.5. Warunki klimatyczne

Gmina Ujazd le Ŝy w zasi ęgu klimatu umiarkowanego, kontynentalnego, z zaznaczaj ącym si ę wpływem atlantyckim. Oddziaływanie zachodnich mas powietrza wywołuje tu pogod ę ciepł ą i pochmurn ą w półroczu chłodnym oraz stosunkowo chłodn ą i pochmurn ą w ciepłym okresie roku. Natomiast przy wschodniej, kontynentalnej cyrkulacji przewa Ŝa w lecie pogoda słoneczna z wysokimi warto ściami temperatur, za ś w zimie pogoda słoneczna i mro źna. Na przestrzeni roku kalendarzowego zaznacza si ę du Ŝa zmienno ść kierunków cyrkulacji mas powietrza, co w konsekwencji prowadzi do wyodr ębnienia 8 termicznych pór roku, a mianowicie: − przedwio śnie, rozpoczynaj ące si ę terminie 25 luty - 1 marca; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 0° - 5°, − wiosna, rozpoczynaj ąca si ę w terminie 1 - 5 kwiecie ń; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 5° - 10°, − przed lecie, rozpoczynaj ące si ę w terminie 30 kwietnia - 5 maja; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 10° - 15°, − lato, rozpoczynaj ące si ę w terminie 5 - 10 czerwca; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej powy Ŝej 15° C, − polecie, rozpoczynaj ące si ę w terminie 31 sierpnia - 5 wrze śnia; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 15° - 10° C, − jesie ń, rozpoczynaj ąca si ę w terminie 5 - 10 pa ździernika; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 10° - 5° C, − przedzimie, rozpoczynaj ące si ę w terminie 5 - 10 listopada; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej w przedziale 5° - 0° C, − zima, rozpoczynaj ąca si ę w terminie 10 - 15 grudnia; wraz z dat ą wyst ąpienia średniej temperatury dobowej poni Ŝej 0° C.

Obszar gminy nale Ŝy do najcieplejszego w kraju regionu pluwiotermicznego.

Roczna suma usłonecznienia faktycznego wynosi 1350 godzin i jest ni Ŝsza w porównaniu do Opola o~50 godzin. Usłonecznienie wzgl ędne tj. udział usłonecznienia faktycznego do usłonecznienia astronomicznie mo Ŝliwego, wynosi~32 %. Półroczne sumy usłonecznienia faktycznego w okresie ciepłym roku osi ągaj ą 950 - 1000 godzin, w okresie chłodnym zaledwie 375 godz., cho ć s ą to warto ści najwy Ŝsze w województwie. W skali miesi ęcznej najwy Ŝsze warto ści usłonecznienia faktycznego przypadaj ą na czerwiec i wynosz ą 200 godzin.

Średnia roczna temperatura jest ni Ŝsza ni Ŝ w Opolu i waha si ę w przedziale 7-8 °C. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 17-17,5 °C, a najzimniejszym stycze ń 2-2,5 °C mrozu. Amplituda dwóch skrajnych termicznie miesi ęcy wynosi 19-20 °C.

Roczna suma opadów atmosferycznych kształtuje si ę na poziomie 650-700 mm., z wyra źną kulminacj ą w półroczu ciepłym ~400-450 mm i 200-250 mm w półroczu chłodnym. W skali miesi ęcznej maksimum opadów przypada na lipiec (80-90 mm), minimum na stycze ń (30-40 mm). Wielko ść opadów jest z reguły wi ększa nad terenami le śnymi. Średnia roczna liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 60-70 dni przy czym średnia grubo ść pokrywy śnie Ŝnej wzrasta wraz z wysoko ści ą bezwzgl ędn ą terenu i waha si ę w przedziale 10 - 20 cm, za ś maksymalna wynosi 50 cm. Pierwszy opad śniegu pojawia si ę 5-10 listopada; pokrywa śnie Ŝna zanika w okresie 30 marca do 10 kwietnia. W minionym pi ęć dziesi ęcioleciu obserwuje si ę wzrost wielko ści opadów rocznych średnio o ~20-40 mm. W ciepłym okresie roku liczba dni z burzami atmosferycznymi wynosi 24-26 dni, a z

39 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

opadem gradu 1,0-1,2 dnia.

Pod wzgl ędem anemometrycznym dominuj ą wiatry z kierunku zachodniego (W - 17 %), północno - zachodniego (NW - 16 - 18°), przy stosunkowo du Ŝym udziale wiatrów południowych (S). Średnia roczna pr ędko ść wiatru, mierzona na wysoko ści 10m. nad powierzchni ą gruntu, nie przekracza 2,5 m/sek. Pr ędko ść wiatru w porywach dochodzi do 20 m/sek. Udział wiatrów o pr ędko ściach energetycznych tj. pr ędko ściach zawartych w przedziale 4-15 m/sek. wynosi 25-30% w skali rocznej. Stan ciszy atmosferycznej trwa średnio przez 5-10 % liczby dni w roku.

Roczna wilgotno ść wzgl ędna powietrza atmosferycznego wynosi 81 % przy czy w okresie zimowym wzrasta do ~86-89%. Roczna suma parowania wska źnikowego z wolnej powierzchni wody wynosi ~520-540 mm; w tym w półroczu ciepłym a Ŝ 420 mm. Roczna warto ść klimatycznego bilansu wodnego tj. ró Ŝnicy pomi ędzy sumami opadów atmosferycznych a parowaniem wska źnikowym wynosi średnio 60 - 80 mm. Warto ść ta jest ujemna w półroczu ciepłym (-20 do -40 mm) i dodatnia w półroczu chłodnym (80 - 100 mm). Z powy Ŝszym zwi ązane jest stosunkowo cz ęste wyst ępowanie mgieł i zastoisk mrozowych, średnio ponad 50 dni w chłodnym okresie roku. Liczba dni z porann ą ros ą w ciepłym okresie roku nie przekracza 80-100.

Analiza poszczególnych elementów klimatu pozwala stwierdzi ć, Ŝe na obszarze gminy Ujazd przewa Ŝa typ klimatu wilgotnego, ciepłego i pochmurnego w półroczu ciepłym, za ś w półroczu chłodnym umiarkowanie wilgotnego, umiarkowanie ciepłego i pochmurnego.

Klimat lokalny na obszarze poszczególnych wsi kształtowany jest przez zespół warunków naturalnych obejmuj ących m.in. rze źbę terenu, pokrycie ro ślinno ści ą , gł ęboko ść wód gruntowych, ilo ść i wielko ść cieków naturalnych i zbiorników wodnych, rodzaj gruntów. Najkorzystniejsze warunki mikroklimatyczne panuj ą na stokach i obszarach wierzchowinowych poło Ŝonych powy Ŝej dolin. S ą to tereny dobrze przewietrzane, z wy Ŝszymi warto ściami temperatur dobowych, dobrze nasłonecznione, zwłaszcza tereny eksponowane ku południowi i kierunkom po średnim (SW, SE). Natomiast obszary den dolinnych i dolnych odcinków zboczy dolin znajduj ą si ę w zasi ęgu niekorzystnych zjawisk inwersyjnych. Szczególnie dotyczy to w ąskich odcinków doliny Jordanu w Starym Uje ździe, czy Jaryszowca w Jaryszowie. Konfiguracja terenu sprzyja kumulacji na tym obszarze cało ści elementów negatywnych w postaci: zalegania i stagnacji mas chłodnego powietrza, du Ŝej wilgotno ści, ni Ŝszych warto ści amplitud dobowych, małego nasłonecznienia. Analogicznie niekorzystne warunki mikroklimatyczne obejmuj ą cało ść doliny Kotuli (Potoku Ligockiego) na obszarze Sieroniowic i Balcarzowic oraz rzeki Kłodnicy, gdzie leŜy wie ś Niezdrowice. Szerokie dno doliny Kłodnicy przeci ęte korytem rzeki, Kanałem Gliwickim i sieci ą małych cieków i rowów melioracyjnych dodatkowo zwi ększa stopie ń wilgotno ści powietrza prowadz ąc do stanów inwersyjnych. Ukierunkowanie doliny na osi wschód-zachód i znacz ąca jej szeroko ść oraz „otwarcie” w kierunku przewa Ŝaj ących wiatrów zachodnich ułatwia przewietrzanie obszaru. Zapobiega to stagnacji mas chłodnego, wilgotnego powietrza w dolinie.

Znacz ący wpływ na modyfikowanie klimatu lokalnego maj ą zwarte kompleksy le śne, które łagodz ą warunki termiczno- wilgotno ściowe w stosunku do terenów otwartych. Obni Ŝaj ą one równie Ŝ pr ędko ść wiatru i powoduj ą wytworzenie si ę cienia aerodynamicznego po stronie zawietrznej.

Okres wegetacyjny jest jednym z najdłu Ŝszych w Polsce i trwa średnio ok.220-225 dni. Pocz ątek robót polnych przypada na drug ą dekad ę marca. Warunki klimatyczne s ą sprzyjaj ące dla rozwoju rolnictwa.

40 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.6. Powietrze atmosferyczne

Powietrze jest tym komponentem środowiska, do którego emitowana jest wi ększo ść zanieczyszcze ń powstaj ących na powierzchni Ziemi, zarówno w rezultacie procesów naturalnych, jak i działalno ści człowieka. Współcze śnie coraz trudniej jest wskaza ć rejony, w których powietrze atmosferyczne byłoby całkowicie wolne od zanieczyszcze ń.

Oceny jako ści powietrza i obserwacji zmian dokonuje si ę w ramach pa ństwowego monitoringu środowiska. Dodatkowo na potrzeby oceny wpływu istniej ących lub projektowanych instalacji / inwestycji na stan czysto ści powietrza, okre ślanej na drodze oblicze ń rozprzestrzeniania zanieczyszcze ń (modelowania komputerowego) w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska ustalono warto ści odniesienia substancji w powietrzu oraz dopuszczalne st ęŜ enia dla 167 najistotniejszych zanieczyszcze ń powietrza atmosferycznego, normy opadu pyłu ogółem, kadmu i ołowiu.

Według opracowania Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Opolu Stan środowiska w województwie opolskim w 2011 roku województwo opolskie zajmowało 11 miejsce w kraju pod wzgl ędem emisji zanieczyszcze ń pyłowych do powietrza i 8 miejsce pod wzgl ędem emisji zanieczyszcze ń gazowych. W strukturze emisji zanieczyszcze ń do powietrza zdecydowanie przewa Ŝa emisja gazów (96%) nad emisj ą pyłów (4%). Wielko ści emisji zanieczyszcze ń pyłowych i gazowych uzyskane w roku 2011, utrzymały si ę na zbli Ŝonym poziomie, w odniesieniu do roku 2010. Porównując natomiast dane otrzymane w roku 2011 z danymi z roku 2001, to dla poszczególnych zanieczyszcze ń powietrza nast ąpiły nast ępuj ące zmiany: zanieczyszczenia pyłowe – spadek emisji o 66,9%, zanieczyszczenia gazowe – wzrost emisji o 19,5%.

W województwie dominuj ący wpływ na wielko ść emisji maj ą trzy powiaty: opolski, krapkowicki i k ędzierzy ńsko – kozielski. Łączna emisja z zakładów szczególnie uci ąŜ liwych dla powietrza w tych powiatach wyniosła w 2011 roku 65,3% całkowitej wojewódzkiej emisji pyłów oraz 88,5% całkowitej emisji gazów. Najwi ększym wytwórc ą zanieczyszcze ń powietrza jest sektor energetyczny, z którego pochodzi ponad 70% emisji oraz przemysł cementowo - wapienniczy i chemiczny.

Pomimo wyra źnego spadku emisji pyłów z zakładów przemysłowych nadal niepokoj ący pozostaje wysoki poziom emisji pochodz ącej z sektora bytowo-komunalnego, czyli tzw. emisji „niskiej”. Niska emisja zanieczyszcze ń powietrza jest emisj ą pochodz ącą z lokalnych kotłowni w ęglowych i indywidualnych palenisk domowych opalanych najcz ęś ciej w ęglem tanim, a wi ęc o złej charakterystyce i niskich parametrach grzewczych. Wielko ść emisji z tych źródeł jest trudna do oszacowania. Mimo stosunkowo niewielkiego udziału niskiej emisji w globalnej emisji zanieczyszcze ń, jej wpływ na lokalny stan zanieczyszczenia jest istotny, głównie ze wzgl ędu na lokalizacj ę tych źródeł oraz warunki wprowadzania zanieczyszcze ń do atmosfery. Z procesem spalania w ęgla, zwłaszcza w nisko sprawnych paleniskach indywidualnych i małych kotłach z rusztem stałym zwi ązana jest emisja benzopirenu. Znacznym problemem jest równie Ŝ emisja ze środków transportu. W du Ŝych o środkach przemysłowych udział zanieczyszcze ń komunikacyjnych jest porównywalny z zanieczyszczeniami pochodz ącymi z emitorów przemysłowych i energetycznych. Bior ąc pod uwag ę tendencje zmian emisji NO x zwraca uwag ę rosn ący z roku na rok poziom emisji ze źródeł mobilnych, przy spadku emisji tego zanieczyszczenia ze źródeł stacjonarnych.

Na terenie gminy Ujazd brak punktów monitoringu jako ści powietrza, stan czysto ści powietrza w gminie nale Ŝy zatem przyj ąć na podstawie bada ń prowadzonych przez stacje pomiarowe w Strzelcach Opolskich oraz w Sławi ęcicach w Powiecie Kędzierzy ńsko – Kozielskim. Stan czysto ści powietrza w gminie nale Ŝy zatem przyj ąć jak dla całego Powiatu Strzeleckiego, uwzgl ędniaj ąc dodatkowo napływ zanieczyszcze ń emitowanych z du Ŝych zakładów przemysłowych Kędzierzyna – Ko źla.

Nale Ŝy jednak mie ć na uwadze, Ŝe stacje te zlokalizowane s ą w obszarze ścisłej zabudowy śródmiejskiej oraz w rejonie osiedla zabudowy wielorodzinnej, od której teren gminy Ujazd znacznie si ę ró Ŝni.

Bie Ŝą ca ocena jako ści powietrza dokonywana jest według nowej klasyfikacji stref, zgodnie z któr ą obszar gminy Ujazd

41 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

zaliczony jest do strefy opolskiej o kodzie PL1602, która obejmuje swoim zasi ęgiem całe województwo opolskie za wyj ątkiem miasta Opole. Tak du Ŝy obszar strefy prowadzi jednak do znacznej generalizacji wyników bada ń, a symbol klasy wynikowej dla danej substancji nie odzwierciedla faktycznego poziomu zanieczyszcze ń w obszarze obj ętym planem.

Zgodnie z wynikami monitoringu jako ści powietrza za rok 2011oraz 2012 strefa opolska została zaliczona do klasy C ze wzgl ędu na przekroczone warto ści dopuszczalne poziomu benzenu, benzo(a)pirenu, ozonu w powietrzu oraz pyłu zawieszonego PM 10 i PM 2,5. Przyznanie klasy C wskazuje na konieczno ść opracowania programów ochrony powietrza dla całej strefy.

Rycina 10 Wykres emisji st ęŜ enia NO2 w latach 2009-2011 na podstawie pomiarów dokonanych w stacji w Strzelcach Opolskich przy ulicy Piłsudskiego

/źródło: WIO Ś Opole/

Dokładniejsze wyniki bada ń publikowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska dla stacji pomiarowych w Strzelcach Opolskich potwierdzaj ą istnienie prawidłowo ści pod wzgl ędem emisji dwutlenku azotu NO2, którego najwy Ŝsze st ęŜ enia odnotowywane s ą w okresie zimowym i osi ągaj ą warto ść ok 25-35 µg/m3 (zale Ŝnie od stacji), by w okresie letnim spa ść do poziomu ok. 10-15 µg/m3. Warto ści te nie przekraczaj ą maksymalnych dopuszczonych st ęŜ eń średniorocznych.

Równie Ŝ st ęŜ enia dwutlenku siarki utrzymuj ą si ę na bardzo niskim poziomie, średniorocznie ok 5,7-7,5µg/m3, przy czym podobnie jak dla dwutlenku azotu, najwy Ŝsze warto ści odnotowywane s ą w okresie zimowym i wynosz ą ok.18-25µg/m3, a najni Ŝsze w okresie letnim ok.1-1,5µg/m3.

W latach 2010-2011 na terenie powiatu strzeleckiego nie były prowadzone badania st ęŜ enia pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5. Bazuj ąc na danych archiwalnych zawartych w Programie ochrony powietrza dla strefy krapkowicko-strzeleckiej 21 mo Ŝna uzna ć, Ŝe przekroczenie dopuszczalnego poziomu st ęŜ eń pyłu zawieszonego PM 10 w dalszym ci ągu wyst ępuje w sezonie zimowym. Wskazuje to, Ŝe odpowiedzialna za przekroczenie jest przede wszystkim niska emisja z systemów grzewczych, w tym szczególnie indywidualnego ogrzewania mieszka ń i budynków mieszkalnych, gdzie jako podstawowe paliwo u Ŝywany jest w ęgiel, szczególnie ten o niskiej jako ści z du Ŝą zawarto ści ą popiołu i siarki, a jako źródło grzewcze uŜywane s ą kotły o niskiej sprawno ści. Ze wzgl ędu na intensywno ść zabudowy problem ten jest szczególnie istotny w wi ększych miejscowo ściach strefy tj Zdzieszowicach, Krapkowicach, Gogolinie i Strzelcach Opolskich. W odniesieniu do obszaru gminy Ujazd niska emisja nie wpływa istotnie na podwy Ŝszenie poziomu st ęŜ eń pyłu zawieszonego PM10. Ogromne

21Program ochrony powietrza dla strefy krapkowicko-strzeleckiej przyj ęty Uchwał ą Nr XXXIII/353/2009 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 7 lipca 2009 r.

42 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd znaczenie dla jako ści powietrza maj ą natomiast zanieczyszczenia pochodzenia transportowego zwi ązane z przebiegiem autostrady, w tym emisja tlenków azotu oraz pyłów. St ęŜ enia zanieczyszcze ń z tego źródła emisji zale Ŝą głównie od typu nawierzchni, ilo ści przeje ŜdŜaj ących pojazdów, ich wagi, wieku i stanu technicznego, a tak Ŝe sposobu utrzymania jezdni i nat ęŜ enia opadów deszczu. Na terenie gminy wyst ępuje zdecydowana przewaga emisji liniowej, w tym z ruchu kołowego, nad emisj ą powierzchniow ą, pochodzenia punktowego, rolniczego oraz emisj ą niezorganizowan ą. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe najwi ększy udział w emisji całkowitej maj ą zanieczyszczenia napływowe, co jest wynikiem lokalizacji w s ąsiedztwie konurbacji śląskiej.

Wobec dominuj ących wiatrów zachodnich, istotny wpływ na poziom tła zanieczyszcze ń na terenie gminy Ujazd mo Ŝe mie ć transport zanieczyszcze ń emitowanych z wysokich emitorów (kominów) du Ŝych zakładów przemysłowych zlokalizowanych w odległo ści do kilkunastu kilometrów od granic gminy, zwłaszcza w kierunku zachodnim. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie, odległo ść i wielko ść emisji najistotniejsze znaczenie maj ą zakłady: − w powiecie k ędzierzy ńsko-kozielskim: zakłady zlokalizowane w K ędzierzynie - Ko źlu, tzn. podmioty wchodz ące w skład BLACHOWNIA HOLDING S.A., Zakłady Azotowe K ĘDZIERZYN, Elektrownia BLACHOWNIA, Miejski Zakład Energetyki Cieplnej (5-10km od granic gminy Ujazd). − w powiecie krapkowickim: Zakłady Koksownicze ZDZIESZOWICE (7km od granic gminy Ujazd).

Podsumowuj ąc, mo Ŝna stwierdzi ć Ŝe najwa Ŝniejszymi źródłami zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na obszarze gminy Ujazd są nast ępuj ące procesy: − spalanie paliw w celach grzewczych – tzw. niska emisja, − zakłady usługowe i przemysłowe, − spalanie paliw samochodowych, − niezorganizowana emisja zanieczyszcze ń, − napływ zanieczyszcze ń spoza gminy.

W skali gminy o emisji pyłów i dwutlenku siarki decyduje spalanie w ęgla kamiennego („emisja niska”), a o emisji tlenków azotu, tlenku w ęgla i „innych” emitowanych gazów (w ęglowodory) decyduje spalanie paliw samochodowych.

Uci ąŜ liwo ści zwi ązanych z zanieczyszczeniem powietrza mo Ŝna spodziewa ć si ę głownie lokalnie: w sezonie grzewczym w rejonie zabudowy w zwi ązku z „nisk ą emisj ą” zanieczyszcze ń towarzysz ących spalaniu w ęgla kamiennego, w bezpo średnim otoczeniu autostrady i dróg krajowych, w sezonie letnim w otoczeniu oczyszczalni ścieków w Uje ździe oraz w rejonach nawo Ŝenia pól gnojowic ą i wypalania traw i ściernisk, na obrze Ŝach gminy przy niesprzyjaj ących wiatrach transportuj ących zanieczyszczone powietrze z pozagminnych obiektów.

II.2.7. Gleby

Wytworzenie si ę okre ślonych profilów glebowych oraz ich przydatno ść rolnicza pozostaje w ścisłym zwi ązku z budow ą geologiczn ą i morfologi ą danego obszaru. Jest równie Ŝ uzale Ŝniona od wyst ępuj ących organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych, klimatu, stosunków wodnych, topografii terenu oraz działalno ści gospodarczej człowieka. Gleby podlegaj ą ró Ŝnym klasyfikacjom 22 , w tym ze wzgl ędu na: − rodzaj skał macierzystych i genez ę powstania - wyró Ŝniamy rodzaje gleb np. piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe, utwory pyłowe rzeczne,

22 Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, województwo opolskie, Instytut Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Puławy 1987

43 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− zachodz ące procesy wietrzenia, akumulacji i przemieszczania – wyró Ŝniamy typy gleb np. pseudobielicowe, brunatne, czarnoziemy, mady, − wła ściwo ści agrofizyczne, w tym ci ęŜ ko ść uprawy oraz stosunki powietrzno-wodne, − wła ściwo ści agrochemiczne, w tym zawarto ść próchnicy, odczyn oraz zasobno ść w przyswajalne składniki pokarmowe i mikroelementy, − bonitacj ę gleboznawcz ą gruntów – wyró Ŝniamy 8 klas gruntów ornych (w tym a i b) i 6 klas u Ŝytków zielonych, − przydatno ść rolnicz ą – wyró Ŝniamy kompleksy 1-14 dla gruntów ornych oraz 1z-3z dla u Ŝytków zielonych.

Ocena jako ści gleb pod wzgl ędem ich warto ści u Ŝytkowej, uwzgl ędniaj ąca Ŝyzno ść gleby, stosunki wodne w glebie, stopie ń kultury gleby i trudno ść uprawy w powi ązaniu z agroklimatem, rze źbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych okre ślana jest jako bonitacja gleboznawcza gruntów (z łac. Bonus = dobry). W zale Ŝno ści od przyj ętej klasyfikacji warto ść t ą wyra Ŝa si ę w klasach lub punktach. Wyró Ŝnia si ę sze ść podstawowych klas bonitacji gruntów ornych: − Gleby klasy I - grunty orne najlepsze. S ą to: czarnoziemy, r ędziny kredowe, gleby brunatne (tylko te bogate w próchnic ę), mady. S ą to gleby najbardziej zasobne w składniki pokarmowe, łatwe do uprawy (przewiewne, ciepłe, nie zaskorupiaj ące si ę). − Gleby klasy II - grunty orne bardzo dobre. Maj ą skład i wła ściwo ści podobne (lub nieco grosze) jak gleby klasy I, jednak poło Ŝone s ą w mniej korzystnych warunkach terenowych co powoduje, Ŝe plony ro ślin uprawianych na tej klasie gleb, mog ą by ć ni Ŝsze ni Ŝ na glebach klasy I. − Gleby klasy III (a i b) grunty orne średnio dobre tj. gleby brunatne oraz gleby bielicowe. W porównaniu do gleb klas I i II, posiadaj ą gorsze wła ściwo ści fizyczne i chemiczne. Odznaczaj ą si ę du Ŝym wahaniem poziomu wody w zale Ŝno ści od opadów atmosferycznych. Na glebach tej klasy mo Ŝna ju Ŝ zaobserwowa ć procesy ich degradacji. − Gleby klasy IV (a i b) - grunty orne średnie. Plony ro ślin uprawianych na tych glebach s ą wyra źnie ni Ŝsze ni Ŝ na glebach klas wy Ŝszych, nawet gdy utrzymywane s ą one w dobrej kulturze rolnej. Gleby te s ą bardzo podatne na wahania poziomu wód gruntowych. − Gleby klasy V - grunty orne słabe. Do tej klasy nale Ŝą gleby kamieniste lub piaszczyste o niskim poziomie próchnicy. S ą ubogie w substancje organiczne. Do tej klasy zaliczmy równie Ŝ gleby orne słabe poło Ŝone na terenach nie zmeliorowanych albo takich które do melioracji si ę nie nadaj ą. − Gleby klasy VI - grunty orne najsłabsze. W praktyce nadaj ą si ę tylko do zalesienia. Posiadaj ą bardzo niski poziom próchnicy. Próba uprawy ro ślin na glebach tej klasy niesie ze sob ą du Ŝe ryzyko uzyskania bardzo niskich plonów.

Gleby u Ŝytków rolnych w wi ększo ści zaliczane s ą do gleb brunatnych. S ą to gleby średnio Ŝyzne lub Ŝyzne o odczynie słabo kwa śnym lub oboj ętnym. Charakterystyczny jest dla nich proces brunatnienia tj. uwalnianie si ę, w wyniku wietrzenia chemicznego, tlenków Ŝelaza, które w poł ączeniu ze zwi ązkami próchnicznymi tworz ą na ziarenkach glebowych brunatne otoczki. Na glebach tych mo Ŝna uprawia ć wszystkie zbo Ŝa oraz ro śliny okopowe. Na znacznej powierzchni mo Ŝliwa jest równie Ŝ uprawa cennych gatunków takich, jak buraki cukrowe, warzywa i pszenica.

W skali Polski gleby orne bardzo dobre i dobre (I-II) obejmuj ą powierzchni ę 3,7%, (IIIa i IIIb) zajmuj ą 18,0%, średniej jako ści (IVa i IVb) – 35,2% oraz słabe i bardzo słabe (V i VI) – 37,3% ogólnej powierzchni gruntów ornych, górskie 5%. W ogólnej powierzchni u Ŝytków zielonych kraju klasy najsłabsze (V i VI) stanowi ą a Ŝ 42,6% 23 .

Gmina Ujazd poło Ŝona jest w strzeleckim regionie glebowo-rolniczym, którego granice pokrywaj ą si ę z mezoregionem Chełm. Jest to region o przewadze gleb kompleksu 2 – pszennego dobrego z małym udziałem kompleksu 3-pszennego

23 źródło: Wikipedia.org

44 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd wadliwego, zaliczanych w wi ększo ści do III klasy bonitacyjnej. Wśród gruntów ornych przewa Ŝaj ą gleby brunatne wyługowane wytworzone z utworów lessowych ilastych i cz ęś ciowo piaszczystych oraz gleby pseudo bielicowe (płowe) z udziałem r ędzin i czarnoziemów zdegradowanych, wytworzonych z lessów. Gleby te maj ą uregulowane stosunki wodno – powietrzne i w niewielkim stopniu s ą wra Ŝliwe długotrwał ą susz ę. Wśród u Ŝytków zielonych zdecydowanie dominuj ą gleby brunatne oraz mady z niewielkim udziałem gleb czarnoziemnych i mułowo-torfowych 24 .

Gleby na obszarze gminy charakteryzuj ą si ę du Ŝym zró Ŝnicowaniem klas bonitacyjnych zale Ŝnie od ich poło Ŝenia geograficznego. Wykonane na potrzeby pierwotnego opracowania studium glebowo-rolnicze nie straciło swej aktualno ści i stanowi cz ęść niniejszego Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd. Na jego podstawie mo Ŝna zasadniczo wyró Ŝni ć cztery strefy:

Strefa południowa , obejmuj ąca wie ś Niezdrowice, o glebach najsłabszych, piaskowych, wytworzonych na piaskach gliniastych mocnych i lekkich. W wi ększo ści stanowi ą one V i VI klas ę bonitacyjn ą, wymagaj ącą stałego wzbogacania w nawozy mineralne, co sprawia, Ŝe ich uprawa jest zasadniczo nieopłacalna. Pod względem typologicznym zaliczaj ą si ę one do gleb bielicowych i brunatnych, wyługowanych, kwaśnych. Grunty IV klasy bonitacyjnej wyst ępuj ą tu jedynie w środkowej cz ęś ci wsi, w pasie u Ŝytków rolnych poło Ŝonych pomi ędzy dwoma kompleksami le śnymi.

Strefa doliny Kłodnicy – wyst ępuj ą gleby gliniasto-pylaste, pod ścielone piaskami słabogliniastymi, tworz ące kompleks tzw. mady rzecznej, lekkiej. S ą to gleby kompleksu Ŝytnio-ziemniaczanego, zaliczaj ące si ę do V klasy bonitacyjnej gruntów ornych. S ą one z reguły zbyt przepuszczalne i przewiewne, wymagaj ą nawo Ŝenia organicznego i mineralnego.

Strefa centralna obejmuj ąca cz ęść miasta Ujazd na północ od drogi krajowej oraz obszar wsi Stary Ujazd, Jaryszów, Zimna Wódka, Klucz i południow ą cz ęść Olszowej. Na terenie miasta Ujazd gleby II i III klasy bonitacyjnej stanowi ą 83%. Są to gleby zaliczane do autogenicznych, pyłowe, powstałe na utworach lessowych, b ądź gliniaste na przemytych pokrywach morenowych, o wysokich klasach bonitacyjnych I-III w tym: − gleby brunatne wła ściwe oraz bielicowe i pseudobielicowe II i III klasy bonitacyjnej, zaliczane do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego: głównie w Starym Uje ździe i Uje ździe, − gleby brunatne i płowe III klasy bonitacyjnej we wsiach Klucz, Zimna Wódka, w południowej cz ęś ci wsi Olszowa i południowo-zachodniej cz ęś ci Jaryszowa.

Gleby brunatne powstałe na pokrywach lessowych s ą podatne na procesy erozyjne i denudacyjne.

Strefa północna obejmuj ąca obszar zlokalizowany na osadach lodowcowych o mniej korzystnych warunkach. S ą to w cz ęś ci obszaru gleby litogeniczne tj. wapnicowe o ró Ŝnym stopniu rozwoju, wytworzone na skalnym podło Ŝu wapiennym, w tym: − gleby brunatne wyługowane i kwa śne obejmuj ące północn ą cz ęść wsi Olszowa i Zimna Wódka oraz wsie Sieroniowice i Balcarzowice, zaliczane do kompleksów Ŝytnich. Na południowych obszarach powy Ŝszych miejscowo ści oraz we wsi Nogowczyce, gleby s ą ju Ŝ lepsze, Ŝytnie oraz pszenne dobre, − rędziny brunatne zaliczane do kompleksu pszennego dobrego i wadliwego, wyst ępuj ące przy granicy z gmin ą Strzelce Opolskie. W gminie Ujazd grunty orne niezabudowane klas bardzo dobrych (I-II) stanowi ą 13,41%, grunty średnio dobre III klasy stanowi ą ł ącznie 38,47%, grunty średnie IV klasy stanowi ą ł ącznie 23,64%, a klas najsłabszych tj. V i VI ł ącznie 24,48%. Nale Ŝy równie Ŝ podkre śli ć, Ŝe blisko 117ha gruntów rolnych zaliczanych jest do rolnych zabudowanych np. B-RIII.

24 Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, województwo opolskie, Instytut Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Puławy 1987

45 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

13,41% 6,74%

17,74%

RII RIII klasy (a i b) RIV klasy (a i b) RV RVI

38,47% 23,64%

Wykres 1 Udział procentowy klas bonitacyjnych w cało ści niezabudowanych gruntów ornych gminy Ujazd źródło: opracowanie własne

Tabela 2 Powierzchnia i struktura gruntów rolnych niezabudowanych

Powierzchnia gruntów Udział w Powierzchnia RII RIII RIV RV RVI L.p. Wyszczególnienie rolnych powierzchni ogólna [w ha] klasy (a i b) klasy (a i b) niezabudowa- obr ębu nych 1 Balcarzowice 600,45 106,87 17,80% 0,00 0,10 15,93 39,21 51,62 2 Jaryszów 705,16 390,26 55,34% 0,81 220,81 94,69 66,56 7,39 3 Klucz 551,70 228,04 41,33% 7,13 211,93 8,59 0,37 0,03 4 Niezdrowice 505,61 166,76 32,98% 0,00 0,00 78,47 44,74 43,55 5 Nogowczyce 401,92 165,59 41,20% 0,00 15,27 79,32 62,23 8,77 6 Olszowa 1 344,44 783,23 58,26% 0,00 162,40 356,08 250,56 14,19 7 Sieroniowice 652,90 505,61 77,44% 0,00 11,34 79,5 9 247,06 167,62 8 Stary Ujazd 855,33 720,15 84,20% 398,45 316,04 5,25 0,41 0,00 9 Zimna Wódka 1 221,96 723,56 59,21% 23,58 297,55 283,52 101,16 17,74 10 Miasto Ujazd 1 475,30 1 005,07 68,13% 213,05 609,41 132,08 38,40 12,13 RAZEM: 8 314,76 4 795,14 57 ,67% 643,01 1 844,85 1 133,52 850,71 323,05 % udziału - 100,00% - 13,41% 38,47% 23,64% 17,74% 6,74%

/źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego według stanu na 31.XII.2012/

W dolinach rzek wyst ępuj ą mady rzeczne oraz czarne ziemie. Lokalnie zidentyfikowano gleby organiczne , mułowo-torfowe i torfowe, które wytworzyły si ę w zagł ębieniach terenowych w obr ębie terasy zalewowej rzeki Kłodnicy na południe od Kanału Gliwickiego, na obszarze starorzeczy Kłodnicy na zachód od Ujazdu (projektowany u Ŝytek ekologiczny) oraz w dnie doliny Jaryszowca (torfy) wraz z dopływem spod Nogowczyc. Ze wzgl ędu na trwałe nadmierne zawilgocenie s ą one u Ŝytkowane jako ł ąki i pastwiska. Gleby te zajmuj ą powierzchni ę około 43ha. S ą one obj ęte ochron ą prawn ą na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i le śnych.

46 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Tabela 3 Powierzchnia i struktura uŜytków zielonych niezabudowanych w gminie Ujazd

powierzchnia udział w Powierzchnia uŜytków L.p. Wyszczególnienie powierzchni ŁII, PSII ŁIII, PSIII ŁIV, PSIV ŁV, PSV ŁVI, PSVI ogólna [w ha] zielonych obr ębu niezabudowanych 1 Balcarzowice 600,45 42,00 7,00% 0,00 1,88 29,97 8,81 1,35 2 Jaryszów 705,16 104,06 14,76% 0,00 27,61 63,59 12,14 0,72 3 Klucz 551,70 52,92 9,59% 5,62 32,85 10,36 4,01 0,08 4 Niezdrowice 505,61 36,93 7,30% 0,00 4,06 7,14 19,50 6,23 5 Nogowczyce 401,92 21,31 5,30% 0,00 10,24 7,70 2,67 0,71 6 Olszowa 1 344,44 91,89 6,83% 0,00 38,62 49,79 3,48 0,00 7 Sieroniowice 652,90 33,66 5,15% 0,00 0,54 20,63 11,68 0,81 8 Stary Ujazd 855,33 66,06 7,72% 7,82 31,15 12,37 12,33 2,39 9 Zimna Wódka 1 221,96 81,39 6,66% 2,06 50,72 24,49 3,95 0,17 10 Miasto Ujazd 1 475,30 247,01 16,74% 1,05 82,16 121,16 38,11 4,53 RAZEM: 8 314,76 777,23 9,35% 16,56 279,82 347,19 116,68 16,99 % udziału 100,00% 2,13% 36,00% 44,67% 15,01% 2,19%

/źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego według stanu na 31.XII.2012/

Województwo Opolskie ma najwy Ŝszy wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce tj. 82,1 pkt w skali 100 pkt, przy przeci ętnej dla Polski 66,6 pkt. Syntetyczny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla gminy Ujazd wynosi 84 punkty 25 , w tym: − jako ści i przydatno ści rolniczej – 64 pkt − bonitacji agroklimatu 12,8pkt − bonitacji rze źby terenu 3,6pkt, − warunków wodnych 3,6pkt.

Warunki przyrodnicze dla produkcji rolniczej nale Ŝy oceni ć jako dobre. Gmina zajmuje 23 miejsce w województwie.

Stan zanieczyszczenia gleb na terenie gminy Ujazd nale Ŝy okre śli ć jako stosunkowo niewielki. Warto ści st ęŜ eń pierwiastków śladowych w glebach gminy są ni Ŝsze ni Ŝ warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali ci ęŜ kich w glebie lub ziemi dla gruntów grupy A (poddanych ochronie) zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165, Poz. 1359). S ą one równie Ŝ ni Ŝsze ni Ŝ warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali ci ęŜ kich zanieczyszczaj ących gleb ę na terenie gospodarstw ekologicznych okre ślonych Rozporz ądzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2002 r. (Dz.U. nr 37, poz.344).

25 Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, województwo opolskie, Instytut Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Puławy 1987, s.74

47 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.8. Szata ro ślinna

II.2.8.a. Regionalizacja geobotaniczna i ro ślinno ść potencjalna

Pod wzgl ędem regionalizacji geobotanicznej J.M. Matuszkiewicza 26 obszar gminy Ujazd nale Ŝy do jednostek oznaczonych symbolami: − C.3.1.r tj. Dział Wy Ŝyn Południowopolskich, Kraina Górno śląska, Okr ęg Górno śląski Wła ściwy, Podokr ęg Gliwicko- Knurowski − C.3.2.a tj. Dział Wy Ŝyn Południowopolskich, Kraina Górno śląska, Okr ęg Rybnicko-Kędzierzy ński, Podokr ęg Zdzieszowicki

Według geobotanicznego podziału Śląska teren gminy Ujazd le Ŝy w Obszarze Eurosyberyjskim, w Prowincji Ni Ŝowo- Wy Ŝynnej, w strefie kontaktowej dwóch odmiennych krain: Kotliny Śląskiej i Wy Ŝyny Śląskiej. Obszar południowy, b ędący w zasi ęgu Kotliny Śląskiej, przynale Ŝy do okręgu Nizina Śląska, podokr ęgu Kotlina Raciborska, za ś obszar północny w ramach Wy Ŝyny Śląskiej zaliczany jest do okr ęgu zachodniego, podokr ęgu Chełm. Powy Ŝszy podział geobotaniczny pokrywa si ę w zasadzie z podziałem na jednostki fizyczno-geograficzne.

Rycina 11 Regionalizacja geobotaniczna Polski. źródło: wyrys z Matuszkiewicz J. M. „ Regionalizacja …”

Według regionalizacji przyrodniczo-le śnej Tramplera 27 teren gminy znajduje si ę w zasi ęgu V Krainy Śląskiej, 6 Dzielnicy Kędzierzy ńsko – Rybnickiej, mezoregionie Chełmskim oraz w cz ęś ci południowej w Mezoregionie Lasów Raciborskich.

26 Matuszkiewicz J. M. Regionalizacja geobotaniczna Polski, IGiPZ PAN, Warszawa, 2008 27 Trampler T. [red], Regionalizacja przyrodniczo-le śna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych , PWRiL, Warszawa 1990

48 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Zró Ŝnicowana, w poszczególnych miejscowo ściach oraz w obr ębie ich obszarowych cz ęś ci, rze źba terenu, warunki glebowe, mikroklimatyczne i wodne skutkuj ą róŜnorodno ści ą wyst ępuj ących biotopów. Generalnie wyró Ŝni ć nale Ŝy naturalne siedliska: le śne, niele śne, do których zaliczamy siedliska łąkowe, łęgowe oraz tereny przekształcone antropogenicznie t.j.: agrocenozy (agroekosystemy pól uprawnych) i tereny osadnicze. Wszystkie powy Ŝsze siedliska powi ązane s ą mi ędzy sob ą przej ściowymi formami ekotonowymi.

Potencjalna ro ślinno ść naturalna 28 charakterystyczna dla wi ększo ści gminy Ujazd to Ŝyzna buczyna ni Ŝowa Melico- Fagetum . Zajmuje ona piaszczysto-gliniaste i gliniaste wzniesienia moren dennych i czołowych, spotykana jest tak Ŝe na utworach lessowych. Jest to las bukowy charakteryzuj ący si ę stosunkowo bujnym i bogatym runem, budowanym przez typowe gatunki dla eutroficznych siedlisk le śnych. W drzewostanie Ŝyznej buczyny ni Ŝowej dominuje buk zwyczajny (Fagus sylvatica ) z nieznaczn ą domieszk ą d ębu bezszypułkowego (Quercus petraea), klonu jaworu (Acer pseudoplatanus), grabu zwyczajnego (Carpinus betulus) i innych gatunków li ściastych.

W północno zachodniej cz ęś ci wsi Olszowa oraz na wi ększo ści terenu wsi Niezdrowice i osiedla Piaski w Uje ździe wyst ępuj ą lasy świe Ŝe L św, w tym głównie gr ąd subkontynentalny, odmiana małopolska, forma wy Ŝynna, seria uboga Tilio-Carpinetum . Jest to wielogatunkowy las li ściasty lub mieszany z przewag ą grabu i d ębu, niekiedy z domieszk ą lipy drobnolistnej i szerokolistnej, klonu, jawora i świerku. Na terenie dzielnicy K ędzierzy ńsko-Rybnickiej las wyró Ŝnia si ę brakiem domieszki buka w drzewostanie oraz wyst ępowaniem drugiego pi ętra grabowego i leszczyny w podszycie. Warstwa runa zajmuje 40- 100% powierzchni i jest bogata w gatunki ro ślin takie jak Gajowiec Ŝółty Galeobdolon luteum , śywiec cebulkowy Dentaria bulbifera , Marzanka wonna Galium odoratum , Czerniec gronkowy Actaea spicata , Turzyca le śna Carex sylvatica czy Jaskier ró Ŝnolistny Ranunculus auricomus.

Rycina 12 Potencjalna ro ślinno ść naturalna Polski. Źródło: wyrys z Matuszkiewicz J. M. Potencjalna …

28 Matuszkiewicz J. M. Potencjalna ro ślinno ść naturalna Polski , IGiPZ PAN, Warszawa, 2008

49 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Wzdłu Ŝ skrajnej południowej granicy gminy na terenie wsi Niezdrowice oraz osiedla Piaski w Uje ździe wyst ępuje ro ślinno ść potencjalna zaliczana do Calamagrostio arundinacea-Quercetum. Jest to acydofilny środkowoeuropejski las d ębowy, porastaj ący tereny płaskie lub lekko faliste o glebach wytworzonych z piasków gliniastych o charakterze gleb bielicowych i brunatnych wyługowanych (o małej Ŝyzno ści). Pod wzgl ędem florystycznym s ą to fitocenozy bardzo ubogie gatunkowo o mało urozmaiconej strukturze. Drzewostany budowane s ą głównie przez d ąb bezszypułkowy z domieszk ą sosny, buka, świerku i brzozy brodawkowatej. W warstwie krzewów dominuje kruszyna, leszczyna i jarz ębina. Stosunkowo bogate jest natomiast runo le śne, które mo Ŝe mie ć posta ć krzewinkow ą z dominacj ą borówki czarnej, albo trawiast ą z panuj ącym trzcinnikiem le śnym, kłosówk ą mi ękk ą, kostrzew ą owcz ą, śmiałkiem pogi ętym i wiechlin ą gajow ą, lub te Ŝ paprociow ą z orlic ą pospolit ą, czy zło Ŝon ą z bylin dwuli ściennych, takich jak konwalia, konwalijka dwulistna i pszeniec zwyczajny. Głównym składnikiem warstwy mszystej jest przewaŜnie płonnik strojny.

Obecny charakter ro ślinno ści rzeczywistej jest efektem istotnych przekształceń antropogenicznych, gdzie naturalne lasy zostały zast ąpione przez uprawy polowe oraz tereny zabudowane, komunikacyjne i nasadzenia sosnowe. Zbiorowiska naturalne i seminaturalne s ą w znacz ącym stopniu zdegradowane.

II.2.8.b. Ochrona gatunkowa ro ślin

Na obszarze gminy Ujazd stwierdzono wyst ępowanie ponad 300 gatunków ro ślin naczyniowych. W śród współczesnej flory, obok pospolitych gatunków synantropijnych, wyst ępuje 11 ro ślin górskich oraz 8 gatunków chronionych. Według danych zawartych w ,,Powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej Gminy Ujazd”, w naturalnych siedliskach obszaru opracowania rosn ą nast ępuj ące krzewy i ro śliny zielone obj ęte ochron ą prawn ą:

ochrona ścisła: − bluszcz pospolity Hedera helix, − kukułka (storczyk) szerokolistna Dactylorhiza majalis, − dzi ęgiel (arcydzi ęgiel) − litwor nadbrze Ŝny Angelica archanagelica, wyst ępuj ący w pasie terenu przy Kanale Gliwickim w Niezdrowicach, − paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, − buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, na terenie rezerwatu przyrody „Bo Ŝe Oko”,

ochrona cz ęś ciowa: − konwalia majowa Convallaria majalis, − kopytnik pospolity Asarum europeum, − kruszyna pospolita Frangula alnus, − przytulia (marzanka) wonna Galium odoratum, − pierwiosnek wyniosły Primula elatior.

Według danych zawartych w „Atlasie Śląska Dolnego i Opolskiego”29 na obszarze opracowania, w naturalnych siedliskach wyst ępuj ą równie Ŝ inne ro śliny obj ęte ochron ą ścisł ą, a mianowicie: − goryczka orz ęsiona Gentianella ciliata, − zerwa kulista Phyteuma orbiculare,

29 Pawlak W. [red], Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego , Pracownia Atlasu Dolnego Śląska i Zakład Kartografii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997

50 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− kotewka orzech wodny Trapa natans (ro ślina wodna Kanału Gliwickiego).

W opracowaniu ekofizjograficznym podstawowym dla wsi Klucz, Olszowa, Zimna Wódka wskazano wyst ępowanie siedlisk nast ępuj ących gatunków ro ślin chronionych: − parzydło le śne Aruncus sylvestris obj ęte ścisł ą ochron ą gatunkow ą; na terenie rezerwatu przyrody „Bo Ŝe Oko”, − buławnik czerwony Cephalanthera rubra gatunek wymieraj ący, krytycznie zagro Ŝony, obj ęty ścisł ą ochron ą; we wsi Olszowa, na terenie rezerwatu przyrody „Bo Ŝe Oko”, − włóczydło polne Caucalis platycarpos gatunek wymieraj ący, krytycznie zagro Ŝony, obj ęty ścisł ą ochron ą; we wsi Olszowa − skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, gatunek obj ęty ścisł ą ochron ą we wsi Zimna Wódka − fragmenty ł ąk ostro Ŝeniowych Cirsietum rivularis na zachód od Balcarzowic i Ujazdu oraz w w ąskim pasie terenu wzdłu Ŝ Kanału Gliwickiego w Niezdrowicach − szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion w dolinie Kotuli (Potoku Ligockiego) na zachód od Balcarzowic.

Z siedlisk obj ętych ochron ą na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001r . w sprawie okre ślenia siedlisk przyrodniczych podlegaj ących ochronie , na poło Ŝonym w granicach gminy Ujazd obszarze Natura 2000 wyst ępuj ą: − 9110 Kwa śne buczyny ( Luzulo Fagenion) oraz 9130 śyzne buczyny ( Dentario Glandulosae-Fagenion, Galio Odorati-Fagenion) – wyst ępuj ące na terenie le śnictwa Klucz − 9170 Gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum) i (Tilio-Carpinetum) - wyst ępuj ące na terenie le śnictwa Klucze − 6510 ni Ŝowe i górskie łąki u Ŝytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) , w dolinach potoków Jordan, Kotula (Potok Ligocki), Jaryszówka oraz na południe od Kanału Gliwickiego

Ponadto, na pozostałym obszarze gminy wyst ępuj ą siedliska zidentyfikowane podczas bada ń przeprowadzonych przez Lasy Pa ństwowe w latach 2007-2008, które oznaczono na zał ączniku graficznym, w tym: − 9110 Kwa śne buczyny ( Luzulo Fagenion) − 91E0 Ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso- incanae, olsy źródliskowe) w dolinie Jordanu, Kotuli (Potoku Ligockiego) oraz potoku Jaryszówka − 9170 Gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum) i (Tilio-Carpinetum) − 9190 - Kwa śne d ąbrowy (Quercetea robori-petraeae)

Potencjalnie na terenie gminy wyst ępowa ć mog ą równie Ŝ siedliska: − 6430 Ziołoro śla górskie i ziołoro śla nadrzeczne (Adenostylion alliariae, Convolvuletalia sepium) − 7220 źródliska wapienne ze zbiorowiskami ( Cratoneurion Commutati) – na obszarze Klucza, Starego Ujazdu i Zimnej Wódki oraz prawdopodobnie w Sieroniowicach i Jaryszowie. − 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (Caricetalia davallianae) . W powy Ŝszym zakresie konieczne jest wykonanie specjalistycznej ekspertyzy rozstrzygaj ącej wyst ępowanie siedliska chronionego Ustanowione na terenie gminy formy ochrony przyrody scharakteryzowano w rozdziale II.3

51 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.8.c. Zbiorowiska niele śne

Do głównych typów siedlisk niele śnych zalicza si ę zbiorowiska ł ęgowe i torfowiska, łąki, zbiorowiska polne oraz zbiorowiska antropogeniczne, zwi ązane z terenami zabudowanymi, okrajkami, zr ębami le śnymi.

Zbiorowiska ł ęgowe i torfowiska stanowi ą potencjalne naturalne siedliska przyrodnicze podlegaj ące ochronie, oznaczone kodem 91E0. Wyst ępuj ą najcz ęś ciej poza lasami, w dolinach rzecznych. Zaliczamy do nich: − łęgi olszowe (Alnenion glutinoso – incanea), − łęgi jesionowo-olszowe (Circaeo-Alnetum) − łęgi olszowo - wierzbowe z domieszk ą topoli.

Na badanym obszarze najbardziej rozpowszechnione są ł ęgi olszowe i jesionowo-olszowe, obecne w dnie doliny Jordanu w Starym Uje ździe, Potoku Ligockiego pomi ędzy Sieroniowicami i Balcarzowicami oraz Jaryszówki w Jaryszowie. Ł ęgi olszowo–wierzbowe ci ągn ą si ę wzdłu Ŝ Kanału Gliwickiego w Niezdrowicach, gdzie wzbogacone s ą sztucznymi nasadzeniami drzew i krzewów w obr ębie wału przeciwpowodziowego oraz w dolinie Kłodnicy. Wysok ą ziele ń ł ęgow ą tworz ą nast ępuj ące gatunki drzew: olsza szara (Alnus incata), olsza czarna (Alnus glutinosa), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), wierzba biała (Salix alba), wierzba szara (Salix cinerea), wierzba wszata (Salix aurita), wierzba iwa (Salix caprea), wierzba wcisowa (Salix viminalis), topola czarna (Populus nigra), topola biała (Populus alba), topola szara (Populus canescens), topola osika (Populus tremula), grab zwyczajny (Carpinus betulus).Na topolach, olchach i wierzbach obserwuje si ę licznie paso Ŝytnicz ą jemioł ę pospolit ą (Viscum album).

Pasy zadrzewie ń ł ęgowych towarzysz ące korytom rzek i potoków nie tworz ą zwartych zespołów le śnych. Ze wzgl ędu na sąsiedztwo z pastwiskami oraz wiejskimi terenami osadniczymi s ą znacznie przerzedzone przez działalno ść człowieka. W obr ębie podmokłych i mokrych odcinków dolin w Starym Uje ździe, Jaryszowie, Sieroniowicach, Balcarzowicach i Niezdrowicach spotyka si ę m.in.: trzcin ę pospolit ą Phragmites communis, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, ponikło błotne Eleocharis palustris, oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, turzyc ę nibyciborowat ą Carex pseudocyperus, turzyc ę dziobkowat ą Carex rostrata. Szczególnie wyra źne, dobrze wykształcone zbiorowiska szuwarowe Phragmitetea obserwuje si ę w pasie ł ąk przy Kanale Gliwickim w Niezdrowicach oraz w dolinie Potoku Ligockiego.

Łąki to ekosystemy bardzo zró Ŝnicowane pod wzgl ędem ekologicznym i florystycznym. S ą to azonalne (niestrefowe) zbiorowiska ro ślinne umiarkowanej strefy klimatycznej, wykształcone zarówno na glebach mineralnych, jak i na torfach niskich, cz ęś ciowo tak Ŝe wysokich. Według cech florystycznych ł ąkę okre śla się jako zbiorowisko ro ślinne zło Ŝone prawie wył ącznie z trwałych ro ślin zielnych, w śród których przewa Ŝaj ą lub co najmniej posiadaj ą du Ŝy współudział gatunki z rodziny traw Poaceae lub turzycowatych Cyperaceae oraz motylkowych Fabaceae. Dna dolin rzecznych porastaj ą ekstensywnie uŜytkowane rolniczo siedliska ł ąkowe wyró Ŝniaj ące si ę ró Ŝnorodności ą gatunkow ą ro ślin zielnych, jednorocznych i bylin. Zaliczamy do nich: − ni Ŝowe ł ąki u Ŝytkowane ekstensywnie (Arrhenatheratum medioeuropaeum) − łąki ostro Ŝeniowe (Cirsietum rivularis).

Na terenie gminy Ujazd łąki zajmuj ą powierzchni ę 433,6ha, co stanowi 5,21% powierzchni gminy. Największe obszary łąkowe wyst ępuj ą na terenie wsi Jaryszów (83,4ha), Stary Ujazd (40,8ha), Balcarzowice (39,2ha) oraz na terenie miasta Ujazd (185,7ha). Połowa wszystkich ł ąk (217,6ha) zaliczana jest do IV klasy bonitacyjnej u Ŝytków zielonych, kolejne 30% do klasy III.

W wąskim pasie terenu przy Kanale Gliwickim w Niezdrowicach oraz w zachodniej cz ęś ci Ujazdu odnotowano wyst ępowanie

52 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

łąki ostro Ŝeniowej Cirsietum rivularis . Jest to wilgotna ł ąka powstaj ąca zazwyczaj na zmeliorowanych torfach niskich. Zespół ma charakter borealno-górski. Wyst ępuj ą tu ro śliny rzadkie, takie jak ostro Ŝeń ł ąkowy, storczyk oraz arcydzi ęgiel nadbrze Ŝny. Zbiorowisko nale Ŝy do typowych zbiorowisk antropogenicznych, a jego wyst ępowanie wymaga stałej ingerencji człowieka poprzez wykaszanie.

W gminie wyst ępuj ą równie Ŝ znacz ące obszary pastwisk (333ha), które koncentruj ą si ę głównie w rejonie wsi Klucz, Olszowa i Zimna Wódka. Jest to zwi ązane z uwarunkowaniami historycznymi tj. lokalizacją du Ŝych folwarków nastawionych m.in., na hodowl ę bydła i koni. W zwi ązku z likwidacj ą folwarków i zaprzestaniem wypasu w chwili obecnej du Ŝa cz ęść pastwisk jest w stanie faktycznym u Ŝytkowana jako grunty rolne.

Zespoły ro ślinne u Ŝytków rolnych tzw. agroekosystemy, czyli wytworzone przez człowieka siedliska uprawowe, s ą dominuj ącymi zbiorowiskami ro ślinnymi na obszarze gminy. Dzi ęki uprawie roli, nawo Ŝeniu, nawadnianiu, corocznemu obsiewaniu uszlachetnionymi gatunkami ro ślin uprawnych, piel ęgnowaniu i ochronie przed agrofagami, s ą to najbardziej wydajne, a jednocze śnie najmniej stabilne ekosystememy.

W gminie Ujazd, na Ŝyznych glebach Ujazdu, Starego Ujazdu, Klucza oraz cz ęś ciowo Olszowej i Jaryszowa dominuje uprawa pszenicy i rzepaku. W pozostałej cz ęś ci Olszowej i Jaryszowa oraz Balcarzowicach, Nogowczycach i Niezdrowicach uprawia si ę inne ro śliny zbo Ŝowe oraz okopowe. Zasi ęgiem tych upraw obj ęte s ą grunty o ni Ŝszej warto ści. Grunty rolne V i VI klasy bonitacyjnej coraz cz ęś ciej s ą odłogowane i podlegaj ą procesowi wtórnej sukcesji.

Antropogeniczne siedliska upraw polowych zasiedla wyodr ębniona grupa ekosystemowa chwastów, pojawiających si ę spontanicznie w obr ębie upraw ro ślin u Ŝytkowych. Dla zbiorowiska ro ślin przy tych uwarunkowaniach przyjmuje si ę nazw ę Stellarietea mediae i Centauretalia.

Wśród ekosystemów niele śnych pochodzenia antropogenicznego znacz ący obszar zajmuj ą tereny zabudowane i wyst ępuj ące w ich s ąsiedztwie sady owocowe oraz silnie przekształcone przez człowieka zubo Ŝałe zbiorowiska segetalne, okrajkowe i ruderalne z klasy Rudera-Secalietea , a tak Ŝe murawy dywanowe stanowi ące umiarkowanie nitrofilne zbiorowiska miejsc intensywnie wydeptywanych np. rumianek bezpłomieniowy, babka zwyczajna, wiechlina roczna.

Terenom osadniczym i ci ągom komunikacyjnym towarzysz ą sztuczne nasadzenia drzew. S ą to topole, klony, robinie, graby, lipy, wierzby, jesiony i jawory. Du Ŝe zgrupowania drzew i krzewów obserwuje si ę równie Ŝ na cmentarzach, natomiast prawie pozbawiony zadrzewie ń jest zabytkowy trakt Drogi Starostrzeleckiej, jedynie na pograniczu Jaryszowa i Zimnej Wódki ro śnie rz ąd topoli. Szpalery jesionów wyniosłych porastaj ą zbocza w ąwozów lessowych w Starym Uje ździe. Ci ąg starych nasadze ń wierzb obserwuje si ę wzdłu Ŝ drogi śródpolnej prowadz ącej z Ujazdu do zachodnich areałów rolnych wsi Stary Ujazd. Okazały rz ąd d ębów czerwonych i lip drobnolistnych ro śnie w Lesie Niezdrowickim, przy drodze śródle śnej, prowadz ącej od Sławi ęcic do Niezdrowic. Na uwag ę zasługuje kasztanowiec zwyczajny rosn ący na skwerku w centrum Niezdrowic oraz orzechy włoskie Juglans regia rosn ące w przysiółku Kopanina Starego Ujazdu.

Po śród siedlisk uprawowych wyst ępuj ą pasy lub małe zespoły zadrzewie ń i zakrzewie ń, które porastaj ą rozgraniczenia własno ściowe poszczególnych pól, skarpy i podci ęcia terenowe. Spotyka si ę te Ŝ pojedyncze drzewa lub ich szpalery wzdłu Ŝ dróg śródpolnych i śródle śnych. S ą to nasadzenia lub wtórna sukcesja m.in. nast ępuj ących gatunków drzew i krzewów. Zachował si ę czytelny układ powi ąza ń alejami drzew, pasami zieleni i remizami poszczególnych dworów z zamkami usytuowanymi w Strzelcach Opolskich i w Uje ździe. Charakterystyczne zadrzewienia poło Ŝone s ą w obr ębie pól przynale Ŝnych Stadninie Koni w Strzelcach z folwarkiem Ksi ęŜ y Las - Olszowa - Komorniki - Janków. W znacznie gorszym stanie zachowały si ę aleje w s ąsiedztwie Ujazdu. Szczególnie ciekawa jest aleja buków odmiany purpurowej zlokalizowana wzdłu Ŝ drogi prowadz ącej do osady Winnica we wsi Olszowa (prawdopodobnie jedyna w województwie). Na uwag ę

53 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

zasługuj ą tak Ŝe aleje jesionów ameryka ńskich o rozmiarach pomnikowych, kasztanowców czerwono kwitn ących oraz d ębów i wi ązów w Olszowej. Wyst ępują tak Ŝe aleje czere śniowe w Zimnej Wódce, Starym Uje ździe i Niezdrowicach . W odró Ŝnieniu od innych gmin, mało jest nasadze ń topoli wzdłu Ŝ dróg. Przewa Ŝaj ą nasadzenia lip, jesionów, klonów i jarz ębin. W obszarze zabudowa ń, wokół ko ściołów, na cmentarzach zachowały si ę fragmentarycznie liczne jeszcze aleje i rz ędy lip w wieku ~100 lat. Tworzenie nowych i odtwarzanie zniszczonych zadrzewie ń śródpolnych i przydro Ŝnych nale Ŝy uzna ć za jeden z priorytetów w zakresie kierunków rozwoju.

Charakterystyczne dla obszaru gminy s ą równie Ŝ dzikie gatunki ro ślin zielnych wyst ępuj ących na siedliskach wtórnych, powstałych po zniszczeniu przez człowieka pierwotnej ro ślinno ści naturalnej. Towarzysz ą one uprawom polowym, siedliskom ludzkim, rosn ą na poboczach dróg, nieu Ŝytkach itp.

Na terenach osadniczych widoczne s ą nasadzenia gatunków drzew i krzewów ozdobnych, cz ęsto obcych rodzimej florze. Szczególnym upodobaniem ciesz ą si ę drzewa i krzewy iglaste m. in.: cyprysik Lawsona Chamaecyparis lawsoniana , tuja zachodnia ( Ŝywotnik) Thuia occidentalis , tuja wschodnia ( Ŝywotnik) Thuia orientalis , jałowiec pospolity Juniperus communis . Jest równie Ŝ du Ŝo innych krzewiastych nasadze ń np. sumak octowiec Rhus typhina czy śnieguliczka biała Symphoricarpos rivularis oraz kwiatowych ro ślin zielnych. Na obszarze Klucza, Jaryszowa, Sieroniowic i Zimnej Wódki wyst ępuj ą obszary źródliskowe wymagaj ące ochrony poprzez zakaz niszczenia i zabudowy.

II.2.8.d. Lasy

Ekosystemy le śne to potencjalnie podstawowe naturalne zbiorowiska ro ślinne. Cechuj ą si ę one wysokim stopniem ró Ŝnorodno ści biologicznej, skomplikowan ą sieci ą zale Ŝno ści mi ędzygatunkowych oraz wysokimi walorami poznawczymi, ochronnymi i estetycznymi.

Ogólna powierzchnia gruntów le śnych w gminie Ujazd wynosi 1957ha, z czego 1913,4ha stanowi ą lasy. Wi ększość lasów (ok. 53%) została zaliczona do lasów ochronnych o funkcji glebochronnej i wodochronnej, zlokalizowanych w I strefie uszkodze ń przemysłowych. Prawie wszystkie grunty le śne tj. 1884ha (1839,6ha lasów) zaliczaj ą si ę do publicznych, z czego 1882ha stanowi własno ść Skarbu Pa ństwa, a 2 ha własno ść gminy Ujazd 30. Udział powierzchni le śnej w ogólnym areale gruntów gminy wynosi 23% i jest ni Ŝszy ni Ŝ w województwie opolskim (26,5%). W porównaniu ze stanem z roku 2007, powierzchnia zalesiona w gminie Ujazd spadła, co było zwi ązane z przej ściem w dniu 15 sierpnia 2008 roku huraganowego wiatru w postaci tr ąby powietrznej, która spowodowała ogromne zniszczenia w kompleksach le śnych poło Ŝonych na linii Kopanina – Kolonia Jaryszowska - Balcarzowice.

Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Zwarte duŜe kompleksy wyst ępuj ą w północno- wschodniej cz ęś ci gminy we wsiach: Balcarzowice, Nogowczyce, Jaryszów i na południu, we wsi Niezdrowice. W zachodniej cz ęś ci gminy zwarte kompleksy wyst ępuj ą we wsiach: Zimna Wódka, Klucz, Olszowa. Najwi ększy udział lasów w powierzchni ogólnej obr ębu ewidencyjnego wyst ępuje we wsi Balcarzowice – 72,01%, a najni Ŝszy we wsi Stary Ujazd- 0,82%.

Na obszarze gminy wyst ępuje 7 typów siedliskowych lasów, przy czym najwi ększy udział 92,7% w ogólnej powierzchni le śnej maj ą: − las świe Ŝy ( L św ) – 59,1 %, − las mieszany świe Ŝy ( LM św ) – 23,3%

30 Województwo opolskie 2012, Podregiony, powiaty, gminy, Urz ąd statystyczny w Opolu

54 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− bór mieszany świe Ŝy ( BM św ) – 6,4% W składzie gatunkowym drzewostanu le śnego dominuje sosna zwyczajna zajmuj ąca powierzchni ę ok. 48,7%, a nast ępnie świerk pospolity 19%, d ąb szypułkowy i bezszypułkowy 10,4%, buk zwyczajny 10,1%, brzoza brodawkowata 8,4%. W składzie drzewostanów znikomy udział ma lipa drobnolistna 0,05%, jesion wyniosły 0,66%, oraz modrzew europejski 1,3%.

Tabela 4 Powierzchnia i struktura lasów w gminie Ujazd według stanu za rok 2012

udział w Powierzchnia powierzchnia L.p. Wyszczególnienie powierzchni Ls LsII LsIII LsIV LsV LsVI ogólna [w ha] lasów obr ębu

1 Balcarzowice 600,45 432,39 72,01% 432,04 0,35 2 Jaryszów 705,16 139,92 19,84% 124,89 1,16 6,08 7,79 3 Klucz 551,70 248,2 44,99% 248,20 4 Niezdrowice 505,61 262,04 51,83% 260,91 1,01 0,12 5 Nogowczyce 401,92 187,13 46,56% 185,85 1,23 0,05 6 Olszowa 1 344,44 310,2 23,07% 302,08 0,23 6,19 1,69 7 Sieroniowice 652,90 44,2 6,77% 4,74 34,88 4,58 8 Stary Ujazd 855,33 6,99 0,82% 3,02 3,86 0,11 9 Zimna Wódka 1 221,96 297,66 24,36% 291,37 1,18 3,73 0,88 0,50 10 Miasto Ujazd 1 475,30 27,4 1,86% 13,00 1,43 4,05 3,50 4,65 0,77 RAZEM: 8 314,76 1956,13 23,53% 1 858,35 4,45 10,48 24,35 52,48 6,02 % udziału 100,00% 23,53% 22,35% 0,05% 0,13% 0,29% 0,63% 0,07%

/źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego/

Najbardziej warto ściowymi pod wzgl ędem przyrodniczym s ą kompleksy lasów wy Ŝynnych we wsiach Klucz i Zimna Wódka, reprezentuj ące chronione prawnie siedliska przyrodnicze kwa śnej buczyny ni Ŝowej i Ŝyznej buczyny ni Ŝowej. śyzne buczyny ni Ŝowe s ą zwartymi lasami niemal czysto bukowymi, niekiedy z niewielk ą domieszk ą d ębu bezszypułkowego, grabu lub jawora w drzewostanie, zwykle ze słabo rozwini ętą warstw ą krzewów. Warstwa zielna pokrywa 30-90% powierzchni; wyst ępuje w niej około 25-30 gatunków.

Kompleksy le śne poło Ŝone na obszarze wsi Balcarzowice, Sieroniowice, Nogowczyce, Jaryszów oraz Niezdrowice zaliczane są do lasów ochronnych ze wzgl ędu na uszkodzenia przez przemysł. Nale Ŝą one do Nadle śnictwa Rudziniec. Pozostałe lasy maj ą charakter wielofunkcyjny, gospodarczy. Nale Ŝą one do Nadle śnictwa K ędzierzyn (kompleksy na terenie Niezdrowic) oraz Nadle śnictwa Strzelce Opolskie

Lasy w Niezdrowicach s ą jednorodne pod wzgl ędem Ŝyzno ści i wilgotno ści siedliska i stanowi ą Las mieszany świe Ŝy (LM św), z dominacj ą sosny i niewielk ą domieszk ą buka, d ębu i brzozy. Jest to przykład niezgodno ści drzewostanu z siedliskiem i ro ślinno ści ą potencjaln ą, pogł ębionej dodatkowo przez wprowadzony obcy gatunek czeremchy ameryka ńskiej. W zdegradowanym runie wyst ępuje głównie je Ŝyna, niecierpek pospolity, pokrzywa zwyczajna oraz odnowienia jesionu. Pomimo znacznego odkształcenia i zubo Ŝenia lasy te s ą wa Ŝnym elementem lokalnego systemu przyrodniczego.

Lasy kompleksów zlokalizowanych w południowej cz ęś ci obr ębu Nogowczyce zaliczane s ą w wi ększo ści do Lasów świe Ŝych(L ŚW) budowanych przez drzewostan bukowo sosnowy z domieszk ą brzozy. Lokalnie wyst ępuje Las mieszany świe Ŝy (na wschód od Jaryszowa) budowany głównie przez drzewostan sosnowy i świerkowy. Kompleksy le śne w północnej cz ęś ci wsi stanowi ą Las mieszany świe Ŝy z dominacj ą sosny i domieszk ą brzozy.

W rejonie Kolonii Jaryszowskiej na płatowo rozmieszczonych siedliskach Lasu świe Ŝego i Lasu mieszanego świe Ŝego

55 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

wyst ępuje głównie d ąb i olcha z domieszk ą sosny, modrzewia, brzozy i jesionu.

Lasy obr ębu Balcarzowice stanowi ą nierównomiernie rozmieszczone płaty Lasu świe Ŝego i Lasu mieszanego świe Ŝego z dominacj ą sosny oraz domieszk ą modrzewia europejskiego i polskiego, d ębu, buka i brzozy. W cz ęś ci s ąsiaduj ącej z Potokiem Ligockim wyst ępuj ą Olsy oraz Lasy ł ęgowe budowane przez drzewostan sosnowy, niezgodny z siedliskiem i ro ślinno ści ą potencjaln ą.

Poło Ŝone na północ od autostrady A4 lasy obr ębu Olszowa stanowi ą nierównomiernie rozmieszczone płaty Lasu świe Ŝego i Lasu mieszanego świe Ŝego z dominacj ą brzozy, sosny i d ębu oraz domieszk ą jesionu i świerka. Na północ od Lasu Winnica oraz w rejonie Ksi ęŜ ego Lasu wyst ępuj ą zazwyczaj jednorodne enklawy lasów jesionowych i dębowych. Na południowy wschód od zabudowy wsi Olszowa zlokalizowany jest Las Kucerz, stanowi ący Las mieszany świe Ŝy z dominacj ą brzozy i sosny oraz niewielk ą domieszk ą d ębu, świerka i buka.

Zdecydowanie inny charakter maj ą lasy poło Ŝone w zachodniej cz ęś ci gminy, w tym na obszarze wsi Klucz i Zimna Wódka gdzie dominuje Las wy Ŝynny stanowi ący siedlisko Ŝyznej buczyny ni Ŝowej Melico-Fagetum oraz kwaśnej buczyny ni Ŝowej Luzulo pilosoae-Fagetum. W drzewostanie dominuje buk z domieszk ą d ębu, świerka, brzozy i modrzewia. Na cz ęś ci kompleksu le śnego we wsi Klucz utworzony został le śny rezerwat przyrody „Bo Ŝe Oko”.

Lasy we wsi Stary Ujazd (enklawa le śna w południowo-zachodniej cz ęś ci wsi) zajmuj ą najmniejszy obszar w całej gminie tj. 6,99 ha. Podstawowym wyst ępuj ącym tu typem siedlisk le śnych jest Las wyŜynny z przewag ą drzewostanu bukowego z domieszk ą świerka i brzozy, którego wiek okre ślany jest na 70 lat.

W dnie doliny Jordanu obecne s ą zadrzewienia w postaci ł ęgów olszowych i jesionowo-olszowych. Wysok ą ziele ń ł ęgow ą tworz ą nast ępuj ące gatunki drzew: olsza szara (Alnus incata), olsza czarna (Alnus glutinosa), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), wierzba biała (Salix alba), wierzba szara (Salix cinerea), wierzba wszata (Salix aurita), wierzba iwa (Salix caprea), wierzba wcisowa (Salix viminalis), topola czarna (Populus nigra), topola biała (Populus alba), topola szara (Populus canescens), topola osika (Populus tremula), grab zwyczajny (Carpinus betulus).Na topolach, olchach i wierzbach obserwuje si ę licznie paso Ŝytnicz ą jemioł ę pospolit ą (Viscum album).

II.2.9. Fauna

W zwi ązku z silnym przekształceniem naturalnych ekosystemów obszar gminy Ujazd nie prezentuje znacznych walorów faunistycznych, teren zamieszkuj ą głównie gatunki pospolite i niezagro Ŝone. Odmienne warunki środowiska wyst ępuj ące w północnej i południowej cz ęś ci gminy skutkuj ą regionalizacj ą fauny. Cz ęść południowa i północno-zachodnia zdominowana przez uprawy rolnicze stanowi środowisko Ŝycia typowe dla mieszka ńców agrocenoz, natomiast cz ęść północno-wschodnia, centralna i na południe od Kanału Gliwickiego zaj ęta jest w du Ŝym stopniu przez kompleksy le śne, stanowi ące środowisko Ŝycia dla zwierz ąt le śnych, w tym gatunków łownych.

Na obszarze gminy nie wyst ępuj ą ostoje faunistyczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, krajowym ani regionalnym. W skali lokalnej do najcenniejszych obszarów stanowi ących ostoje fauny nale Ŝy zaliczy ć: − dolin ę Kłodnicy, na całym jej przebiegu, z meandrami, starorzeczami, zieleni ą ł ęgow ą. Dolina stanowi siedlisko gatunków bytuj ących w środowisku wodnym i wodno-błotnym, w tym bobra europejskiego, wydry i zimorodka; spełnia tak Ŝe funkcj ę korytarza ekologicznego; − doliny potoków Jordan, Jaryszowiec, Jaryszówka i Kotula (Potok Ligocki) stanowi ące miejsce rozrodu płazów, Ŝerowisko i wodopój oraz lokalny korytarz ekologiczny;

56 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− stawy hodowlane w Balcarzowicach i Starym Uje ździe stanowi ące środowisko Ŝycia dla zwierz ąt wodno-błotnych oraz bytowania i gniazdowania ptactwa wodnego np. perkozka, kokoszki, krzy Ŝówki; − buczyny w Kluczu, stanowi ące ostoj ę dla fauny le śnej; − podziemia zamku w Uje ździe stanowi ące środowisko Ŝycia nietoperzy.

Znacz ący wpływ na rozmieszczenie fauny wywiera przebiegająca przez północn ą cz ęść gminy autostrada A4. Pomimo wykonanych przej ść dla zwierz ąt, stanowi ona istotn ą barier ę ekologiczn ą przecinaj ącą trasy migracyjne.

Wszystkie gatunki płazów i gadów podlegaj ą w Polsce ochronie prawnej. Ze wzgl ędu na specyficzne wymagania środowiskowe, wra Ŝliwo ść na zanieczyszczenia i uzale Ŝnienie od warunków wodnych wyst ępuj ą one głównie w niezanieczyszczonych środowiskach wodno-błotnych. Na terenie gminy Ujazd siedliska takie spotykamy w dolinie Kłodnicy, potoków Jaryszówki, Jaryszowca i Ligockiego Potoku oraz w rejonie stawów i oczek wodnych. Do najcenniejszych gatunków nale Ŝy zaliczy ć ropuch ę zielon ą, rzekotk ę drzewn ą. Spodziewa ć si ę nale Ŝy tak Ŝe wyst ępowania Ŝaby trawnej (Rana temporaria ), Ŝaby wodnej (Pelophylax kl. esculentus ) oraz ropuchy szarej ( Bufo bufo ), a tak Ŝe zaskro ńca (Natrix natrix). Inne charakterystyczne dla gminy gady to jaszczurki, padalec zwyczajny, gniewosz plamisty, Ŝmija.

Ichtiofauna jest bardzo uboga, jedynie w Kanale Gliwickim bytuje niewiele gatunków ryb: szczupak, pło ć, wzdr ęga, kle ń, ja Ŝ, amur biały, ukleja, leszcz, kr ąp, kiełb, karp dziki, kara ś, oko ń.

Ptaki : do ciekawszych i cenniejszych gatunków ptaków l ęgowych na obszarze gminy nale Ŝy zaliczy ć, przepiórk ę, derkacza, dzi ęciołka, dzi ęcioła czarnego, lerka, zimorodka, świerszczaka, strumieniówk ę. Siedliskom ludzkim towarzysz ą gatunki dziko Ŝyj ące, lecz bytuj ące zazwyczaj w s ąsiedztwie terenów zabudowanych. Charakteryzuj ą si ę one umiej ętno ści ą dostosowania do silnie przekształconych ekosystemów i du Ŝą tolerancj ą ekologiczn ą na zanieczyszczenia środowiska. S ą to przede wszystkim synurbanizacyjne gatunki ptaków, do których zaliczamy m.in. kosa (Turdus merula), zi ębę zwyczajn ą (Fringilla coelebs), cierniówk ę (Sylvia communis), gawrona (Corvus frugilegus), wróbla zwyczajnego Passer domesticus , wróbla mazurka Passer montanus , szpaka Sturnus vulgaris , sikor ę bogatk ę Parus major , sikor ę sosnówk ę Periparus ater czy piecuszka (Phylloscopus trochilus). Ptaki te s ą w Polsce obj ęte ścisł ą ochron ą gatunkow ą31,, nie s ą to jednak gatunki zagro Ŝone wygini ęciem lecz zaliczane s ą do kategorii LC tj. najmniejszej troski (ang. least concern. Ochron ą ścisł ą obj ęta jest równie Ŝ wyst ępuj ąca na terenie gminy jaskółka oknówka Delichon urbicum oraz bocian biały Ciconia ciconia .

Ssaki : Wyst ępowanie ssaków zwi ązane jest głównie z obszarami upraw polowych oraz siedliskami ludzkimi. Spo śród gatunków chronionych na obszarze gminy Ujazd w literaturze odnotowano wyst ępowanie m.in. myszy polnej (Apodemus agrarius ), myszy domowej (Mus musculus ), nornika zwyczajnego (Microtus arvalis), ryjówki (Sorex), rz ęsorka mniejszego Neomys anomalus , popielic ę (Glis glis), je Ŝa (Erinaceus ), kreta europejskiego (Talpa europaea ), wiewiórki pospolitej (Sciurus vulgaris ), chomika europejskiego(Cricetus cricetus ), pi Ŝmaka (Ondatra zibethicus ), bobra europejskiego Castor fiber, nornicy rudej (Myodes glareolus ), szczura Rattus , koszatki (Dryomys nitedula) , łasicy (Mustela nivalis ) oraz nietoperzy, w tym m.in. nocka, mroczka, mopka. Gatunki te zaliczane są do kategorii LC tj. najmniejszej troski (ang. least concern ).

Na obszarze gminy wyst ępuj ą tak Ŝe zwierz ęta łowne takie jak: kuna, tchórz, królik europejski, zaj ąc szarak, borsuk, lis, dzik, sarna, jele ń, daniel. W Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt wpisane s ą dwa gatunki wyst ępuj ące na obszarze gminy tj., suseł mor ęgowany (Spermophilus citellus) i wydra (Lutra Lutra).

31 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 28 wrze śnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wyst ępuj ących zwierz ąt obj ętych ochron ą Dz. U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237

57 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.2.10. Wyst ępowanie udokumentowanych złó Ŝ kopalin oraz terenów górniczych wyznaczonych na podstawie przepisów odr ębnych

Zasoby surowców mineralnych gminy Ujazd s ą bardzo ubogie. Wyst ępuj ą tu jedynie piaski i gliny. Zgodnie z „Bilansem Zasobów Złó Ŝ Kopalin w Polsce wg stanu na 31.12.2011r.” na terenie gminy nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Nie wyst ępuj ą równie Ŝ tereny górnicze wyznaczone na podstawie przepisów odr ębnych.

Na terenie gminy znajduj ą si ę natomiast fragmenty dwóch Głównych Zbiorników Wód Podziemnych: GZWP 335 Krapkowice- Strzelce Opolskie oraz GZWP 332 Subniecka K ędzierzyn-Głubczyce, które scharakteryzowano w rozdziale II.2.4.

II.3. FORMY OCHRONY PRZYRODY I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

II.3.1. Obiekty i obszary chronione na podstawie ustawy o ochronie przyrody

Ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównowa Ŝonym u Ŝytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej oraz jej składników, w tym dziko wyst ępuj ących ro ślin, zwierz ąt i grzybów, siedlisk przyrodniczych, krajobrazu, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewie ń. Celem ochrony przyrody jest 32 utrzymanie procesów ekologicznych i stabilno ści ekosystemów, zachowanie ró Ŝnorodno ści biologicznej, zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego; zapewnienie ci ągło ści istnienia gatunków ro ślin, zwierz ąt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do wła ściwego stanu ochrony; ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewie ń; utrzymywanie lub przywracanie do wła ściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a takŜe pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody oraz kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukacj ę, informowanie i promocj ę w dziedzinie ochrony przyrody.

Realizacja przyj ętych celów mo Ŝliwa jest mi ędzy innymi poprzez ustanowienie form ochrony przyrody, do których zaliczamy: parki narodowe i rezerwaty przyrody, stanowi ące cele publiczne w rozumieniu ustawy o gospodarce nieruchomo ściami oraz parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, uŜytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochron ę gatunkow ą ro ślin, zwierz ąt i grzybów.

Na terenie gminy Ujazd wyst ępuj ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody: − rezerwat przyrody „Bo Ŝe Oko”, − Park Krajobrazowy „Góra św. Anny”, − obszar Natura 2000 o kodzie PLH160002 „Góra św. Anny” − pomnik przyrody o Ŝywionej, − ochrona gatunkowa ro ślin, zwierz ąt i grzybów. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa wprowadzony został zapis o planowanym powi ększeniu Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” oraz ustanowieniu Obszaru Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko-Kozielskie”. Na poziomie gminy zasadne jest wprowadzenie nowej formy ochrony poprzez ustanowienie zespołu przyrodniczo- krajobrazowego pod nazw ą „Zandrzyny”.

32 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (t.j. Dz. U. z 2009 r. Nr 151 poz 1220), art.2

58 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Wyszczególnione powy Ŝej formy ochrony przyrody wyst ępuj ące na obszarze gminy Ujazd zostały scharakteryzowane w kolejnych podrozdziałach.

Rycina 13 Rozmieszczenie obszarów chronionych na terenie gminy Ujazd. Źródło: http://geoserwis.gdos.gov.pl

II.3.1.a. Rezerwat le śny „Bo Ŝe Oko”

Rezerwaty przyrody to obszary obejmuj ące ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, stanowiska rzadkich gatunków ro ślin i zwierz ąt lub elementy przyrody nieo Ŝywionej maj ące istotn ą warto ść ze wzgl ędów naukowych, dydaktycznych, kulturowych b ądź krajobrazowych. Z uwagi na sposób ochrony rezerwaty dziel ą si ę na ścisłe i cz ęś ciowe. Ochrona ścisła polega na całkowitym wykluczeniu ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach obj ętych ochron ą, a w przypadku gatunków - całoroczn ą ochron ę nale Ŝą cych do nich osobników i stadiów ich rozwoju. Rezerwat taki słu Ŝy wył ącznie do celów naukowych i dydaktycznych.

W rezerwatach cz ęś ciowych dopuszcza si ę stosowanie okre ślonych zabiegów hodowlano piel ęgnacyjnych w tzw. planach ochrony, dla osi ągni ęcia celu ochrony. Rezerwaty cz ęś ciowe udost ępnia si ę najcz ęś ciej dla ruchu turystycznego. Rezerwaty przyrody ró Ŝni ą si ę mi ędzy sob ą równie Ŝ celami ochrony. Rezerwat mo Ŝe mieć wyznaczony jeden cel np. zachowanie rzadkiego gatunku ro ślin lub zwierz ęcia, albo słu Ŝyć jednocze śnie ró Ŝnym celom.

Najcenniejsze obszary Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” uznane zostały za rezerwaty przyrody. NaleŜą do nich: − rezerwat przyrody nieo Ŝywionej geologiczny „Góra Świ ętej Anny” ustanowiony ze wzgl ędu na wyst ępowanie rzadkich profili oraz zjawisk geologicznych zwi ązanych z wulkanizmem trzeciorz ędowym. − rezerwat ro ślinno ści kserotermicznej „Ligota Dolna” − rezerwaty le śne cz ęś ciowe „Grafik”, „Lesisko” oraz „Bo Ŝe Oko”.

59 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Na obszarze gminy Ujazd, sołectwo Klucz poło Ŝony jest rezerwat florystyczny, le śny, cz ęś ciowy „Bo Ŝe Oko” o powierzchni 68,94ha, ustanowiony po raz pierwszy Zarz ądzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 25 lipca 1997r. (MP z dnia 4 wrze śnia 1997r. Nr 54, poz. 515). Obecnie obowi ązuj ącym aktem jest Zarz ądzenie Nr 62/09 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Opolu z dnia 31 grudnia 2009 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Bo Ŝe Oko”. Rezerwat obejmuje lasy Nadle śnictwa Strzelce Opolskie, obr ęb le śny Zdzieszowice, Le śnictwo Klucz, oddziały le śne: 18 b c, 28 c, 29 a b c d f. Celem ochrony jest zachowanie ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych zbiorowisk buczyn o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego.

Nazwa rezerwatu „Bo Ŝe Oko” pochodzi od kapliczki znajduj ącej si ę w pobli Ŝu rezerwatu. Celem utworzenia rezerwatu było obj ęcie ochron ą fragmentu lasu świe Ŝego z licznie wyst ępuj ącymi bukami w wieku 135-155 lat i wysoko ści do 36m. W domieszce wyst ępuje modrzew, świerk, grab, brzoza i sosna. Rodzaj rezerwatu okre śla si ę jako le śny (L). Ze wzgl ędu na dominuj ący przedmiot ochrony rezerwat zalicza si ę do typu: fitocenotycznego (PFi) i podtypu: zbiorowisk le śnych (zl). Ze wzgl ędu na główny typ ekosystemu rezerwat zalicza si ę do typu: le śny i borowy (EL) i podtypu: lasów wy Ŝynnych (lw Ŝ).

W rezerwacie dominuj ą gleby brunatne, kwa śne, wytworzone z gleb lekkich słabo spiaszczonych pylastych i świe Ŝych. Na obszarze rezerwatu wyst ępuj ą trzy zbiorowiska ro ślinne: kwa śna buczyna ni Ŝowa Luzulo pilosae-Fagetum , Ŝyzna buczyna sudecka Dentario enneaphyllidis - Fagetum , Ŝyzna buczyna ni Ŝowa Melico-Fagetum . Na jego terenie stwierdzono obecno ść 119 gatunków flory naczyniowej, w tym siedmiu gatunków prawnie chronionych 33 : buławnika wielkokwiatowego Cephalanthera alba , którego stanowisko w „Bo Ŝym Oku” jest jednym z najdalej na północ wysuni ętych w Polsce, bluszczu pospolitego Hedera helix , kaliny koralowej, konwalii majowej, kopytnika pospolitego Asarum europaeum , kruszyny zwyczajnej i przytulii wonnej Galium odoratum . Wyst ępuj ą tutaj równie Ŝ gatunki zagro Ŝone w skali regionu. S ą to: czerniec gronkowy, fiołek przedziwny, jarzmianka wi ększa, lepi ęŜ nik biały, przetacznik górski. Do osobliwo ści przyrodniczych zaliczy ć mo Ŝna te Ŝ okazałe buki, wymiarami spełniaj ące kryteria drzew pomnikowych 34 .

Fauna rezerwatu reprezentowana jest przez sarny, dziki, lisy, kuny zaj ące, wiewiórki, a z ptaków drapie Ŝnych przez myszołowy, krogulce i jastrz ębie. Szczególnym walorem rezerwatu le śnego ”Bo Ŝe Oko“ jest urozmaicona konfiguracja terenu z malowniczymi, suchymi dolinami o szerokich dnach i gł ębokimi parowami 35 . o stromych zboczach oraz wyst ępuj ące leje krasowe. Obszar chroniony poło Ŝony jest na zboczu wzniesienia które opada w kierunku zachodnim i południowym, w stron ę cieku wodnego. Najwy Ŝszy jego punkt wynosi 295m npm, a najni Ŝszy 255m npm.

Dla celów rekreacyjno-turystyczno-dydaktycznych wzdłu Ŝ południowej granicy rezerwatu biegnie ście Ŝka dydaktyczna „Z Góry Św. Anny do Zalesia Śląskiego” oraz Ŝółty szlak turystyczny.

II.3.1.b. Park Krajobrazowy „Góra św. Anny”

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na warto ści przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych warto ści w warunkach zrównowa Ŝonego rozwoju. Na obszarach granicz ących z parkiem krajobrazowym mo Ŝe by ć wyznaczona otulina. Grunty rolne i le śne oraz inne nieruchomo ści

33 Nawigator po opolskich rezerwatach , RDO Ś Opole 34 http://www.katowice.lasy.gov.pl/web/strzelce_opolskie/ochronaprzyrody 35 Cech ą odró Ŝniaj ącą parowy od w ąwozów jest wyst ępowanie na zboczach parowów ro ślinno ści, natomiast w ąwóz jest jej najcz ęś ciej pozbawiony.

60 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd znajduj ące si ę w granicach parku krajobrazowego pozostawia si ę w gospodarczym wykorzystaniu. Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych sporz ądza si ę i realizuje plan ochrony.

Na podstawie Uchwały nr XXIV/193/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 26 maja 1988r. w sprawie ochrony walorów krajobrazu (Dz.Urz. Woj. Opolskiego nr 19 poz. 231) na terenie województwa opolskiego powołano Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny” okre ślaj ąc jednocze śnie granice Parku i jego otuliny. Ustalone granice zostały zmienione Rozporz ądzeniem Wojewody Opolskiego z dnia 20 maja 1996r. Nr P/14/96 w sprawie ochrony walorów krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Opolskiego Nr 15 poz.65), natomiast Rozporz ądzeniem Wojewody Opolskiego z dnia 17 czerwca 1998r. Nr P/14/98 z terenu Parku i jego otuliny wył ączono pas autostrady o szeroko ści 500m. Kolejno na mocy rozporz ądzenia Wojewody Opolskiego z dnia 8 grudnia 2003r. zmieniaj ącego rozporz ądzenie w sprawie Parku Krajobrazowego „Góra Św.Anny” (Dz.Urz. Woj.Op. Nr 109 poz.2302) z obszaru Parku wył ączono cz ęść miasta Le śnica. Wszystkie powy Ŝsze akty prawne straciły moc obowi ązuj ącą w zwi ązku z wej ściem w Ŝycie rozporz ądzenia wojewody wydanego na podstawie nowej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r.(Dz.U. Nr 92, poz.880 z pó źn. zm.), z tym Ŝe na podstawie art. 153 w/w ustawy park krajobrazowy utworzony przed dniem wej ścia w Ŝycie ustawy staje si ę parkiem krajobrazowym w rozumieniu ustawy.

Aktualnie aktem prawnym okre ślaj ącym granice Parku i jego otuliny, a tak Ŝe cele ochrony przyrody oraz obowi ązuj ące na jego terenie zasady gospodarowania jest rozporz ądzenie Wojewody Opolskiego Nr 0151/P/17/06 z dnia 8 maja 2006r w sprawie Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” (Dz. Urz. Woj. Opolskiego Nr 33 poz.1134)

Zgodnie z powy Ŝszym Park Krajobrazowy „Góra św. Anny” obejmuje powierzchni ę 5051,0ha oraz otulin ę o powierzchni 6374,0ha, z czego na terenie gminy Ujazd, Park i jego otulina zajmuj ą fragmenty trzech miejscowo ści: Olszowa, Klucz i Zimna Wódka na powierzchni około 990ha. Stanowi to ~5,43% (280ha) powierzchni Parku oraz ~11,31% (710ha) powierzchni otuliny. Powierzchnia Parku i otuliny stanowi powierzchni ę rzeczywist ą, pomniejszon ą o pas autostrady A4.

Na podstawie § 4 w/w rozporz ądzenia wojewody, szczególnymi celami ochrony Parku s ą: − zachowanie najcenniejszych fragmentów przyrody naturalnej, walorów krajobrazowych oraz dziedzictwa kulturowego zachodniego kra ńca Wy Ŝyny Śląskiej, zwanego Garbem Chełmu; − stwarzanie korzystnych warunków do prawidłowego funkcjonowania systemów przyrodniczych, ich trwało ści i zdolno ści odtwarzania; − zachowanie ekosystemów le śnych i ł ąkowych z charakterystyczn ą flor ą i faun ą; − zachowanie walorów geologicznych i geomorfologicznych Parku; − zachowanie ładu przestrzennego na obszarze Parku, w tym utrzymanie zabytkowych układów urbanistycznych oraz kształtowanie harmonijnego współczesnego krajobrazu i form zabudowy w nawi ązaniu do tradycji regionalnych; − zachowanie ukształtowanego zespołu kulturowo – krajobrazowego Góry św. Anny; − zwi ększanie świadomo ści ekologicznej lokalnych społeczno ści w zakresie konieczno ści zachowania całego bogactwa przyrodniczego jako dziedzictwa i dobra wspólnego.

Dla ochrony walorów Parku, na jego terenie okre ślono nast ępuj ące zakazy : − realizacji przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, przy czym zakaz nie dotyczy przedsi ęwzi ęć zaliczanych do mog ących potencjalnie znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, chyba Ŝe zostanie wprowadzony poprzez zapisy Planu ochrony; − likwidowania i niszczenia zadrzewie ń śródpolnych, przydro Ŝnych i nadwodnych, je Ŝeli nie wynikaj ą z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej lub zapewnienia bezpiecze ństwa ruchu drogowego lub wodnego, lub budowy,

61 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urz ądze ń wodnych; − pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym torfu oraz skamieniało ści, w tym kopalnych szcz ątków ro ślin i zwierz ąt, a tak Ŝe minerałów i bursztynów; − wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcaj ących rze źbę terenu, z wyj ątkiem prac zwi ązanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub budow ą, odbudow ą, utrzymaniem, remontem lub napraw ą urz ądze ń wodnych; − dokonywania zmian stosunków wodnych, je Ŝeli zmiany te nie słu Ŝą ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, le śnej, wodnej lub rybackiej; − wylewania gnojowicy, z wyj ątkiem nawo Ŝenia własnych gruntów rolnych; − prowadzenia chowu i hodowli zwierz ąt metod ą bez ściółkow ą; − utrzymywania otwartych rowów ściekowych i zbiorników ściekowych.

Zgodnie z zapisami art. 17 ust.2 ustawy o ochronie przyrody ustanowione zakazy nie dotycz ą: − wykonywania zada ń wynikaj ących z planu ochrony; − wykonywania zada ń na rzecz obronno ści kraju i bezpiecze ństwa pa ństwa; − prowadzenia akcji ratowniczej oraz działa ń zwi ązanych z bezpiecze ństwem powszechnym; − realizacji inwestycji celu publicznego w rozumieniu art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717, z pó źn. zm.).

W ustawie o ochronie przyrody ani w rozporz ądzeniu ustanawiaj ącym PK Góra św. Anny nie okre ślono natomiast zakazów i zasad gospodarowania w odniesieniu do obszaru otuliny parku. Tym samym ich ustalenie, domy ślnie, powinno nast ąpi ć w planie ochrony, brak jednak w tym zakresie wyra źnej dyspozycji w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005r. w sprawie sporz ądzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody .

Zapisy okre ślone w rozporz ądzeniu sprawie Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” maj ą moc prawn ą powszechnie obowi ązuj ącą wszystkich gospodaruj ących przestrzeni ą na obszarze Parku, zatem obowi ązują równie Ŝ w odniesieniu do cz ęś ci terenów gminy Ujazd, w tym wsi Klucz i Olszowa. Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody powinny one zosta ć wprowadzone do Planu ochrony Parku Krajobrazowego, a nast ępnie do Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Obowi ązek wprowadzenia wniosków z Planu ochrony do dokumentów planistycznych wynikał z art.24 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 pa ździernika 1991r. (Dz.U. Nr 114 poz.492) i został powtórzony jako generalna zasada, w art. 3 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r.(Dz.U. Nr 92, poz.880 z późn.zm.), a tak Ŝe poprzez nało Ŝenie obowi ązku uzgadniania dokumentów planistycznych z wojewod ą36 w zakresie ochrony przyrody i uwzględnienia w nich ustale ń planów ochrony. W zwi ązku z wej ściem w Ŝycie nowej ustawy o ochronie przyrody (2004r) plany ochrony sporz ądzone na podstawie poprzedniego stanu prawnego, w tym Plan ochrony dla Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny” 37 , straciły moc.

Obowi ązuj ącym aktem prawnym okre ślaj ącym szczegółowe cele ochrony przyrody oraz stanowi ącym podstaw ę gospodarowania na obszarze Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny jest rozporz ądzenie Nr 0151/P/1/09 Wojewody

36 W zwi ązku ze zmian ą kompetencji aktualnie organem wła ściwym do uzgadniania projektów Studium i planów miejscowych jest Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska 37 Rozporz ądzenie wojewody opolskiego Nr P/13/2000 z dnia 17 maja 2000r. w sprawie zatwierdzenia planu ochrony Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” (Dz.Urz. Woj.Op. Nr33 poz.172).

62 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Opolskiego z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny ”.

Plan ochrony obejmuje swoimi ustaleniami obszar Parku, nie odnosi si ę jednak wprost do granicy otuliny wyznaczonej w rozporz ądzeniu Wojewody Opolskiego Nr 0151/P/17/06 z dnia 8 maja 2006r w sprawie Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny”. Dla otuliny nie zostały zatem ustalone zasady ochrony i gospodarowania w Ŝadnym z powy Ŝszych aktów prawnych.

W planie ochrony obszar Parku podzielony został na dwie główne strefy realizacji działa ń ochronnych, w tym:

A – strefa ochrony konserwatorskiej, obejmuj ąca istniej ące obszary obj ęte ochron ą prawn ą oraz obszary o najwy Ŝszych warto ściach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych, w ramach której wydzielono 7 stref szczegółowych ró Ŝni ących si ę przedmiotem, celami i rodzajem działa ń ochronnych;

B – pozostałe strefy działa ń ochronnych, zgrupowane według dwóch głównych kierunków działa ń ochronnych polegaj ących na: utrzymaniu istniej ącej skali i sposobu u Ŝytkowania terenu ( strefy BCS od I-III) oraz zmianie istniejącego stanu środowiska przyrodniczego lub kulturowego poprzez wywołanie ukierunkowanych procesów naprawczych (strefy BCK od I-VII).

Rycina 14 Mapa stref działa ń ochronnych w Parku Krajobrazowego Góra św. Anny dla obszaru gminy Ujazd. Strefy „A” ochrony konserwatorskiej. / Źródło: Opracowanie własne na podstawie Planu ochrony Parku Krajobrazowego Góra św. Anny./

63 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 15 Mapa stref działa ń ochronnych w Parku Krajobrazowego Góra św. Anny dla obszaru gminy Ujazd. Strefy „B” działa ń ochronnych. / Źródło: Opracowanie własne na podstawie Planu ochrony Parku Krajobrazowego Góra św. Anny./

Zasi ęg cz ęś ci stref wykracza poza granic ę Parku Krajobrazowego, w szczególno ści dotyczy to: − AKE- strefy „E” ochrony ekspozycji; − AKA i AKB - stref „A” i „B” ochrony konserwatorskiej; − BCKVA_1 strefa obejmuj ąca obszary zainwestowane i BCKVA_2 obszary wskazanego zainwestowania w SUIKZP; − BCKVC - strefa obejmuj ąca obszary zdegradowane, wymagaj ące przekształce ń funkcjonalno-przestrzennych − BCKVIA – strefa obejmuj ąca obszar ograniczonego zainwestowania w celu ochrony ekspozycji krajobrazowej, − BCKVID – strefa obejmuj ąca obszar minimalizowania negatywnych oddziaływa ń ci ągów komunikacyjnych.

Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe strefy wykraczaj ące swoim zasi ęgiem poza obszar Parku nie pokrywaj ą si ę z wyznaczon ą prawnie granic ą otuliny, w du Ŝym stopniu ja przekraczaj ąc.

Na powy Ŝszych rycinach wskazano lokalizacj ę poszczególnych stref w odniesieniu do obszaru gminy Ujazd.

Zgodnie z zapisami § 15 Planu ochrony PK Góra św. Anny, w Studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin nale Ŝy uwzgl ędni ć nast ępuj ące ustalenia obowi ązuj ące na terenie Parku: 1) zainwestowanie wymagaj ące zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i le śnych na cele nierolnicze i niele śne, nale Ŝy lokalizowa ć wył ącznie w granicach obszarów wyznaczonych w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin obowi ązuj ących w dniu wej ścia w Ŝycie rozporz ądzenia (strefa BCKVA_1 – obszary zabudowy istniej ącej oraz BCKVA_2 – obszary zabudowy planowanej) oraz zgodnie z okre ślonym w nich przeznaczeniem, a tak Ŝe obszarów dopuszczonego zainwestowania (strefa BCKVB) oraz obszarów, o których mowa w ust. 2, o ile lokalizacja nie jest sprzeczna z przepisami odr ębnymi oraz z zastrze Ŝeniem § 16 ust. 3 w którym zawarto wytyczne do sporz ądzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;

64 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

2) dopuszcza si ę zagospodarowanie terenów rolnych i le śnych przyległych do obszarów zainwestowania, wyznaczonych w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, obowi ązuj ących w dniu wej ścia w Ŝycie rozporz ądzenia, w strefie kolejnej linii zabudowy, obejmuj ącej szeroko ść do 50 m, o ile lokalizacja nie jest sprzeczna z przepisami odr ębnymi i uwarunkowaniami ekofizjograficznymi; 3) przy realizacji nowego zainwestowania nale Ŝy d ąŜ yć do nierozpraszania zabudowy; w pierwszej kolejno ści nale Ŝy uzupełnia ć istniej ące zagospodarowanie w lukach mi ędzy zabudow ą; 4) przy kwalifikowaniu gruntów rolnych i le śnych do zmiany u Ŝytkowania nale Ŝy d ąŜ yć do zachowania w mo Ŝliwie najwi ększym stopniu ró Ŝnorodno ści biologicznej i krajobrazowej Parku, w tym poprzez wył ączenie z zainwestowania terenów najcenniejszych przyrodniczo oraz ci ągów ekologicznych zasilaj ących lokalny system przyrodniczy; 5) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego nale Ŝy opracowywa ć dla całych sołectw; w uzasadnionych przypadkach dopuszcza si ę opracowanie planów dla fragmentów sołectw; 6) przy wyznaczaniu terenów przeznaczonych do zalesie ń nale Ŝy uwzgl ędni ć nast ępuj ące zało Ŝenia: − nale Ŝy d ąŜ yć do tworzenia zwartych kompleksów le śnych o racjonalnej granicy polno – le śnej, a tak Ŝe tworzenia zwartego systemu przyrodniczego ł ącznie z innymi obszarami o funkcjach ekologicznych, − za obszary po Ŝą dane do zalesie ń przyjmuje si ę: wielkoobszarowe tereny rolnicze o małej lesisto ści, tereny ł ącz ące istniej ące kompleksy le śne, które spełniaj ą lub potencjalnie mog ą spełnia ć funkcje tras migracji dla zwierz ąt oraz tereny wzdłu Ŝ najwa Ŝniejszych działów wodnych, tereny przylegaj ące do cieków.

Ustalenia Planu ochrony w odniesieniu do obszaru gminy Ujazd dotycz ą terenów poło Ŝonych w zachodniej cz ęś ci wsi Olszowa i Klucz zgodnie z oznaczeniem na ryc.16 i 17. Na przedmiotowym obszarze wyznaczone zostały nast ępuj ące strefy i odpowiadaj ące im ustalenia, które powinny znale źć swoje odzwierciedlenie w zapisach dokumentów planistycznych tj studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego:

AR – istniej ący rezerwat przyrody;

AKB – strefa „B” ochrony konserwatorskiej, dla której wskazano: − wyznaczenie odpowiednich stref w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, zachowanie i odtwarzanie historycznych cech układu przestrzennego, w tym: rozplanowania dróg, placów, linii zabudowy i linii rozgraniczaj ących, podziałów parcelacyjnych oraz kompozycji wn ętrz urbanistycznych i kompozycji zieleni, przy dopuszczeniu harmonijnego współistnienia elementów kompozycji historycznej i współczesnej, − zaleca si ę utrzymanie tradycyjnej zabudowy, przy jednoczesnym dopuszczeniu jej modernizacji i adaptacji do nowych funkcji, − nie dopuszcza si ę wznoszenia budynków niezgodnych z tradycyjnym dla danej miejscowo ści charakterem zabudowy, − zaleca si ę utrzymywanie elementów zagospodarowania terenu we wła ściwym stanie technicznym i funkcjonalnym, − zaleca si ę zachowanie oraz rewitalizacj ę tradycyjnych układów zieleni, w tym zwłaszcza zadrzewie ń przydro Ŝnych, − zaleca si ę ochron ę obiektów małej architektury, tj, kapliczek, krzy Ŝy przydro Ŝnych, itp.

AKE – strefa „E” ochrony ekspozycji i APKE – proponowana strefa „E” ochrony ekspozycji: − zaleca si ę wyznaczenie odpowiednich stref w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, − nie dopuszcza się lokalizacji budynków i budowli poza strefami wyznaczonymi w obowi ązuj ących w dniu wej ścia w

65 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Ŝycie rozporz ądzenia miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, a tak Ŝe obszarami dopuszczonego zainwestowania okre ślonymi w rozporz ądzeniu; − zaleca si ę ograniczenie wysoko ści nowo sytuowanych lub modernizowanych budynków i budowli do wysoko ści obiektów s ąsiaduj ących;

BCSI – strefa zachowania krajobrazu rolniczego: − utrzymanie lub przywrócenie powierzchni i struktury trwałych u Ŝytków zielonych i sadów oraz kontynuowanie ekstensywnego sposobu ich u Ŝytkowania, − tworzenie i utrzymywanie stref buforowych tj. miedz, zadrzewie ń i zakrzacze ń śródpolnych oraz innych fragmentów wył ączonych z uŜytkowania; − promowanie rozwoju pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich, w tym agroturystyki z wykorzystaniem infrastruktury turystycznej i edukacyjnej Parku, − na terenach rolnych dopuszcza si ę realizacj ę nowej zabudowy zagrodowej, z uwzgl ędnieniem warunków wynikaj ących z przepisów szczególnych oraz warunków okre ślonych dla strefy BCKVA_2 lit. a oraz g - j; − nie dopuszcza si ę grodzenia działek pozostaj ących w u Ŝytkowaniu rolniczym i le śnym, z wył ączeniem zabudowy, terenów hodowli zwierz ąt oraz czasowego grodzenia nowo zało Ŝonych upraw le śnych oraz sadów, dla których dopuszcza si ę ogrodzenia zgodnie warunkami okre ślonymi jak dla ogrodze ń w strefie BCKVA_2;

BCKIV - modyfikacji gospodarki le śnej, w tym poprzez: − uznanie wszystkich lasów na stokach stromych i bardzo stromych za lasy glebochronne zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra O ŚiZN z dnia 25 sierpnia 1992 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 337) oraz wł ączenie ich do gospodarstwa specjalnego z ograniczeniem gospodarki le śnej do niezb ędnych zabiegów hodowlanych i ochronnych; − stosowanie na siedliskach lasu wy Ŝynnego rębni zło Ŝonych z długim okresem odnowienia; − stworzenie wielopi ętrowej strefy ekotonowej na granicy lasu i pasa drogowego autostrady celem ograniczenia jej negatywnych oddziaływa ń na ekosystemy le śne;

BCKVA_1 - obszary zainwestowane oraz przeznaczone pod zainwestowanie w obowi ązuj ących planach miejscowych, dla których okre ślono nast ępuj ące ustalenia: − przy zmianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego utrzymuje się dotychczasowe przeznaczenie terenu jako preferowane oraz dopuszcza si ę zmian ę tego przeznaczenia pod zabudow ę zagrodow ą, mieszkaniow ą jednorodzinn ą, mieszkaniowo-usługow ą, rekreacji indywidualnej lub zalesienia, − w przypadku utrzymania dotychczasowego przeznaczenia terenu: − utrzymuje si ę dotychczasow ą intensywno ść zainwestowania, w tym: minimaln ą powierzchni ę działki budowlanej i minimaln ą powierzchni ę biologicznie czynn ą oraz wysoko ść zabudowy, − ustala si ę obowi ązek zastosowania warunków architektoniczno-urbanistycznych okre ślonych w § 16 ust. 1 pkt 1, 5 – 12, a dla planów, w których nie okre ślono wielko ści działki, minimalnej powierzchni biologicznie czynnej oraz wysoko ści zabudowy, obowi ązuj ą dodatkowo warunki architektoniczno-urbanistyczne okre ślone w ust. 1 pkt. 2 – 4, − w przypadku nowego przeznaczenia terenu ustala si ę obowi ązek zastosowania warunków architektoniczno- urbanistycznych okre ślonych w § 16 ust. 1, − nie dopuszcza si ę wtórnego podziału działek budowlanych na mniejsze ni Ŝ o powierzchni okre ślonej w rozporz ądzeniu dla poszczególnych funkcji terenu,

66 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− utrzymuje si ę dotychczasowe ustalenia planistyczne obowi ązuj ące dla obszarów i obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody i ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; − po utracie wa Ŝno ści miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obowi ązuj ą ustalenia okre ślone w § 16 ust. 1 - 4.

BCKVA_2 obszary wskazane do zainwestowania w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego, dla których okre ślono nast ępuj ące ustalenia: − nieprzekraczalna linia zabudowy wynosi minimum 25 metrów od linii rozgraniczaj ącej tereny le śne; − minimalna powierzchnia nowo wydzielanej działki poza terenami zwartej zabudowy wynosi: − dla zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, mieszkaniowo-usługowej i usługowej 800 m2, preferowana 1500 m2 , − dla zabudowy produkcyjno-usługowej – 2000 m 2 , − dla zabudowy rekreacji indywidualnej – 2000 m 2 , − dla zabudowy zagrodowej – wielko ść działki okre ślaj ą przepisy szczególne; − dla terenów zwartej zabudowy minimaln ą powierzchni ę dla nowo wydzielanych działek okre ślą miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego; − nie dopuszcza si ę wtórnego podziału działek budowlanych na mniejsze ni Ŝ o powierzchni okre ślonej w rozporz ądzeniu ochrony dla poszczególnych funkcji terenu; − minimalna powierzchnia biologicznie czynna wynosi: − dla zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej – 60%, − dla zabudowy mieszkaniowo-usługowej, usługowej i zagrodowej, z zastrze Ŝeniem lit. c - 30%, − dla zabudowy usług sportu, turystyki i rekreacji – 50% powierzchni działki, − dla zabudowy rekreacji indywidualnej - 70% powierzchni działki, preferowana 90%, − dla zabudowy produkcyjno – usługowej – 30% powierzchni działki; − nie dopuszcza si ę wprowadzania nowej zabudowy wielorodzinnej, wysokiej, wielokokubaturowej oraz zabudowy jednorodzinnej szeregowej; − maksymalna wysoko ść zabudowy, rozumiana jako najwi ększa odległo ść w rzucie prostopadłym pomi ędzy główn ą kalenic ą dachu budynku, a gruntem rodzimym wynosi: − 12 metrów dla zabudowy zagrodowej, mieszkaniowej, mieszkaniowo-usługowej i rekreacyjnej, preferowana wysoko ść 8m, tj. maksymalnie trzy kondygnacje, w tym uŜytkowe poddasze, − 11 metrów dla zabudowy usługowej i produkcyjno-usługowej, preferowana wysoko ść dla zabudowy usługowej 8 m – nie dotyczy kominów i masztów urz ądze ń infrastruktury technicznej, − dla budynków u Ŝyteczno ści publicznej oraz obiektów budowlanych zwi ązanych z ochron ą przyrody, bezpiecze ństwem publicznym oraz ochron ą lasów dopuszcza si ę wy Ŝsz ą wysoko ść zabudowy, jednak minimaln ą dla specyfiki danej funkcji; − nie dopuszcza si ę dachów innych ni Ŝ symetryczne kalenicowe, preferowane dachy dwuspadowe proste; w przypadku dachów wielospadowych kalenica głównej bryły dachu nie mo Ŝe by ć krótsza ni Ŝ połowa długo ści tej bryły; k ąt nachylenia połaci dachowych 35-45° z dopuszczaln ą tolerancj ą 5%; − zaleca si ę stosowanie stonowanej i jasnej kolorystyki elewacji, zgodnej z historycznym i tradycyjnym charakterem otoczenia; − zaleca się wykonanie pokrycia dachowego z dachówki ceramicznej lub cementowej w kolorze czerwonym,

67 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

br ązowym, czarnym lub szarym, łupka, gontu lub dranic w nawi ązaniu do pokry ć stosowanych na s ąsiednich działkach; poza historycznymi zespołami ruralistycznymi i urbanistycznymi dopuszcza si ę pokrycie z blachy dachówkopodobnej w analogicznej kolorystyce; − nie dopuszcza si ę ogrodze ń o wysoko ści powy Ŝej 1,8 m; nie dopuszcza si ę ogrodze ń z betonowych materiałów prefabrykowanych oraz ogrodze ń innych ni Ŝ a Ŝurowe z wył ączeniem murków wykonanych z lokalnego wapienia, zaleca si ę ogrodzenia z podmurówk ą i słupami wykonanymi z kamienia wapiennego; − dla zabudowy usług turystyki i rekreacji dopuszcza si ę maksymalnie 50 miejsc noclegowych w jednym obiekcie; − dla terenów zieleni urz ądzonej przyjmuje si ę nast ępuj ące zasady zagospodarowania: − nie dopuszcza si ę zmiany przeznaczenia na inne cele, za wyj ątkiem sytuacji szczególnych, w których zmienia si ę lokalizacj ę terenów zieleni urz ądzonej, − ustala si ę obowi ązek utrzymania minimalnej powierzchni biologicznie czynnej 80%; − na wszystkich terenach przeznaczonych pod rozwój zainwestowania, zaleca si ę zachowanie istniej ących lasów i zadrzewie ń i przeznaczenie ich na rozwój ogólnodost ępnych terenów rekreacyjnych.

BCKVIA - obszary ograniczonego zainwestowania w celu ochrony ekspozycji krajobrazowej, − nie dopuszcza si ę lokalizacji nowych linii energetycznych wysokich napi ęć poza istniej ącymi „korytarzami” infrastrukturalnymi oraz elektrowni wiatrowych, − nie dopuszcza si ę na terenach zwartej zabudowy lokalizacji budynków, budowli oraz instalacji usługowych i produkcyjnych o wysoko ści powy Ŝej 20m, za wyj ątkiem obszarów wskazanych w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, obowi ązuj ących w dniu wej ścia w Ŝycie rozporz ądzenia, − nie dopuszcza si ę poza terenami zwartej zabudowy lokalizacji obiektów budowlanych, z wył ączeniem infrastruktury komunikacyjnej oraz komunalnej, bez wykonania oceny ich wpływu na walory krajobrazowe Parku, − zaleca si ę stosowanie zasad zabudowy i zagospodarowania terenu nawi ązuj ących do tradycyjnego stylu budownictwa regionalnego, − zaleca si ę stopniow ą eliminacj ę substandardowych i dysharmonijnych elementów zagospodarowania;

BCKVID - obszary minimalizowania negatywnych oddziaływa ń ci ągów komunikacyjnych, dla których: − zaleca si ę odst ąpienie od lokalizacji zabudowy mieszkaniowej, − nie dopuszcza si ę ustawiania w pasie drogowym autostrady przecinaj ącej Park innych obiektów budowlanych, w tym zwłaszcza reklam, ni Ŝ niezb ędnych do jej utrzymania.

W Planie ochrony okre ślono tak Ŝe ustalenia do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie realizacji infrastruktury technicznej , obowi ązuj ące na terenie Parku: − nakazuje si ę wyposa Ŝenie wszystkich obiektów budowlanych wytwarzaj ących ścieki w urz ądzenia zabezpieczaj ące środowisko gruntowo-wodne przed zanieczyszczeniem lub wł ączenie ich do zbiorczych systemów odprowadzenia i unieszkodliwiania ścieków, zgodnie z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu; − dopuszcza si ę do czasu wybudowania systemu kanalizacji indywidualne szczelne zbiorniki na ścieki oraz w przypadku odpowiednich warunków gruntowych i geologicznych tak Ŝe przydomowe oczyszczalnie ścieków; − nie dopuszcza si ę gromadzenia ścieków w nieszczelnych szambach; − zaleca si ę przeprowadzanie liniowych elementów infrastruktury technicznej w „korytarzach” infrastrukturalnych, w tym szczególnie wykorzystuj ących pasy dróg;

68 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− zaleca się wyposa Ŝenie istniej ących linii i słupów energetycznych linii wysokiego i średniego napi ęcia zlokalizowanych poza terenami zabudowy w odpowiednie oznakowania zabezpieczaj ące przed kolizjami przelatuj ące ptaki oraz zabezpieczenia przed wykorzystywaniem ich jako miejsca odpoczynku przez ptaki; − zaleca si ę stosowanie linii izolowanych, a docelowo linii doziemnych dla projektowanych, modernizowanych i przebudowywanych sieci elektroenergetycznych i teletechnicznych; − zaleca si ę stosowanie w ogrzewaniu budynków nowoczesnych, energo- i materiałooszcz ędnych systemów grzewczych z wykorzystaniem niskoemisyjnych paliw, w tym szczególnie: drewna, gazu ziemnego, lekkiego oleju opałowego, biomasy oraz źródeł odnawialnych, w tym energii słonecznej; − zaleca si ę zmniejszenie energochłonno ści budynków słu Ŝą cych realizacji celów publicznych poprzez termomodernizacj ę; − zaleca si ę propagowanie indywidualnych sposobów kompostowania w gospodarstwach domowych; − zaleca si ę realizacj ę inwestycji ograniczaj ących zanieczyszczenia azotowe pochodz ące z rolnictwa, w tym szczególnie budow ę płyt gnojowych i zbiorników na gnojowic ę; − nie dopuszcza si ę lokalizacji wiatraków i farm wiatrowych oraz nowych linii energetycznych wysokich napi ęć , a tak Ŝe instalacji produkcji rolnej i innej o wysoko ści wy Ŝszej ni Ŝ 2 wysoko ści najwy Ŝszych w gospodarstwie budynków mieszkalnych i gospodarczych; − zaleca si ę zachowanie istniej ącej sieci dróg; dopuszcza si ę inwestycje polegaj ące na poprawie ich stanu technicznego oraz warunków bezpiecze ństwa ruchu; − zaleca si ę budow ę ście Ŝek pieszo-rowerowych wzdłu Ŝ dróg powiatowych i gminnych; − zaleca si ę budow ę ekranów akustycznych wzdłu Ŝ dróg, w miejscach szczególnego oddziaływania hałasu na mieszka ńców; − dopuszcza si ę umieszczanie reklam poza terenami zabudowy zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami, po uzyskaniu uzgodnienia dyrektora Zespołu Opolskich Parków Krajobrazowych w zakresie kolorystyki i rozmiarów planowanych reklam ustawianych, jako odr ębne obiekty budowlane.

Góra Św. Anny to wapienno-bazaltowe wzgórze o wysoko ści 406 mnpm, które wyra źnie góruje nad otaczaj ącym nizinnym krajobrazem. Wi ększo ść obszaru ostoi pokryta jest lasami. Wyró Ŝniono w śród nich trzy cenne dla Europy fitosocjologiczne odmiany buczyn, w tym buczyny kwa śne oraz Ŝyzne. Ustanowiony specjalny obszar ochrony siedlisk chroni ć ma a Ŝ 11 wyst ępuj ących tu typów siedlisk wa Ŝnych z europejskiego punktu widzenia. Nale Ŝą do nich: ciepłolubne buczyny storczykowe, górskie i ni Ŝowe ziołoro śla nadrzeczne i okrajkowe, jaskinie nieudost ępnione do zwiedzania, kwa śne buczyny, lasy ł ęgowe i nadrzeczne zaro śla wierzbowe, murawy kserotermiczne (priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków), ł ęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, ni Ŝowe i górskie ł ąki u Ŝytkowane ekstensywnie, wapienne ściany skalne, źródliska wapienne, Ŝyzne buczyny. Krajobrazowo jest to bardzo atrakcyjna cz ęść Śląska Opolskiego, bowiem nad obszarem równinnym wznosi się masyw Góry Chełmskiej, stanowi ącej zachodni ą cz ęść Wy Ŝyny Śląskiej. Wzniesienie chełmskie jest bogato rze źbione. Spotykamy tu liczne doliny, gł ęboko wci ęte w ąwozy, wywierzyska skalne, leje i misy krasowe oraz piaszczyste wydmy.

Flora parku jest urozmaicona, ale niezbyt bogata. Istnieje tam ponad 400 gatunków ro ślin naczyniowych, co równe jest 18 % flory Polski. Do osobliwo ści florystycznych parku zaliczaj ą si ę gatunki chronione oraz rzadkie. Ustawow ą ochron ą obj ęte s ą nast ępuj ące ro śliny: śnie Ŝyczka przebi śnieg, paprotka zwyczajna, lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, podkolan biały, listera jajowata, orlik pospolity, parzydło le śne, wawrzynek wilcze łyko, bluszcz pospolity, barwinek pospolity, dziewi ęć sił bezłodygowy, buławnik wielokwiatowy, buławnik mieczolistny, konwalia majowa, kalina koralowa, marzanka wonna,

69 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

pierwiosnka lekarska, kruszyna pospolita i kopytnik pospolity. W śród grzybów na uwag ę zasługuj ą przedstawiciele sromotnikowych oraz soplówka gał ęzista.

Interesuj ąca jest równie Ŝ fauna parku. Wyst ępuje tu suseł mor ęgowaty, gryzo ń skrajnie zagro Ŝony wygini ęciem, sklasyfikowany w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt w kategorii E, a tak Ŝe popielica, równie Ŝ zamieszczona w Czerwonej Ksi ędze w kategorii R. Jest te Ŝ du Ŝo pospolitych zwierz ąt, takich jak: sarny, jelenie, lisy, je Ŝe, wiewiórki, myszołowy, jastrz ębie, a z rzadszych borsuki, tchórze, dziki, kuny leśne, pustułki, krogulce, kozuby, dzi ęcioły czarne i zielono siwe oraz nietoperze, w tym: mopek i nocek du Ŝy. Osobliwo ści ą Parku jest wyst ępowanie około 600 gatunków motyli. We wschodniej cz ęś ci, w dolinie Por ęby, znajduje si ę grupa źródeł z obfitym wypływem krystalicznie czystej wody pochodzenia krasowego tzw. Siedem Źródeł. Park Krajobrazowy Góra św. Anny to ulubione miejsce weekendowych wycieczek pieszych i rowerowych mieszka ńców okolicznych miejscowo ści i województwa. Ze wzgl ędu na dodatkowe ogromne walory kulturowe tj. Sanktuarium św. Anny stanowi ące miejsce wielu pielgrzymek oraz najwi ększy w Polsce amfiteatr skalny, miejsce to zyskało równie Ŝ rang ę mi ędzynarodow ą. Na terenie gminy Ujazd znajduje si ę jedynie niewielki fragment tego wyj ątkowego obszaru.

II.3.1.c. Sie ć NATURA 2000

W zwi ązku z wej ściem Polski do Unii Europejskiej (01.05.2004r) i w konsekwencji, ratyfikowaniem podpisanej przez Pa ństwa Członkowskie w 1992r. Konwencji o ró Ŝnorodno ści biologicznej tzw. Konwencji z Rio, Polska zobowiązała si ę do wyznaczenia na swoim terytorium obszarów, które zostan ą wł ączone do Europejskiej Sieci NATURA 2000. Głównym celem funkcjonowania Sieci jest zachowanie okre ślonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków ro ślin i zwierz ąt, które uwa Ŝa si ę za cenne (znacz ące dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy) i zagro Ŝone wygini ęciem w skali całej Europy. Cel ten ma by ć realizowany poprzez wyznaczenie i obj ęcie ochron ą obszarów, na których te gatunki i siedliska wyst ępuj ą.

Podstaw ę prawn ą tworzenia sieci NATURA 2000 stanowi ą dwa akty: tzw. Dyrektywa Ptasia (Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979r. O ochronie dzikich ptaków) oraz Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992r. O ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Kolejnym krokiem było wprowadzenie zapisów dotycz ących obszarów Natura 2000 do ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r. i zakwalifikowanie ich na podstawie art.6 do form ochrony przyrody oraz wydanie przez Ministra Środowiska rozporz ądzenia z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ro ślin i zwierz ąt, wymagaj ących ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Na ich podstawie Masyw Chełmu wraz z otoczeniem został wytypowany do wł ączenia w sie ć Natura 2000 jako wymagaj ący ochrony siedlisk przyrodniczych Nr 92 PLH160002 „Góra św.Anny”, uznany za maj ący znaczenie dla Wspólnoty Decyzj ą Komisji Europejskiej z dn.12.02.2008r. w sprawie przyj ęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG drugiego zaktualizowanego wykazu terenów maj ących znaczenie dla Wspólnoty składaj ących si ę na kontynentalny region biogeograficzny 38

Sie ć obszarów Natura 2000 obejmuje obszary specjalnej ochrony ptaków oraz specjalne obszary ochrony siedlisk, mo Ŝe równie Ŝ obejmowa ć cz ęść lub cało ść obszarów i obiektów obj ętych innymi formami ochrony przyrody. Na projektowanych i faktycznych obszarach Natura 2000 zabrania si ę podejmowania działa ń mog ących w istotny sposób pogorszy ć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt, a tak Ŝe w istotny sposób wpłyn ąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000. Istotne znaczenie ma równie Ŝ fakt, Ŝe w świetle przepisów ustawy, plan lub

38 Nr decyzji 2009/93/WE nr aktu notyfikacyjnego C (2008/8039), DZ. Urz. UEL nr 43 z dn.13.02.2009 r. zmienionej decyzjami nr 2010/44/UE DZ.U.L 30 z 02.02.2010 r., 2011/64/EU Dz. U. L. 33 z dn. 08.02.2011 r.

70 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd projekt przedsi ęwzi ęcia o potencjalnym bezpo średnim lub po średnim wpływie na stan obszaru Natura 2000 podlega ocenie oddziaływania na środowisko pod wzgl ędem ewentualnych skutków w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ro ślin i zwierz ąt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000.

Obszar PLH160002 „Góra św.Anny”, wa Ŝny w skali regionalnej dla zachowania bioró Ŝnorodno ści, a zwłaszcza dla buczyn i gr ądów. Wyst ępuje tu 12 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, z czego najwi ększ ą powierzchniowo reprezentacj ę osi ągaj ą kwa śne oraz Ŝyzne buczyny. Dobrze reprezentowane s ą te Ŝ ekstensywnie u Ŝytkowane ni Ŝowe i górskie ł ąki, ciepłolubne buczyny storczykowe, a tak Ŝe podmokłe ł ąki kalcyfilne i eutroficzne. Stwierdzono wyst ępowanie 2 gatunków ssaków z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Na terenie ostoi wyst ępuje ponadto około 40 gatunków ro ślin chronionych w Polsce oraz około 40 gatunków uznawanych za rzadkie lokalnie. Na przedmiotowym obszarze dominuj ącymi formami pokrycia terenu w śród obszarów o najwy Ŝszych walorach przyrodniczych s ą lasy, w wi ększo ści reprezentuj ące 3 fitosocjologiczne odmiany buczyn oraz gr ądy. Mniejszy udział osi ągaj ą murawy kserotermiczne, zaro śla okrajkowe oraz ekstensywnie u Ŝytkowane ł ąki, w tym eutroficzne. Uzupełnieniem s ą wychodnie skał w ęglanowych oraz źródliska wraz ze specyficzn ą dla nich ro ślinno ści ą zieln ą i wysok ą. Spo śród form intensywniejszego zagospodarowania przestrzeni dominuj ą grunty orne, tworz ące z ekosystemami o du Ŝej naturalno ści, mozaik ę krajobrazow ą39 .

Zgodnie z art.29 ustawy o ochronie przyrody, dla obszarów Natura 2000 minister wła ściwy do spraw środowiska ustanawia plan ochrony na okres 20 lat, uwzgl ędniaj ący ekologiczne wła ściwo ści siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ro ślin i zwierz ąt, dla których ochrony obszar ten został wyznaczony, wykorzystuj ąc, obejmuj ące obszar Natura 2000, plany ochrony ustanowione dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego oraz plany urz ądzenia lasu. Zapisy planu ochrony po zatwierdzeniu b ędą miały moc prawn ą adekwatn ą do planu ochrony parku krajobrazowego i b ędą wymagały wprowadzenia do Studium i planów miejscowych.

Do chwili sporz ądzania niniejszego opracowania plan ochrony dla obszaru Natura 2000 PLH160002 „Góra św. Anny” nie został wykonany. Zarz ądzeniem nr 11/12 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Opolu z dnia 13 kwietnia 2012 r. ustanowiono natomiast plan zada ń ochronnych (Dz. Urz. Woj. Op. z 2012r. poz 584). Głównym celem działa ń ochronnych w odniesieniu do obszaru Natura 2000 „Góra św. Anny jest osi ągni ęcie wła ściwego stanu ochrony siedlisk obj ętych ochron ą, w tym siedlisk wyst ępuj ących na terenie gminy Ujazd do których zaliczono: − 6510 Ni Ŝowe i górskie świe Ŝe ł ąki u Ŝytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) − 9110 Kwa śne buczyny ( Luzulo Fagenion) oraz 9130 śyzne buczyny ( Dentario Glandulosae-Fagenion, Galio Odorati-Fagenion) − 9170 Gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum) i (Tilio-Carpinetum)

II.3.1.d. Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody s ą pojedyncze twory przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej lub ich skupiska o szczególnej warto ści przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczaj ące si ę indywidualnymi cechami, wyró Ŝniaj ącymi je w śród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

39 Natura 2000 Standardowy formularz danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) dla obszarów spełniaj ących kryteria obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) dla specjalnych obszarów ochrony (SOO)

71 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

W Polsce pierwszy przepis prawny chroni ący drzewa wydał w 1423r. król Władysław Jagiełło.,,Od zarania dziejów ludzkiej cywilizacji stare i okazałe drzewa otaczano czci ą równ ą boskiej. Wierzono, Ŝe pnie s ędziwych drzew zamieszkuj ą wszelakiego rodzaju duchy i gusła od których zale Ŝało zdrowie, plony, pogoda, szcz ęś cie, płodno ść itp. Oddawano wi ęc cze ść , modlono si ę i odprawiano obrz ędy pod konarami świ ętych drzew “.

Na mocy rozporz ądzenia Wojewody Opolskiego Nr P/1/2000 z dnia 3 stycznia 2000r. (Dz. Urz.Woj.Opolskiego z dnia 7 listopada 2005r. Nr 72, poz. 2231) na terenie gminy Ujazd, we wsi Nogowczyce ustanowiono pomnik przyrody o Ŝywionej stanowi ący pojedynczy okaz z gatunku buk zwyczajny Fagus sylvatica, wpisany do rejestru wojewódzkiego pod nr 284. Znajduje si ę on na terenie kompleksu le śnego b ędącego we władaniu Skarbu Pa ństwa, Nadle śnictwo Rudziniec, obr ęb Pławniowice, le śnictwo Nogowczyce, oddział le śny 1344.

W gminie Ujazd nie wyst ępuj ą pomniki przyrody nieo Ŝywionej.

II.3.2. Projektowane formy ochrony przyrody

Na obszarze gminy Ujazd planowane jest utworzenie dwóch nowych form ochrony przyrody, w tym zespołu przyrodniczo- krajobrazowego „Zandrzyny” oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko-Kozielskie”, a takŜe powi ększenie obecnego obszaru Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny aŜ do wschodniej granicy województwa opolskiego i wł ączenie w jego obszar cz ęś ci wsi Zimna Wódka, Stary Ujazd, Jaryszów oraz wi ększo ści gruntów miasta Ujazd poło Ŝonych na północ i północny wschód od terenów zabudowanych. Koncepcja powi ększenia obszaru Parku oraz utworzenia Obszaru Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko-Kozielskie” wynika z zapisów Planu zagospodarowania przestrzennego województwa opolskiego, a ich formalne utworzenie nast ąpi poprzez rozporz ądzenie wojewody.

Projektowany Obszar Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko-Kozielskie” stanowi zwarty kompleks borów ze zró Ŝnicowanymi biocenozami le śnymi, o funkcji turystyczno rekreacyjnej. Na terenie gminy Ujazd obejmuje kompleks le śny w południowej cz ęś ci Niezdrowic.

Zespoły przyrodniczo krajobrazowe jest to natomiast forma ustanawiana na podstawie ustawy o ochronie przyrody przez wojewod ę w drodze rozporz ądzenia lub poprzez uchwał ę rady gminy, polegaj ąca na obj ęciu ochron ą wybranych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługuj ących na ochron ę ze wzgl ędu na ich walory widokowe lub estetyczne. Na obszarze gminy Ujazd nie został ustanowiony prawnie Ŝaden zespół przyrodniczo-krajobrazowy, jednak wyst ępuje tu wiele miejsc o istotnych walorach, potencjalnie przeznaczonych do ochrony. W szczególno ści nale Ŝą do nich parowy i w ąwozy wyrze źbione w pokrywie lessowej. Na podstawie zapisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla cz ęś ci terenów miasta Ujazd ochroną prawn ą w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego obj ęto zespół ł ąk zlokalizowanych w zachodniej cz ęś ci miasta Ujazd, na północ od drogi wojewódzkiej nr 40 w kierunku Sławi ęcic. Zespół ten w planie miejscowym otrzymał nazw ę „ Zandrzyny ”, jednak jego istnienie nie jest uregulowane prawnie zgodnie z ustaw ą o ochronie przyrody.

72 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.3.3. Wyst ępowanie innych wielkoprzestrzennych układów przyrodniczych

II.3.3.a. Sie ć ECONET-POLSKA

Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA została opracowana w 1995 i 1996 roku przez zespół Autorów pod kierownictwem dr Anny Liro jako projekt badawczy National Nature Plan (NNP) w ramach Programu Europejskiego Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Do projektu przyst ąpiły równie Ŝ Czechy, Słowacja i W ęgry i wspólnie przyj ęły jednolite zało Ŝenia koncepcji sieci paneuropejskiej EECONET (European ECOlogical NETwork) wraz z metodyk ą jej wyznaczania. Koncepcja EECONET odgrywa zatem istotną rol ę we współpracy mi ędzynarodowej, wi ąŜą c si ę ści śle z Konwencj ą o Ró Ŝnorodno ści Biologicznej (1992) i Paneuropejsk ą strategi ą ochrony ró Ŝnorodno ści biologicznej i krajobrazowej (1995). Zgodnie z definicj ą podan ą przez Autorów koncepcji „Krajowa sie ć ekologiczna ECONET-POLSKA jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sob ą powi ązanych korytarzami ekologicznymi, które zapewniaj ą ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu.”

Sie ć ECONET-POLSKA pokrywa 46% kraju. Składa si ę ona z obszarów w ęzłowych i ł ącz ących je korytarzy ekologicznych , wyznaczonych na podstawie takich kryteriów, jak naturalno ść , ró Ŝnorodno ść , reprezentatywno ść , rzadko ść i wielko ść . Wyznaczono ogółem 78 obszarów w ęzłowych (46 mi ędzynarodowych i 32 krajowe, które razem obejmuj ą 31% powierzchni kraju) oraz 110 korytarzy ekologicznych (38 mi ędzynarodowych i 72 krajowe, które razem obejmuj ą 15% powierzchni kraju). Sie ć ECONET-POLSKA zawiera w sobie równie Ŝ obszary prawnie chronione (parki narodowe i krajobrazowe oraz rezerwaty), ostoje przyrody CORINE Biotopes lub wa Ŝne ostoje ptaków, które najcz ęś ciej s ą „wbudowane” w najcenniejsze fragmenty obszarów w ęzłowych jako tzw. biocentra (regionalne i lokalne) 40 .

Poj ęcie korytarza ekologicznego w polskim ustawodawstwie pojawiło si ę po raz pierwszy w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Zgodnie z art. 5. tej ustawy jest to obszar umo Ŝliwiaj ący migracj ę zwierz ąt, ro ślin lub grzybów. Brakuje jednak sprecyzowania zasad wyznaczania granic korytarza i jego funkcji pozamigracyjnych. Nie okre ślone s ą tak Ŝe zasady ochrony. W tym kontek ście, cho ć sie ć ECONET-POLSKA nie posiada umocowania prawnego, jest pewn ą wytyczn ą polityki przestrzennej.

W skali województwa opolskiego wyró Ŝniono jeden obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym – Dolina Odry 17M, dwa obszary w ęzłowe o znaczeniu krajowym – Góra św. Anny 14K i Góry Opawskie 28K oraz jeden obszar nie b ędący biocentrum tj. kompleks Lasów Stobrawsko-Turawskich 10K. Dodatkowo wyró Ŝniono trzy korytarze ekologiczne, w tym jeden o znaczeniu mi ędzynarodowym tj. 19M Dolina środkowej i górnej Odry oraz dwa o znaczeniu krajowym tj. Dolina Nysy Kłodzkiej 35K oraz Dolina Prosny 37K.

Na obszarze gminy Ujazd nie wyst ępuj ą korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym i mi ędzynarodowym tworz ące system powi ąza ń dla obszarów chronionych, wyst ępuje natomiast obszar w ęzłowy stanowi ący biocentrum o znaczeniu krajowym pod nazw ą Góra św. Anny 14K, zaliczany do systemu ECONET – POLSKA. Korytarze ekologiczne o znaczeniu regionalnym i lokalnym biegn ą głównie w dolinie rzeki Kłodnicy wraz z Kanałem Gliwickim oraz w dolinie jej głównych dopływów tj. Jordanu, Jaryszówki, Jaryszowca i Potoku Ligockiego. Niezabudowany obszar dna doliny rzeki Kłodnicy w samym Uje ździe i Niezdrowicach to o znacz ącej randze korytarz ekologiczny, ł ącz ący si ę na zachodzie z korytarzem górnego odcinka Odry.

40 Źródło: Ministerstwo Ochrony Środowiska na podstawie: Liro A. 1995. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa

73 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.3.3.b. Ostoje przyrody systemu CORINE Biotopes

Program CORINE, którego realizacj ę na terenie Unii Europejskiej rozpocz ęto w 1985 roku, ma na celu stworzenie spójnego systemu informacji o środowisku przyrodniczym, opartego na standardach przyj ętych w UE. W ramach programu CORINE gromadzona jest informacja przyrodnicza, konieczna do realizacji priorytetowych zada ń i okre ślenia kierunków wspólnej polityki, dotycz ącej ochrony środowiska w pa ństwach członkowskich UE. Na pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych, program obj ął swym zasi ęgiem tak Ŝe kraje Europy Środkowej, w tym Polsk ę.

Rycina 16 Ostoje CORINE Biotopes na obszarze województwa opolskiego. / źródło: Charakterystyka, diagnoza i waloryzacja przestrzeni przyrodniczej województwa opolskiego. Za: Opracowanie ekofizjograficzne województwa opolskiego/

W Polsce pogram CORINE realizowany jest w trzech działach tematycznych: CORINE Land Cover (u Ŝytkowanie ziemi), CORINE Air Pollution (poznanie głównych źródeł zanieczyszczenia powietrza i rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń) oraz CORINE Biotopes (identyfikacja, inwentaryzacja i opis miejsc, których ochrona jest szczególnie istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy). Ko ńcowym efektem realizacji programu CORINE Biotopes jest baza danych z informacjami o ostojach rzadkich i zagro Ŝonych gatunków ro ślin, zwierz ąt oraz ich siedlisk. Zgodnie z decyzj ą Departamentu

74 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Ochrony Przyrody Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa oraz uchwał ą Pa ństwowej Rady Ochrony Przyrody z 18.06.1996 r., program CORINE Biotopes stanowi ć ma jeden z elementów systemu informacyjnego ochrony przyrody w Polsce. Ostoja CORINE jest obszarem lądowym lub wodnym, stanowi ącym pewn ą cało ść funkcjonaln ą z punktu widzenia populacji zwierz ąt, ro ślin czy siedlisk, które były kryterium i motywacj ą do wyodr ębnienia danej ostoi. Typowanie ostoi odbywa si ę w oparciu o jednolity system kryteriów, na podstawie wspólnych list gatunków i siedlisk. Listy gatunków uwzgl ędniaj ą gatunki obj ęte Konwencj ą Berne ńsk ą, zamieszczone na czerwonej li ście IUCN oraz w czerwonych ksi ęgach poszczególnych krajów. Lista siedlisk obejmuje siedliska wra Ŝliwe i/lub reprezentatywne, istotne dla zachowania pełnego dziedzictwa przyrodniczego Europy.

Na obszarze województwa opolskiego wyró Ŝniono 38 ostoi i podostoi zaliczanych do krajowego systemu Corine, w tym jedn ą o numerze 543, poło Ŝon ą cz ęś ciowo na obszarze gminy Ujazd , obejmuj ącą cz ęść na południe od drogi krajowej nr 40. Obszar ostoi pokrywa si ę w wi ększo ści z projektowanym Obszarem Chronionego Krajobrazu „Bory K ędzierzy ńsko- Kozielskie”.

II.3.4. Formy ochrony krajobrazu kulturowego

Podstawowym aktem prawnym reguluj ącym kwestie ochrony krajobrazu, obowi ązuj ącym wszystkie kraje wspólnoty europejskiej jest Konwencja Krajobrazowa podpisana we Florencji 20 pa ździernika 2000r., ratyfikowana przez Polsk ę 24 czerwca 2004r. W preambule do Konwencji zwrócono uwag ę na niezwykle istotn ą rol ę krajobrazu dla interesu publicznego oraz w kształtowaniu lokalnych kultur, a tak Ŝe i Ŝ stanowi on podstawowy składnik naturalnego i kulturalnego dziedzictwa Europy przyczyniaj ący si ę do dobrobytu ludzkiego oraz konsolidacji to Ŝsamo ści europejskiej. Podkre ślono równie Ŝ, i Ŝ krajobraz stanowi wa Ŝny składnik jako ści Ŝycia ludzi we wszystkich miejscach: w obszarach miejskich, na wsi, w obszarach o wysokim stopniu degradacji, a tak Ŝe w obszarach o wysokiej jako ści, w obszarach uznawanych za niezwykle pi ękne, jak równie Ŝ codziennych. Maj ąc na uwadze jako ść i ró Ŝnorodno ść krajobrazu europejskiego uznano go za wspólne bogactwo oraz okre ślono zasady współpracy zmierzaj ącej do jego ochrony, zarz ądzania nim i planowania.

Podkre ślenia wymaga fakt, Ŝe Konwencja dotyczy całego terytorium Stron, zarówno obszarów naturalnych, wiejskich, miejskich oraz podmiejskich. Obejmuje l ądy, wody l ądowe oraz obszary morskie. Dotyczy krajobrazów, które mog ą by ć uznane za wyj ątkowe, jak równie Ŝ krajobrazów codziennych lub uznawanych za zdegradowane. Powy Ŝsze oznacza, Ŝe zasadniczo ochron ą obj ęty jest cały otaczaj ący nas świat, a głównym celem jest stałe podnoszenie jego jako ści w zgodzie z ide ą zrównowa Ŝonego rozwoju i w trosce o przyszłe pokolenia.

W ramach podstawowych działa ń ka Ŝdy z sygnatariuszy został zobowi ązany do ustanowienia i wdro Ŝenia polityki krajobrazowej, wprowadzenia jej do polityki planowania regionalnego i lokalnego oraz umo Ŝliwienia uczestnictwa społecze ństwa w stanowieniu powy Ŝszych polityk. Zadania powy Ŝsze s ą cz ęś ciowo realizowane przez Polsk ę poprzez zapisy ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ustawy o ochronie przyrody czy te Ŝ ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jednak nie jest to ochrona kompleksowa, o któr ą zasadniczo chodzi w Konwencji. Krajobraz to cz ęść powierzchni Ziemi posiadaj ąca naturalne granice, ró Ŝni ąca si ę jako ściowo od innych oraz charakteryzuj ąca si ę wewn ętrzn ą cało ści ą elementów, obiektów i zjawisk. Krajobraz jest poj ęciem stosowanym w ró Ŝny sposób i ró Ŝni ący si ę znaczeniowo. W znaczeniu potocznym jest to widok, przestrze ń, któr ą mo Ŝna obj ąć wzrokiem. W kategoriach estetycznych: widok przedstawiony przez malarza, fotografika. W znaczeniu geograficznym to kompleksowy system przestrzenny i materialny podstawowych komponentów geograficznych tj. klimatu, form rze źby terenu, wód, gleb,

75 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

ro ślinno ści, świata zwierz ęcego, skał i atmosfery. W znaczeniu ekologicznym oznacza powi ązania pomi ędzy ekosystemami przyrodniczymi. Stopie ń ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze przyjmuje si ę jako podstawowe kryterium typologii krajobrazu według którego wyró Ŝnia si ę trzy zasadnicze jego typy: pierwotny, naturalny oraz kulturowy. W zwi ązku z prawie całkowitym zanikiem terenów, które mo Ŝna zaliczy ć do krajobrazu pierwotnego, cz ęsto krajobraz naturalny uto Ŝsamiany jest z przyrodniczym, a krajobraz kulturowy z materialnym przejawem dziedzictwa kulturowego, szczególnie w aspekcie fizjonomicznym i walorów widokowych, ekspozycyjnych.

Krajobraz kulturowy to antropogenicznie, historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej, zawieraj ący wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Stanowi on odzwierciedlenie gospodarczej działalno ści człowieka. Jego istnienie wymaga stałych czynno ści utrzymuj ących odpowiedni stan obiektów i terenu. Charakterystycznymi elementami krajobrazu kulturowego s ą: − historyczne układy urbanistyczne i ruralistyczne − zespoły zabudowy oraz zabytki techniki − cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni − aleje drzew przydro Ŝnych zasługuj ące na uwag ę zarówno ze wzgl ędu na zró Ŝnicowanie gatunkowe, jak równie Ŝ wiek, ł ącz ące poszczególne miejscowo ści oraz folwarki − grunty rolne i pastwiska.

Ze wzgl ędu na rodzaj oddziaływania człowieka, krajobraz kulturowy mo Ŝna podzieli ć dodatkowo na harmonijny, gdy przestrze ń zagospodarowana jest w zgodzie z warunkami środowiska i ładem przestrzennym oraz dysharmonijny, gdy w wyniku działalno ści człowieka dochodzi do degradacji lub dewastacji środowiska.

Jedyn ą form ą ochrony dedykowan ą wprost do krajobrazu kulturowego jest utworzenie Parku kulturowego zgodnie z zapisami art.16 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Park tworzy rada gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Dla obszarów takich obowi ązkowo sporz ądza si ę miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Na terenie parku kulturowego lub jego cz ęś ci, zale Ŝnie od zapisów uchwały wprowadzaj ącej, mog ą by ć ustanowione zakazy i ograniczenia dotycz ące prowadzenia robót budowlanych oraz działalno ści przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; umieszczania tablic, napisów, ogłosze ń reklamowych i innych znaków niezwi ązanych z ochron ą parku kulturowego, z wyj ątkiem znaków drogowych i znaków zwi ązanych z ochron ą porz ądku i bezpiecze ństwa publicznego; składowania lub magazynowania odpadów.

Na terenie gminy Ujazd nie został dotychczas utworzony Ŝaden Park kulturowy.

Krajobraz kulturowy mo Ŝe by ć chroniony równie Ŝ w ramach utworzonych Parków Krajobrazowych oraz Obszarów Chronionego Krajobrazu, przy czym z dotychczasowej praktyki wynika, Ŝe formy te są tworzone głównie ze wzgl ędu na walory krajobrazu naturalnego (przyrodniczego).

76 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.4. STAN DZIEDZICTWA KULTUROWEGO I ZABYTKÓW ORAZ DÓBR KULTURY WSPÓŁCZESNEJ

II.4.1. Geneza powstania jednostek osadniczych

II.4.1.a. Miasto Ujazd

Niniejszy rozdział powstał głównie przy wykorzystaniu informacji zawartych w monografii „Ujazd, historia i współczesno ść ” Krystiana Heffnera 41 oraz „Ziemia ujazdowska. Jej dzieje i współczesno ść ” autorstwa Ryszarda Morawiec 42 stanowi ących obecnie najobszerniejsze opracowania po świ ęcone historii Ujazdu.

Niewiele wiadomo o osadnictwie przedlokacyjnym. Niew ątpliwie istniało ono jednak na obszarze miasta i jego okolic co potwierdzaj ą wyst ępuj ące stanowiska archeologiczne, z których najstarsze datowane są na okres pradziejów i neolitu. Liczne ślady pochodzą równie Ŝ z okresu wpływów rzymskich oraz wczesnego średniowiecza. Sądz ąc z nazwy oraz na podstawie dokumentów lokacyjnych Ujazdu mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe sąsiednia wie ś, Stary Ujazd, istniała wcze śniej ni Ŝ samo miasto. W rękopi śmiennej kartotece grodów na Śląsku opracowanej przez Hellmicha czytamy o dwu grodziskach w Uje ździe: jedno czworoboczne na górze Bartłomieja (gdzie pó źniej stan ęła kaplica pod wezwaniem św. Bartłomieja) oraz drugie na wzgórzu zamkowym w Uje ździe. Z grodziska tego zachował si ę nasyp i fosa, a na obszarze znajdowano średniowieczn ą ceramik ę.

Rycina 17 Mapa powiatu toszeckiego z dystryktami Ujazdowskim (dawny Klucz Ujazdowski) i Sławi ęcickim w “ Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens ” Friedricha Bernharda Wernera z ok.1750

41 K. Heffner, Ujazd, historia i współczesno ść , Instytut Śląski w Opolu, Opole 1992 42 R. Morawiec , Ziemia ujazdowska. Jej dzieje i współczesno ść , Opole 1997

77 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Najstarsza wzmianka o Uje ździe zawarta jest w bulli protekcyjnej papie Ŝa Hadriana IV z 23 kwietnia 1155 roku na mocy której wszystkie posiadło ści biskupstwa wrocławskiego zostały wzięte pod opiek ę Stolicy Apostolskiej 43 . Wśród posiadło ści nale Ŝą cych do biskupa wrocławskiego wymienionych w bulli papie Ŝa Hadriana z 1155r oraz bulli papie Ŝa Innocentego z 1245 roku 44 , a tak Ŝe w spisie wsi i łanów 45 wskazano mi ędzy innymi “circuictio iuxta Cozli” (ujazd obok Ko źla). Nazwa miasta, Ujazd, pochodzi z przyj ętego w średniowieczu (I połowa XII wieku) sposobu wydzielania wło ści z ogólnej jurysdykcji na rzecz obdarowanego, które polegało na całodziennym obej ściu lub obje ździe konnym wydzielonego terenu przez ksi ęcia z oznaczeniem jego granic poprzez naciosy na drzewach lub ustawienie kamieni granicznych. Taki sposób wyznaczenia maj ątków nazywano odpowiedni ą ochodz ą lub ujazdem ( circuito )46 , a sam wydzielony administracyjnie i gospodarczo maj ątek nosił nazw ę klucza ( Bischöfliche Holte ). Nie jest wiadome, który z władców był ofiarodawc ą Klucza Ujazdowskiego . Na podstawie dokumentu lokacyjnego miasta wiadomo natomiast, Ŝe obejmował on pierwotnie wsie poło Ŝone w pobli Ŝu Ujazdu, w tym: Uje ździec (obecnie Stary Ujazd), Zimna Wódka i Jaryszów oraz w okolicy Toszka: Poniszowice, Niekarmia i Niewiesze. W roku 1235 do Klucza Ujazdowskiego doł ączono wie ś Klucz 47 .

Pierwotnie Ujazd był wsi ą zamieszkał ą przez ludno ść polskiego pochodzenia zajmuj ącą si ę rolnictwem, hodowl ą zwierz ąt, bartnictwem i sadownictwem. W I połowie XIII wieku miał miejsce nowy etap osadnictwa na Śląsku polegaj ący na osiedlaniu si ę, najcz ęś ciej w nowo zakładanych osadach, tzw. wolnych go ści (zrujnowanych rycerzy, zbiegłych chłopów), a w kolejnych latach na sprowadzaniu z zachodu cudzoziemskich kolonistów w tym Niemców, Flamandów, Walonów a nawet Francuzów. Kolonistom pozwalano na funkcjonowanie według własnych zasad, zwanych prawem flamandzkim lub niemieckim, które nast ępnie było przenoszone równieŜ na wsi polskie. Ze wzgl ędu na wyra źny podział pracy obowi ązuj ący w prawie zachodnim nast ąpiło wyodr ębnienie si ę mieszcza ństwa w osobny stan pomi ędzy feudałami, a chłopstwem 48 , a tak Ŝe upowszechnianie si ę pieni ądza, rozwój gospodarki cechowej i wymiany towarowej. Rozpowszechnienie si ę w XIIIw. prawa niemieckiego na Śląsku skutkowało jego zastosowaniem równie Ŝ do lokacji miast.

Lokacja Ujazdu, jako osady targowej locus forensis , miała miejsce 25 maja 1223 roku i jest to jedna z najstarszych lokacji na Śląsku. Z dokumentu lokacyjnego wynika, Ŝe biskup Wawrzyniec zlecił Walterowi, wójtowi biskupiej Nysy, osadzenie kolonistów na terytorium św. Jana w Uje ździe oraz zało Ŝenie osady targowej na prawie średzkim będącym lokaln ą odmian ą prawa niemieckiego. Prawo to stanowiło wzór przy organizacji samorz ądowej miast i lokacji wsi bowiem osada targowa planowana była równolegle z wsiami. Miasto zakładał zasad źca, który na podstawie umowy z panem feudalnym lub biskupem, organizował werbunek osadników oraz wytyczał plan przyszłego miasta. Zasad źca najcz ęś ciej zostawał nast ępnie dziedzicznym wójtem. Wójt Ujazdu w przywileju lokacyjnym otrzymał co szósty dom w mie ście i co szósty łan we wsiach nale Ŝą cych do klucza ujazdowskiego oraz dochody z opłat od ław rzemie ślniczych, karczem, młynów, opłat sądowych, czynszów i połowu ryb w dwóch stawach. Był on zarazem sołtysem wsi lokowanych i sprawował nad nimi władz ę sądownicz ą. W dokumencie lokacyjnym biskup Wawrzyniec zaznacza, Ŝe rezerwuje dla siebie i dla nowych nast ępców miejsce na zamek (curia), które sam wybierze 49 . Zamek ten mógł powsta ć na terenie dawnego grodu.

43 F.A. Zimmerman, Informator monograficzny Ujazd Śląski 1223–1973 , Strzelce Opolskie 1973, 44 R. Morawiec, Ziemia …. , s.18 45 Liber fundationis Episcopatus Vratislaviensis , w : Codex diplomaticus Silesiae , BD XIV, Breslau 1889, s.92 46 K. Heffner, Ujazd…, s.13-14 47 K. Heffner, Ujazd…, s.22 48 K. Heffner, Ujazd…, s.16-17 49 K. Heffner, Ujazd…, s.21

78 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 18 Plan Ujazdu z ok. połowy XVII w.

Rozplanowanie miasta pochodzi z czasów jego lokacji i zostało wytyczone jednorazowo. Miasto posiada kształt koła, którego środek wypada w południowo wschodnim naro Ŝniku rynku, w którym zbiegaj ą si ę dzisiejsze ulice Mickiewicza i Traugutta. Przedłu Ŝenia tych ulic dziel ą miasto na cztery równe kwartały. Poza obr ębem koła pozostało wzgórze zamkowe z ko ściołem parafialnym. Kwadratowy rynek o boku długo ści 60m, co stanowi ¼ średnicy obwodu miasta (około 240m), umieszczony został w kwartale północno - zachodnim. Je śli na obwodzie miasta opisa ć kwadrat wówczas rynek stanowi 1/16 cz ęść powierzchni tego kwadratu. Poza miastem znalazło się tak Ŝe osiedle zwane Dziekanka nale Ŝą ce do dziekana kolegiaty św. Krzy Ŝa w Opolu. Osiedle to oddzielone jest od miasta potokiem Jordan, rozbudowane zostało wzdłu Ŝ dwóch równoległych ulic, a swoim rozplanowaniem bardzo przypomina wsie ogrodnicze wyst ępuj ące w pobli Ŝu ró Ŝnych miast jak np. Wrocławia, Głogówka. W mie ście krzy Ŝowały si ę drogi biegn ące z Gliwic do Ko źla oraz ze Strzelec do Raciborza 50 , 51 .

Źródła nie podaj ą daty budowy ko ścioła parafialnego i zamku. Na podstawie analogii z innymi miastami mo Ŝna w przybli Ŝeniu okre śli ć, Ŝe zbudowano je w pierwszej połowie XIII w., krótko po lokacji miasta. Ujazd, ze wzgl ędu na centralne poło Ŝenie w stosunku do dóbr biskupich, miał du Ŝe znaczenie w administracji ko ścielnej, był bowiem siedzib ą dziekana (archiprezbitera)sprawuj ącego władz ę s ądownicz ą nad podległym mu dekanatem. Dekanat ujazdowski obejmował w sumie 15 parafii, a najstarsza relacja o podziale dekanatu na parafie pochodzi z 1376r 52 . Pierwsza wzmianka o proboszczu ujazdowskim Stanisławie pochodzi dopiero z r. 1285/1286.

W XIII w. w okolicach Ujazdu rozwin ęła si ę g ęsta sie ć miast jak Ko źle, Le śnica, Strzelce, Toszek, Sławi ęcice. Szczególnie gro źnym konkurentem stały si ę bezpo średnio granicz ące z Ujazdem Sławi ęcice. W 1260r. dzi ęki działaniom biskupa Tomasza I, ksi ąŜę opolski cofn ął Sławi ęcicom przywileje miejskie, prawo urz ądzania targów, przywilej szynkarski i sprowadził

50 K. Heffner, s.12 51 R. Morawiec, Ziemia …. , 52 K. Heffner, s.24

79 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

je do rz ędu wsi. Biskup zdołał zapewni ć równie Ŝ Ujazdowi przebieg drogi handlowej (zapewne Nysa-Kraków), o któr ą ubiegały si ę s ąsiednie miasta. W tym samym roku biskup przekazał ksi ęciu kilka posiadło ści, za co uzyskał zwolnienie poddanych od ci ęŜ arów i danin ksi ąŜę cych 53 .

W pierwszej połowie XIV w. Śląsk stał si ę terenem walk husyckich. Najwi ęcej ucierpiały dobra ko ścielne w szczególno ści maj ątek biskupa wrocławskiego. Na skutek zniszcze ń biskup stracił dochody i zdecydował si ę na sprzeda Ŝ miasta i klucza ujazdowskiego ksi ęciu Bolkowi opolskiemu. W krótkim jednak czasie odkupiony został ponownie przez biskupa. Pod koniec XIVw. Doszło do otwartej wojny pomi ędzy biskupem Przecławem, a Bolkiem III opolskim podczas której zbudowane zostały mury obronne. W r. 1370 król czeski Karol IV zako ńczył konflikt i rozkazał zniszczy ć fortyfikacje miejskie. Po powrocie Ujazdu we władanie biskupa fortyfikacje zostały odbudowane. Z dokumentu z r. 1414 dowiadujemy si ę, Ŝe składały si ę one z murów z blankami, wie Ŝ i bram oraz fosy. Z tego równie Ŝ czasu pochodzi pierwsza wzmianka o szkole w mie ście.

W XV wieku Ujazd wielokrotnie zmieniał wła ścicieli by w 1524 roku wraz z całym kluczem ujazdowskim ostatecznie sta ć si ę własno ści ą świeck ą, prywatn ą m. in. rodzin Długomiłów, Birawskich, Kochcickich, Sobek, Welczków i Hohenlohe–Ohringen. Klucz ujazdowski obejmuje wówczas wsie Stary Ujazd, Jaryszów, Zimn ą Wódk ę, Klucz, Poniszowice, Niekarmi ę, Niewiesze, Biskupice, So śnic ę i Zabrze. W 1613 r. Mikołaj Kochcicki ufundował nowy murowany ko ściół. Kolejni wła ściciele d ąŜą do powi ększenia folwarków i narzucenia coraz nowych ci ęŜ arów pa ńszczy źnianych nie tylko na ludno ść wiejsk ą, ale i na mieszczan. Wzrastaj ące ci ęŜ ary pa ńszczy źniane utrudniały rozwój rzemiosła i handlu, a zarazem odstr ęczały od osiedlenia si ę w Uje ździe. W wyniku wojny trzydziestoletniej Ujazd nale Ŝał do najbardziej zniszczonych miast na Śląsku, a przebywaj ące w mie ście wojsko doprowadziło ludno ść do skrajnej n ędzy. Kochcicki, wierny cesarzowi naraził miasto na liczne rekwizycje i rabunki oddziałów Mannesfelda. Pod koniec wojny Ujazd był w znacznej cz ęś ci spalony, zniszczony i poniósł du Ŝe straty w swoich folwarkach, co Kochcicki powetował sobie kosztem miasta pozbawiaj ąc mieszczan bardzo dochodowego przywileju warzenia piwa oraz wył ączno ści rzemiosła w obr ębie powiatu s ądowego. Dziedzic zmuszał równie Ŝ do przemiału zbo Ŝa we własnym młynie, wreszcie nało Ŝył na mieszczan obowi ązek pa ńszczyzny pomimo, Ŝe uzyskali oni w r. 1639 zwolnienie od robót w zamian za czynsze. Wywołało to liczne protesty mieszczan. W r. 1653 wła ścicielka Ujazdu Anna Kochcicka uwi ęziła starszyzn ę cechow ą, usun ęła burmistrza i wprowadziła protegowane przez siebie władze. Mieszczanie wnie śli skarg ę do zarz ądu dóbr biskupich w Nysie wyliczaj ąc wszystkie powy Ŝsze zarzuty, dodaj ąc Ŝe wła ścicielka Ujazdu naraziła miasto na wysokie straty przez przeniesienie miejskiego przywileju piwowarskiego i gorzelniczego na zamek, zezwolenie na osiedlenie się śydów prowadz ących konkurencyjny handel na terenie jurysdykcji zamkowej, przez zezwolenie na nabywanie prawa miejskiego przez protestantów i wprowadzenie ich do rady miejskiej, oraz zmuszanie mieszczan do zakupywania zbo Ŝa, słodu, piwa i artykułów Ŝywno ściowych na zamku. Dziedziczka w odpowiedzi na te zarzuty o świadczyła, Ŝe mieszka ńcy Ujazdu nigdy nie posiadali praw i przywilejów mieszcza ńskich lecz Ŝyli na prawach chłopów. Prawa miejskie uzyskali jedynie z łaski ojca, który jednak zastrzegł sobie prawo cofni ęcia tych praw. Władze biskupa w Nysie rozstrzygn ęły spór w ten sposób, Ŝe za Ŝą dały zwolnienia bezprawnie wi ęzionych mieszczan, przywrócenia władzy w mie ście usuni ętemu przez wła ścicielk ę burmistrzowi oraz usuni ęcia z miasta śydów i ewangelików. Przyznawały jednak prawa zwierzchnie dziedziczce54 .

W 1660 i 1676 roku dwa du Ŝe po Ŝary ogarn ęły całe miasto, doszcz ętnie spustoszyły drewniane domy mieszcza ńskie, spłon ął równie Ŝ ratusz wraz z wszystkimi dokumentami miasta. Straty spowodowane po Ŝarami, a tak Ŝe konflikty mi ędzy szlacht ą a dziedziczk ą przyczyniły si ę do upadku Ujazdu. Miasto popadło w ogromne długi, wyludniło si ę i o własnych siłach

53 K. Heffner, s.24 54 K. Heffner, s.26-28

80 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd nie mogło podnie ść si ę z ruiny. Komisja zło Ŝona z przedstawicieli zarz ądu biskupiego, mieszczan i dziedzica, która zebrała si ę w r. 1700 w Uje ździe, po gruntownym zbadaniu stanu miasta orzekła, Ŝe: “...według jej gł ębokiego prze świadczenia w całym biskupstwie nie znajduje si ę miasta pogr ąŜ onego w tak skrajnej n ędzy, jak Ujazd “. Jako przyczyny upadku miasta wyliczono: zł ą gospodark ę cz ęsto zmieniaj ących si ę burmistrzów, upadek handlu i rzemiosła spowodowany m. in. przeniesieniem głównego szlaku handlowego, po którym odbywał si ę dawniej transport soli i Ŝelaza, przebiegaj ącego przez Ujazd do czasu zbudowania nowego mostu na Odrze w Krapkowicach. Trzy jarmarki, które dawniej przynosiły mieszczanom du Ŝe korzy ści, straciły zupełne znaczenie. Przed wojn ą trzydziestoletni ą czynnych było w Uje ździe dziesi ęć cechów rzemie ślniczych, a w śród nich tak wa Ŝne dla podstaw miastotwórczych, jak sukiennictwo, stolarstwo, ku śnierstwo. W pocz ątku XVIII w. zupełnie upadło warzelnictwo soli, a inne cechy wiodły n ędzn ą egzystencj ę. Głównym źródłem utrzymania stało si ę rolnictwo. W 1700r. naliczono zaledwie 92 wła ścicieli domów. Wiele posesji mieszcza ńskich stało pustk ą jeszcze od czasu wojny trzydziestoletniej. W 1687r wybudowano w mie ście szkoł ę , w której nauki pobierało 40 chłopców 55 .

W r. 1736 Ujazd wraz z całym Śląskiem wł ączony został do Prus. Sytuacja miasta pogorszyła się wskutek zakwaterowania w mie ście garnizonu wojskowego. Poło Ŝenie prawne miasta nie uległo wi ększym zmianom. Ujazd pozostał miastem prywatnym hrabiego Sobka, zdanym na łask ę i niełask ę wła ściciela. Do świadcze ń na rzecz pana przybyły ci ęŜ kie podatki i opłaty na rzecz pa ństwa pruskiego. Jeszcze w drugiej połowie XVIII w. Zimmerman, autor dokładnego opisu Śląska, nazywa Ujazd jednym z najn ędzniejszych miast Górnego Śląska. Jak wynika z tabel statystycznych z r. 1787 Ujazd liczył 960 mieszka ńców, a garnizon ok. 100 Ŝołnierzy. Prawa miejskie posiadało 100 osób. W mie ście było 7 cechów. Najliczniejsza grup ę rzemie ślników tworzyli ku śnierze (18), płóciennicy (17), szewcy (20) i krawcy (11). Rzemie ślnicy nie wykorzystywali swoich jednak swoich uprawnie ń, na 26 uprawnie ń szewskich, czynnych było tylko 20 zakładów. Zanikło zupełnie sukiennictwo i stolarstwo. W mie ście znajdowały si ę nast ępuj ące budynki u Ŝyteczno ści publicznej: ko ściół parafialny, 1 kaplica i dwa ko ścioły filialne, 4 domy parafialne i szkolne, 1 przytułek dla starców, browar, magazyn i wartownia oraz dwie gospody, 3 młyny wodne. W obr ębie dawnych fortyfikacji stało 125 budynków mieszkalnych oraz 16 „pustek”. Na przedmie ściach naliczono 29 domów mieszkalnych. Zaledwie 11 budynków pokrytych było dachówk ą, pozostałe, przewa Ŝnie drewniane, pokryte były gontem lub słom ą. Mury i bramy miejskie były zniszczone. Na terenie dawnych fos i wałów rozwin ęła si ę zabudowa podmiejska. Do miasta nale Ŝał 1 folwark, tak zwany „fundacyjny” ( ok. 100 mg. ) natomiast mieszczanie uprawiali ok. 5000 mg. ziemi. Zaplecze miasta nie uległo wi ększym zmianom. Otaczaj ące wsie były niewielkie i słabo zagospodarowane, Stary Ujazd liczył 276 mieszka ńców, Goj i Lalok - 34, Niezdrowice - ok. 60, Sławi ęcice 384 mieszka ńców 56 .

Wojny napoleo ńskie rozpocz ęły nowy okres w Ŝyciu miast Śląskich. Pa ństwo pruskie pocz ęło wchodzi ć na drog ę reform gospodarczych i społecznych, zdaj ąc sobie spraw ę Ŝe ustrój feudalny utrudniał sytuacj ę polityczn ą i gospodarcz ą pa ństwa. Wojska napoleo ńskie rozpowszechniały na Śląsku hasła rewolucji francuskiej i zachodziła obawa, Ŝe ludno ść wypowie si ę przeciw konserwatywnym formom ucisku feudalnego. Powa Ŝne zmiany w ustroju miast przyniosła reforma Steina i Haderberga. Zniesiono dotychczasowe komisaryczne władze miejskie, wprowadzaj ąc wybieralny samorz ąd, zniesiono ró Ŝnice prawne mi ędzy mieszka ńcami przedmie ść i miasta, rozwi ązano stare przywileje ogłaszaj ąc wolno ść handlu i rzemiosła. Ujazd po wielu latach odzyskał samorz ąd wybierany przez mieszka ńców miasta. Do miasta wł ączono formalnie przedmie ście Dziekank ę. W Archiwum Pa ństwowym we Wrocławiu znajduje si ę Plan der Environs um die Stadt Ujest bis zur 1/2 Meile autorstwa A. Plasqude z ok. 1811 r. 57

55 K. Heffner, s.29-31 56 K. Heffner, s.31-33 57 Kartografia Rejencja Opolska , sygn. IX/110, r ękopis, wielobarwny, wym. 56 x 54, skala 1:14600

81 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

W 1843 r. maj ątek i zamek ujazdowski zakupił ksi ąŜę Hugo zu Hohenlohe – Öhringen ze Sławi ęcic. W pierwszej połowie XIX w. zauwa Ŝa si ę znacznie szybsze tempo rozwoju pomimo faktu, Ŝe w Uje ździe nie powstał Ŝaden wi ększy zakład przemysłowy, linie kolejowe omin ęły miasto. Świadczy o tym wzrost ludno ści miasta: w r. 1787 – 960, w r. 1817 – 1272, w r.1827 – 1768, w r. 1845 – 2312. W tym czasie odbudowano wiele budynków mieszkalnych, zaadaptowano jeden z domów przyrynkowych na ratusz, wybudowano szkoł ę i strzelnic ę. Nadal jednak wi ększo ść budynków stanowiły domy drewniane (w r. 1840 na 237 domów, 164 były drewniane). Ulice miasta po raz pierwszy wybrukowano W połowie XIX stulecia miał Ujazd 2 tartaki, 4 młyny wodne i dwa browary. Samodzielnych rzemie ślników było 130. Miasto osi ągn ęło szczyt rozwoju w połowie XIX w. W roku 1861 liczba mieszka ńców wzrosła do 2584. W okresie najwi ększego wzrostu ilo ści mieszka ńców w Uje ździe zbudowano 20 nowych domów mieszkalnych. Ogółem w r. 1861 miasto liczyło 256 budynków mieszkalnych, 5 przemysłowych, w tym: młyn wodny, folusz, olejarnia, cegielnia, browar; 9 u Ŝyteczno ści publicznej: ko ścioły, ratusz, urz ędy oraz 258 budynków gospodarczych rolniczych. Oprócz rzemiosła i handlu wa Ŝnym źródłem utrzymania było rolnictwo. Do mieszka ńców Ujazdu nale Ŝało wówczas około 3000 mg. roli i około 50 mg. ł ąk. W 1864 roku przebudowy ko ścioła parafialnego, a w miejscu dwóch drewnianych wie Ŝ zbudowano murowane 58 .

Niew ątpliwie na rozwój gospodarczy Ujazdu miał wpływ Kanał Kłodnicki, którego budow ę rozpocz ęto w 1792r. Miał on słu Ŝyć głównie do transportu w ęgla z kopalni na Górnym Śląsku, ale tak Ŝe Ŝelaza z Huty Królewskiej w Gliwicach, galmanu (ruda cynku) i drewna do portu w Ko źlu i dalej Odr ą, a Ŝ do Berlina. Kanał na całej długo ści został otwarty dla Ŝeglugi w roku 1812. Jest to jeden z najstarszych kanałów śródl ądowych Europy. Liczy sobie ok. 40,7 km długo ści i ok. 49m ró Ŝnicy poziomów. Ze wzgl ędu na niewielk ą gł ęboko ść i szeroko ść kanału, liczne śluzy utrudniaj ące transport (18), a tak Ŝe budow ę konkurencyjnej kolei oraz w zwi ązku z powstaniem nowych kopal ń na Górnym Śląsku, nie maj ących bezpo średniego dost ępu do portów, zacz ęto rozwa Ŝać budow ę nowego kanału umo Ŝliwiaj ącego wprowadzenie wi ększych jednostek pływaj ących. W 1934r. rozpocz ęto budow ę nowej drogi wodnej, tzw. Kanału Gliwickiego , który stał si ę najnowocze śniejszym obiektem hydrotechnicznym tej cz ęś ci Europy. W wi ększo ści przebiegał on równolegle do starego Kanału Kłodnickiego, jednak na niektórych odcinkach, w tym na wi ększo ści odcinka przebiegaj ącego przez gmin ę Ujazd, oba koryta si ę pokrywały 59 .

W 1827r. przy obecnej ul. Słowackiego (plac przy o środku zdrowia) zbudowano now ą synagog ę na potrzeby istniej ącej w Uje ździe gminy Ŝydowskiej. Obecno ść śydów w Uje ździe jest potwierdzona ju Ŝ w r. 1367 60 . W 1787 r. w Uje ździe mieszkało 40 śydów, w 1827 r. ju Ŝ 87 61 . W 1843 r. śydzi stanowili 6,7% ogółu mieszka ńców miasta. W 1872 r. powstał Zwi ązek Górno śląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden), w skład którego wchodzili śydzi z Ujazdu. Pogł ębiaj ący si ę upadek lokalnej gospodarki na pocz ątku XX w., był przyczyn ą emigracji wi ększo ść społeczno ści Ŝydowskiej. W 1924 r. w Uje ździe nie było ani jednego śyda. Śladem obecno ści społeczno ści Ŝydowskiej jest cmentarz zlokalizowany w lesie na granicy miasta i wsi Niezdrowice, wpisany do rejestru zabytków. Cmentarz został zało Ŝony w 1822 r. Ostatni znany pochówek odbył si ę 6 maja 1881 r. W 1939 r. przeszedł na własno ść Zrzeszenia śydów w Niemczech (Reichsvereinigung der Juden in Deutschland). Podczas II wojny światowej cmentarz został zdewastowany jednak nie uległ całkowitemu zniszczeniu. Na powierzchni około 0,5 ha zachowały si ę 32 nagrobki, z których najstarszy pochodzi z 19 lutego 1822 r. i nale Ŝy do Havy B. Mose. Na wykonanych z piaskowca nagrobkach znajduj ą si ę inskrypcje w j ęzykach niemieckim i

58 K. Heffner, s.31-34 59 www.kanalgliwicki.net , 60 D. Walerjański, Z dziejów śydów na Górnym Śląsku do 1812 roku [w:] Orbis Interior. Pismo Muzealno-Humanistyczne, Katowice 2005, t. V, s. 29. 61 T. Ładogórski, Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 roku , Wrocław 1954.

82 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd hebrajskim. Niektóre płyty s ą przewrócone i le Ŝą na ziemi. Nie ma widocznego podziału cmentarza na cz ęś ci m ęsk ą i kobiec ą. Brak informacji o jakichkolwiek masowych grobach na cmentarzu. Cmentarz jest nieogrodzony, zaniedbany, zaro śni ęty drzewami i bujn ą ro ślinno ści ą, a jego granice si ę nie zachowały.

Industrializacja Górnego Śląska rozpocz ęta pod koniec XIX stulecia nie obj ęła Ujazdu. Nie miał on ani pokładów w ęgla, ani złó Ŝ kruszców, dodatkow ą barier ą rozwojow ą był brak poł ączenia kolejowego z innymi miastami. Szczyt rozwoju Ujazd osi ągn ął w połowie XIX wieku, w 1864r miasto liczyło 2452 osoby. W XXw. zaczyna si ę okres stagnacji gospodarczej i stopniowy spadek liczby ludno ści. W 1925 roku miasto liczyło 1936 osób, w roku 1939 - 2196 mieszka ńców. W okresie gdy przemysłowe miasta Górnego Śląska powi ększyły kilkakrotnie ilo ść mieszka ńców, Ujazd wegetował jako miasteczko rolnicze i rzemie ślnicze. W 1908 r. zbudowano gazowni ę, a w 1933 wodoci ągi i kanalizacj ę. W latach 1935-37 w Uje ździe powstał niewielki port oraz stocznia rzeczna na Kanale Gliwickim 62 .

Na ulicy Coselstrasse, obecnie ulicy Sławi ęcickiej, zlokalizowana była poczta, a naprzeciwko niej sklep z zakładem obuwniczym Valentego Brylka oraz s ąd rejonowy mieszcz ący si ę w obecnej siedzibie urz ędu miejskiego. Na ulicy Peiskretschamerstrasse (obecnie Traugutta) znajdował si ę sklep odzie Ŝowy Paula Stille. Do niewielkiego Ujazdu zje ŜdŜali regularnie kupcy z całej okolicy, Ŝeby handlowa ć kurami i kaczkami. Od tych drugich zwierz ąt swoj ą nazw ę wzi ął „Kaczy rynek”, który znajduje tu Ŝ obok centrum. Mieszka ńcy pobliskich kamienic czasami narzekali na handlarzy z powodu gdakania, które słycha ć było w okolicy. 17 maja 1928 roku mieszka ńcy zorganizowali u siebie pierwszy „Heiratsmarkt”, czyli Targi panie ńskie. Impreza, na której mo Ŝna było pozna ć Ŝon ę lub m ęŜ a stała si ę swego znakiem rozpoznawczym Ujazdu niemal Ŝe na całym Śląsku. Do miasta zje ŜdŜały panny z okolicznych wsi. Kawalerowie przyje ŜdŜali natomiast a Ŝ z Bytomia i Gliwic. Miło śnicy broni regularnie organizowali te Ŝ turnieje strzelaj ąc do tarcz, a raz do roku wybierano mistrza broni.

W wyniku działa ń wojennych, a w szczególno ści po wej ściu wojsk rosyjskich w 1945 r, zniszczeniu uległo prawie 70% zabudowy Ujazdu, w tym trzy pierzeje rynkowe, ratusz, zamek, gazownia. Ludno ść niemieckiego pochodzenia w wi ększo ści opu ściła miasto, w wyniku czego w Uje ździe pozostało zaledwie ok. 400 osób. W listopadzie 1946 r. uruchomiono ponownie wodoci ąg miejski, w 1949 r. rozpocz ęto odbudow ę o świetlenia ulicznego (8 lamp), nie podj ęto jednak działa ń zmierzaj ących do odbudowy gazowni i sieci gazowniczej 63 . Po odbudowie budynku dawnego s ądu grodzkiego w 1961 r. stał si ę on siedzib ą władz (Miejska Rada Narodowa, a obecnie Urz ąd Miasta i Gminy Ujazd), Poczty Polskiej, Milicji Obywatelskiej oraz o środka zdrowia. W latach 1964-66 w południowej pierzei rynku wybudowano typowy pi ęciokondygnacyjny budynek wielorodzinny z usługami w parterze, w roku 1983 w miejscu północnej pierzei zlokalizowano du Ŝy obiekt handlowy, którego bryła równie Ŝ nie nawi ązuje do zabytkowego charakteru miasta. Zachodnia pierzeja została zamkni ęta dopiero w 2006 roku, ci ągiem niskich trzykondygnacyjnych pseudo kamieniczek. W 2012 r uzupełniono północn ą pierzej ę rynku nowoczesnym budynkiem usługowym koresponduj ącym stylowo z s ąsiednim pawilonem modernistycznym. Prowadzone w długich odst ępach czasowych prace budowlane spowodowały brak jednolitego, spójnego pod wzgl ędem stylowym, architektonicznym i estetycznym charakteru rynku. Dodatkowo, ten negatywny efekt pogł ębia niekorzystne zagospodarowanie placu rynkowego przeznaczonego głównie na parking oraz zlokalizowaną centralnie stacj ę paliw. Niew ątpliwie przestrze ń ta wymaga prac i zabiegów które przywróc ą jej wła ściwe funkcje i reprezentacyjny charakter.

Ogromne znaczenie dla lokalnej społeczno ści miała równie Ŝ budowa w 1970 roku szkoły podstawowej zlokalizowanej w północnej cz ęś ci miasta, w s ąsiedztwie niewielkiego osiedla zabudowy wielorodzinnej wybudowanego dla pracowników Zakładu Produkcji Warzywniczej. Zakład powstał krótko po wojnie w wyniku parcelacji ziem nale Ŝą cych do ksi ęcia Hansa zu

62 Heffner, s.36-40 63 Heffner, s.42-44

83 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Hohenlohe – Öhringen, z czym zwi ązana jest równie Ŝ lokalizacja w bezpo średnim s ąsiedztwie zamku.

Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna rozwin ęła si ę głównie w rejonie dawnej Dziekanki oraz na nowo powstałym Osiedlu Gliwickim i na Piaskach. S ą to osiedla wyró Ŝniaj ące si ę w skali miasta typow ą jednolit ą zabudow ą okre ślan ą potocznie jako „kostkowa”. Obecnie cz ęść budynków nadbudowano i przekryto dachami wysokimi, co wprowadza cz ęsto do ść du Ŝe zró Ŝnicowanie stylistyczne i wysoko ściowe. Osiedla te podlegaj ą dalszej sukcesywnej rozbudowie.

W mie ście funkcjonowały jedynie dwa wi ększe zakłady produkcyjne, w tym zlokalizowana na terenie Dziekanki fabryka szczotek, przekształcona pó źniej w zakład meblarski stanowi ąca w okresie pó źniejszym fili ę Opolskich Fabryk Mebli oraz fabryka oku ć budowlanych funkcjonuj ąca w pomieszczeniach dawnej stoczni remontowej, stanowi ąca fili ę Zakładów Odlewniczych Wyposa Ŝenia Budownictwa „Metalplast-Chorzów”. Oba zakłady po koniec lat osiemdziesi ątych XX wieku zatrudniały ł ącznie około 200 osób.

W okresie powojennym Ujazd kilkukrotnie zmieniał granice administracyjne, głównie poprzez wł ączanie i wył ączanie z jego obszaru terenów wsi Stary Ujazd i Niezdrowice. Ostateczny przebieg granic miasta został wprowadzony w 1983 roku, kiedy nast ąpiło przył ączenie osiedla Piaski. Liczba ludno ści wzrosła wówczas z 1756 do 1945 osób. W latach 70-tych i 80-tych XX wieku Ujazd był najmniejszym miastem województwa opolskiego, stanowi ącym o środek rolniczy z funkcjami mieszkaniowymi. W zakresie powi ąza ń administracyjnych i instytucjonalnych ci ąŜ ył do Strzelec Opolskich, natomiast gospodarczo zwi ązany był z K ędzierzynem Ko Ŝle 64 . Sytuacja ta jest aktualna do chwili obecnej.

Do najwa Ŝniejszych zabytków Ujazdu nale Ŝy zaliczy ć średniowieczne zało Ŝenie urbanistyczne z kwadratowym rynkiem i szachownic ą ulic wraz z góruj ącym nad miastem zamkiem i ko ściołem parafialnym p.w. św. Andrzeja. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ ko ściół p ątniczy p.w. Nawiedzenia NMP na Studzionce zbudowany w latach 1858-1862 w stylu neogotyckim, trzykondygnacyjny, murowany XVIII wieczny spichlerz oraz kamieniczki.

Rycina 19 Zamek w Uje ździe, źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa

64 Heffner, s.46-47

84 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Relikty średniowiecznego zamku znajduj ą si ę w ruinie trójskrzydłowego zało Ŝenia pałacowego z małym dziedzi ńcem, posadowionego obok wzgórza ko ścielnego, na północno-zachodnim skraju miasteczka. W roku 1978 odbyły si ę badania terenowe na obiekcie wykonane przez J. Romanowa. Zało Ŝenie budowane było w sze ściu fazach. Za fundatorów pierwotnej warowni uwa Ŝa si ę biskupów wrocławskich. W 1370 roku w wyniku konfliktu mi ędzy biskupem Przecławem z Pogorzeli a ksi ęciem, cesarz Karol IV nakazał zburzenie zamku. W roku 1443 ziemia wraz z zamkiem została zakupiona przez ksi ęcia Bolka V od biskupa Konrada z Ole śnicy. Zanim w XVI wieku zamek przeszedł w r ęce prywatne był przedmiotem licznych przetargów miedzy ksi ąŜę tami a biskupami.

Pierwotny zamek, wybudowany w XIII wieku miał form ę czworobocznej wie Ŝy z przyporami w naro Ŝach (długo ść boku 8,5 m) i pełnił funkcj ę don Ŝonu. Zachodnia ściana wie Ŝy została w latach pó źniejszych zespolona z murem obwodowym zamykaj ącym prostok ąt o wymiarach 23 X 31,5 m z zaokr ąglonymi naro Ŝami. Wjazd umieszczony był w murze wschodnim na osi wie Ŝy. Zało Ŝenie otoczone było dwiema fosami. W XIV wieku w obrębie dziedzi ńca, w południowo-zachodnim naro Ŝniku powstał dom mieszkalny. W latach 1524 – 1592 Ujazd nale Ŝał do rodziny Dluhomilów z Bierawy. Za ich rz ądów, około 1580 r. nast ąpiła przebudowa zamku w rezydencj ę renesansow ą. W 1660 r. nast ąpiła kolejna przebudowa, dostosowuj ąca rezydencj ę do potrzeb wła ścicieli. Kolejnymi wła ścicielami maj ątku w Uje ździe byli: w latach 1666-1676 hrabia Karol Joachim Mettich , 1676-1729 rodzina von Praschma, 1729-1780 rodzina Sobek, 1780-1781 hrabia Fryderyk Wilhelm Poradowski, 1781-1788 Gottlieb Schonaich-Carolath, 1788-1793 Ernest von Pannewitz, 1793-1816 Henryk von Franken-Siestorpff, 1816-1843 Józef von Welczek. Pod koniec XIX w. zamek w Uje ździe został przebudowany przez ksi ęcia Hugo zu Hohenlohe – Öhringen na barokowo manierystyczny pałac. W 1843 r. dobra w Uje ździe nabył ksi ąŜę Hugo zu Hohenlohe – Öhringen ze Sławi ęcic (1816-1897). W 1861 r. otrzymał on tytuł ksi ęcia Ujazdu. Maj ątki po nim odziedziczył syn, Chrystian Kraft (1848-1926) 5 Fürst zu Hohenlohe – Öhringen i 2 Herzog von Ujest. Po bezpotomnej śmierci Chrystiana Krafta dobra obj ął jego brat Hans (1858-1955). Do II Wojny Światowej wła ścicielami zało Ŝenia pałacowego pozostawali ksi ąŜę ta von Hohenlohe– Öhringen. W 1945 r. ksi ąŜę Hans zu Hohenlohe – Öhringen opu ścił Górny Śląsk uciekaj ąc przed zbli Ŝaj ącą si ę Armi ą Czerwon ą, obecnie tytularnym ksi ęciem Ujazdu jest jego wnuk ksi ąŜę Kraft Hans Konrad (ur. 1933 r.)

Zamek jest murowany z cegły, potynkowany, zło Ŝony ze starszego głównego budynku, skrzydła bocznego zamykaj ącego dziedziniec od południowego – wschodu oraz fragmentów murów obwodowych. Budynek główny wzniesiony na rzucie nieregularnego prostok ąta, na sklepionych piwnicach, dwukondygnacjowy, nakryty był dachem mansardowym z lukarnami. Fasada (elewacja wschodnia) o nieregularnym układzie otworów okiennych. Zachowana cz ęść obramowa ń okien oraz fragmenty gzymsów: mi ędzypi ętrowego i wie ńcz ącego. Układ wn ętrz trzytraktowy, z asymetrycznie zlokalizowan ą obszern ą sieni ą, nakryt ą sklepieniem kolebkowym. W cz ęś ci pomieszcze ń przyziemia zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami. Skrzydło boczne znacznie bardziej zniszczone, wzniesione na planie litery „L”, pierwotnie pi ętrowe, o jednotraktowym układzie wn ętrz. W cz ęś ci wschodniej skrzydła bocznego, od strony ko ścioła parafialnego zamurowana brama wjazdowa, ponad ni ą kartusz herbowy rodu zu Hohenlohe – Öhringen. Zamek zbudowany na wzniesieniu, ze śladami umocnie ń ziemnych od strony południowej i zachodniej.

Ko ściół parafialny p.w. św. Andrzeja został ufundowany w 1613r przez Mikołaja Kochcickiego i wybudowany na wzgórzu, w s ąsiedztwie zamku, w stylu barokowym. W XVIII wieku uległ przebudowie, a w drugiej połowie XIX wieku dodano dwie murowane neogotyckie wie Ŝe. W okresie mi ędzywojennym dobudowano zakrysti ę i sal ę parafialn ą oraz przedłu Ŝono prezbiterium o dodatkowe prz ęsło w kierunku wschodnim. Ko ściół ma typowe dla baroku proporcje wn ętrza ze sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wolnostoj ący, klasycystyczny ołtarz główny został wykonany w 1826 r przez Bernarda Kutzer. Dwa ołtarze boczne, rokokowe wykonano w 1759 r, a dwa kolejne, klasycystyczne pochodz ą z 1 połowy XIX w. W ko ściele znajduje si ę równie Ŝ renesansowy obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem malowany na desce, stanowi ący prawdopodobnie

85 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

cz ęść dawnego tryptyku. Na uwag ę zasługuj ą tak Ŝe kamienne renesansowe płyty nagrobne oraz dwie figury stoj ące na placu przed ko ściołem: rokokowa św. Józefa z Dzieci ątkiem z 1749 r oraz św. Jana Nepomucena z XVIIIw 65 , 66 .

II.4.1.b. Wiejskie jednostki osadnicze

Na obszarach wiejskich dziedzictwo kulturowe wi ąŜ e si ę głównie z gospodark ą roln ą. Najcenniejszymi zabytkami s ą obiekty sakralne tj. ko ścioły, kapliczki, krzy Ŝe przydro Ŝne oraz zało Ŝenia folwarczne, a tak Ŝe układy ruralistyczne z zabudow ą mieszkalno-gospodarcz ą67 .

Wszystkie wsie znajduj ące si ę na terenie gminy Ujazd posiadaj ą metryk ę średniowieczn ą, w wi ększo ści były lokowane na prawie niemieckim. Reprezentuj ą wsie zwarte i skupione, głównie o ulicowym, rzadziej rz ędowym typie genetycznym, czasem z wyst ępuj ącym w centrum wrzecionem (tzw. nawie ś) charakterystycznym dla typu owalnicowego (Zimna Wódka, Olszowa). Z lokalizacj ą w dolinie potoku zwi ązany ła ńcuchowy genetyczny typ wsi, o mniejszej regularno ści, czasem rozwini ęty jednostronnie np. najstarsza cz ęść Sieroniowic, Stary Ujazd, cz ęść Jaryszowa. Wsie Olszowa, Klucz, Zimna Wódka, Jaryszów oraz Balcarzowice zaliczaj ą si ę do wsi kmiecych z folwarkiem o niwowym 68 układzie pól, przy czym Zimna Wódka ma układ niwowo-łanowy 69 .

Zabudow ę poszczególnych wsi tworz ą w przewa Ŝaj ącej mierze zabudowania gospodarstw rolnych. Parcele ści śle do siebie przylegaj ą, najcz ęś ciej maj ą plan wydłu Ŝonego prostok ąta, o układzie prostopadłym do osi ulicy. W obr ębie działek, od frontu znajduje si ę budynek mieszkalny, przewa Ŝnie o układzie szczytowym, zabudowa kalenicowa nie jest licznie reprezentowana. Budynki mieszkalne ł ącz ą si ę zwykle z zabudowaniami gospodarczymi. W gł ębi znajduj ą si ę stodoły ustawione w poprzek parceli. Budynki mieszkalne posiadaj ą zazwyczaj jedn ą, rzadziej dwie kondygnacje. Na terenie gminy w wi ększo ści zachowane s ą historyczne struktury osadnicze. Budynkom mieszkalnym towarzysz ą obiekty gospodarcze zwi ązane z produkcj ą roln ą i przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym (np. młyny, gorzelnie, ku źnie itp.). W gminie zachował si ę jeden obiekt tego typu: gorzelnia w Ksi ęŜ ym Lesie z przełomu XIX/XX. Z budynków gospodarczych w wiejskich zagrodach Ŝaden nie zasługuje na specjalne wyró Ŝnienie.

Wi ększo ść budowli sakralnych na terenie gminy posiada metryk ę średniowieczn ą, jednak obecnie istniej ące wzniesiono w wiekach pó źniejszych. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci s ą to ko ścioły murowane i drewniane dominuj ące swoj ą brył ą nad okoliczn ą zabudow ą. Wszystkie maj ą charakter zabytkowy i znajduj ą si ę w centralnej cz ęś ci wsi, zazwyczaj na wyniesieniu terenu. Ka Ŝdy posiada wysok ą wie Ŝę , która stanowi główny akcent wertykalny i dominantę układu ruralistycznego. Na terenach przyko ścielnych znajduj ą si ę pozostało ści cmentarzy. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą ko ścioły:

− w Jaryszowie ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny, wzmiankowany w XV wieku, w obecnym kształcie zbudowany w 1860 roku; Ko ściół gotycki ceglany o układzie polskim z u Ŝyciem zendrówek. Nawa nakryta sufitem z t ęcz ą zamkni ętą łukiem ostrym. Okna powi ększone zamkni ęte półkoli ście.

65 Heffner, s.54-55 66 R. Morawiec, Ziemia … , s.115-116 67 Program opieki nad zabytkami gminy Ujazd na lata 2011-2014, s.17 68 Układ niwowy to regularny układ pól zwi ązany z osadnictwem wiejskim na prawie niemieckim, dla którego charakterystyczny jest ulicowy typ genetyczny wsi. Liczba działek w obr ębie niwy odpowiadała liczbie zagród we wsi. Układ ten wi ąŜ e si ę z wprowadzeniem trójpolówki, gdzie grunty orne dzielono na trzy główne pola (niwy): na jednym siano oziminy, na drugim warzywa i zbo Ŝa jare, a trzecie przeznaczano na ugór, który słu Ŝył jako pastwisko. W kolejnym roku zmieniano przeznaczenie poszczególnych pól, co zapobiegało jej szybkiemu jałowieniu. 69 H. Szulc, Typy wsi Śląska Opolskiego na pocz ątku XIX wieku i ich geneza , Prace geograficzne nr 66, PWN Warszawa 1968

86 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− w Kluczu drewniany ko ściół p.w. Św. El Ŝbiety W ęgierskiej (Turyngijskiej), wybudowany w 1748r. Jest to ko ściół drewniany, jednonawowy konstrukcji zr ębowej. Orientowany, zbudowany w stylu barokowym. Mniejsze prezbiterium od nawy, zamkni ęte trójbocznie z boczn ą zakrysti ą z lo Ŝą lokatorsk ą na pi ętrze. Wie Ŝa kwadratowa konstrukcji słupowej od frontu, z przybudówkami po bokach. Zwie ńczona o śmiobocznym, gontowym dachem namiotowym. Du Ŝa kruchta z boku nawy. Dach dwukalenicowy, kryty gontem z drewnian ą, o śmioboczn ą wie Ŝyczk ą na sygnaturk ę zwie ńczon ą sze ściobocznym, drewnianym hełmem sto Ŝkowym z latarni ą. Chór muzyczny z prospektem organowym. Polichromia na stropie. Ambona z p. XVII w. z rze źbami czterech ewangelistów. Liczne zabytkowe obrazy i rze źby. Plebania z 1 poł. XIX w. Kaplica z ludow ą rze źbą Świ ętego Jana Nepomucena.

− W Olszowej , najstarszy w gminie ko ściół drewniany p. w. Matki Boskiej Śnie Ŝnej, (do 1688 p. w. Świ ętej Jadwigi) zbudowany ok. 1679 roku, przebudowany gruntownie w 1748 r. remontowany w 1988 r. Podobnie jak w Kluczu, jest to ko ściół drewniany jednonawowy, konstrukcji zr ębowej. Orientowany, zbudowany w stylu barokowym. Mniejsze prezbiterium od nawy, zamkni ęte trójbocznie z boczn ą zakrysti ą z lo Ŝą lokatorsk ą na pi ętrze. Niska wie Ŝa konstrukcji słupowej od frontu z krucht ą w przyziemiu, kryta dachem wspólnym dla nawy. Dach dwukalenicowy, kryty gontem z drewnian ą wie Ŝyczk ą na sygnaturk ę. Zwie ńczon ą sto Ŝkowym hełmem z latarni ą. Belka t ęczowa z barokow ą Grup ą Ukrzy Ŝowania z XVIII w. Ołtarz główny barokowy z p. XVIII w. Dwa ołtarze boczne manierystyczne z 2 poł. XVII w. Ambona klasycystyczna z 1 poł. XIX w., konfesjonał, dwie ławki lektorskie i ławy z XVIII wieku Rze źby pó źnogotyckie i liczne obrazy. Na pocz ątku 2007 roku rozpocz ęto remont ko ściółka, odnowiono wi ększo ść ścian oraz obej ście. W barokowym ołtarzu głównym znajduje si ę współczesny obraz Matki Boskiej Śnie Ŝnej adorowanej przez św. Grzegorza, św. Floriana oraz przez aniołów, w zwie ńczeniu umieszczona jest rze źba św. Michała Archanioła.

− W Zimnej Wódce ko ściół drewniany p.w. św. Marii Magdaleny z 1524 r przebudowany gruntownie w 1748 r. W latach 1524–1701 u Ŝytkowany przez ewangelików. Ko ściół drewniany, jednonawowy konstrukcji zr ębowej. Mniejsze prezbiterium od nawy, zamkni ęte trójbocznie z przylegaj ącą zakrysti ą z lo Ŝą lokatorsk ą na pi ętrze. Wie Ŝa konstrukcji słupowej od frontu, wtopiona w naw ę z krucht ą w przyziemiu. Kryta dachem wspólnym dla nawy. Dach dwukalenicowy, kryty gontem z o śmioboczn ą wie Ŝyczk ą na sygnaturk ę. Zwie ńczon ą gontowym hełmem baniastym z latarni ą. Ołtarz główny barokowy z 1 poł. XVIII w. Ambona z 1 poł. XIX w. 70

Poni Ŝej przedstawiono genez ę powstania i histori ę rozwoju poszczególnych wsi w gminie Ujazd.

Balcarzowice (dodatkowa nazwa w j. niem. Balzarowitz , dnia 3. 07.1936r. przemianowane na Schönwiese/Oberschlesien). Niewielka miejscowo ść , poło Ŝona w północno wschodniej cz ęś ci gminy, w dolinie potoku Ligockiego, otoczona du Ŝymi kompleksami le śnymi. Współcze śnie wie ś cechuje zabudowa o niewielkim stopniu zwarto ści, pierwotnie zabudowania tworzyły jednak układ przestrzenny ulicówki.

W schyłkowym okresie średniowiecza znajdowało si ę tu grodzisko, pochodz ące z XIII wieku, którego ślady zachowały si ę do naszych czasów w postaci nasypu ziemnego obj ętego ochron ą poprzez ustanowienie stanowiska archeologicznego. Grodzisko poło Ŝone było na skraju lasów, w odległo ści jednego kilometra na północny zachód od dzisiejszej wsi Balcarzowice, około 500 metrów na od wsi Sieroniowice. Zało Ŝone zostało na planie zbli Ŝonym do czworoboku. Otaczała je fosa oraz niski wał ziemny wzniesiony w ko ńcu XIII lub XIV wieku. Nazwa wsi Balcarzowice, gwarowo Walcarzowice, pochodzi od nazwiska wła ściciela von Walczerzowitz, o którym wzmianki datowane s ą na 1457 rok.

70 Zabytki Sztuki w Polsce – Śląsk, KOBiDZ, Petit s.c. Lublin – Warszawa 2006.

87 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Zdaniem H. Borka 71 nazwa pochodzi od nazwy osobowej Walcerz - niem. Walthr, pó źniej skojarzone z imieniem Balcer. Od roku 1705 wie ś była własno ści ą rodziny Posadowskich, którzy swoj ą siedzib ę rodow ą mieli w odległej o 3 kilometry Błotnicy Strzeleckiej 72 . W 1885r wie ś zamieszkiwały 174 osoby, w roku 1933 r. -249 osób, a w roku 1939 - 284 osób 73 . W 1936 roku powstała niemiecka szkoła publiczna. Starsza młodzie Ŝ szkolna uczestniczyła w prywatnych kursach j ęzyka polskiego, prowadzonych m.in. w pobliskich Nogowczycach i Sieroniowicach. Mieszka ńcy wsi korzystali z polskiej biblioteki, działali w polskim ruchu śpiewaczym. Obecnie miejscowo ść liczy 239 mieszka ńców. Wie ś nie posiada ko ścioła jedynie niewielk ą kaplic ę. Do najwa Ŝniejszych obiektów mo Ŝna zaliczy ć zabytkowy budynek dawnej szkoły, obecnie pełni ący funkcj ę przedszkola publicznego. Wie ś, w tym budynek przedszkola, została w znacznym stopniu zniszczona w wyniku przej ścia tr ąby powietrznej w dniu 15 sierpnia 2008r. Do rozbiórki zakwalifikowano wówczas 27 budynków.

Jaryszów (dodatkowa nazwa w j. niem. Jarischau ). Du Ŝa wie ś poło Ŝona w dolinie Jaryszówki, stanowi ącej prawy dopływ Kłodnicy. Historyczny układ genetyczny zabudowy zwarty, ulicowy, obecnie z wieloma odnogami i pojedynczymi gospodarstwami le Ŝą cymi po obu stronach doliny potoku. W granicach obrębu ewidencyjnego le Ŝy równie Ŝ Kolonia Jaryszowska. Wie ś jest zamieszkiwana przez 818 mieszka ńców.

W ksi ędze łaci ńskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Ksi ęga uposa Ŝeń biskupstwa wrocławskiego ) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowo ść wymieniona jest w zlatynizowanej formie Jarissow 74 , 75 . W dokumencie z 30 listopada 1260 roku reguluj ącym spór pomi ędzy ksi ęciem opolskim Władysławem i biskupem wrocławskim Tomaszem o Sławi ęcice, w śród dóbr biskupich wymieniono tak Ŝe Jaryszów jako „villa Iarissou” 76.

Od 1260 do 1443 roku Jaryszów jest wsi ą wchodz ącą w skład tzw. Klucza Ujazdowskiego (Ujester Halt) tj. posiadło ści biskupów wrocławskich w granicach ksi ęstwa opolskiego. W Jaryszowie dobrami biskupów zarządzał w ich imieniu wolny dziedziczny sołtys, który podlegał władzy wolnego dziedzicznego wójta Ujazdu administruj ącego całym Kluczem Ujazdowskim. Około 1270-80 nast ępuje lokacja wsi na prawie niemieckim. W tym czasie powstaje parafia i zostaje zbudowany pierwszy ko ściół w Jaryszowie. W dokumencie „Liber Fundationis” jest wzmianka, Ŝe jaryszowski wolny dziedziczny sołtys posiadał 10 łanów ziemi ok. 1/4 ziemi wsi Jaryszów (Item in Jarissow sunt XLI mansi, de quibus scultetus * habet X, plebanus I, et sic ad servicia domini remanent XXX mansi ). Wie ś zało Ŝono na obszarze 46 łanów, z czego 4 łany stanowiły tzw. nadmiary. Prawdopodobnie były to łany flamandzkie, które w przeliczeniu dawały ok. 3028 morgów pruskich.

71 H. Borek, Opolszczyzna w świetle nazw miejscowych , Opole 1972, s. 65 72 R. Morawiec, Ziemia …, s.50-51 73 Statistik des Deutschen Reichs. Band 450: Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich. Berlin, 1939. Teil I: Altreich und Land Österreich. 74 Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis, źródło: www.dokumentyslaska.pl. N ajstarsze zachowane źródło historyczne, w którym po raz pierwszy odnotowano istnienie wielu wsi śląskich. Uwa Ŝa si ę, Ŝe Ksi ęga powstała pomi ędzy 1280, a 1305 rokiem. Zawiera ona spis miast, wsi i osad lokowanych na prawie niemieckim (iure theutonico) oraz na prawie polskim (iure polonico), b ędących własno ści ą biskupów wrocławskich b ądź diecezji i podlegaj ących jurysdykcji ko ścielnej, a tak Ŝe zestawienie dochodów Ko ścioła z nale Ŝnej dziesi ęciny. 75 H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889. 76 Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 7, 1875; Regesten zur schlesischen Geschichte, Th. 2: Bis zum Jahre 1280. Herausgegeben von Colmar Grünhagen.

88 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Wie ś liczyła 30 gospodarstw kmiecych, jedno wolne i dziedziczone sołectwo (10 łanów) oraz gospodarstwo proboszcza (2 łany). We wsi mieszkało w sumie ok. 170 osób 77 .

78 Rycina 20 Fragment mapy Atlasu Śląska króla Fryderyka II obrazuj ący struktur ę osadnicz ą terenów gminy Ujazd ok.1747r

Wiadomo, Ŝe w 1411 roku wolnym sołtysem Jaryszowa był Pietrzyk, którego Ŝona Anna była prawdopodobnie córk ą poprzedniego wolnego sołtysa w Jaryszowie. Sołtys ten (o nieznanym imieniu) miał jeszcze syna Janka von Jarissow wzmiankowanego w dokumencie z 1419 roku, od którego wywodzi ć si ę ma ród Jarotschin/Jaroszy ńscy. W 1428 roku biskup wrocławski Konrad oddał Klucz Ujazdowski w zastaw ksi ęciu niemodli ńskiemu Bernardowi jako zabezpieczenie po Ŝyczki na wojn ę z czeskimi husytami, a w 1443 roku biskup Konrad sprzedał Klucz Ujazdowski ksi ęciu opolskiemu Bolkowi V. W roku 1463 biskupowi Jodokowi (Jost) udało si ę odkupi ć Klucz Ujazdowski od ksi ęcia opolskiego Mikołaja. Biskup ju Ŝ dwa lata pó źniej, w 1465 roku, odsprzedał Ujazd ksi ęciu toszeckiemu Przemkowi za 2200 Guldenów. Po śmierci ksi ęcia Przemka toszeckiego w 1484 roku Ujazd przej ął od biskupów wrocławskich za 2500 Guldenów jego brat Janusz IV(były ksi ąŜę oświ ęcimsko-gliwicki) ale wkrótce wło ści Janusza IV(był nazywany ksi ęciem bez ziemi) zostały skonfiskowane przez króla węgierskiego Macieja Korwina (Przemko toszecki popierał Władysława II Jagiello ńczyka króla Czech) do którego wtedy nale Ŝał Śląsk (Toszek dostał od Macieja Korwina jego nie ślubny syn Johannes Corvinus). Klucz Ujazdowski z Jaryszowem prawdopodobnie wrócił do biskupstwa wrocławskiego. W ko ńcu XV wieku biskupstwo wrocławskie pocz ątkowo oddało Klucz Ujazdowski w dzier Ŝaw ę (za 2550 Guldenów)dziedzicznemu wolnemu wójtowi Ujazdu Mikołajowi Dluhomil z Bierawy, a 26.02.1524 roku sprzedało mu cały Klucz Ujazdowski (papie Ŝ wydał zgod ę na sprzeda Ŝ Klucza Ujazdowskiego biskupowi Jakubowi von Salza). Na bazie wolnego dziedzicznego sołectwa, wykształciły si ę dobra rycerskie (Rittergut) w Jaryszowie.

77 R.Morawiec, Ziemia …. s.53-54 78 Kriegs - Karte von Schlesien , Ch.von Wrede 1747r. SBB IIIC_Kart. N 15060_Band 2_Blatt 22 [pobrane z https://picasaweb.google.com/kristofoser/PowiatStrzeleckiVaria]

89 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Na ziemi wolnych sołtysów jaryszowskich powstał folwark i dwór/pałac w którym mieszkali wła ściciele wsi, dzier Ŝawcy wsi albo administratorzy wsi w imieniu wła ścicieli wsi. W pó źniejszych czasach wła ściciele wsi powi ększali swój stan posiadania kosztem wolnych chłopów tak, Ŝe w XIX wieku 2/3 ziemi było własno ści ą Dominium. Po ponad 300 latach biskupi wrocławscy przestali by ć wła ścicielami Ujazdu i dóbr w okolicach Ujazdu. Zachowali jedynie niektóre przywileje jak np. odwoływania do s ądu biskupiego. Po sprzeda Ŝy Klucza Ujazdowskiego wła ścicielami Jaryszowa i dóbr jaryszowskich (od 1850 tylko folwarki-Dominium Jaryszów) byli : Mikołaj Dluhomil z Bierawy od 1524 do 1538, Mikołaj Dluhomil młodszy od 1538 do 1554, Caspar Dluhomil od 1554 do 1589, ? ? od 1589 do 1609, Mikołaj Kochcicki od 1609 do 1629, Georg Twardawa od 1629 do 1668, Karl Joachim Graf von Mettich od 1668 do 1682 , Dominik von Garowe dal Ronco od 1682 do 1714, Julius Bernhard von Jarotschin i jego Ŝona Joanna Renata von Kozlowski od 1714 do ok.1740, Rudolf Graf von Sobeck od ok.1740 do 1748, Felix Erdmann Graf von Sobeck und Kornitz od 1748 do 1752, Marie Josephine Freiin von Welczek od 1752 do ok.1780, Johann Ernst Silvius von Sack od ok 1780 do ok.1790/95, Joseph Adam Freiherr von Gruttschreiber od ok.1795 do ok.1812, Prybs od ok 1812 do ok.1820, von Werner od ok.1820 do ok.1838, Franz von Zawadzky od ok.1838 do 1847, Karl Gustav Hermann Freiherr von Neumann od 1847 do 1852, Friedrich Wilhelm Kielmann od 1852 do 1859, Müller od 1859 do 1869, Johanna Maria Grafa von Renard od 1869 do 1874, Mortimer Graf von Renard Freiherr von Tschirsky-Reichell od 1874 do 1879, Hugo Fürst von Hohenlohe-Öhringen, Herzog von Ujest od 1879 do 1897, Christian Kraft Fürst von Hohenlohe-Öhringen,Herzog von Ujest od 1897 do 1929, Johann (Hans) von Hohenlohe- Oehringen, Herzog von Ujest od 1929 do 1945.

Od 1741 roku Jaryszów, po zdobyciu Śląska przez Prusy, wcielono najpierw do powiatu toszeckiego, a po reorganizacji administracyjnej okr ęgów rejencji opolskiej w 1817 roku, przydzielono j ą do powiatu strzeleckiego. W 1780 roku było we wsi 9 gospodarstw kmiecych, 13 zagrodniczych, kilka chałupniczych, szkoła, proboszcz z czeladzi ą, jedna fryszerka z kilkoma robotnikami i dwór z czeladzi ą. Razem stanowiło to 240 mieszka ńców. Odkryte w pobli Ŝu Jaryszowa zło Ŝa rudy Ŝelaza (darniowej) przyczyniły si ę do rozwoju skromnego przemysłu hutniczego. W latach 1770-90 wła ściciele zało Ŝyli we wsi 2 ku źnie działaj ące do 1815 r, składaj ące si ę z pieca hutniczego zwanego dymark ą oraz hamerni, gdzie surowe Ŝelazo przekuwano na sztaby i pr ęty. W roku 1824 wie ś liczyła ju Ŝ 427 osób zamieszkuj ących w 71 domach. We wsi istniały cztery młyny wodne i tartak. Z tego okresu pochodzi równieŜ nowo zało Ŝona Kolonia Jaryszowska zamieszkiwana wówczas przez 27 osób w 5 tzw. miejscach chałupniczych 79 .

Dwór jaryszowski zlokalizowany był w centralnej cz ęś ci wsi, a jego prawdopodobny czas budowy jest zwi ązany z momentem kiedy Jaryszów stał si ę własno ści ą prywatn ą, co miało miejsce na pocz ątku XVI wieku. W połowie XIX wieku przy dworze istniał równie Ŝ park i oran Ŝeria. Do Dworu nale Ŝały dwa folwarki: jeden we wsi w s ąsiedztwie zabudowa ń dworskich, w obr ębie którego istniała gorzelnia, stajnie i obory, a tak Ŝe cztery zarybione stawy. Drugi folwark, tzw. Dziedzinka zlokalizowany był na południe od Jaryszowa i nastawiony głównie na hodowl ę bydła oraz owiec. Nale Ŝało do niego równie Ŝ 900 morgów Ŝyznej ziemi oraz 70 morgów ł ąk. Maj ątek (Dominium) w Jaryszowie przestał istnie ć w latach 1929-32. Budynki i pola we wsi zostały rozparcelowane i wykupione przez mieszka ńców Jaryszowa. W r ękach rodu Hohenlohe pozostał folwark Dziedzinka i pola pomi ędzy Jaryszowem i Ujazdem. W 1799 roku ówczesny proboszcz wniósł o zbudowanie nowej szkoły, do tego czasu bowiem lekcje odbywały si ę na terenie ko ścielnym w tzw. organistówce. W 1849 r. do szkoły ucz ęszczało ok. 240 dzieci, które uczyły si ę w jednoizbowej drewnianej szkole, która groziła zawaleniem. Pomimo budowy nowej dwuizbowej szkoły w 1851 roku warunki do nauki nadal były bardzo niekorzystne ze wzgl ędu na du Ŝą liczb ę dzieci. Zdecydowano wówczas o budowie szkoły w s ąsiednich Sieroniowicach, dzi ęki czemu w 1897 roku do szkoły w Jaryszowie

79 R. Morawiec, Ziemia …, s. 54-56

90 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd ucz ęszczało ju Ŝ 145 dzieci. W 1910 roku wie ś zamieszkiwało 680 osób, z czego a Ŝ 643 były polskoj ęzyczne 80 . W 1933 r. wie ś liczyła 755 osób, w 1939 – 882 osoby 81 . W 1945 roku wszystkie dobra rodu ksi ąŜą t ujazdowskich zostały skonfiskowane, a Dziedzinka rozparcelowana i wł ączona w granice Ujazdu.

Rycina 21 Pałac w Jaryszowie. Rysunek sporz ądzony przez profesora architektury Jorga Jarosch, potomka rodu von Jarotschin (1905- 1980) z Wiednia na podstawie XVIII wiecznego obrazu pałacu w Jaryszowie. Źródło: zbiory prywatne Amrei Al’Tobaish - Jarosch.

Do najwa Ŝniejszych obiektów we wsi mo Ŝna zaliczy ć ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny oraz szkoł ę wybudowan ą w 1909r. Du Ŝą warto ść kulturow ą przejawiaj ą równie Ŝ pozostało ści zabudowa ń folwarcznych dawnego maj ątku, przy czym sam dwór/pałac ze wzgl ędu na zły stan techniczny, został rozebrany i wykreślony z rejestru zabytków .

Historycznie wie ś miała układ ulicówki poło Ŝonej wzdłu Ŝ Jaryszowca, po obu jego stronach. Obecnie historyczny układ ruralistyczny jest zatarty, a wie ś zbli Ŝona jest do wielodro Ŝnicy. Pierwotny układ zabudowy utrzymała natomiast Kolonia Jaryszowska stanowi ąca ła ńcuchówk ę.

80 R. Morawiec, Ziemia …, s. 54-58 81 Statistik des Deutschen Reichs. Band 450: Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich. Berlin, 1939. Teil I: Altreich und Land Österreich.

91 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

82 Rycina 22 Fragment mapy topograficznej z 1933r., karta nr 5576 Quellengrund,

Klucz (dodatkowa nazwa w j. niem. Klutschau ,) Niewielka wie ś o układzie ulicowym le Ŝą ca w zachodniej cz ęś ci gminy, w pi ęknej dolinie, w której południowej cz ęś ci znajduj ą si ę źródła Jordanu. Najstarsze wzmianki o wsi pochodz ą z 1234 roku z dokumentu w którym ksi ęŜ na opolska Viola obdarowuje biskupa wrocławskiego Tomasza I wolno ści ą dla wsi Cluce. W 1235 roku ksi ąŜę opolski Mieszko II zezwolił biskupowi Tomaszowi na osiedlenie we wsi Cluche kolonistów na prawie niemieckim 83 . Z kolei w Liber fundationis z 1260 r wymieniono Cluche jako dobra i posiadło ści biskupie. W roku 1319 istniała w Kluczu parafia czego pośrednim dowodem s ą dziesi ęciny, które Januszkowice oddawały gnie źnie ński
plebanowi. Pomimo, i Ŝ Raszowa i Januszkowice nale Ŝały do parafii le śnickiej, to według starego prawa obyczajowego ius militae wolno im było dziesi ęcin ę z pól odda ć jakiemukolwiek ko ściołowi. Statuty gnie źnie ńskie z 1233 roku postanowiły, Ŝe chłopi tak Ŝe mieli odnowi ć dziesi ęcin ę tam, gdzie rycerze ich wsi. Synod gnie źnie ński z 1309 roku zniósł to prawo. A zatem parafia w Kluczu musiała istnie ć przed 1309, prawdopodobnie od około 1300 roku. Jak wynika z zapisów w protokołach wizytacyjnych ko ścioła z 1679 i 1688 roku mieszka ńcy wsi Ŝyli bardzo biednie. Patronem ko ścioła był wówczas hrabia Praschma. W połowie XVIII wieku, jak wynika z zapisów proboszcza Munnicha, dola ludno ści wie śniaczej była godna po Ŝałowania. Niezwykłe n ędzne chaty, najprymitywniejsze po Ŝywienie, liche szaty, straszna niewola, wyzysk, nieludzkie traktowanie – to obraz tego okresu. Dzisiejsi najstarsi mieszka ńcy wsi pami ętaj ą

82 Archiwum Map Zachodniej Polski, Pozna ń 83 Regesten zur schlesichen Geschichte. Codex diplomaticus Silesiae, Breslau 18.5.1930, BD VII, Nr 1066 i BD VIII Nr 249

92 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd opowiadania starzyków, z których wynika i Ŝ musieli przez 5 dni „od ćmy do ćmy” pracowa ć na pańskim 84 . Na wzniesieniu w centralnej cz ęś ci wsi zlokalizowany jest drewniany ko ściół p.w. św. El Ŝbiety W ęgierskiej z 1748 roku. Jest to budowla orientowana, o konstrukcji zr ębowej, z wie Ŝą konstrukcji słupowej poł ączon ą z naw ą. Nad naw ą znajduje si ę ośmioboczna wie Ŝyczka na sygnaturk ę. We wn ętrzu podziwia ć mo Ŝna pó źnobarokowe ołtarze oraz rze źby, m.in.: posta ć św. Jadwigi z 1400 roku i Matki Bo Ŝej Bolesnej z 1500 roku. Wie ś Klucz słynie z tego, Ŝe w Świ ęto Bo Ŝego Ciała mieszka ńcy dekoruj ą kwiatowymi kobiercami cał ą drog ę, przez któr ą idzie procesja. 85

W roku 1783 wie ś zamieszkiwało 147 mieszka ńców. Miejscowo ść posiadała ju Ŝ szkoł ę oraz dwa kamieniołomy z piecem do wypalania wapna. W 1880 roku wybudowano dom starców, który jednak szybko został przekształcony na szkoł ę, do której w 1897 r ucz ęszczało 204 dzieci. Z zachowanego imiennego spisu dokonanego na dzie ń 1.12.1917 roku dowiadujemy si ę, Ŝe spo śród 328 mieszka ńców we wsi było: 114 dzieci (do 14 lat), 116 kobiet oraz 98 m ęŜ czyzn. Wśród ówczesnych mieszka ńców było: 11 ogrodników, 11 gospodarzy, 8 słu Ŝą cych, 1 karczmarz, 7 robotników, 21 komorników, 2 nauczycieli, 7 cie śli, 1 gajowy, 3 parobków, 6 wdów, szewc, krawiec, dozorca, 8 osób na wycugu (do Ŝywociu) 86 . W 1933 r. wie ś zamieszkiwało 308 osób, a w 1939 – 294 osoby 87 . Z nazw ą wsi zwi ązana jest legenda: ‘”Kiedy ś przeje ŜdŜała konno wielka pani, w bardzo licznym towarzystwie, w ąwozami i pagórkami naszej wioski. W pewnym momencie spostrzegła, Ŝe zgubiła klucze od swej posiadło ści. Natomiast rozpierzchli si ę towarzysz ący jej rycerze, by zgub ę odnale źć . Jeden z nich miał szcz ęś cie i zgub ę odnalazł. Klucze le Ŝały blisko jednej z minionych chat. Ksi ęŜ na dzi ękuje znalazcy i rado śnie oznajmia: „Niechby mieszka ńcy miejsce swych siedzib KLUCZAMI nazwali”. Od dnia 4 lipca 1936r nast ępuje zmiana nazwy wsi na Schlüsselgrund, by w roku 1945 powróci ć do polskiej nazwy Klucz.

Niezdrowice (dodatkowa nazwa w j. niem. Niesdrowitz , 3. 07.1936r. przemianowane na Neubrücken)

Wie ś poło Ŝona na południe od Kanału Gliwickiego i Kłodnicy. Pierwotna osada licz ąca kilka zagród powstała prawdopodobnie około 1300 roku. Wie ś nie została lokowana, lecz powstała w miejscu dawnej osady. Nosi ona cechy osady zagrodniczej. W roku 1534 w Niezdrowicach mieszkały 592 osoby, w tym 13 wiary ewangelickiej. We wsi było 9 gospodarstw, 10 zagród, 48 komorników, głównym zaj ęciem mieszka ńców było rolnictwo. Najstarsza, historyczna cz ęść wsi stanowi ulicówk ę w układzie północ-południe zwi ązan ą z biegiem Kłodnicy, której zakole si ęgało a Ŝ do miejsca zniszczonego obecnie mostu. Środkiem wsi, w płaskiej dolinie płyn ął strumie ń po którego obu stronach sytuowały si ę zagrody. Zostało to zobrazowane w Atlasie Śląska króla Fryderyka II z około1747r. W miejscu obecnej gospody s ąsiaduj ącej z kapliczk ą znajdował si ę ko ściół. Nowsza XIX cz ęść wsi stanowi zabudow ę zwart ą zlokalizowan ą wzdłu Ŝ głównej ulicy prowadz ącej w kierunku Ujazdu oraz Rudzi ńca, równolegle do Kanału Gliwickiego. W latach 60-80 XXw. na południe od głównej ulicy powstało osiedle zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej nie zwi ązanej z rolnictwem, o charakterystycznej dla ówczesnych czasów formie "kostek" krytych stropodachem. W 1933 r. wie ś zamieszkiwało 844 osób, w 1939 – 1.032 88 .

84 R. Morawiec, Ziemia…, s,59-61 85 Opolskie ko ścioły drewniane, Wydawnictwo ADAN 86 R. Morawiec, Ziemia …, s.62 87 Statistik des Deutschen Reichs. Band 450: Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich. Berlin, 1939. Teil I: Altreich und Land Österreich. 88 Statistik des Deutschen Reichs. Band 450: Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich. Berlin, 1939. Teil I: Altreich und Land Österreich.

93 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 23 Fragment mapy Atlasu Śląska króla Fryderyka II obrazuj ący struktur ę osadnicz ą terenów gminy Ujazd ok.1747r w rejonie 89 miasta Ujazd oraz wsi Niezdrowice

W centrum wsi znajduje si ę zabytkowa kapliczka oraz stoj ący przed ni ą krzy Ŝ. Zlokalizowany w s ąsiedztwie dawny obiekt szkolny, po wykonanym remoncie w 2006 roku słu Ŝy jako Wiejski Dom Kultury oraz miejsce spotka ń mieszka ńców. Nie jest znana dokładna data utworzenia szkoły, jednak działała ona ju Ŝ w 1910r., a lekcje prowadzone były w j ęzyku niemieckim.

W 1996r. W Niezdrowicach uko ńczono budow ę nowego ko ścioła, który znajduje si ę w centrum wioski. We wsi mieszkało wówczas 636 mieszka ńców.

Nogowczyce (dodatkowa nazwa w j. niem Nogowschütz , 3. 9. 1936 przemianowane na Wangschütz)

Wie ś poło Ŝona jest w północno-wschodniej cz ęś ci gminy. Stanowi regularną ulicówk ę o zwartej zabudowie w układzie północ-południe, z główn ą ulic ą obsadzon ą obustronnie lipami (ul. Lipowa). Wie ś pełni głównie funkcj ę rolnicz ą. Na rycinie 24 stanowi ącej fragment mapy z "Atlasu Śląska króla Fryderyka II"("Kriegs-Karte von Schlesien") wida ć wyra źną zale Ŝno ść układu osadniczego wsi od cieku wodnego, którego dolina, podobnie jak w Jaryszowie, została obustronnie obudowana zagrodami. We wsi znajdowały si ę równie Ŝ cztery stawy hodowlane, z których zachował si ę tylko jeden, poło Ŝony najbli Ŝej zabudowy.

Pierwsza wzmianka pochodzi z 1687 roku (Nogowczitz). Jej nazwa prawdopodobnie wzi ęła si ę od przezwiska Nogawka. Tak pó źny okres powstania wsi świadczy o tym, Ŝe stanowiła ona osad ę zagrodnicz ą lub folwark, których czas powstania przypada na XVI wiek i lata pó źniejsze. Od połowy XVIII wieku Nogowczyce wraz z innymi posiadło ściami, nale Ŝały do rodziny Posadowskich. Chłopi z Nogowczyc i Sieroniowic w 1776 roku składali proboszczowi w Jaryszowie dziesi ęcin ę w snopkach. Trwało to a Ŝ do 1820 roku, po czym oddawali równie Ŝ zbo Ŝe sypane. Do 1856 roku tak Ŝe dominia w Jaryszowie i Nogowczycach zobowi ązane były do uiszczenia dziesi ęciny o warto ści 300 talarów. W roku 1860 we wsi było jedynie 19 drobnych gospodarstw o ł ącznym areale 250 morgów oraz folwark o powierzchni 237 ha. Według Leksykonu Polactwa w Niemczech wie ś Nogowschütz zamieszkiwało w 1910 roku 131 osób, a dwór 40 osób. W 1933 r. wie ś zamieszkiwało łącznie

89 Kriegs - Karte von Schlesien , Ch.von Wrede 1747r. SBB IIIC_Kart. N 15060_Band 2_Blatt 22 [pobrane z https://picasaweb.google.com/kristofoser/PowiatStrzeleckiVaria]

94 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

214 osób, a w 1939 – 295. Ludno ść ucz ęszczała do ko ścioła parafialnego w Jaryszowie, gdzie odprawiano w ka Ŝdą niedziel ę dwie msze. W roku 1934 powstał chór Kongregacji Maria ńskiej, licz ący 30 osób. Znaczna liczba mieszka ńców nale Ŝała do Bractwa Ró Ŝańca Świ ętego i do Trzeciego Zakonu istniej ących przy ko ściele parafialnym w Jaryszowie 90 .

Olszowa (dodatkowa nazwa w j. niem. Olschowa , 3. 07.1936r. przemianowana na Erlenbusch/Oberschlesien)

Du Ŝa wie ś zlokalizowana w północno-zachodniej cz ęś ci gminy. Poło Ŝona w Masywie Chełmu, w s ąsiedztwie lasów i olchowych zagajników, od których wzi ęła swa nazwę. Historyczny układ ruralistyczny stanowiła zwarta ulicówka zako ńczona folwarkiem, nastawionym na hodowl ę koni. W okresie powojennym, w północnej cz ęś ci wybudowano nowe osiedle budynków mieszkaniowych jednorodzinnych. W granicach obr ębu ewidencyjnego wsi znajduje sie równie Ŝ osada Ksi ęŜ y Las z zabytkow ą gorzelni ą oraz folwarki: Janków i Komorniki.

Wie ś zało Ŝona XIII w. przez niemieckich osadników. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1302 roku, w regestach 91 do historii śląskiej znajduje si ę zapis: „Rzym – Lateran, 16.02.1302: papie Ŝ Bonifacy VIII zatwierdza opatowi klasztoru cystersów w Jemielnicy przywileje oraz dziesi ęcin ę wsi Olsona" (jeszcze trzyna ście innych wsi). Obowi ązek uiszczania daniny na rzecz klasztoru w Jemielnicy trwał jeszcze bardzo długo bo a Ŝ do 1810 r. kiedy to zlikwidowano klasztor. Olszowa była własno ści ą panów na Strzelcach lub Centawie, a przez pewien czas wła ściciel mieszkał w samej Olszowej.

Nazwa miejscowo ści wywodzi si ę prawdopodobnie od olchy (po Śląsku olszy), które porastały okoliczne mokradła, co dowodzi, Ŝe w dawnych wiekach Olszowa była bardziej zasobna w wod ę ni Ŝ dzi ś. Starsi mieszka ńcy mog ą jeszcze pami ęta ć rozlewiska i stawy przy ka Ŝdym gospodarstwie po lewej stronie drogi. Olszowa aŜ do ko ńca XVIII wieku nazywa si ę Olsona, od roku 1800 – Olchowa, w 1936 zmieniono jej nazw ę na Erlenbusch O/S, nazw ę Olszowa przywrócono w 1945 roku.

Brak jest źródeł informuj ących o powstaniu i rozwoju Olszowej w XIV i XV wieku, jedynie z zapisów parafialnych wiadomo, Ŝe tworzyła ona parafi ę z Kluczami. W zapisie z 1319 roku wskazano, Ŝe proboszczem był ksi ądz Piotr, co potwierdza, Ŝe parafia istnieje prawie 700 lat. W tamtych czasach, biskupi wizytowali swoje parafie, dzi ęki czemu jest dost ęp do informacji zawartych w protokołach sporz ądzanych przez wysłanników biskupa wrocławskiego. Dowiedzie ć si ę z nich mo Ŝna, Ŝe w 1566 roku w Olszowej istniał ko ściół z dzwonem na którym znajdował si ę napis „Zdrowa ś Łaski Pełna”. W protokole z roku 1687 zapisano, Ŝe gdy proboszczem był Jakub Franciszek Śliwka, ko ściół w Olszowej był zbudowany z drewna, ku czci Matki Boskiej Śnie Ŝnej. Sufit cały z desek, pomalowany. Dach w dobrym stanie. W ko ściele nie było chrzcielnicy ani konfesjonału. Patronat nad ko ściołem sprawował pan maj ątku na Centawie, Franciszek Larisz. Dziesi ęć lat wcze śniej inny wizytator napisał, Ŝe ko ściół w Olszowej jest 13,5m długi i 9,75m szeroki, a patronat nad nim sprawował pan na Centawie, który przechowywał ksi ęgi ko ścielne i notował wydatki. Zwi ązki Olszowej z Centaw ą były bardzo mocne, a droga przez Warm ątowice przez wiele lat nazywana była Centawin ą. W Olszowej nie było szkoły, obowi ązki nauczyciela pełnił ogrodnik dzi ęki czemu zwolniony był od pa ńszczyzny. Ko ściół w Olszowej powi ększono o 2 metry wzdłu Ŝ i wszerz.

Wiadomo, Ŝe wła ścicielami Olszowej byli m.in. Hans Larisch (1641), od 1774 roku baron pruski Karol de Raczek, nast ępnie ród Schweinichen, od 1789 roku hrabia Filip Colonna, od 1808 roku baron Gastklimb, od 1815 roku Leopold z Toszka. W 1823 roku Olszow ą zakupił hrabia Andreas Maria Renard spadkobierca rodu Gaschin, cesarsko-królewski rz ądca skarbowy, jeden z najwi ększych ludzi w historii ziemi strzeleckiej. Posiadacz olbrzymich dóbr na Śląsku i w Królestwie Polskim,

90 R. Morawiec, Ziemia…, s.65-66 91 Regesten zur schlesischen Geschichte. Codex Diplomaticus Silesiae , Breslau 1857-1930, Nr 2697

95 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

budowniczy kopalni i hut, m.in. w Zawadzkiem. Do wsi przynale Ŝały dwa folwarki: Johannishof (Janków) i Komorniki, które łącznie liczyły 1700 morgów gruntu, 800 morgów lasów oraz 15 morgów winnic. W 1825 hrabia Renard zało Ŝył w Olszowej znan ą w całej Europie stadnin ę koni oraz hodowl ę koni wy ścigowych, do której sprowadzał konie z Anglii, z czasem tworz ąc ras ę śląsk ą. Hodowano tu 95 koni, 144 sztuki bydła, 36 świ ń i około 1000 owiec. Hrabia Andreas Renard, człowiek na wskro ś nowoczesny, zmeliorował grunty maj ątku Olszowa oraz zało Ŝył winnice, w której produkowano olszowskie wino. Przechowywano je w gł ębokich piwnicach w gajówce, która od tamtych czasów nazywa si ę Winnica. Na południe od Olszowej powstały kamieniołomy wapienia oraz piec do wypalania wapna. W 1864 roku w Olszowej było 11 gospodarzy, 14 zagrodników, 6 chałupników i 10 komorników. Wie ś liczyła 437 mieszka ńców, 41 domów mieszkalnych i 51 zabudowa ń gospodarczych. Znajdowała si ę tu karczma, dwóch kowali i krawiec 92 . W 1926 roku doprowadzono do Olszowej energi ę elektryczn ą oraz zbudowano kamienn ą drog ę. W 1910 roku wie ś zamieszkiwało 387 mieszka ńców, w 1925 r.– 511 mieszka ńców, w 1933 r. -566 mieszka ńców, a w 1939 – 598. Renardowie rz ądzili Olszow ą do lat 80 XIX wieku. Pochowani zostali w mauzoleum w parku strzeleckim naprzeciw Ko ścioła Bo Ŝego Ciała. Po zniszczeniu mauzoleum ich szcz ątki spocz ęły na strzeleckim cmentarzu. Jednak spadkobiercy Renardów rz ądzili Olszow ą a Ŝ do roku 1945. Najbardziej dramatyczne chwile prze Ŝyli mieszka ńcy Olszowej w czasie II wojny światowej. Na ró Ŝnych jej frontach poległo 16 mieszka ńców wsi. Sama Olszowa najwi ększa groz ę prze Ŝyła w styczniu 1945 roku, kiedy to do wioski wkroczyła Armia Czerwona dokonuj ąc rabunku, gwałtów a tak Ŝe morderstw na mieszka ńcach. Spalono wówczas wiele gospodarstw i szkoł ę ale na szcz ęś cie ocalał ko ściół. Kilka tygodni po wkroczeniu Rosjan wszyscy m ęŜ czy źni, za wyj ątkiem starców i dzieci, zostali wywiezieni do Rosji. Ci którzy wrócili chc ąc okaza ć wdzi ęczno ść Bogu wybudowali kaplic ę. W styczniu 1948 oddano do u Ŝytku szkoł ę zlokalizowana w miejscu starej niemieckiej, która uległa zniszczeniu w czasie działa ń wojennych. W roku 1957 Olszowa jako jedna z pierwszych wsi w województwie wybudowała wodoci ąg.

W 1962 roku na terenie wsi Olszowa w lesie (Las Kucerz) powstała jednostka wojskowa, w której stacjonował 12 Dywizjon Rakietowy Obrony Powietrznej. Dywizjon został rozformowany w 1998 roku 93 . Od tego czasu zabudowa podlega stałej degradacji, a teren stopniowo zarasta i niszczeje.

Dnia 31 stycznia 1998 roku, została podj ęta decyzja o likwidacji stadniny koni w Strzelcach Opolskich, w tym b ędącej jej cz ęś ci ą stadniny w Olszowej oraz w Ksi ęŜ ym Lesie 94 . Nowy wła ściciel folwarku w Olszowej rozpocz ął jego remont z zamiarem prowadzenia działalno ści turystycznej.

Do najwa Ŝniejszych obiektów zabytkowych we wsi nale Ŝy zaliczy ć najstarszy w gminie ko ściół drewniany p. w. Matki Boskiej Śnie Ŝnej, zespół folwarczny w Olszowej oraz gorzelni ę w Ksi ęŜ ym Lesie.

Sieroniowice ( dodatkowa nazwa w j. niem. Schironowitz , 3. 07.1936r. przemianowane na Grünheide/Oberschlesien)

Wie ś le Ŝy w północnej cz ęś ci gminy. Najstarsza cz ęść zlokalizowana jest w dolinie Kotuli tzw. Potoku Ligockiego, który ma tutaj swe źródła. Zabudowania nie tworz ą zwartego kompleksu, lecz s ą swobodnie rozmieszczone wzdłu Ŝ potoku, w otoczeniu ł ąk. Jest to wie ś ła ńcuchowa typu dolinnego. Po raz pierwszy, jako osada, wzmiankowana jest w 1342 roku jako maj ątek nale Ŝą cy do rycerza Bogusza. W XVIII istniało w Sieroniowicach zaledwie 8 gospodarstw, o ł ącznej powierzchni 126 morgów. Był to obszar równaj ący si ę posiadło ściom proboszcza w Jaryszowie.

92 R. Morawiec, Ziemia …, s.66-68 93 http://infowsparcie.net/wria/o_autorze/strzelce_op_12dr_op.html#13przezak 94 Hodowla koni w Strzelcach Opolskich , Strzelec Opolski 591 (44)

96 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

W roku 1824 wzdłu Ŝ drogi prowadz ącej do Nogowczyc hrabia Renard zało Ŝył koloni ę Schroll . Ma ona układ genetyczny zwartej ulicówki, w obr ębie której wydzielono 28 miejsc, ka Ŝde po 10 morgów. W 1872 roku we wsi zbudowano szkołę, do której w 1897 roku ucz ęszczało 115 dzieci, a w 1907 roku – 142 dzieci. W granicach obr ębu ewidencyjnego znajduje si ę równie Ŝ przysiółek Grzeboszowice, stanowi ący dawny folwark/maj ątek. W 1933 r. wie ś zamieszkiwały 692 osoby, w 1939 - 670. Wie ś rozwin ęła si ę znacz ąco w okresie powojennym. W 1949 roku została zelektryfikowana, a w 1958 liczyła ju Ŝ 1127 mieszka ńców 95 .

Rycina 24 Fragment mapy topograficznej nr 5576 Quellengrund, 1882r, źródło: Archiwum Map Zachodniej Polski, Pozna ń

Stary Ujazd (dodatkowa nazwa w j. niem. Alt Ujest, od dnia 3.09.1936 przemianowany na Alt Bischofstal)

Wie ś poło Ŝona na północ od Ujazdu, na prawym brzegu potoku Jordan, w gł ębokiej i w ąskiej dolinie. Układ ruralistyczny stanowi ła ńcuchówka typu dolinnego, pierwotnie obudowana tylko jednostronnie, w kolejnych latach z poprzecznymi drogami przechodz ącymi na drugi brzeg potoku. Wzdłu Ŝ lewego brzegu Jordanu równie Ŝ przebiega równoległa droga z jednostronn ą zabudow ą, jednak działki s ą tu mniejsze, a zabudowa ma charakter mieszkaniowy, najcz ęś ciej pozbawiony zabudowa ń gospodarczych. Krajobraz wsi jest bardzo urozmaicony, pagórkowaty z licznymi w ąwozami i parowami oraz gł ęboko wci ętą dolin ą Jordanu, której podmokłe dno porastaj ą olchy, wierzby i ro ślinno ść wodnolubna.

95 R. Morawiec, Ziemia…, s.68-70

97 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Rycina 25 Kriegs - Karte von Schlesien , Ch.von Wrede 1747r. SBB IIIC_Kart. N 15060_Band 2_Blatt 22 96

Rycina 26 Fragment mapy topograficznej nr 5576 Quellengrund, 1882r, źródło: Archiwum Map Zachodniej Polski, Pozna ń

96 [pobrane z https://picasaweb.google.com/kristofoser/PowiatStrzeleckiVaria]

98 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Powstanie wsi Stary Ujazd datuje si ę na lata 1230-1260, w okresie po podarowaniu biskupstwu wrocławskiemu omawianego obszaru. Jej pierwotna nazwa nawi ązuje do objazdu dokonanego przez ksi ęcia opolskiego Kazimierza I i brzmiała Uje ździec. W 1869 roku we wsi było124 domów i 945 mieszka ńców. Wie ś zajmowała 440 ha, w tym 363 ha roli i 26 ha ł ąk. Dobra stanowi ące własno ść ksi ęcia Hohenlohe - Oehringen wraz z folwarkiem Kopaniną i Le śniczówk ą miały 416 ha, w tym 309 ha roli, 10 ha ł ąk, 87 ha lasu. W 1910 roku wie ś liczyła 1025 mieszka ńców, w 1933 r.- 948 osób, a w 1939 – 994 osoby 97 . W 1926 roku we wsi została otwarta jedyna na ziemi ujazdowskiej szkoła dla mniejszo ści polskiej. Pocz ątkowo ucz ęszczało do niej 29 dzieci, jednak ich liczba stale malała na skutek szykan niemieckich, co doprowadziło do jej likwidacji.

Do najwa Ŝniejszych obiektów zabytkowych we wsi nale Ŝy zaliczy ć dawny ko ściół. W 1992r.odbyła si ę konsekracja nowo wybudowanego ko ścioła p.w. Ducha Św.

Zimna Wódka (Kaltwasser, Caldeborn)

Najstarsze wzmianki o wsi Zimnawodca, czyli osada le Ŝą ca nad potokiem, pochodz ą z 1260 roku 98 Równie Ŝ w akcie sprzeda Ŝy ziemi ujazdowskiej w 1466 roku wymienia si ę Zimn ą Wódk ę. W notariacie ks. kardynała Jana, biskupa Sabiny w Arignam, pod dat ą 14 I 1376 r. spisane s ą parafie, a w śród nich Jaryszów i Caldeborn, czyli Zimna Wódka. W protokole z 1679r. czytamy, Ŝe :" Zimna Wódka- ko ściół filialny nale Ŝy do parafii kluczowskiej, najja śniejszego hrabiego de Praschma, pana Ujazdu, z drzewa jest zbudowany po środku wsi ku czci św. Marii Magdaleny i po świ ęcony. Jest 16 łokci długi i 9 szeroki. Jedyn ą jego ozdob ą jest 1 ołtarz ze starym zabudowaniem dla statuy św. Marii Magdaleny" . Proboszcz kluczowski co 3 niedziel ę odprawia tam nabo Ŝeństwo. W 1783r. odnotowano, Ŝe Zimna Wódka nale Ŝy do powiatu toszeckiego, posiada ko ściół, 2 folwarki, 13 gospodarzy, 19 zagrodników oraz 112 mieszka ńców. Sołtysem w 1781r. był Jan Vogiel, a w 1789r. Antoni Bodenka. W roku 1845 wie ś liczyła 454 mieszka ńców i 59 domów mieszkalnych. W 1864r. było we wsi 50 gospodarzy, 10 zagrodników, 21 chałupników, którzy posiadali 160 morgów pola. Z pierwotnej liczby 54 pełnoprawnych gospodarstw, jakie za świadczone s ą około 1300r., po blisko 600 latach zachowało si ę jeszcze 50 kmiecych gospodarstw. W wieku XVIII zł ączono parafi ę w Zimnej Wódce z parafi ą w Kluczu. Odt ąd ko ściół stanowi fili ę ko ścioła w Kluczu. W 1858 roku we wsi wybudowano szkoł ę dwuklasow ą, do której ucz ęszczało134 dzieci. Głównym źródłem utrzymania było rolnictwo 99 .

W 1933 r. wie ś zamieszkiwało 677 osób, w 1939 ju Ŝ 835 osób. Dynamiczny wzrost liczby ludno ści mo Ŝe mie ć zwi ązek z budow ą linii kolejowej nr 175 relacji Kłodnica – Zawadzkie, której jednotorowy odcinek Strzelce Opolskie – Le śnica o szeroko ści torów 1435 mm oddano do u Ŝytku 11 czerwca 1936 roku 100 . Cała trasa była bezkolizyjna, w wi ększo ści prowadzona na wysokich nasypach, z trzema unikalnymi, zabytkowymi wiaduktami w Lichyni. Przebiegała przez malowniczy teren, w okolicach Zalesia rozpo ścierał si ę pi ękny widok, z jednej strony na Gór ę Św. Anny a z drugiej na nizin ę śląsk ą. W dniu 23 czerwca 2000 roku nast ąpiło zamkni ęcie dla ruchu pasa Ŝerskiego odcinka Kłodnica – Fosowskie, a w 2007r linia została wykre ślona z ewidencji PLK. W chwili obecnej linia kolejowa nr 175 nie istnieje, torowisko zostało rozkradzione, a infrastruktura towarzysz ąca uległa zniszczeniu. Jedyn ą pozostało ści ą s ą nasypy, mosty i wiadukty kolejowe oraz dworce. Na terenie gminy Ujazd linia przebiegała przez miejscowo ści Zimna Wódka i Sieroniowice, jednak dworzec kolejowy został zbudowany wył ącznie w Zimne Wódce. Jest to budynek murowany z cegły, o zwartej bryle, kryty czterospadowym dachem łamanym, pierwotnie z przybudowan ą drewnian ą wiat ą. W budynku oprócz hali kas, poczekalni dla podró Ŝnych i

97 R. Morawiec, Ziemia…, s.70-72 98 Regesten zur schlesichen Geschichte. Codex diplomaticus Silesiae, Breslau, Nr 1066 99 R. Morawiec, Ziemia…, s.72-74 100 http://pl.wikipedia.org/wiki/Linia_kolejowa_nr_175 [pobrano 14.01.2013]

99 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

pomieszcze ń biurowych, mie ściły si ę tak Ŝe mieszkania dla załogi oraz zaplecze techniczne. Obecnie budynek jest cz ęś ciowo zamieszkany jednak jego stan techniczny stale si ę pogarsza.

Na zachód od linii kolejowej w okresie powojennym powstało osiedle zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Na mapie topograficznej z 1939 roku (Rycina 29) w miejscu obecnego osiedla widoczne s ą jedynie pola uprawne oraz folwark Wesołów. W granicach obr ębu ewidencyjnego wsi Zimna Wódka le Ŝy równie Ŝ przysiółek Buczki.

101 Rycina 27 Fragment mapy topograficznej z 1939 roku

Ze wzgl ędu na ukształtowanie terenu, wie ś nie jest typow ą ulicówk ą, a zarówno drogi jak i zabudowa dostosowuj ą si ę do warunków morfologicznych terenu. W centrum wsi, na wzniesieniu zlokalizowany jest drewniany Ko ściół otoczony ze wszystkich stron drogami, co pozwala przypuszcza ć, Ŝe pierwotnie stał on w centrum niewielkiego placu otoczonego zabudow ą zagrodow ą. W północnej cz ęś ci wsi znajdowało zało Ŝenie folwarczne, u Ŝytkowane w latach powojennych jako baza RSP. Ze wzgl ędu na du Ŝy stopie ń zniszcze ń obecnie jest ono mało czytelne w przestrzeni.

Do najcenniejszych zabytków nale Ŝy ko ściół filialny p.w. św. Marii Magdaleny, spichlerz i budynek poczty. Du Ŝą warto ść ma równie Ŝ budynek dworca kolejowego.

101 Topographische Karte 1:25000, karta 5575, Archiwum Map Zachodniej Polski w Poznaniu

100 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Folwarki

Folwark to istniej ący od XII wieku rodzaj wielkiego gospodarstwa rolnego, a od XIV wieku tak Ŝe rolno-hodowlanego, nastawionego na masow ą produkcj ę zbo Ŝa przeznaczonego na zbyt, wykorzystuj ącego prac ę pa ńszczy źnian ą chłopów. Pierwsze folwarki powstawały w dobrach ko ścielnych i klasztornych, tak Ŝe gospodarstwa sołtysie miały zbli Ŝony do folwarków charakter. Na ich dynamiczny rozwój miało wpływ rosn ące zapotrzebowanie na zbo Ŝe na ziemiach polskich i w zachodniej Europie. Nale Ŝą ce do feudała gospodarstwo, posługiwało si ę głównie darmow ą, przymusow ą prac ą chłopa pa ńszczy źnianego. Do ko ńca XVIII wieku folwarki były podstaw ą znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Wraz z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pa ńszczy źnianego zaj ął folwark oparty o najemn ą sił ę robocz ą. W Polsce kres gospodarce folwarcznej poło Ŝył dekret PKWN z 6 wrze śnia 1944 o Reformie rolnej. Po II wojnie światowej, gospodarstwa folwarczne zostały rozparcelowane, lub utworzono z nich Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne.

W gminie Ujazd folwarki wyst ępuj ą we wsi Olszowa (Komorniki, Janków, Ksi ęŜ y Las), Sieroniowice (Grzeboszowice), Stary Ujazd (Kopanina, Ferdynand), Zimna Wódka (Buczki, Wesołów), Jaryszów (Dziedzinka), Nogowczyce, Ujazd (Goj). Zabudowania folwarczne, oprócz dworu szlacheckiego, składały si ę z gumna (stodoły, brogi), chlewów, obór i stajni, budynków produkcyjnych (młyn, browar) oraz domów mieszkalnych dla czeladzi ustawionych najcz ęś ciej wokół prostok ątnego majdanu.

101 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

II.4.2. Prawne formy ochrony dziedzictwa kulturowego

Dziedzictwo kulturowe uwa Ŝane jest za wa Ŝny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego oraz wyraz ró Ŝnorodno ści kulturowej i bogactwa natury krajów i regionów. To Ŝsamo ść kulturowa narodów i społeczno ści kształtowana jest bowiem w okre ślonym środowisku naturalnym, a krajobraz stanowi inspirację do tworzenia dzieł architektury. Podstaw ą wszelkich działa ń zwi ązanych ze Światowym Dziedzictwem Kultury jest Konwencja UNESCO przyj ęta w 1972 r. w Pary Ŝu, któr ą Polska ratyfikowała 29 czerwca 1976 r 102 . Zgodnie z zapisami art. 1 i 2 Konwencji, do dziedzictwa kulturowego zalicza si ę zarówno zabytki architektury i zespoły budowlane, jak równie Ŝ pomniki przyrody lub formacje geologiczne i fizjograficzne, a tak Ŝe miejsca zabytkowe stanowi ące wspólne dzieła człowieka i przyrody oraz strefy naturalne.

Zabytki rozumiane są jako dawne, materialne i niematerialne, ruchome i nieruchome dzieła człowieka lub te Ŝ zwi ązane z jego działalno ści ą i stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia. Ich zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą103 , a ochrona została zadeklarowana jako obowi ązek pa ństwa na podstawie art. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

Bezpo średni ą podstaw ę prawn ą do działa ń na rzecz zabytków daje ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z późn.zm.). Okre ślono w niej nast ępuj ące formy ochrony: − wpis do rejestru zabytków, − uznanie za pomnik historii, − utworzenie parku kulturowego, − ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u Ŝytku publicznego.

Jednocze śnie ww. ustawa okre śla, Ŝe ochronie i opiece podlegaj ą, bez wzgl ędu na stan zachowania (w zakresie planowania przestrzennego): 1) zabytki nieruchome będące w szczególno ści: − krajobrazami kulturowymi, − układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, − dziełami architektury i budownictwa, − dziełami budownictwa obronnego, − obiektami techniki, zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, − cmentarzami, − parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, − miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 2) zabytki ruchome, np. dzieła sztuk plastycznych, numizmaty, instrumenty muzyczne; 3) zabytki archeologiczne będące w szczególno ści: − pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,

102 Dziennik Ustaw z 30 wrze śnia 1976 r., nr 32 poz. 190. 103 Art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z pó źn.zm.)

102 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− cmentarzyskami, − kurhanami, − reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej. 4) ochronie podlega ć mog ą tak Ŝe nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Na podstawie art. 7 ust 1 pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorz ądzie gminnym (Dz. U. 2001 r nr 142, poz. 1590 z pó źn. zmianami) oraz zgodnie z wymogami art 87 ust 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w 2006 roku w gminie Ujazd sporz ądzono i zatwierdzono Gminny Program Opieki nad Zabytkami. Uchwał ą Rady Miejskiej w Uje ździe nr X/46/2011 z dnia 31 sierpnia 2011r. Program ten został zaktualizowany i uzyskał nazw ę: Program Opieki nad Zabytkami gminy Ujazd na lata 2011-2014 . Celem Programu jest stworzenie cało ściowej, wieloletniej strategii ochrony zabytków znajduj ących si ę na terenie gminy Ujazd, realizowanej w 4-letnich cyklach/etapach, przy wykorzystaniu optymalnych dost ępnych w gminie środków, zarówno prawnych (zapisy dotycz ące ochrony zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego) jak te Ŝ finansowych (przeznaczenie cz ęś ci bud Ŝetu gminy na ochron ę zabytków). Program powinien słu Ŝyć równie Ŝ szeroko pojmowanemu rozwojowi gminy oraz zwi ększeniu zainteresowania ochron ą zabytków lokalnej społeczno ści. Okre ślone w Programie propozycje działa ń konserwatorskich 104 przy zabytkach obejmuj ą: − zabezpieczenie ruin zamku i budynku bramnego w Uje ździe − opracowanie projektu rewitalizacji zabudowy rynku w Uje ździe i przywrócenie historycznych relacji poszczególnych cz ęś ci miasta, optyczne i funkcjonalne poł ączenie zamku z rynkiem. − współpraca z OWKZ przy restauracji nie wpisanych do rejestru zabytków kapliczek przydro Ŝnych, − prace konserwatorskie w ko ściołach – priorytetem prace maj ące na celu poprawienie stosunków wilgotno ściowych budynków (maj ących tak Ŝe wpływ na stan zachowania elementów wyposa Ŝenia), − działania zabezpieczaj ące ko ścioły przed kradzie Ŝą (instalacje antywłamaniowe), − zakładanie instalacji odgromowych i przeciwpo Ŝarowych w ko ściołach drewnianych oraz regularna impregnacja drewna, − działania maj ące na celu zwi ększenie efektywno ści ochrony konserwatorskiej zespołów folwarcznych wpisanych do rejestru zabytków i zahamowanie ich post ępuj ącej destrukcji, − ochrona i opieka nad cmentarzami – tworzenie lapidariów, lub w przypadku likwidowania starych pochówków pozostawianie na pierwotnym miejscu dawnych nagrobków, co pozwoli nie tylko zachowa ć substancj ę zabytkow ą, jak i utrwali ć wyobra Ŝenie o pierwotnym układzie przestrzennym cmentarza. − uporz ądkowanie i inwentaryzacja zabytkowego cmentarza Ŝydowskiego w Niezdrowicach − ujednolicenie oznakowania mogił zwi ązanych z powstaniami śląskimi, − opracowanie przewodnika Gminy Ujazd po zabytkach (poł ączonego z atrakcjami przyrodniczymi i turystycznymi, szlakami, tradycjami i legendami lokalnymi itp.) jako materiał promocyjny gminy, Ponadto zaproponowano rozpocz ęcie prac nad aktualizacj ą decyzji o wpisie do rejestru osiedla zabytkowego w ramach średniowiecznego zało Ŝenia miasta Ujazd.

Problematyka dziedzictwa kulturowego została uwzgl ędniona równie Ŝ w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa opolskiego (uchwała Sejmiku Województwa Opolskiego nr XLVIII/505/2010 z dnia 28 wrze śnia 2010 r.) w którym przyj ęto, Ŝe „celem polityki przestrzennej jest ochrona dóbr kultury materialnej i niematerialnej, a kształtowanie

104 Program opieki nad zabytkami gminy Ujazd na lata 2011-2014, s.33-34

103 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

środowiska kulturowego powinno generowa ć rozwój innych dziedzin Ŝycia regionu (np. turystyki i rekreacji, osadnictwa, le śnictwa, rolnictwa). Obiekty kultury materialnej winny by ć wykorzystane i u Ŝytkowane z zapewnieniem opieki konserwatorskiej, rewaloryzacji i nadania im odpowiednich funkcji u Ŝytkowych”. W Planie wskazano równie Ŝ przykłady najcenniejszych zabytków województwa opolskiego, w tym z terenu gminy Ujazd: − historyczny układ urbanistyczny o znaczeniu regionalnym: miasto Ujazd − historyczny ogólny układ przestrzenny wsi: Jaryszów, Klucz, Olszowa, Stary Ujazd, Zimna Wódka − jednolite fragmenty historycznego układu przestrzennego wsi: Niezdrowice, Sieroniowice − zespół zamkowo-parkowy w Uje ździe − przykłady architektury sakralnej: ko ścioły w Uje ździe, Kluczu, Zimnej Wódce, Olszowej.

II.4.3. Zabytki nieruchome uj ęte w wojewódzkim rejestrze oraz gminnej ewidencji zabytków

Obiekty, zespoły i zało Ŝenia urbanistyczne wpisane do rejestru zabytków objęte s ą rygorami ochrony konserwatorskiej wynikaj ącymi z ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Sposób i tryb wydawania pozwole ń na prace w zabytku reguluje Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 09 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, bada ń konserwatorskich i architektonicznych, a tak Ŝe innych działa ń przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz bada ń archeologicznych i poszukiwa ń ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz. U. Nr 150 poz. 1579).

W prowadzonym przez wojewod ę opolskiego rejestrze zabytków z terenu gminy Ujazd uj ęto 19 zabytków, w tym jeden obszarowy, dotycz ący historycznego układu urbanistycznego miasta Ujazd oraz 18 wpisów obiektów zabytkowych, nie będących zabytkami archeologicznymi. Wpis układu urbanistycznego niesie ze sob ą konsekwencje odmienne od wpisu pojedynczego obiektu, chroni bowiem historyczne rozplanowanie miejscowo ści, bryły budynków, elewacje, układ ulic i poszczególnych działek, rozplanowanie pierzei, a tak Ŝe historyczne nawierzchnie i nawarstwienia kulturowe. Pozwolenia konserwatorskiego wymagaj ą mi ędzy innymi prace przy elewacjach budynków czy wprowadzanie nowych obiektów kubaturowych 105 .

Tabela 5 Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków

Lp. Miejscowo ść Obiekt Adres Wiek Materiał Nr rejestru 1 Ujazd Zabytkowy układ urbanistyczny 154/57 Ujazd Ko ściół parafialny ul. Plac Zamkowy 1613, XVIII, XX mur 1140/66 2 p.w. św Andrzeja Ujazd Ko ściół p ątniczy p.w. Nawiedzenia ul. Traugutta 1858,1862 mur 1141/66 3 NPM 4 Ujazd Zamek (ruiny ) ul. Plac Zamkowy 1580,1660 mur 884/64 5 Ujazd Dom ul.3 Maja 16 1 poł. XIX mur 1905/67 6 Ujazd Dom ul. Powsta ńców Śl. 2 1 poł. XIX mur 1907/67 7 Ujazd Dom ul. Sienkiewicza 3 1 poł. XIX mur 1908/67 8 Ujazd Dom ul. Traugutta 31 1 poł. XIX mur 1909/67 Jaryszów Ko ściół Parafia lny ul. Strzelecka XV, 1860 -61 mur 1133/66 9 p.w. NPM 1921-24 Klucz Ko ściół parafialny ul. Wiejska 16 1748 drewno 98/54 10 pw św El Ŝbiety 11 Klucz Plebania ul. Wiejska 16 1 poł. XIX mur 1969/72 12 Ksi ęŜ y Las Gorzelnia Przeł. XIX/XX mur 2134/86

105 Program opieki nad zabytkami gminy Ujazd na lata 2011-2014, s.18

104 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

13 Nie zdrowice Cmentarz Ŝydowski dz.nr ewid.2281 Ujazd 2 poł. XIX w 240/90 Olszowa Ko ściół filialny ul. Wiejska 1679,1748, drewno 99/54 14 pw Matki Boskiej Śnie Ŝnej 1974-1975 15 Olszowa Stajnia ul. Hodowlana 2 Przeł. XIX/XX mur 2133/86 16 Olszowa Spichlerz ul. Hodowlana 2 Przeł. XIX/XX mur 2132/86 Olszowa Zbiorowa mogiła Powsta ńców Śl. na ul. Wiejska 165/88 17 cmentarzu rzym.-kat. Zimna Wódka Ko ściół filialny ul. Ujazdowska 1748 drewno 100/54 18 p.w. św. M. Magdaleny Zimna Wódka Zbiorowa mogiła Pows ta ńców Śl. na ul. Górna 164/88 19 cmentarzu rzym.-kat. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OWKZ

W zwi ązku z brakiem przedmiotu ochrony dwa obiekty zostały wykre ślone z rejestru zabytków

Tabela 6 Wykaz zabytków nieruchomych wykre ślonych z wojewódzkiego rejestru zabytków

Lp. Miejscowo ść Obiekt Adres Wiek Materiał Nr rejestru 1 Jaryszów Dwór ( rozebrany ) ul.Zwyci ęstwa 5 XVIII, XIX/ XX 1780/66 Klucz Spichlerz pleba ński ul.Wiejska 16 1poł.XIX mur 196 9/72 2 ( rozebrany ) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OWKZ

Gminna ewidencja zabytków stanowi wykaz zespołów i obiektów o istotnych lokalnych walorach historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Ma ona form ę zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, obj ętych równocze śnie ewidencj ą zabytków prowadzon ą przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Gminna ewidencja nie jest dokumentem zamkni ętym, winna by ć uzupełniana, aktualizowana i weryfikowana. W 2006r istniej ącą dotychczas gminn ą ewidencj ę zabytków poddano weryfikacji, w wyniku której do ochrony wytypowano 83 wyszczególnione poni Ŝej obiekty.

Tabela 7 Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do gminnej ewidencji zabytków.

Lp. Miejscowo ść Obiekt Adres Wiek Materiał Ujazd Kapliczka p.w. Nawiedzenia ul.Traugutta 1854 mur 1 Naj świ ętszej Marii Panny 2 Ujazd Kapliczka Pieta ul.Sławi ęcicka 12 3 ć.XIX mur 3 Ujazd Budynek bramny zamkowy ul. Plac Zamkowy 1580,XVI, XVIII,XIX mur 4 Ujazd Dom ul Chopina 5 1910 mur 5 Ujaz d Dom ul. Damrota 1 l.20 -te XX mur 6 Ujazd Dom ul. Ko ściuszki 6 Pocz XX mur 7 Ujazd Dom ul. Ko ściuszki 7 Pocz XX mur 8 Ujazd Dom ul. Krzywa 9 l.20 -teXX mur 9 Ujazd Dom ul. Lompy 1 Ok.1910 mur 10 Ujazd Dom ul. Lompy 2 l.20 -teXX mur 11 Ujazd Dom ul. Lompy 7 XIX/XX mur 12 Ujazd Dom ul. 3 Maja 2 XIX/XX mur 13 Ujazd Dom ul.3 Maja 13 l.30 -te XX mur 14 Ujazd Dom ul. Matejki 2 Pocz.XX mur 15 Ujazd Dom ul. Matejki 4 Pocz. XX mur 16 Ujazd Dom ul. Mickiewicza 4 3 ć.XIX mur 17 Ujazd Dom ul. P owsta ńców Śl. 7 Pocz.XX mur 18 Ujazd Dom ul.Powsta ńców Śl. 9 Pocz.XX mur 19 Ujazd Dom ul.Powsta ńców Śl. 13 Ok.1910 mur 20 Ujazd Dom ul. Powsta ńców Śl. 14 l.20 -teXX mur 21 Ujazd Dom ul.Powsta ńców Śl. 15 l.30 -teXX mur 22 Ujazd Dom ul. Powsta ńcó w Śl. 18 Pocz.XX mur

105 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

23 Ujazd Dom ul. Skargi 1 2 ć.XIX mur 24 Ujazd Dom ul. Szkolna 2 XIX mur 25 Ujazd Dom ul. Szkolna 3 l.30 -teXX mur 26 Ujazd Dom ul. Szkolna 4 l.20 -teXX mur 27 Ujazd Dom ul. Szkolna 7 Pocz.XX mur 28 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 3 Ok.1910 mur 29 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 7 l.20 -teXX mur 30 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 8 Pocz.XX mur 31 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 9 l.20 -teXX mur 32 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 10 Poł.XIX mur 33 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 11 XIX/XX mur 34 Ujazd ul. Sławi ęcicka 12 XIX/XX mur 35 Ujazd Dom ul. Sławi ęcicka 13 XIX/XX mur 36 Ujazd Dom ul. Sławiecicka 14 3 ć.XIX mur 37 Ujazd Ratusz -Urz ąd Miejski ul. Sławi ęcicka 19 XIX/XX mur 38 Ujazd Dom ul.Traugutta 16 Pocz.XX mur 39 Ujazd Dom ul.Traugutta 1 7 Pocz.XX mur 40 Ujazd Dom ul.Traugutta 18 4 ć.XIX mur 41 Ujazd Dom ul.Traugutta 19 4 ć.XIX mur 42 Ujazd Dom ul.Traugutta 21 Pocz.XX mur 43 Ujazd Dom ul.Traugutta 22 l.30 -teXX mur 44 Ujazd Dom ul.Traugutta 23 XVIII/XIX mur 45 Ujazd Dom ul.Traug utta 24 XVIII/XIX mur 46 Ujazd Dom ul.Traugutta 33 l.20 -teXX mur 47 Ujazd Dom ul.Traugutta 35 l.20 -teXX mur 48 Ujazd Budynki gospodarcze ul.Traugutta 35 l.20 -teXX mur 49 Ujazd Stodoła ul.Traugutta 35 l.20 -teXX mur 50 Ujazd Spichlerz ul.Szkolna XVIII mur 51 Balcarzowice Dom, dawna gospoda ul.Błotnicka 2 XIX/XX mur 52 Jaryszów Szkoła ul.Strzelecka 16 1909 mur 53 Klucz Kapliczka p.w. św.Nepomucena ul.Wiejska 16 1924 mur 54 Klucz Dom - dawna gospoda ul.Wiejska 52 XIX/XX mur 55 Klucz Dom ul. Wiejska 13 l.20 -teXX mur 56 Klucz Dom ul. Wiejska 35 3 ć.XIX mur 57 Klucz Dom ul. Wiejska 37 1868 mur 58 Klucz Dom ul. Wiejska 38 3 ć.XIX mur 59 Klucz Dom ul. Wiejska 47 XIX/XX mur 60 Niezdrowice Kapliczka 4 ć.XIX mur 61 Niezdrowice Dom ul. Wiejska 46 l.20 -te XX mur 62 Niezdrowice Dom ul. Wiejska 44 l.20 -te XX mur 63 Niezdrowice Dom ul. Wiejska 22 l.20 -te XX mur 64 Niezdrowice Stodoła ul. Wiejska 22 l.20 -te XX mur 65 Nogowczyce Kapliczka Maryjna ul. Lipowa XIX/XX mur 66 Olszowa Kostnica Przy k ościele Pocz XX mur 67 Olszowa Kapliczka św. Floriana ul. Wiejska XIX/XX mur 68 Olszowa Dom ul. Wiejska 9 Pocz.XX mur Olszowa - Aleja parkowa 69 Ksi ęŜ y Las 70 Sieroniowice Kapliczka ul.Ujazdowska19 Pocz.XX mur 71 Stary Ujazd Kaplica ul. Czterdziestolecia 1 połXIX mur 72 Stary Ujazd Dom ul. Czterdziestolecia 1A Pocz.XX mur 73 Stary Ujazd Dom ul. Czterdziestolecia 42 3 ć.XIX mur 74 Stary Ujazd Dom ul. Czterdziastolecia 65A Pocz.XX mur 75 Stary Ujazd Dom ul. Czterdziestolecia 103 19 10 mur 76 Zimna Wódka Kapliczka Jana Nepomucena ul. Ujazdowska 1 poł.XIX mur 77 Zimna Wódka Budynek Poczty ul. Ujazdowska 6 XIX/XX mur 78 Zimna Wódka Spichlerz folwarczny ul. Plac Wolno ści XIX/XX mur

106 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

79 Zimna Wódka Dom ul. Ujazdowska 3/ 5 XIX/XX mur 80 Zimna Wódka Dom ul. Ujazdowska 7 XIX/XX mur 81 Zimna Wódka Dom ul. Ujazdowska 42 Pocz.XX mur 82 Zimna Wódka Dom ul. Ujazdowska 52 3 ć.XIX mur 83 Zimna Wódka Stodoła ul. Ujazdowska 52 3 ć.XIX mur Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OWKZ

Zgodnie z ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, a tak Ŝe wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Poniewa Ŝ sam wpis do rejestru stanowi form ę ochrony, w dokumentach planistycznych nie wprowadza si ę Ŝadnych dodatkowych zasad ochrony, pozostawiaj ąc ich ustalenie konserwatorowi zabytków. Natomiast wojewódzka ani gminna ewidencja zabytków nie stanowi ą samoistnej formy ochrony. Podlegaj ą jej tylko te zabytki, które zostały obj ęte ochron ą poprzez ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u Ŝytku publicznego. Na terenie gminy Ujazd, w zwi ązku z całkowitym pokryciem obszaru gminy planami miejscowymi, ochron ą prawn ą obj ęte są wszystkie zabytki uj ęte w gminnej ewidencji zabytków. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w planie miejscowym mo Ŝna obj ąć ochron ą równie Ŝ inne obiekty, nie uj ęte w gminnej ewidencji zabytków, które jednak stanowi ą warto ściowy element dziedzictwa.

II.4.4. Zabytki archeologiczne

II.4.1.c. Zabytki archeologiczne wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków

Na obszarze gminy Ujazd wyst ępuje jedno stanowisko archeologiczne wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Jest to średniowieczne grodzisko zlokalizowane we wsi Balcarzowice. Wokół stanowiska wyznacza si ę stref ę ochronn ą o szeroko ści 50 metrów. Wszelkie działania w obr ębie stanowiska oraz w jego strefie ochronnej musz ą by ć uzgodnione z OWKZ, a prace prowadzone z uwzgl ędnieniem przepisów odr ębnych.

Tabela 8 Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia Nr rejestru stanowiska Nr 1 W zachodniej cz ęś ci wsi Balcarzowice, na Grodzisko Średniowiecze XIII - A - 362/73 wschód od drogi krajowej nr 88, na skraju sto Ŝkowate XIVw. lasu, na działce ALP 116 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OWKZ

Pozostałe stanowiska archeologiczne wpisane są do ewidencji Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wszelkie działania w obr ębie stanowisk musz ą by ć uzgodnione z OWKZ, a prace prowadzone z uwzgl ędnieniem przepisów odr ębnych. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe wpis do ewidencji nie stanowi sam w sobie formy ochrony, a zabytki archeologiczne, jako nieruchome, powinny zosta ć wpisane do gminnej ewidencji zabytków, a nast ępnie uj ęte w miejscowych

107 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

planach zagospodarowania przestrzennego. W gminie Ujazd zabytki archeologiczne nie zostały wprowadzone do gminnej ewidencji zabytków.

Tabela 9 Wykaz stanowisk archeologicznych

Balcarzowice – brak stanowisk

Jaryszów : Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 bra k dokładnej lokalizacji ślad osadniczy neolit Nr 2 brak dokładnej lokalizacji ślad osadniczy neolit Nr 3 brak dokładnej lokalizacji ślad osadniczy epoka kamienna Nr 4 brak dokładnej lokalizacji ślad osadniczy kultura łu Ŝycka Nr 5 brak dokładnej lokali zacji cmentarzysko epoka br ązu Nr 6 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy wczesne średniowiecze faza pó źna lub średniowiecze Nr 7 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy wczesne średniowiecze faza pó źna lub średniowiecze Nr 8 ślad osadniczy paleolit schyłkowy (?) Nr 9 lokalizacja według mapy archiwalnej osada, IX -Xw., Nr 10 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy Paleolit schyłkowy punkt osadniczy Mezolit punkt osadniczy Wczesny okres epoki br ązu punkt osadniczy Kultura przeworska osada Kultura przeworska osada IX-Xw.

Klucz :

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 Brak lokalizacji ślad osadniczy Epoka kamienia

Niezdrowice:

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 Brak dokładnej lokalizacji Punkt osadniczy Okres wpływów rzymskich Nr 2 wg planu archiwalnego Cmentarzysko ciałopalne Kultura przeworska, okres wpływów rzymskich Nr 3 wg planu archiwalnego, dz.nr. 176/1 Ślad osadnictwa pradzieje Nr 4 wg planu a rchiwalnego, w połowie wysoko ści dz.nr Ślad osadnictwa Pradzieje 259 punkt osadniczy XIV-XVw. Nr 5 wg planu archiwalnego, dz. Nr 259 na wysoko ści punkt osadniczy XIV -XVw. dz.nr 275 Nr 6 wg planu archiwalnego, w południowej cz ęś ci dz.nr.: Ślad osadnictwa Mezolit (?) 294, 298, 299 ślad osadnictwa XIV-XVw. Nr 7 wg planu archiwalnego, dz.nr. 213/1 na wysoko ści ślad osadnictwa Kultura przeworska dz.nr. 187

Nogowczyce:

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 dz.nr. 339 punkt osadnic zy XV w. Nr 2 Brak dokładnej lokalizacji Ślad osadniczy neolit

108 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Olszowa:

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 wg. mapy archiwalnej - ok. 550 m na zachód od punkt osadniczy pr adzieje osady Winnica i ok. 350 m na północ od autostrady; Nr 2 w południowym pasie jezdni i obrze Ŝa autostrady ok. Punkt osadniczy Neolit, kultura amfor kulistych 2200 m na zachód od w ęzła Olszowa na km 270+850 – km 270+920. Nr 3 Brak dokładnej lokalizacji Cmentarzysko Kultura łu Ŝycka

Sieroniowice :

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 Brak dokładnej lokalizacji Ślad osadniczy neolit Nr 2 dz.nr 237/1 (?) Punkt osadniczy XIV -XV w.

Stary Ujazd:

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 według mapy archiwalnej punkt osadniczy pradzieje ślad osadnictwa XIV-XV w. Nr 2 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy pradzieje Nr 3 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy epoka kamienna Nr 4 brak lokalizacji Skarb (?) Okres wpływów rzy mskich oraz średniowiecze Nr 5 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy neolit Nr 6 lokalizacja według mapy archiwalnej ślad osadnictwa pradzieje Nr 7 ślad osadnictwa Paleolit (?) punkt osadniczy neolit (?) ślad osadnictwa pradzieje ślad osadnictwa wczesne średniowiecze Nr 8 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy okres wpływów rzymskich Nr 9 lokalizacja według mapy archiwalnej, w linii prostej ślad osadnictwa epoka kamienia na wschód od przysiółka Kopanina punkt osadniczy kultura łu Ŝycka ślad osadnictwa okres wpływów rzymsk. osada wczesne średniowiecze punkt osadniczy średniowiecze Nr 10 lokalizacja według mapy archiwalnej punkt osadniczy okres wpływów rzymskich lub wczesne średniowiecze

Ujazd :

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 Brak dokładnej lokalizacji Punkt osadniczy Pradzieje punkt osadniczy średniowiecze Nr 2 Brak dokładnej lokalizacji Punkt osadniczy Pradzieje punkt osadniczy średniowiecze Nr 3 na wzgórzu św. Bartłomieja, ok. 1000m na pół nocny Grodzisko (?) XIII -XVI w. wschód od miasta Nr 4 Według planu archiwalnego ślad osadnictwa (?) Nr 5 Brak dokładnej lokalizacji Skarb Okres wpływów rzymsk Nr 6 Brak dokładnej lokalizacji Skarb 1336r. — Nr 7 Według planu archiwalnego, w pobli Ŝu ko ści oła NMP, ślad osadnictwa Epoka kamienia za strumykiem punkt osadniczy okres wpływów rzymsk.

109 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

punkt osadniczy wczesne średniowiecze Nr 8 Brak dokładnej lokalizacji Punkt osadniczy XII -XIII w. Nr 9 w naro Ŝu Rynku średniowiecze Nr 10 na prawej terasie rze ki Kłodnicy, ok. 300m na st. wielokulturowe ślady i Neolit północ od szosy Sławi ęcice - Ujazd. punkty osadnicze pradzieje XIV-XV w. Nr 11 ok. 250m na zachód od strumienia Ślad osadnictwa Epoka kamienia

Nr 12 na prawej terasie rzeki Kłodnicy, ok.125 0m na osada wielokulturowa, Neolit zachód od drogi Ujazd - Stary Ujazd i ok.400m na ślady i punkty osadnicze okres wpływów rzymsk. północ od szosy Sławi ęcice - Ujazd. X-XI w. Pradzieje XIV-XV w. Nr 13 Według mapy archiwalnej, na prawej terasie rzeki Punkt osadniczy Pradzieje Jordan, 40m na zachód od drogi Ujazd - Stary Ujazd, ślad osadnictwa wczesne średniowiecze lub średniowiecze Nr 14 Według mapy archiwalnej, na prawej terasie rzeki Punkt osadniczy pradzieje Jordan, ok. 300m na południe od zabudowa ń Starego Ujazdu i ok. 50m na zachód od drogi do Ujazdu, Nr 15 Według mapy archiwalnej, ok. 300m na wschód od Ślad osadnictwa pradzieje ko ścioła i ok.150m na północ od szosy Ujazd - Łany, punkt osadniczy średniowiecze Nr 16 Według mapy archiwalnej, ok.3km na północny Punkt osadniczy Neolit (?) wschód od Ujazdu, ok.1km na północ od drogi Ujazd ślad osadnictwa X-XIII w. - Łany. Nr 17 Według mapy archiwalnej, na zachód od miasta, Ślad osadnictw a Pradzieje ok.750m od ko ścioła, ok.70m na północ od szosy osada średniowiecze Ujazd - Sławi ęcice, Nr 18 na zachód od miasta, ok.1000m od ko ścioła, ok. Punkty osadnicze Kultura przeworska 350m na północ od szosy Ujazd – Sławi ęcice, wczesne średniowiecze XIV-XVw. Nr 19 Według mapy archiwalnej, ok.100m na północ od Ślad osadnictwa Pradzieje szosy Ujazd - Łany i ok.100m na północny zachód od punkt osadniczy wczesne średniowiecze lub samotnie stoj ącego ko ścioła średniowiecze Nr 20 Według mapy archiwalnej, ok.3km na wschód od Punkty osadnicze Neolit, kultura łu Ŝycka oraz okres ko ścioła w mie ście i ok.50m na północ od szosy wpływów rzymskich Ujazd - Łany, Nr 21 ok.400m na północny wschód od zabudowa ń PGR Ślad osadnictwa Pradzieje Dziedzinka na prawej terasie strumienia, punkt osadniczy XIII w. Nr 22 na prawej terasie str umienia, ok.600m na wschód od Ślad osadnictwa pradzieje zabudowa ń PGR Dziedzinka i 550m na południe od le śniczówki Utrata. Nr 23 Na północ ny wschód od przysiółka Gaj ślad osadnictwa Kultura łu Ŝycka

Nr 24 Według mapy archiwalnej, na prawym brzegu rz. ślady osadnictwa IX -Xw. oraz pó źne średniowiecze Kłodnica

Nr 25 punkt osadniczy ślady IX -Xw. osadnictwa XIV-XVw.

Nr 26 Na południe od ul. Gliwickiej punkty osadnicze neolit,kultura przeworska oraz pó źny okres wpływów rzymskich, XIV-XV w.

Nr 27 Według m apy archiwalnej Punkty osadnicze Pó źny okres wpływów rzymskich wczesne średniowiecze

110 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Zimna Wódka:

Numer lokalizacja Rodzaj stanowiska chronologia stanowiska Nr 1 na granicy pasa autostrady, na południowy wschód od przejazdu drogi starostrzeleckiej i kolei pod autostrad ą, działka 395/1 Nr 2 na prawej terasie dopływu potoku Jordan, ok. 100 m osada wielokulturowa na zachód od drogi Zimna Wódka – Stary Ujazd, na dz. nr 925 i 926; Nr 3 Przy południowo -wschodnim kra ńcu wsi, ok. 100 m Wczesne średniowiecze na wschód od drogi do Starego Ujazdu, dz. nr 809; Nr 4 ok. 100 m na północ od stanowiska 3, na działkach pradzieje i średniowiecze 805 i 808; Nr 5 ok. 150 m na wschód od cmentarza, na działce nr średniowiecze 763; Nr 6 ok. 220 m na wschód o d stanowiska 3 Wczesne średniowiecze Nr 7 na lewej terasie potoku Jordan, ok. 150 m na pradzieje i wczesne średniowiecze wschód od drogi do Ujazdu i ok. 750 m na południe od wsi Zimna Wódka, na działce nr (84), 948. źródło: opracowanie własne na podstawie danych OWKZ

Odkryte w trakcie wykonywania prac ziemnych przedmioty zabytkowe oraz obiekty nieruchome i nawarstwienia kulturowe podlegaj ą ochronie prawnej. W razie ujawnienia znalezisk archeologicznych nale Ŝy niezwłocznie zawiadomi ć Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz Urz ąd Miejski w Uje ździe oraz zabezpieczy ć znalezisko w miejscu ujawnienia i wstrzyma ć mog ące je uszkodzi ć roboty, do czasu wydania odpowiednich zarz ądze ń.

II.4.5. Strefy ochrony konserwatorskiej krajobrazu kulturowego

Zgodnie z art. 18 i art. 19 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, przy sporz ądzaniu studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin uwzgl ędnia si ę ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami m. in. poprzez ustalanie, w zale Ŝno ści od potrzeb, stref ochrony konserwatorskiej obejmuj ących obszary, na których obowi ązuj ą okre ślone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, maj ące na celu ochron ę znajduj ących si ę na tym obszarze zabytków. W wytycznych Narodowego Instytutu Dziedzictwa 106 zaleca si ę zmian ę sposobu nazewnictwa poszczególnych stref w sposób wskazuj ący na przedmiot ochrony, np. strefa ochrony konserwatorskiej układu urbanistycznego, strefa ochrony konserwatorskiej układu ruralistycznego.

Na podstawie obowi ązuj ących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego na obszarze gminy Ujazd wyznaczone zostały nast ępuj ące strefy ochrony konserwatorskiej:

Strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej typu „A” obejmuj ąca układ urbanistyczny miasta Ujazd , nr rejestru 154/57 oraz tzw. Dziekank ę. Na mocy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla cz ęś ci miasta Ujazd, w strefie obowi ązuje : − nakaz uzgadniania z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków projektów budowlanych, projektów zagospodarowania terenu, projektów kolorystyki obiektów, projektów podziału nieruchomo ści; − nakaz zachowania dotychczasowej, historycznej parcelacji terenu, w tym zakaz scalania dotychczasowych działek;

106 Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, Poradnik dla planistów i samorz ądów lokalnych , Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2011

111 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− nakaz zachowania historycznej linii zabudowy w granicy nieruchomo ści. Dopuszcza si ę cofni ęcie b ądź wyjście poza obowi ązuj ącą lini ę zabudowy elementami bryły budynku usytuowanymi powy Ŝej parteru pod warunkiem zachowania charakteru zabudowy spełniaj ącego wymagania ochrony konserwatorskiej. − Dopuszcza si ę ł ączenie powierzchni u Ŝytkowych dwóch lub wi ększej liczby s ąsiaduj ących ze sob ą budynków, pod warunkiem zachowania zewn ętrznych historycznych podziałów architektonicznych. − Wysoko ść nowowznoszonych i modernizowanych obiektów powinna odpowiada ć wysoko ści zabudowy s ąsiedniej z tolerancj ą do 20%. − Obiekty wpisane do rejestru i ewidencji zabytków nale Ŝy oznaczy ć w sposób umo Ŝliwiaj ący ich identyfikacj ę w terenie. − Place nale Ŝy zagospodarowa ć elementami rze źbiarskimi, małej architektury, zieleni ą wysok ą i nisk ą lub poprzez zró Ŝnicowanie poziomów i rysunku nawierzchni, przy uwzgl ędnieniu ich dost ępno ści dla osób niepełnosprawnych. − Dopuszcza si ę tymczasowe zagospodarowanie placów i terenów publicznych zwi ązane z organizacj ą imprez sakralnych lub kulturalnych oraz prowadzenie działalno ści handlowej, gastronomicznej („ogródki letnie”, jarmark itp.) − W zmianie Studium wskazana jest korekta nazwy na: strefa ochrony konserwatorskiej układu urbanistycznego miasta Ujazd oraz korekta przebiegu granicy strefy zgodnie z wpisem do rejestru zabytków, ze szczególnych uwzgl ędnieniem zespołu zamkowo-parkowego. Jednocze śnie zasadne jest wprowadzenie strefy ochrony konserwatorskiej układu przestrzennego osady Dziekanka.

Strefy ochrony konserwatorskiej typu „B” − tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi Klucz tj. zabudowa wsi z zagrodami wzdłu Ŝ ulicy Wiejskiej wraz z budynkami gospodarczymi i inwentarskimi z przełomu XIX/XX w., kapliczka i dawna gospoda; wąwóz ulicy Wiejskiej wraz podjazdem i schodami w kierunku cmentarza oraz towarzysz ącą zieleni ą; zabudowa i ukształtowanie terenu zabytkowego zespołu ko ścioła wraz ze schodami i zieleni ą starodrzewu oraz z budynkiem plebanii i spichlerzem, jako obiektu kultu religijnego i dominanty w krajobrazie; − we wsi Sieroniowice centralny obszar wsi po obu stronach doliny Ligockiego Potoku tj. bieg cieku i staw na Ligockim Potoku wraz z lini ą brzegow ą i towarzysz ącą zieleni ą; − we wsi Olszowa – tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi Olszowa wraz z ko ściołem i terenem w otoczeniu ko ścioła, tereny zainwestowane folwarku Komorniki, tereny zainwestowane folwarku Janków; − we wsi Zimna Wódka – tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi Zimna Wódka, tereny zespołu stacyjnego kolei Ŝelaznej, tereny zainwestowane przysiółka Buczki oraz tereny zainwestowane przysiółka Wesołów. − we wsi Jaryszów – tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi, po obu stronach Jaryszówki − we wsi Stary Ujazd – tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi , wzdłu Ŝ potoku Jordan − we wsi Niezdrowice – tereny zainwestowane historycznej cz ęś ci wsi W zmianie Studium wskazana jest korekta nazw na: strefa ochrony konserwatorskiej układu ruralistycznego wsi, z podaniem nazwy wsi. Wskazane jest równie Ŝ obj ęcie ochron ą historycznego ogólnego układu przestrzennego wsi Jaryszów oraz Stary Ujazd. Jednocze śnie uwa Ŝa si ę za zasadn ą korekt ę przebiegu granic strefy we wsi Klucz w odniesieniu do w ąwozu oraz we wsi Sieroniowice

112 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

Strefy ochrony krajobrazu typu „K” − we wsi Olszowa - tereny zainwestowane zabytkowego ko ścioła drewnianego i przyko ścielnego cmentarza parafialnego − we wsi Stary Ujazd – dolina potoku Jordan W zmianie Studium wskazane jest obj ęcie ochron ą doliny Jaryszówki, w górnym biegu potoku oraz poniŜej (na wschód) obszaru zabudowanego wsi Jaryszów oraz wąwozu ulicy Wiejskiej wraz podjazdem i schodami w kierunku cmentarza i towarzysz ącą zieleni ą we wsi Klucz

Strefy ochrony ekspozycji typu ,,E „ – w obowi ązuj ących miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wprowadzono zapisy chroni ące szczególnie atrakcyjne lub rozległe panoramy widokowe, w tym: − we wsi Sieroniowice – widok na ko ściół, jako obiekt kultu religijnego i dominant ę w krajobrazie; − we wsi Jaryszów, widok w kierunku wsi z drogi starostrzeleckiej; − w mie ście Ujazd – panorama Ujazdu z dominant ą ko ścioła, obserwowana od strony południowej z wałów i skarp Kanału Gliwickiego;

Strefy obserwacji archeologicznej „OW” − na terenie miasta Ujazd - obszar wokół zamku oraz wzgórze św. Bartłomieja, gdzie istnieje prawdopodobie ństwo natrafienia na ślady osadnictwa przedlokacyjnego. − teren w promieniu 50m od stanowiska archeologicznego nr 1 w Balcarzowicach

Na obszarze gminy Ujazd wyst ępuje jeden cmentarz b ędący zabytkiem rejestrowym tj. cmentarz Ŝydowski w Uje ździe oraz aleja parkowa w Ksi ęŜ ym Lesie wpisana do gminnej ewidencji zabytków. Pozostałe cmentarze i parki nie maj ą cech zabytkowych, jednak jako formy zieleni urz ądzonej, pełni ą istotn ą rol ę w kształtowaniu krajobrazu i struktury przestrzennej miasta i wsi. Stanowi to przesłank ę do szczególnej dbało ści o sposób ich zagospodarowania. W gminie nie wyst ępuj ą parki kulturowe, pomniki historii ani dobra kultury współczesnej.

II.4.6. Dobra kultury współczesnej

Na obszarze gminy nie zinwentaryzowano Ŝadnych obiektów budowlanych posiadaj ących wybitne walory mog ące stanowi ć o uznaniu ich za dobra kultury współczesnej.

II.4.7. Zagro Ŝenia dziedzictwa kulturowego

Stan zachowania zabytków w gminie jest niewystarczaj ący, szczególnie na terenach wiejskich. Wiele obiektów zabytkowych, całych zespołów zabudowy, jak równie Ŝ obszarów o walorach zabytkowych wymaga kompleksowej rewitalizacji i rewaloryzacji. Główne zagro Ŝenia dla istniej ących warto ści historycznych i kulturowych obiektów budowlanych wynikaj ą z: − zniszcze ń wojennych w granicach zabytkowego miasta średniowiecznego Ujazd oraz dopełnienie zniszcze ń wyburzeniami, skutkowało odtworzeniem historycznych bloków zabudowy z zatarciem podziałów własno ściowych i jej charakteru;

113 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujazd

− zła jako ść historycznych przestrzeni publicznych (ulic i placów) wynikaj ąca z podporz ądkowania ich funkcji komunikacji samochodowej np. Plac rynkowy w Uje ździe; − brak stałego u Ŝytkownika lub u Ŝytkowanie w niewła ściwy sposób; − techniczne zu Ŝycie istniej ącej tkanki i brak środków finansowych na bie Ŝą cą konserwacj ę i remonty; − upraszczanie prac budowlanych w trakcie wykonywania przebudowy i modernizacji obiektów zabytkowych bez zachowania zasad kompozycji, zmiana materiałów w wystroju elewacji, a tak Ŝe wprowadzanie innych, przypadkowych elementów i rozwi ąza ń architektonicznych.

Historycznym układom przestrzennym urbanistycznym i ruralistycznym zagra Ŝa brak zachowania podstawowych zasad kompozycji przestrzennej, w szczególno ści zasady kontynuacji i ekspozycji przy lokalizacji nowej zabudowy, co wynika z braku świadomo ści i zrozumienia projektantów, a tak Ŝe obowi ązuj ących przepisów prawnych obejmuj ących ochron ą wybrane dziedziny bez wła ściwego zrozumienia całokształtu zagadnie ń przestrzennych.

114