De Loop Van De Amstel in Amsterdam
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Wim de Gans & Frans Bunnik Sterkenburgerlaan 36, 3961 BD Doorn, 0343-515240 [email protected], www.aardkundigewaarden.nl De loop van de Amstel in Amsterdam Een aardkundige benadering De Amstel in Amsterdam is misschien wel de meest bekende de bezongen en bestudering van herkomst, ouderdom en milieu van van Amstel-sedimenten. In direct buiten de rivier Nederland. is niet afzetting en van Merkwaardigerwijs er. aardkundig gezien, zo stad. veel van bekend. Waarschijnlijk omdat er van de loop door Amsterdam zo kunnen worden. Er staat overal moeilijk aardkundige gegevens verkregen Kaarten Amstel kaarten bebouwing ener zijn vele meters zand op eendeel van de Amstel en het De op topografische De rivier die de naam Amstel draagt, en zijn zijrivier omliggende veengebiedopgebracht. de Kromme Mijdrecht, beginnen in het veengebied tussen Mijdrecht en Leimuiden. Even ten zuiden van Uithoorn komen ze samen om vervolgens als Amstel in Vanuit andere zoals disciplines, geschiedenis en noordelijke richting naar Amsterdam te stromen, waar historische geografie, zijn er daarentegenwel de Amstel uitmondt in het IJ. Het laatste stuk van de theorieën gepubliceerd over de loop van de Amstel door Amstel in Amsterdam is tussen Spui en de Beurs van Amsterdam. Zo zou het min of meer rechte stuk van de Berlage gedempt: helemaal afgedekt met zand. Amstel in Amsterdam, gelegentussen de Berlagebrug de de De en Blauwbrug (Stopera), zijn gegraven en zou Amstel is vanaf Uithoorn, in noordelijke richting, een Amstel via de rivier met mogelijk een loop Watergraafsmeer naar uitgesproken meanders. Zowel de straal van de Zuiderzee hebben (de 2007). gehad Baar, Volgens de meanders als de golflengte lijken naar het noorden 2009) vóór de Bont (2008, zou de Amstel het graven toe te nemen. Dit suggereerteen stroomrichting naar dit rechte stuk uit twee van delen hebben bestaan, het noorden en een beduidende stroomsnelheid en gescheiden door eenwaterscheiding. Het noordelijke debiet tijdens de vorming. De grotemeanders in de deel zou vanaf de Blauwbrug via Waterland naar Amstel direct ten zuiden van de Watergraafsmeer het noorden hebben gestroomd, en het andere deel zijn in tegenspraak met de suggestie dat hier een vanaf de naar het zuiden. Tenslotte de Amstel vinden. Watergraafsmeer zuidelijke loop van zijn oorsprong zou zou Carasco-Kok de Amstel Een de meanderende is onder volgens (2004) mogelijk uitzondering op loop vanaf de Stopera via de Zwanenburgwalen langs de andere het 3 kilometer lange, min of meer rechte stuk Montelbaanstoren naar de Zuiderzee (Almere) hebben in Amsterdam, tussen tot Stopera en de toegang de gestroomd. Watergraafsmeer (nabij de Berlagebrugl. In dit artikel willen De Amstel we op grondvan aardkundige staat via de Oude Waver en de Bullewijk in visie argumenten een geologische geven over loop en verbinding met het Vecht/Angstel systeem. Vooral de ouderdom Amstel. van de Door middel van de analyse Winkel en Oude Waver hebben uitgesproken meanders. van kaarten, geologische doorsneden over de Amstel en Je zou daaruit kunnen afleiden dat het contact tussen 42 GRONDBOOR & HAMER NR 2-2011 Afbeelding2. Detail van de ‘oude geologischekaart’ 1:50.000(1927/28) met de oeverwallen langsde Amstel, de liggingvan de pro- fielen A-A’ t/m E-E’ en de monsterloca- ties voorpollen- en diatomeeënonder- zoek. Afbeelding1. Overzichtskaartje van het gebied rond de Amstel. Amstel en Angstel/Vecht vooral via Winkel en Oude Waver heeft gelopen en dat Amstel en Kromme ten zuiden Mijdrecht van Uithoorn zijriviertjes van dit systeem zijn [Afb. 1). Opvallend is dat de breedte van de Amstel (gemeten als afstand tussen de dijken] in de stad richting het IJ toeneemt. De grootste breedte bereikt de Amstel vlak voordat de rivier in het IJ uitmondt. Een dergelijke trechtervormige monding is een verschijnsel dat aan de monding van getijderivieren optreedt. Dit suggereert dat de (monding van de) Amstel aan getijdeinvloed onderhevig is geweest. Vergelijkbare trechtervormen zijn ook te zien aan de monding van het Spaarne, de Liede, de Gaasp/Diem en mogelijk de Zaan. Thematische kaarten Naast topografische kaarten zijn er aardkundige kaarten die een beeld de Amstel Een van geven. probleem daarbij is echter dat het stedelijke gebied van Amsterdam niet is (vrijwel! gekarteerd. De Geologische Kaart van Nederland [1927 en 19281 vermeldt het voorkomen van rivierklei de Amstel langs (ten noorden van Uithoorn), en verder langs de Oude Waver, Bullewijk, Waver, Winkel, Angstel en Vecht. De rivierklei is over een breedte van 200-300 meter aan weerszijden van de rivieren De dikte van de niet dan aangegeven. kleilaag zou meer Kaart van Nederland (19931 tenslotte, staan rivier- 50 centimeter bedragen. In Amsterdam,ten noorden van inversieruggen aangegeven bij Amstelveen en langs een de (Afb. 2). Watergraafsmeer, ontbreken gegevens deel van de Oude Waven Oostelijker, vanaf de Winkel, deze veel Ze zijn ruggen expressiever. zijn ontstaan door de Bodemkaart van Nederland 119651 die 25 Op jaar het inklinken van het veen aan weerszijden van de rivier later is staat de Amstel enkele opgenomen, langs een waardoor de rivierklei plaatselijk hoger, als een soort honderden meters brede met bosveen zone aangegeven oeverwal, langs de rivier kwam te liggen (Afb. A|. deze Het direct Op zogenaamde weideveengronden ligt een laagje ten zuiden van Amsterdam voorkomen van humeuze klei (code Deze is pVb|. zone vergelijkbaar klei langs de Amstel (rivierklei volgens de Geologische met de rivierklei de Kaart. Wat is, Kaart! op Geologische opvalt en rivierinversieruggen (Geomorfologische Kaart) dat er langs de Amstel, vanuit het noorden komend, tot suggereerteen aanvoer van klei vanuit de Angstel/ Zeeklei even voorbij Ouderkerk Jonge (Zuiderzeeklei, Vecht; de zeeklei (Bodemkaart) moet uit het noorden de 250 - 500 volgens Toelichting afgezet tussen AD) (Noordzee of Zuiderzee! zijn aangevoerd via de Amstel staat de aangegeven (Afb. 3). Op Geomorfologische of de Watergraafsmeer. GRONDBOOR & HAMER NR 2-2011 43 Afbeelding 3. Detail van de Bodem- kaart 1:50.000 (1965). De ‘Jonge Zeeklei’in de bedding van de Amstel (code M41G) de dunne en laag klei de langs Amstel op bosveen (code pVb) zijn goed te zien. In ieder geval komt langs de Amstel (ten noorden van Afbeelding4. Uithoorn) een klei op het veen voor, die, wanneer laag Detail de van Geomorfologische Kaart 1:50.000 (1993) zichtbaar, op een oeverwal maar een lijkt eigenlijk het voorkomen de met van reliëf-inversierug(groen). rivierinversierug is. Vecht Angstel, en Oer-IJ Het mondingsgebiedvan de Amstel De Angstel en de Vecht De Amstel mondt in Amsterdam uit in het IJ. Het IJ is Het Angstel/Vecht rivierensysteem begon te een restant van een oorspronkelijk brede getijdegeul die IBP). functioneren rond 3.000 jaar voor heden De vanaf ca. 7.000 jaar BR vanuit het gebied ten noorden rivierklei van Angstel en Vecht is afkomstig van de Rijn van IJ-burg via het Centraal Station en Spaarnwoude (Weerts et al., 2002). Wat betreft de herkomst van de richting Haarlem enZandvoort stroomde en daar in rivierklei in de Amstel komt alleen het Angstel/Vecht de Noordzee uitmondde.Ongeveer 4.000 jaar geleden in het systeem aanmerking. Op weg naar noorden werd de monding van deze geul door noordwaartse verloren Vecht sediment door Angstel en veelvuldig kuststromen naar Castricum verplaatst (De Mulder et splitsen van de rivieren en doordat grote meren in het al., 2003). De brede getijdegeul veranderde hierbij in (De et veengebied werden opgevuld Gans al., 2010; Bos, eensmal, maar sterk meanderend estuarium (Oer-IJ) 20101. vanaf 3.000 BR de waarop ca. jaar Amstel aansluiting Weerts et al. (2002) rond de Romeinse vond. Volgens was Tijd op 1- 2.000 BR) de sediment jaar aanvoervan nog maar zeer gering en was de hoofdafvoer van Angstel naar Tussen 2.300-2.100 jaar BP verzandde de monding Vecht Aan verplaatst. de aanvoervan rivierklei en water van het Oer-U iWesterhoff et al., 1987; De Mulder et vanaf de Rijn naar Angstel. Vecht en Amstel kwam in al., 2003). Vanaf dat moment moet het water van de 1122 AD einde toen de Kromme een Rijn bij Wijk bij Amstel via het Almere/Revomeernaar het noorden Duurstede werd Het is deze hebben het afgedamd. op grond van gestoomd. Bij ontstaan van de Zuiderzee, gegevens duidelijk dat door de geringesedimentaanvoer rond 1000-1200 AD. kwam er beperkte getijdewerking in en het afvangen van sediment meren, de oeverwallen in de monding van de Amstel. Tijdens langdurige langs de vertakkende riviertjes in dit vlakke veengebied stormperioden werd het water van de Zuiderzee in de slecht plaatselijk ontwikkeld zijn. monding van de Amstel meerdere meters verhoogd 44 GRONDBOOR & HAMER NR 2-2011 Afbeelding5. Geologische profielen over de Amstel. Tevens zijn de monsterlocaties aangegeven. Lig- ging: zie Afb. 2. noordooster- (bij noorden-, of oosterstorml of sterk AmsteL was dus een rivier die door eenvlak gebied met verlaagd (bij zuidwesterstorm). Na de van de dik aanleg een pakket veen stroomde. Vóór de ontwatering dam in de Amstel (1265 - 1275 AD] werden brak water van het veen door de mens lag de rivier lager dan het en sedimentaanvoer in de Amstel vanuit het noorden omringende veen, na de ontwatering (en bedijking) onmogelijk. hoger. Geologische Enkele opbouw geologische doorsneden over de Amstel Regionale geologische opbouw in Amsterdam De in het Pleistoceen gevormde zandbasis ligt in Om zekerheid de over loop van de Amstel door Amsterdam meter 10-12 -NAP. Hierop is vanaf 7.500 Amsterdam is met te krijgen behulp van boorgegevens BP Ibasislveen jaar een laag gevormd en vervolgens van TNO Geologische Dienst Nederland (DINO), Bureau een (soms lagunaire klei ('Oude Zeeklei'). zandige) Noord/Zuidlijn, Omegam en het Ingenieursbureau Vanaf 5.000 BP, deze 'zeeklei' ongeveer jaar toen Amsterdam een aantal geologische profielen was opgeslibd tot 5-6 meter -NAP, werd veen geconstrueerd (Afb. 5). hierop In de profielen is de loop van de of Hollandveen) Het (Oppervlakte- gevormd. oppervlak Amstel gekenmerkt door het ontbreken van Hollandveen hiervan reikte in de Middeleeuwen enkele en Vroege tot het in plaats daarvan voorkomen van een humeuze meters boven NAP.