Atlantikwall in Het Waddengebied Vertelt De Verhalen Achter Het Beton

DE ATLANTIKWALL Informatie- en vakantiekrant met tips, routes en verhalen ATLANTIKWALL IN HET WADDENGEBIED VERTELT DE VERHALEN ACHTER HET BETON

Plaatjes van kinderen, spelend op de bunkers in de duinen. Met oude fotoboeken van vakanties op de 8 Waddeneilanden, zou je er een rijke collage van kunnen 12 maken. Voor veel mensen is het een herkenbaar beeld. Routes: Bezoek de tien Veel minder mensen kennen de verhalen achter deze Den Helder en locaties betonnen monumenten. Het project ‘Atlantikwall in het Noarderleech Waddengebied’ wil die verhalen vertellen. 17 Graven naar het verleden Op tien locaties is de afgelopen Soms door menselijk handelen en tien jaar hard gewerkt om de ge- soms door weer, wind en tijd. Een schiedenis van het Waddengebied deel van deze betonnen kolossen in de Tweede Wereldoorlog zicht- is van zijn deklaag ontdaan en in- 19 baar te maken. Met veel enthou- gericht als museum. Ook langs de siasme, veel kennis en vooral heel kust is erfgoed opgeknapt, ge- Verbeten strijd in lucht veel tijd, zijn bunkers uitgegraven, renoveerd en soms in beeld terug- routes uitgestippeld en verhalen gebracht en er zijn tentoonstellin- en op zee verzameld. gen en bezoekerscentra geopend. Het meeste is gedaan door vrij- 23 willigers. Vooral op de eilanden, waar veel van het militaire erfgoed Lees verder Mooie ontmoetingen onder het zand was verdwenen. > op pagina 2 2 DE ATLANTIKWALL

Voorwoord Vervolg van pagina 1

In ons land is al jaren een groeien- Bombardementen langrijke punten in de Duitse verde herinnering aan de Tweede Sommige bezoekers komen van de belangstelling voor de Twee- De bunkers in het Waddengebied dediging. Wereldoorlog ‘levend’ wordt ge- heinde en ver om de plek te bezoe- de Wereldoorlog. Dat geldt voor behoren tot de zogenaamde At- houden. Dat merken ook de vrijwil- ken waarover in de familie al de- Nederlanders, maar net zo goed lantikwall, een meer dan zesdui- Hernieuwde belangstelling ligers van Atlantikwall in het Wad- cennia verhalen gaan of waar een voor veel buitenlandse gasten. Na zend kilometer lange Duitse ver- Direct na de oorlog wilden bewo- dengebied. De belangstelling voor vader, grootvader of oom is omge- de oorlog was er amper aandacht dedigingslinie die het Europese ners van het gebied liefst zo min de musea en bezoekerscentra komen. Het laat zien hoe waarde- voor mens, verhaal en bouwwer- vasteland tegen een geallieerde mogelijk worden herinnerd aan de is groot. De Tigerstelling op Ter- vol deze locaties zijn en dat al het ken; alles stond in het teken van invasie moest beschermen. verschrikkingen van 1940-1945. schelling is zelfs een van de drukst werk van de afgelopen jaren meer vergeten en wederopbouw. Pas Bunkers werden verwaarloosd, bezochte attracties op het eiland. dan de moeite waard is geweest. de laatste jaren is er vooral voor Het Waddengebied speelde hierin bleven als ruïnes achter of ver- het ‘schurende erfgoed’ van onder een belangrijke rol. Het lag op de dwenen onder het zand. De dyna- meer de Duitse Atlantikwall weer route van de Engelse vliegtuigen miek van de Waddenzee, waardoor volop belangstelling. die de Duitse industrieterreinen en eilanden langzaam verplaatsen, Themaroutes vanuit elke locatie steden bombardeerden. Het Duit- hielp een handje. Een deel van het Op veel plekken won de natuur se leger probeerde de verwoes- erfgoed werd opgeslokt door de Vanuit alle bezoekerscentra en musea zijn routes stukje bij beetje terrein terug. tende vluchten vanaf de eilanden golven. uitgezet langs plekken die herinneren aan de Tweede Soms een handje geholpen door tegen te houden. Op het vasteland Maar naarmate de tijd verstreek, Wereldoorlog. In deze krant worden er twee uitge- de mens. Toch, als je goed kijkt, waren vooral Den Helder (met 88 nam de aandacht voor dit schu- licht. De route langs de Friese kust waarin de luch- zie je de sporen nog. Onnatuurlij- zware bunkers), de kazematten rende erfgoed toe. Steeds meer toorlog centraal staat en de route door Den Helder, ke hoogtes, betonresten, roestige op de Afsluitdijk en Termunten be- mensen vinden het belangrijk dat dat tijdens de oorlog grotendeels werd verwoest. ijzer of vreemde kuilen die duiden op een onderliggende bunker of barak. Of, iets moeilijker te ontdek- ken, de vele verbindingen tussen de bouwwerken: loopgraven of ondergrondse gangenstelsels. Toch duurde het tot 2011 voordat in het Waddengebied de tijd rijp was voor het vastleggen van de laatste getuigenissen, het bewa- DRIE GENERATIES BEZOEKERS ren van fysieke overblijfselen en De bunkers, de geschiedenis, de verhalen; de Atlantikwall in het Waddengebied trekt jong het ‘beleven’ van deze bewogen, nog zo tastbare geschiedenis. In en oud. Waarom bezoeken zij de bunkermusea en wat betekenen ze voor hen? België en aan de Franse kust bij Normandië is herinneringstoeris- me al decennia big business. Maar “We hebben twee jongens, die Rotterdammer had ik er eerst wel nu hebben we ook op de Wadden- vonden dat verborgen bunker- moeite mee dat Vlielanders rede- eilanden en langs de waddenkust complex natuurlijk een spannend lijk overweg konden met de bezet- maar liefst tien locaties die samen verhaal.” Twee keer per jaar komt ter. Maar ik leerde het ook van een het verhaal vertellen van de ‘At- de familie Ruiter naar Vlieland en andere kant te bekijken. Veel keus lantikwall in het Waddengebied’. volgde het graaf- en herstelwerk. hadden ze niet en met de heer- Met geld van het Waddenfonds en “Wat een gigantisch huzarenstuk.” sende armoede zorgden de Duit- de drie waddenprovincies heb- Helpen met graven ging niet van- sers voor wat broodwinning. Wat ben diverse musea, erfgoed- en uit woonplaats Rotterdam. Wel er op de wal precies gebeurde was natuurorganisaties de uitdaging pikte Willem Jan na een oproep nog niet bekend. De meeste solda- slagvaardig opgepakt. Samen met op Facebook een gietijzeren wa- ten hier waren ook maar gewone vele enthousiaste en deskundige terpomp op in Den Haag. “Op de jongens.” vrijwilligers is een veelomvattend veerboot stonden mensen wel miljoenenplan uitgevoerd. Met een even raar te kijken!” Daarnaast gaf “Ik ga hier altijd naar de doden- prachtig nieuw Atlantikwall Cen- hij een financiële bijdrage voor een herdenking. Alle graven worden trum in Huisduinen, bijzondere “Het is natuurlijk een spannend verhaal” fornuis. “Zo kan iedereen op zijn netjes gehouden, ook van Engelse plekken om te bezoeken, en een manier een steentje bijdragen.” piloten en Duitse soldaten. Het is gevarieerd aanbod van lezingen, Vanaf de eerste rondleiding naar kers nog voor 90% onder het “Het is belangrijk dat de verhalen mooi hoe respectvol Vlieland om- rondleidingen, routes, lesmateri- Stelling 12H op Vlieland waren zand. Willem Jan vindt plekken aan de volgende generaties wor- gaat met de nagedachtenis.” aal en een uitgebreide website. En Willem Jan Ruiter en zijn gezin als deze even indrukwekkend als den verteld. Onze vrijheid en vre- marketingorganisatie Visit Wad- van de partij. Toen lagen de bun- belangrijk. de zijn niet vanzelfsprekend. Als den zorgt de komende jaren voor promotie in binnen- en buitenland.

Met deze eenmalige informatie- “Elke keer is er wel iets nieuws gedaan” belangrijk die radar was, hoe de krant boordevol verhalen sluiten Duitsers te werk gingen. En met we dit bijzondere project af. Dat Marco Reder uit Zwanenburg komt al zijn hele leven op Terschelling. name hoe Terschellingers dat be- kan niet zonder iedereen te be- Vroeger speelde hij wel bij de bunkers, maar verder had hij er nooit zo leefden. De Terschellingers en de danken die er op een of andere bij stilgestaan. Dankzij een campinggenoot werd hij echter een terug- Duitsers leefden toch wat langs el- wijze aan heeft bijgedragen. Niet kerende bezoeker van Bunker Museum Terschelling. kaar heen, ze konden meer dan op in de laatste plaats de enthousi- de wal hun eigen gang gaan.” astelingen die al vroegtijdig in de “Die campinggenoot is vrijwilliger schelling gemobiliseerd was.” verbindende kracht van dit project bij het museum, hij doet ook rond- “Het meest indrukwekkende vind “Soms kom ik met mijn vrouw, een geloofden. Tezamen met de pro- leidingen. Hij vertelde er steeds zo ik hoe de vrijwilligers met schep- andere keer met de kinderen. Of als jectteams op de locaties en het enthousiast over. Nu kom ik er re- pen en emmers al dat zand eruit er vrienden op bezoek zijn, dan is regieteam, waarvan ook ik deel gelmatig. Je leert er zoveel van. De hebben gehaald en hoe ze het het een ideaal uitje. Elke keer als je mocht uitmaken, zijn we erin ge- belangstelling komt ook wel door- verhaal laten zien. De rol van Ter- hier komt, is er wel weer iets nieuws slaagd dit ‘schurende erfgoed’ op dat mijn opa voor de oorlog op Ter- schelling in de Atlantikwall, hoe gedaan. Daardoor blijft het leuk.” een waardige en duurzame manier een plek te geven. In de collectie- ve herinnering, die ook na 75 Jaar Vrijheid onverminderd actueel is “Zo kun je het je beter voorstellen” en als verhaal, dat nu weer voor een breed publiek toegankelijk is. Kornwerderzand vinden ze allemaal een interessante plek. Drie generaties van de familie Huitenga beleven de kazematten elk op hun eigen manier.

Sil en zijn neef Desmond (samen opvallend, en dan ook nog van het op de foto) vonden het leuk om alle Nederlandse leger. “Het is een van gebouwen van Kazemattenmuse- de weinige plekken waar je dat um Kornwerderzand te bekijken. kunt zien uit die periode. Verder Om vanuit een geschutskoepel vind ik het museum gewoon cool hetzelfde uitzicht te hebben bij- vanuit mijn historische interesse.” voorbeeld als de soldaten. Sil: “Het Die interesse deelt Jort met zijn is leuk om te zien hoe het was. Dan grootouders. Oma Sadi: “Kinderen verschrikkelijk dat we in een we- een bevelhebber op afstand niet kun je het je beter voorstellen.” lijken oorlog soms te zien als een reld leven waar je ingesteld moet goed zicht heeft op de werkelijke Kees Terwisscha van Scheltinga, spannende bezigheid. Het is goed zijn op verdediging. Tegelijk zie je situatie. Die dienstplichtige jon- namens het regieteam van Zijn oudere broer Jort vindt de dat je hier kunt zien en horen wat wat er kan gebeuren als je slecht gens in Kornwerderzand waren ei- ‘Atlantikwall in het Waddengebied’ authentieke militaire inrichting zich heeft afgespeeld. Ik vind het bent voorbereid, en ook wanneer genlijk kanonnenvoer.” 3 DE ATLANTIKWALL

NATUUR EN DE ATLANTIKWALL Van legergroen naar mosgeel De natuur kreeg er van langs door de aanleg Ook verder het duingebied in- lopend – “Pas op voor dat gat” van de Atlantikwall. De rust werd verstoord, – blijkt de Atlantikwall alom aan- het leefgebied van planten en dieren aange- wezig. Schuttersputten, munitiebunkers, een communicatiepost tast en duinen werden flink verzwakt. Toch en allerlei andere bunkers liggen plaatst en bebouwd. dankbaar gebruik van. Sommige verspreid in en onder een behoor- De Wassermannbunker bijvoor- dieren storen zich niet aan de aan- vond zij uiteindelijk haar weg terug. Voor een lijk deel van de duinen. “Maar het beeld, die nog steeds fier op het wezigheid van mensen, zoals bij aantal soorten zijn de bunkers nu zelfs een mooie is dat de natuur het gewoon hoogste duin van Schiermonni- Museumbunker Schlei. “Kijk, daar weer overneemt.” koog staat. “Daarvoor zijn eerst bovenin zitten zwaluwnesten”, welkome verblijfsplek. Boswachter Jan Wil- meters duin afgegraven, om ver- zegt Jan Willem. Een stukje lager lem Zwart pakt de fiets en laat het zien op Kustduinen zijn zeldzaam volgens het naastliggende duin verraden uilenballen de aanwezig- Gelukkig maar, want ook al zijn wij over de bunker te gooien”, vertelt heid van vermoedelijk kerkuilen. Schiermonnikoog. gewend aan zandstranden en dui- Jan Willem. Zonder helmgras om nen, wereldwijd zijn kustduinen het zand vast te houden, zorgden Kieskeurig een zeldzaamheid. Bedenk dan zulke ingrepen voor een sneller Ook het kieskeurige korstmos Aan de rand van het dorp stapt kers’. “Dat is niet helemaal de be- ook nog dat er honderden soorten verstuiven van het zand. Andere vindt zijn plek: op verweerd beton, Jan Willem Zwart even af, zoals hij doeling. Maar er zal hier een keu- planten en dieren in de duinen le- bunkers werden bedekt met ca- precies daar waar de temperatuur langs deze bunkerroute vaker zal ken in de buurt geweest zijn.” ven. Jan Willem vindt het prachtig mouflagenetten of struiken. Er naar de zin is en met genoeg zon- doen. Daar stond in de oorlogsja- dat hij als coördinator beheer van kwamen vele bunkers, zelfs een licht, schone lucht en lekker droog. ren een grote veldkeuken, wijst hij. Natuurmonumenten op Schier- heel bunkerdorp. Planten en die- Maar als je het hebt over natuur en Er rest nu alleen een kleine verho- monnikoog mag bijdragen aan het ren delfden het onderspit. de Atlantikwall, dan is er nog een ging in het gras tussen de Badweg “Het mooie is behoud van dit natuurgebied. En voordeel. Jan Willem pakt zijn ver- en de ijsbaan. Ook vanaf het fiets- dat de natuur daarin is ook plek voor het militair rekijker en verheugt zich al wan- pad in de duinen blijkt het vaak erfgoed. “Uileballen neer hij de Wassermannbunker een kwestie van goed kijken voor het gewoon beklimt: het dak geeft een feno- sporen van de Atlantikwall. Zowel Aanslag verraden de menaal uitzicht over de natuur van brokstukken als complete bun- weer overneemt” In eerste instantie betekende de aanwezigheid Schiermonnikoog. kers liggen verscholen in het land- komst van de Duitse militairen schap, de meeste na al die tijd on- een aanslag op de natuur. Omdat van kerkuilen” der dikke lagen zand en vegetatie. hun vijanden de Atlantikwall niet Hier en daar steekt een stuk beton moesten opmerken, werden de Wie had gedacht dat al dat beton, uit en Jan Willem, weer afgestapt, bouwwerken zoveel mogelijk in- die vochtige, vaak ondergrondse laat achter een klein duintje een gebed in de omgeving. Met al dat en meest voor mensen ontoegan- met helmgras begroeide kuil zien. zand en hoogteverschillen waren kelijke gebouwen, tegenwoordig Daar moet een toegang naar een de duinen ideaal. Er is veel grond juist belangrijke plekken zijn voor bunker zitten. Verderop pakt hij afgeplagd om muurtjes voor een aantal diersoorten? Vleermui- een varkensribbetje op dat tussen loopgraven te maken en duinen zen bijvoorbeeld, die er overwinte- wat serviesscherven uit een om- (gegroeid door een jarenlang sa- ren en paren. Ook vlinders, wilde gewoeld stukje zand steekt. Afval, menspel van wind en onder ande- bijen, andere insecten en amfibie- omhooggehaald door ‘schatzoe- re helmgras) zijn vergraven, ver- ën zoals salamanders maken er

Foto’s Natuurmonumenten 4 DE ATLANTIKWALL

Verdedigingslinie van 6000 kilometer moest kust verdedigen DE ATLANTIKWALL: EEN ONNEEMBARE VESTING

Het doel van de batterijen ver- zo weinig mogelijk manschappen schoof daarom van offensief naar kon worden verdedigd. Op die ma- defensief. Door de deelname van nier kon Hitler genoeg soldaten de Verenigde Staten in december vrijmaken voor het oostfront. 1941 was het daarnaast ook zeer waarschijnlijk dat er een invasie De bouw van de Neue Westwall zou gaan plaatsvinden. De vraag liep echter niet zoals gepland door was alleen nog wanneer. Een goe- te weinig materieel en manschap- de verdediging van de kust was nu pen en ook het ontwerp kon Hit- cruciaal. lers goedkeuring niet wegdragen. In augustus 1942 werd daarom Een kralenketting van gestart met een nieuw bouwpro- verdedigingswerken gramma en propaganda-offensief: Daarnaast was in de zomer van de Atlantikwall. De geallieerde in- 1941 Operatie Barbarossa, de val in de Franse haven Dieppe op De Atlantikwall was de naam van de Duitse kustverdediging die langs Duitse invasie van de Sovjet Unie, 19 augustus was eveneens aan- de West-Europese kust werd gebouwd tijdens de Tweede Wereldoor- eveneens van start gegaan. Dit leiding voor de nieuwe aanpak. log. Voor de bouw van de bunkers, versperringen en hindernissen zijn ging alleen niet zo voorspoedig als Deze aanval was niet succesvol, vele woningen en gebouwen gesloopt. Ook de natuur heeft veel te lij- gedacht. Hitler had nu de dreiging maar was wel een waarschuwing. den gehad onder de bouw. Duinen werden vergraven en verbouwd en van een oorlog op twee fronten en Een nieuwe aanval was niet uitge- bossen gekapt. Het landschap is voor altijd veranderd door de Atlan- manschappen waren vooral nodig sloten. De Atlantikwall moest dit gen luchtaanvallen. Deze werden tikwall. aan het oostfront. voorkomen. geholpen door zoeklichten en de informatie die zij van de verschil- De naam ‘Atlantikwall’ is een bee Tegelijkertijd werden er op ver- Een onneembare vesting aan de lende radars doorkregen via de tje misleidend, want het ging niet schillende strategisch belangrijke Een kralenketting voor- en achterzijde commandocentra. Daarnaast vlo- om een letterlijke muur, maar om plaatsen langs de West-Europese De bouw van de verdedigings- gen er jagers in de lucht die vijan- een verdedigingslinie van ruim kust, zoals havens, maatregelen van verdedigingslinie kwam nu goed op gang. Er dige vliegtuigen uit de lucht scho- 6000 kilometer van Noorwegen genomen tegen Britse aanvallen was niet alleen aandacht voor de ten. tot de grens van Spanje. De ver- vanuit zee. Deze eerste kustbat- werken voorzijde van de Atlantikwall, maar dedigingslinie bestond uit grotere terijen vormden het begin van de ook voor de achterzijde. Rond de en kleinere steunpunten die de linie. Hun belangrijkste doel was Daarom begon het Duitse leger kustbatterijen, met geschutsbun- “De radarinstallaties belangrijkste strategische plaat- echter de ondersteuning van de met de uitbreiding van de be- kers en vuurleidingspost, kwamen sen van de kust moesten verde- Duitse aanval op Engeland vanaf staande verdedigingswerken. bunkers voor flankerend vuur aan detecteerden digen en samen een ‘onneembare de Franse kust. Tussen kustbatterijen werden ar- de voor- en de achterzijde. Ach- vesting’ vormden. Daarnaast is de tilleriestellingen gebouwd. Zo werd ter de geschutsbunkers kwamen vliegtuigen vanaf linie niet overal ‘Atlantisch’. Een Tijdens de Slag om Engeland won het idee van een onderbroken li- munitiebunkers en manschap- grote afstand” deel loopt langs de Noordzee en de Britse luchtmacht echter aan nie, een kralenketting van ver- pen- en keukenbunkers. Ver- het Kanaal. kracht. Eind 1940 had ze de over- dedigingswerken, al meer wer- spreid langs het front werden To- macht in de lucht gekregen. Een kelijkheid. Dit werd de Neue bruks gebouwd, kleine bunkers als De radarinstallaties konden vlieg- Van offensief naar defensief Duitse aanval op Engeland was nu Westwall genoemd. De Neue West- schuttersput voor één man. Meer tuigen al vanaf grote afstand de- In de zomer van 1940 bezet- onwaarschijnlijk geworden en het wall moest een groot incasse- landinwaarts lagen commando-, tecteren. De signalen die ze op- te Duitsland heel Noord- en leek erop dat de West-Europese ringsvermogen hebben, waardoor communicatie- en hospitaalbun- pikten werden doorgestuurd naar West-Europa. De volgende stap kust voorlopig de grens van het manschappen efficiënt ingezet kers. Flak-batterijen (luchtafweer) grote commandobunkers verder was de oversteek naar Engeland. Duitse Rijk zou blijven. konden worden en een gebied met beschermden de stellingen te- landinwaarts. Hier werden alle be- 5 DE ATLANTIKWALL

wegingen van vijandelijke en de eigen vliegtuigen verzameld. Deze informatie werd geprojecteerd op een glazen scherm waarop de kustlijn was afgebeeld en coördi- naten stonden. Zo had men over- zicht over het hele gebied.

Het landfront moest de achterkant van de Atlantikwall verdedigen tegen onder andere tangbe- wegingen, waarbij de geallieerden tegelijkertijd vanaf de zijkanten en vanuit de rug aanvielen. Er werden daarom langs vele kilometers van de kust anti-tankgrachten, anti-tankmuren, drakentanden (pira- midevormige betonnen obstakels) en batterijen gebouwd.

Eind 1943 kwam veldmaarschalk Erwin Rommel de Atlantikwall inspecteren. Naar aanleiding daarvan werd de verdedigingslinie verder aangepast. Volgens Rommel moest de vijand bij een invasie al op zee vernietigd worden of in ieder geval worden te- gengehouden op het strand. Als de geallieerden vaste voet aan de grond kregen, zou het Duitse leger namelijk niet meer in staat zijn hen te verslaan. Op de vloed- lijnen en stranden werden hindernissen geplaatst, waaronder de zogenaamde Rommelasper- ges: een rij schuin ingegraven palen. Ook de achterkant van de was zeer geschikt om bunkers in wel een grote bouwput worden te verstuiven. Ook werd er steeds van 1953 werden de overgeble- linie werd uitgebreid met mijnen- te verstoppen en hoge duinen wa- gegraven. Hierbij werd de beplan- meer hout gekapt, waardoor vele ven verdedigingswerken daarom velden en talloze versperringen. ren ideaal voor radars en uitkijk- ting vernield, waardoor de wind hectares bos verloren gingen. helemaal afgedekt. Het resultaat posten. Maar om alle bouwmate- vrij spel had. Na de bouw van de zijn rechthoekige en platte duinen, Voorgoed veranderd landschap rialen bij de kust te krijgen werden bunker werd alles wel weer ‘her- Na de oorlog werden de duinen met name aan het strand. Hoewel Tot aan het eind van de oorlog is er er ook werksporen en klinkerwe- steld’: het zand en de planten wer- wel opnieuw deskundig beplant, er dus wel werd ingespeeld op het nog aan de Atlantikwall gebouwd. gen aangelegd, waar nu soms nog den teruggeplaatst. maar de bunkers in de duinen hiel- landschap, heeft de bouw van de Het Duitse leger maakte hierbij resten van zijn te zien. En om een den ze kwetsbaar. Ook verzakten Atlantikwall het aanzien van de goed gebruik van het landschap bunker vervolgens in een duin te Maar de planten overleefden dit bunkers soms, met alle gevolgen West-Europese kust toch voor- langs de kust. Het duinlandschap kunnen bouwen, moest er eerst vaak niet, waardoor het duin begon van dien. Na de stormvloedramp goed veranderd.

Slag om stad en ommeland 3 dagen …en dan ineens schijnt de hel losgebarsten in de stem De reis is inclusief: vanaf van een van de Duitsers: “WO IST DER JUNGE?” Welda- ● Minimaal 2 overnachtingen in stad of dig rustig klinkt daarop Pa zijn stem: “Ik heb u al eerder ommeland: p.p. gezegd dat ik niet weet waar mijn zoon is”. - o.b.v. logies en ontbijt € 149 ● Begeleide WO-II rondleiding door de En dan ineens die twee schoten. Ze branden door mijn stad Groningen ziel. O, als eens… Maar nee, dat kán niet. Ze gaan toch De gids begeleidt u bij een 2 uur durende niet… nee, natuurlijk niet, dat is onmogelijk. Ik kán het rondleiding en is lid van The International niet van me afzetten: ze hebben Pa… Guild of Battlefield Guides, badgenummer 70 en daarom uitstekend op de hoogte Dit is het verhaal van mijn oma, Gé Omta. Haar broers van de stad en haar oorlogsgeschiedenis. werden gezocht, en zaten ondergedoken op de boerderij in Bierum. Vele huiszoekingen hebben ze moeten ● U fiets of wandelt de 6 dorpen bevrij- doorstaan, van onder andere ‘De Beul van Appinge- dingstocht (ca. 22 km) aan de hand van dam’, Siert Bruins. 9 September 1944 was de dag die zes oorlogsverhalen uit de omgeving. mijn oma nooit is vergeten… - Rondgang o.b.v. eigen vervoer langs de kernlocaties zogenoemde Pocket Francien Everts, kleindochter van Gé Omta Delfzijl incl. uitgebreide beschrijving (o.a. Bierum, Delfzijl en Termunten o.a. Dit verhaal is de aanleiding voor het arrangement Slag Batterij Fiemel) om stad en ommeland. U bezoekt de locaties waar hevig is gevochten en ● GGTO Garantiefonds maakt de 6-dorpen tocht met 6 aangrijpende verha- ● Uitgebreide reisbescheiden len uit de oorlog. Hier vindt een u aantal nog overgebleven bezienswaardigheden uit deze tijd.

Voorbehoud: Corona: Niet-noodzakelijke reizen MEER INFORMATIE: worden op het moment van het drukken van deze krant afgera- Deze reis is samengesteld door Travel4reasons den, (medio februari 2021) Hopelijk kunnen we snel weer normaal op in samenwerking met Visit Wadden. reis. De arrangementen zijn altijd onder voorbehoud van de ontwik- Meer lezen? Zie pagina 11 en 13. Voor informatie en reserveringen, kelingen rondom het coronavirus, adviezen vanuit het RIVM en de kijk op: www.visitwadden.nl/bevrijdinggroningen maatregelen die door de overheid zijn genomen. 6 DE ATLANTIKWALL WOll nog lang geen vergeten geschiedenis

Dit jaar is het 75+1 jaar geleden dat er een eind kwam aan de Tweede Wereldoorlog. Het aantal mensen dat nog uit eigen ervaring over de oorlog kan vertellen, neemt snel af. Maar de fascinatie met de oorlogsjaren lijkt alleen maar te groeien. Waardoor komt dat en wat be- weegt mensen die de oorlog niet hebben meegemaakt, er toch veel mee bezig te zijn? Hoe geven ze uiting aan hun interesse? En hoe belangrijk is het dat de verhalen verteld blijven worden? Vijf gesprek- ken over een nog lang niet vergeten geschiedenis.

Ties Groenewold heeft een oorlogsmuseum Hoe het ooit begonnen is, weet meling steeds specifieker. Boven- collectie bijzonder. Uit het nabij- hij eigenlijk niet. Het is er altijd aan het verlanglijstje staat een gelegen Winsum heeft Groene- geweest, de fascinatie met de album van een soldaat die een wold zelfs twee fotoalbums, maar Tweede Wereldoorlog en vooral deel van de oorlog in Middelstum zijn eigen dorp ontbreekt dus met wat er in zijn eigen omge- heeft doorgebracht. Er waren 93 nog. “Elke soldaat maakte wel ving is gebeurd. Ruim tien jaar soldaten in het dorp waar Groe- zo’n album. Direct na de oorlog geleden begon Ties Groenewold newold woont en waar hij nu zijn wilden veel Duitsers niets meer te (29) met het fotograferen van museum heeft. Hier ontvangt hij maken hebben met ‘die rommel’. bunkers. Daar kwam al snel het zo’n zeven- tot negenhonderd Maar ik hoor nog steeds regel- verzamelen van vooral foto’s bij. bezoekers per jaar. Het museum matig dat er foto’s worden weg- “Deze week zag ik bijvoorbeeld is een aantal dagen per jaar geo- gegooid. Dus of er nog een album nog een fotoalbum van een of- pend en op afspraak te bezoeken. uit Middelstum is? Dat maakt de ficier te koop aangeboden die in zoektocht ook wel spannend.” Delfzijl was gelegerd. Uniek, dat wil ik dan wel koste wat kost heb- “Elke soldaat Of er ooit een eind zal komen aan ben.” zijn zoektocht? Ties Groenewold maakte wel zo’n kan maar één reden bedenken. Inmiddels heeft hij zoveel ma- “Als er brand uitbreekt of de ver- teriaal dat hij altijd wel iets kan album” zameling wordt gestolen, zou ik verkopen om de aanschaf van niet opnieuw beginnen. Dit is iets bijvoorbeeld zo’n fotoalbum te De ruim drieduizend foto’s van wat je maar een keer doet.” bekostigen. Zo wordt zijn verza- Groningen in de oorlog maken de

Pieter van den Heede onderzocht WOII-games

Een geschiedenisdocent op de teressant. Zo gaat Through the middelbare school wakkerde zijn Darkest of Times nadrukkelijk over passie voor geschiedenis aan. verzetsstrijders in nazi-Duitsland.” Daarnaast was gamen altijd al een hobby. Na zijn studie geschiedenis in Gent, besloot Pieter van den “Je voelt hoe Heede (30) voor zijn master aan de Erasmus Universiteit in Rotter- kwetsbaar je dam te onderzoeken hoe games tot verrijkende inzichten kunnen bent op het leiden. Het idee dat ze spelers de geschiedenis op een andere ma- slagveld” nier konden laten ervaren, had hij al wel. Maar hij wilde weten hoe Maar juist ook een spel dat ste- het precies zat. Omdat de Tweede reotieper van aard is, zoals Call of Wereldoorlog een belangrijk thema Duty, kan volgens Van den Heede is in games, besloot hij zich daarop heel relevant zijn om meer te leren te richten. over de geschiedenis. Call of Duty WWII ©Activision Wat hem opviel is dat veel games “Als speler voel je hoe kwetsbaar teruggrijpen op beelden uit films. je bent op een slagveld. Die erva- Dat wekte zijn interesse. Welk ring kan je anders naar een verhaal beeld krijgen spelers door een als de invasie van Normandië laten game als Call of Duty van de kijken.” Daarnaast kan juist een Tweede Wereldoorlog? En wat kun eenzijdig of vertekend beeld vol- je daar bijvoorbeeld in het onder- gens hem in een klas ook een mooi wijs mee? “Er zijn spellen die een aanknopingspunt zijn voor een genuanceerder beeld geven, zo- discussie. “Als je ziet hoe lang be- als Through the Darkest of Times. paalde stereotypen doorwerken, Daarin kun je als speler kiezen uit is het goed als jongeren die leren verschillende rollen en moet je herkennen en bevragen.” morele keuzes maken. Dat is in- 7 DE ATLANTIKWALL

Jörgen Boumans maakt ‘levende geschiedenis’ Als jongen maakte de Limburgse “Door de jaren heen werd de inte- tig gevraagd voor andere, vaak lo- Jörgen Boumans (44) tijdens een resse steeds breder en het mate- kale evenementen. “Er zit een heel vakantie kennis met twee Bra- riaal steeds groter en zwaarder.” stuk geschiedenis achter. Het is bantse leeftijdgenoten. Ze nodig- Er kwam een halfrups en uiteinde- interessant om dat allemaal uit te den hem uit om eens langs te ko- lijk een tank. Een Duitse Nashorn, zoeken.” men. Het werd het begin van een waarvan er nog maar één in een bijzondere vriendschap rond een Amerikaans en één in een Rus- De aanwezigheid van veteranen Brabantse scoutinggroep. Toen sisch museum stond. “En dus een maakt een evenement altijd bij- ze op hun achttiende moesten in een boerenschuur in Brabant.” zonder. Maar Boumans speelt ook stoppen met scouting, besloten ze graag voor kinderen, omdat hij het de contributie in een eigen pot te belangrijk vindt dat zij de verhalen doen en samen activiteiten te blij- “Dan hoor je zo leren kennen. Ook de lunch in een ven ondernemen. Op een dag za- originele gaarkeuken die zij orga- gen ze een oude militaire vracht- veel verhalen, niseerden voor een verzorgings- wagen te koop staan. tehuis, vond hij speciaal. “Dan hoor angsten en je zo veel verhalen over wat men- Niemand had een rijbewijs, maar emoties” sen zelf hebben meegemaakt in ze reden de vrachtwagen naar de oorlog, de angsten en emoties.” huis om hem op te knappen. “In die tijd hadden we nog weinig geld De vriendengroep had zich inmid- In 2019 sloeg het noodlot voor de en veel tijd”, vertelt Boumans. “We dels aangesloten bij het Landelijk vriendengroep toe. Net na het eer- legden allemaal wat in en dan had- Platform Levende Geschiede- ste evenement met de Nashorn den we weer een potje verf.” Met nis om met het materiaal mee te brak er een brand uit in de werk- opknappen en ruilen, breidden ze kunnen doen aan evenementen. plaats die alle materiaal vernietig- het wagenpark uit. Van een van de Ieder jaar spelen ze de slag om de de. De eerste reactie was helemaal en macht – ondersteund door een Het project is via de Facebookpa- vaders kregen ze een vrijgekomen Ardennen zo nauwgezet mogelijk te stoppen. Maar dat idee duurde nog lopende crowdfunding – aan gina ‘Nashorn Restauration’ op de loods als werkplaats in bruikleen. na, maar ze worden ook regelma- maar even. Nu werken ze met man het herstel van de tank. voet te volgen.

Laurie Slegtenhorst vergeleek populaire producties over WOII

De broer van haar opa sneuvelde in selecteerde ze drie producties: de biedt minder ruimte voor nuance. weest moet zijn voor de soldaten mei 1940 op de Grebbeberg. Haar musical Soldaat van Oranje, de film Zeker in Soldaat van Oranje staat die het als aanvoerroute moesten opa nam haar elk jaar mee naar Süskind en de Liberation Route goed tegenover fout. In Süskind, gebruiken”, geeft ze als voorbeeld. de herdenking. Het interesseerde Europe. In haar onderzoek keek ze met zijn ambivalente held, is dat “Dat is geen fictie, maar een ‘echte “ ECHTE haar zo dat ze geschiedenis ging ook naar het lesmateriaal dat bij de minder.” Beide producties zetten beleving’.” Ze merkte dit ook sterk studeren en zich specialiseerde in producties is gemaakt. jongeren wel aan tot nadenken, bij Amerikaanse en Canadese sol- HELDEN” herinneringscultuur. Ze deed vrij- zeker wanneer docenten er in de daten die , om hen te eren, tijdens willigerswerk in Buchenwald en klas aandacht aan besteden. “Het de Vierdaagse in de voetsporen werkte als educatief medewerker “De mate van lesmateriaal is heel goed. Het stelt van hun voorgangers liepen die in in Dachau. In 2019 promoveerde bijvoorbeeld veel inlevingsvragen. hier WOII in Nederland hadden ge- Laurie Slegtenhorst (33) op een fictie bepaalt de Dat verbindt de verhalen voor jon- vochten. onderzoek naar de popularisering beleving” geren met hun eigen leven.” van de Tweede Wereldoorlog in Voor Slegtenhorst is het belang- Laurie Slegtenhorst Nederland sinds 2000. Haar proef- De Liberation Routes doen dat rijkste dat de verhalen levend wor- schrift heet ‘Echte Helden’. Een groot verschil voor de bele- al meer doordat ze authentie- den gehouden. Populaire cultuur ving is de mate van fictie. In de ke plekken aandoen. Dat triggert helpt daarbij en spanning en avon- Voor haar onderzoek keek ze hoe musical en film overheerst een de emoties, zag Slegtenhorst tij- tuur mogen daar best onderdeel populaire producties omgaan met verhaal. Dat moet aantrekkelijk dens de vele excursies waaraan van zijn. “Je trekt meer mensen oorlogshelden. Welk beeld laten ze zijn voor de kijker door avontuur, ze meedeed. “Als je zelf ervaart en het is toch een aanleiding om De popularisering van de Tweede zien en hoe reageert het publiek liefde en verraad. “Dat is logisch”, hoe steil een pad is, kun je je direct over de geschiedenis na te gaan Wereldoorlog in Nederland sinds 2000 hierop? Uit het enorme aanbod vindt Slegtenhorst, “maar het voorstellen hoe onmogelijk dat ge- denken.”

Psycholoog Trudy Mooren over de waarde van herdenken Als psycholoog weet Trudy Mooren deed ook onderzoek on- verbinding tussen de twee dagen Mooren uit haar behandelprak- der kinderen. Ze keek bijvoorbeeld is wat haar betreft belangrijk. “Het tijk hoe belangrijk herdenken is. of er een verschil is tussen kin- herdenken op 4 mei, maakt 5 mei Zij werkt bij Arq Centrum’45, het deren in regio’s waarin er veel en betekenisvoller. Het geeft invul- nationale psychotraumacentrum waarin er minder aandacht is voor ling aan de bevrijding doordat het waarin verschillende organisa- herdenken. “Eigenlijk zijn er altijd mensen ervan bewust maakt dat ties samenwerken die zich bezig- wel verhalen in de familie. In re- vrijheid niet vanzelfsprekend is.” houden met de verwerking van gio’s waar op scholen minder aan- schokkende gebeurtenissen, zo- dacht aan de WOll wordt gegeven, als een oorlog of aanslag. Daar- is het wel belangrijker dat ouders “Kinderen willen naast doe zij onderzoek naar de verhalen delen en de nieuwsgie- waarde van herdenken. “Het ritu- righeid prikkelen. Natuurlijk zijn begrijpen wat eel op 4 mei, inclusief de twee mi- er kinderen die zeggen ‘ik heb er nuten stilte, raakt nog steeds alle niet zo veel mee’, dat is ook prima. er is gebeurd en generaties. Het maakt indruk en Maar de meeste kinderen vinden roept emoties op. Mensen voelen herdenken belangrijk. En ze willen wordt herdacht” zich na afloop verbonden.” ook meer zijn dan ‘de generatie die een bloem vasthoudt’. Ze willen Hoe we herdenken is altijd in be- Hoe mensen deze dagen beleven, begrijpen wat er is gebeurd en wat weging geweest en zal ook zo blij- hangt sterk af van hun persoonlij- er wordt herdacht.” ven. En daarover zal ook discussie ke ervaringen, weet zij uit onder- blijven bestaan. Sommige mensen zoek. Voor mensen die de oorlog De Tweede Wereldoorlog is nog vinden dat het over vrijheid in bre- hebben meegemaakt kan het bij- steeds een heel belangrijk verder perspectief moet gaan, an- dragen aan de verwerking. haal in onze geschiedenis. Al ziet deren vinden dat het verhaal dan Mooren wel dat er langzaam ook teveel verwatert. Volgens Mooren Nog steeds. “Je ziet het verdriet andere verhalen naar de voor- is voor de psychologische beteke- aankomen en je weet dat het vei- grond komen, zoals het slavernij- nis vooral van belang dat iedereen lig gekaderd is. Blootstelling is een verleden en de dekolonisatie. Zij zijn eigen ‘spoor’ erin kan meene- van de manieren waarop we ver- verwacht niet dat dit de waarde men. Rituelen hebben die kracht. werken. Deze dagen kunnen daar- die de samenleving hecht aan 4 en “Die zijn betekenisvol voor ieder- bij helpen.” 5 mei snel zal verminderen. Ook de een.” 8 DE ATLANTIKWALL Twee routes

Fietsen langs een ‘schijnvliegveld’

Honderd man met kruiwagens kwamen op 13 augustus naar het Friese buitendijkse gebied No- arderleech (Noorderleeg). In vier dagen legden zij een vliegveld aan: SF 10 Marrum. SF staat voor ‘Scheinflughaven’.

Op dit schijnvliegveld oefenden Duitse piloten het afwerpen van bommen. In de kwelder die zijn naam eer aandoet, staat nog een eenzame bunker. Het was de waarnemingspost voor het beoor- delen van de piloten.

Het schijnvlieveld is het 3 eerste bijzondere punt op de route die start bij De Seedyk- stertoer, aan de voet van de dijk Mooi is ook het verhaal over Iets voorbij het huis van de familie 18 boven Marrum. Er volgen er meer de familie De Roo die aan De Roo woonde Joeke Andrea met op deze themaroute over de luch- de Zeedijk bij Ferwert woonde. Zij zijn ouders. Ook zij hadden een on- toorlog boven het Waddengebied. hadden een Joodse onderduiker derduiker in huis. Joeke had een Veel van de verhalen langs de rou- in huis. Bij het opruimen van een radio en een wapen uit een vlieg- te zijn ooggetuigenverslagen. nabijgelegen vliegtuigwrak werd tuigwrak gehaald. Hij werd verra- een Duitse onderofficier bij hen den en samen met de onderduiker Zo zag polhoeder (beheerder) ingekwartierd, die zijn slaapka- afgevoerd. Joeke werd in Utrecht Roeda meerdere Duitse vliegtui- mer moest delen met de onder- gefusilleerd. Bij de boerderij is een gen neerstorten in de kwelder. Eén duiker. De laatste kreeg van de herdenkingsbord geplaatst. piloot die het overleefde, stapte onderofficier een paar schoenen De vele persoonlijke verhalen ma- bij de familie naar binnen en kreeg van een bemanningslid. Die staan ken de fietsroute langs de Friese een kop chocolademelk voor de nu als ‘schoenen van de waanzin’ kust zeer de moeite waard. schrik voordat hij wandelend naar in het Verzetsmuseum in Leeu- De volledige beschrijving vind je Leeuwarden vertrok. warden. op atlantikwall-wadden.nl.

Wandelen in stad zonder hart

Den Helder heeft zwaar geleden onder de oorlog. Al in mei 1940 werd de stad getroffen door bombardementen van Duitse jagers. Omdat in de stad de Duitse marine, luchtmacht en landmacht aanwezig waren, werd zij vervolgens ook een belangrijk doelwit van geallieerde luchtaanvallen.

De wandelroute doet inclusief begin- en eindpunt zeven locaties aan waar de geschiedenis van Den Helder in WOll nog is terug zien. De route start op het Galgenveld, waar nu het Atlan- tikwall Centrum is. lucht aangevallen, een triest Ne- derlands record. In het Timorpark In de Grafelijkheidsduinen is nog een hulppost te zien. 1 loopt de wandelroute ver- 4 Hier werd tijdens bombar- volgens langs de ‘Kroontjesbun- dementen of gevechten ker’, die zijn naam dankt aan de eerste hulp geboden aan gewonde vorm. Van dit type bunker zijn er in militairen. Europa maar drie bewaard gebleven en dit is de enige die een aantal Een deel van de route loopt dagen per jaar toegankelijk is voor 5 door ‘Ouwe Helder’, niet publiek. De Kroontjesbunker, was vanwege het militair erfgoed, maar het hoofdkwartier van de Duitse omdat hier duidelijk wordt hoe luchtverdediging. groot het verlies voor Den Helder is geweest. Naast de bombardemen- De volgende stop is de be- ten, was ook de aanwezigheid van 2 graafplaats. Hier liggen de de honderden bunkers verwoes- 38 slachtoffers van het ‘Grote tend voor de stad. In 1944 sloopte Den Helder, net als Rotterdam en Bombardement’. In de nacht van het Duitse leger het hele oude dorp veel Duitse steden, achterliet als 24 op 25 juni 1940 bombardeerden om een vrij schootsveld te creëren een stad met een gat in haar hart. de geallieerden de Rijkswerf, waar- vanuit de bunkers langs de kust. bij ook de stad werd getroffen. Den De volledige beschrijving van de Helder werd 177 keer vanuit de De route laat zien dat de oorlog route vind je op visitwadden.nl. 9 DE ATLANTIKWALL

1 HET TRAGISCHE VERHAAL VAN STRATEGISCH BELANGRIJK DEN HELDER Den Helder heeft zwaar geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De “Den Helder was strategisch be- alle bombardementen en verbo- de Tweede Wereldoorlog verteld stad werd regelmatig slachtoffer van geallieerde aanvallen. Daarnaast langrijk door de Rijkswerf”, ver- den veranderde Den Helder lang- met een prachtige, interactieve werd de stad een belangrijk onderdeel van de Atlantikwall. Er kwam telt André Koning, directeur van zaamaan in een spookstad. expositie en persoonlijke verhalen. een groot aantal verdedigingswerken, waaronder kusten luchtaf- Stelling Den Helder. “De Duitse weerbatterijen. Bijna 2000 woningen zijn gesloopt om deze bunkers marine had de marinewerf inge- Overgebleven bunkers Meer weten? Kijk op: een vrij schootsveld te bieden. Na de oorlog zijn veel bunkers verdwe- nomen, waardoor deze regelmatig Door de sloop en de bombarde- atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ nen, maar een paar bijzondere bouwwerken zijn bewaard gebleven. het doelwit werd van geallieerde menten was het aangezicht van de den-helder luchtaanvallen. Maar dit ging niet stad voorgoed veranderd. De stad altijd goed, waardoor veel bom- werd na de oorlog echter weer men ook op de stad terechtkwa- opgebouwd en bunkers werden men, met alle gevolgen van dien. gesloopt of verdwenen onder het Den Helder is in totaal 177 keer ge- zand. Alleen meer landinwaarts bombardeerd.” zijn verdedigingswerken bewaard gebleven, zoals de bijzondere Verdedigingswerken Kroontjesbunker. “We hebben een Den Helder was daarnaast een aantal van deze bunkers open- belangrijke schakel in de Atlan- gesteld. Ze worden bemand door tikwall. De Duitse bezetter kon al vrijwilligers en zijn op afspraak te gebruikmaken van de bestaande bezoeken”, vertelt André. forten die werden voorzien van luchtafweergeschut, maar breid- Atlantikwall Centrum de het aantal verdedigingswerken Een mooi punt om te beginnen is daarnaast ook fors uit. Er werden het Atlantikwall Centrum. Vanuit op 37 verschillende punten zo’n dit centrum, dat is gevestigd in het 88 zware bouwwerken gebouwd. voormalige administratiegebouw Bebouwing aan de kust werd gevan de Duitse marine, worden ex- sloopt en ook de wijk Ouwe Helder cursies naar de bunkers georga- verdween compleet van de kaart. niseerd. Daarnaast worden de ge- Dit werd verboden gebied. Later schiedenis van de Atlantikwall en gold dit voor heel Den Helder. Door het verhaal van Den Helder tijdens

2 VERHALEN IN LOMT EN BUNKER BRENGEN TEXELSE GESCHIEDENIS TOT LEVEN Lang leek Texel, net als de andere Waddeneilanden, de oorlog in rela- vroegen het Texelse projectbu- afgelopen dagen en wat hun nu te Jetty Bakker vormen ook een van tieve rust door te komen. Tot een Georgisch bataljon in opstand kwam reau Vind er iets bijzonders mee te wachten staat. Komen ze ooit nog de veertig verhalen over de oorlog tegen de Duitse troepen. Dit was het begin van een ‘apocalyptisch’ doen. En dat is gelukt. thuis? Om de spanning te breken, op Texel die LOMT heeft samenge- eind van de oorlog. Wie meer wil weten over de ‘Russenoorlog’, moet worden er moppen getapt. bracht in een prachtig routeboek- zeker een bezoek brengen aan het Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Terug in de tijd je. Bij elk verhaal staat een QR-co- (LOMT), direct naast het vliegveld aan de Postweg. Met persoonlijke De bunker kan worden bezocht Persoonlijke herinneringen de, waarmee je de routes ook als documenten en verhalen, vertelt het museum de geschiedenis van met een audio-ontvanger van het Bijzonder is dat de verhalen die audiotour kunt volgen. Het boekje Texel tijdens de Tweede Wereldoorlog. museum. Het licht dat door de je hoort uit eerste hand zijn op- is onder meer verkrijgbaar in het vensters schijnt, verraadt al dat getekend, vertelt Groenewoud. museum. Schuin tegenover het museum dit betonnen monument laten er binnen iets te beleven is. Als Vertaalster Jetty Bakker was in staat de enorme bunker De Vlijt. vallen. De eigenaar vond het ech- bezoeker loop je terug in de tijd. de bunker aanwezig toen de Ge- Meer weten? Kijk op: Gek genoeg valt hij ondanks zijn ter wel een handige opslagruimte Het is druk in de bunker. Soldaten orgische opstandelingen hier op atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ grootte niet eens heel erg op. Alsof en wilde er aanvankelijk geen af- delen er hun zorgen, verlangens 10 april 1945 een stafbespreking bezoek-texel hij met het landschap is vergroeid. stand van doen. In 2019 lukte het en dromen. In een hoekje worden hielden. Vlak voor haar overlijden De vrijwilligers van het LOMT had- Kees Groenewoud en zijn collega’s herinneringen opgehaald. Mannen deelde ze de verhalen met Vind. den hun oog al lang geleden op het gebouw in bezit te krijgen. Zij bespreken wat er is gebeurd de De persoonlijke herinneringen van 10 DE ATLANTIKWALL

3 4 HEEL VEEL BUNKERS BUNKERMUSEUM OP TERSCHELLING WN 12H OP VLIELAND: BIJNA NET ALS TOEN

Op Vlieland kun je een complete bunker- en mitrailleurs. Het complex uitgraven en stelling bekijken. Van keukenbunker tot herstellen was een hele klus. schuttersputten: je vindt het allemaal bij Ook de loopgraven zijn hersteld. De wan- Bunkermuseum Wn 12H. Je loopt er zelfs den bestonden vroeger uit gestapelde door de herstelde loopgraven. Bijna net als plaggen, waarvoor tot ongenoegen van de toen. grondeigenaar behoorlijk wat grond werd afgeplagd. Er is nu hout gebruikt. Wel net Als kleine schakel kreeg Vlieland een be- als toen blijft zandscheppen steeds nodig, scheiden stukje Atlantikwall, maar met zo’n want dat blijft er altijd in waaien. zevenhonderd manschappen tegenover ongeveer vijfhonderd inwoners, was het toch Wachten op wat niet kwam een behoorlijke invasie. Er werden acht bun- Voor de soldaten was dat constante zand- kercomplexen gebouwd. Ook zijn vakantie- scheppen misschien wel de nuttigste acti- woningen gevorderd en waren er Duitsers viteit in Wn 12H. “Ze wachtten vooral op iets in het dorp ingekwartierd. “Behalve in het dat niet ging komen: een geallieerde landing dorp mochten de Vlielanders alleen nog op op het strand. Daarvoor lagen de eilanden de Havenweg en het Havenstrand komen”, helemaal niet voor de hand.” Al kwam Vlie- vertelt Dirk Bruin. land niet ongeschonden de oorlog door, af- gezien van luchtafweer vanuit de Oost- en Verrassend intact West-Batterij was er op het eiland door- Samen met Marc ter Ellen is Dirk Bruin ini- gaans weinig militaire actie. Op Terschelling kun je er niet omheen. Van west tot oost tref je overblijfselen van Duitse tiatiefnemer van het museum. Stelling 12H bunkers. Maar liefst zo’n vijfhonderd zijn er op het eiland gebouwd. Met zwaar afweer- oftewel Wn 12H (Widerstandsnest) is het Er was al een tentoonstelling over de bun- geschut en radarinstallaties had het Duitse leger er een actief aandeel in de strijd. De meest oostelijke van drie van zulke verde- kers in bezoekerscentrum De Noordwester. belangrijkste bunkers zijn uitgegraven en opengesteld voor publiek, in Bunker Museum digingsstellingen in de Vlielandse duinen. In Bunkermuseum Wn 12H hebben al die Terschelling. 14HL is na de oorlog in zee beland. Een deel informatie, verhalen en vondsten de best van 13H ook, de rest daarvan is inmiddels denkbare plek gekregen. De collectie wordt bedekt met tot wel 3 meter zand. Wn 12H steeds een beetje uitgebreid. De eerste be- Het eiland had zo’n grote militai- kijkje te nemen. In de bunker werd is verrassend intact, met drie woonbun- zoekers in 2020 waren enthousiast. “Ook in re bezetting omdat schepen en bekeken hoe, waar en wanneer kers, een keukenbunker, een houten woon- 2021 zijn bezoekers wat ons betreft weer vliegtuigen van de geallieerden bommenwerpers neergehaald bunker voor de commandant, twee schut- van harte welkom.” hier op hun aanvalsroute goed konden worden. Dat lukte bijna tersputten, een uitkijkpost, een houten konden worden onderschept. tweehonderd keer. Net als de vele bergplaats, een latrine, loopgraven, een ver- Meer weten? Kijk op: De Tigerstellung, ten oosten van andere radarstellingen aan de Eu- bindingstunnel en stellingen voor kanonnen atlantikwall-wadden.nl/bezoek/vlieland het dorp West-Terschelling, is ropese kust stond ‘Bertha’ daartoe het grootste complex. Er waren constant in verbinding met com- onderkomens voor manschap- mandoposten op de wal. pen, paardenstallen, kantines, geschutsopstellingen en radar- Levendig beeld in museum posten. Het hart was de impo- Het bunkermuseum beslaat een sante commandobunker Bertha, deel van de Tigerstellung. Van de met een dak van wel twee meter 85 overgebleven bunkers – het dik en voor die tijd zeer moder- waren er meer dan honderd – zijn ne technologie. “Het lijkt wel een er ongeveer dertig uitgegraven en ruimteschip”, zei de enige eilander een aantal daarvan is ingericht. die destijds de kans kreeg er een Bertha en enkele andere bunkers zijn alleen met een rondleiding te bezichtigen.

Samen met een film en een expositie in het bezoekerscentrum (de voormalige kantine) krijg je een levendig beeld van Terschelling tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het kader van 75 Jaar Bevrijding zijn er twee nieuwe exposities samengesteld, elk in een eigen bunker. De ene is een eerbetoon aan Terschellinger zeelieden die oor- logsslachtoffer werden, de andere gaat over Terschellinger dwangar- beiders in de oorlogsindustrie.

Veel meer restanten Op de rest van het eiland zijn nog veel meer restanten te vinden, zoals van de Westbatterie op het Kaapsduin, loopgraven van Stel- ling 10H in het Donkere Bos, de Margotstelling in de duinen van Formerum en een infanteriestel- ling bij Hoorn. Je komt er langs met verschillende wandelen fietsbunkerroutes.

Meer weten? Kijk op: atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ terschelling 11 DE ATLANTIKWALL

5 HARMONIEUS SAMENLEVEN TUSSEN AMELANDERS EN DUITSE SOLDATEN

Ameland had misschien niet zo’n grote en strategisch belangrijke stelling als Terschelling, maar ook hier werden bunkers gebouwd als onderdeel van de Atlantikwall. Ten westen van Hollum, waar nu Hostel de Amelander Musea. “Hoewel de aandacht voor verhalen over de Ameland. Onder andere in de Sier aan Zee staat, kwam een groot bunkercomplex met manschap- voormalige keukenbunker hele- bijzondere relatie tussen de Ame- Tonneduinen en op de Engelsman- penbunkers, munitiebunkers en een keukenbunker. Er waren ook maal bedekt was met zand, wisten landers en de Duitse soldaten. “Op duin zijn bunkers uitgegraven. twee radarposten en luchtafweergeschut om geallieerde vliegtuigen we uit overlevering dat deze nog Ameland zaten gewone soldaten, Deze zijn onderdeel van een op te sporen en neer te halen. wel intact was en dat we hierin dus geen SS-ers. bunkerroute die afsluit met een een museum konden realiseren.” De bevolking kon harmonieus sa- bezoek aan het museum. Bezoe- Na de oorlog verdwenen de mees- menleven met deze mannen”, ver- kers kunnen de fietsroute volgen te bunkers onder het zand of wer- Museum onder de grond telt Joop. Deze geschiedenis tijdens een excursie onder bege- den gesloopt. Maar inmiddels is er Bij de bunker staat een vakantie- wordt verteld met een beeldver- leiding van een deskundige gids. weer een aantal te zien. “In okto- huisje dat is ingericht als entree haal. Tot slot is er nog een stilter- Deelnametickets zijn verkrijgbaar ber 2016 opende Bunkermuseum en waar bezoekers een kaartje uimte ingericht waarin oorlogs- bij het Natuurcentrum Ameland Ameland zijn deuren na een groot kunnen kopen voor het onbeman- slachtoffers kunnen worden of het VVV. project van het Waddenfonds en de museum, om vervolgens af te herdacht. de provincie Fryslân om bunkers dalen de bunker in. Hier laat een Meer weten? Kijk op: atlantikwall- op de Friese Waddeneilanden diorama zien waar de verschillen- Rondleiding ‘Verborgen bunkers’ wadden.nl/bezoek/ameland weer toegankelijk te maken”, verde bunkers op Ameland hebben Het Bunkermuseum is niet de telt Joop de Jong, directeur van gestaan. Daarnaast is er ook veel enige bunker die te zien is op

6 EEN TWEEDE DORP OP SCHIERMONNIKOOG

Schiermonnikoog had een twee- ker. Schiermonnikoog was onder- leven in het bunkerdorp en foto’s meer landinwaarts dan Schlei- de jaarlijkse Bunkerdag. We heb- de dorp, maar dan wel met een deel van een keten van radarsta- met toelichtingen en allerlei vond- dorp, op het hoogste duin. Boven- ben toestemming kunnen rege- slagboom en een zwaarbewa- tions langs de Europese kust, die sten; van geweren, verrekijker en op de bunker zou een veertig me- len en hem met man en macht in pende schildwacht: bunkerdorp vijandelijke vliegtuigen moesten gasmasker tot keukengerei en ter hoge radarmast komen, maar twee weken uitgegraven en klaar- Radarstellung Schlei. In Bunker- signaleren. tandpasta. “Het gaat me niet om wonderlijk genoeg bleek die niet te gemaakt voor bezoekers.” Met museum Schlei kom je er alles de geweren en granaten”, zegt passen. een lampje naar binnen, laat Cees over te weten. Cees opent de grote ijzeren toe- Cees. “Ik ben een verzamelaar van kleine roestsporen zien van opge- gangsdeur. In de centrale ruim- verhalen.” Een rondleiding is dan Goed zoeken stapelde munitie tegen vochtige De eilandbewoners gaven de stel- te staat een glazen kaartentafel ook een aanrader. Voor nog meer sporen van de At- wanden. De transportkokers zijn ling de naam ‘Schleidorp’. Het be- waarop met lichtjes de vliegtuig- lantikwall is het goed zoeken. In naar het museum gebracht, met stond uit zo’n honderd bunkers, bewegingen werden geprojec- Op het hoogste duin het noordwesten liggen verspreid de bijbehorende verhalen. radarinstallaties, luchtafweerge- teerd. Via een eigen telefoonlijn Wat van het bunkerdorp over is, in de duinen resten van de Flak- schut en gecamoufleerde barak- werd contact onderhouden met ligt voornamelijk onder het zand. batterie. De meeste niet of maar Meer weten? Kijk op: ken. “Niet voor niets werd er vanaf onder meer de Leeuwarder vlieg- Juist wel in het oog springend is net zichtbaar. “Maar in 2018 is een atlantikwall-wadden.nl/ de haven een treinspoor aange- basis. Het museum toont ook het de Wassermannbunker, een stuk munitiebunker ontdekt, vlak voor bezoek/schiermonnikoog legd voor de aanvoer van materiaal”, vertelt Cees Soepboer, de man achter het bunkermuseum. Het museum zit in de voormalige commandopost, de Seeburgbun- 12 DE ATLANTIKWALL DE ATLANTIKWALL 13 5 Bunkermuseum Ameland 4 Bunker Museum 6 Bunkermuseum Terschelling Schlei LOCATIES (Tigerstelling) Let op! Bekijk de website of bel voordat je een bezoek plant, voor de actuele openingstijden. Oranjeweg 65 9161 CB Hollum Tel: 0519 - 54 27 37 E-mail: [email protected] www.amelandermusea.nl/bezoeken/bunker- Prins Bernhardweg 4 Tigerpad 5 museum-ameland/ 9166 SH Schiermonnikoog 8881 GB West-Terschelling Tel: 0519 - 53 17 01 Tel: 0562 - 85 07 32 Openingstijden: E-mail: [email protected] 3 Bunkermuseum E-mail: [email protected] Wisselend van drie dagen in de week tot zeven www.bunkermuseumschlei.nl www.bunkersterschelling.nl dagen in de week en van 13.00 tot 17.00 uur of Rottumerplaat Wn 12H van 10.00 tot 17.00 uur. Kijk Openingstijden: Openingstijden: voor specifieke dagen of data LEES MEER Elke zondag van 13.00 tot 16.00 uur. Woensdag tot zaterdag van 12.00 tot 16.00 uur, op de website. OP PAGINA 11 SCHIERMONNIKOOG Vanaf de voorjaarsvakantie t/m de kerstva- zondag van 11.30 tot 15.30 uur. kantie ook op woensdag van 13.00 tot 16.00 Maandag en dinsdag gesloten. 6 uur. Extra openstelling op 4 mei van 13.00 tot Voor de rondleiding is reserveren LEES MEER AMELAND 16.00 uur. nodig via het museum of VVV. OP PAGINA 10 Schiermonnikoog Flakbatteriebunker 5 Westerhofpad TERSCHELLING Nes Vrij toegankelijk 8 Noarderleech Wassermannbunker Kantonnierspad 1, Lauwersoog Cornelis Visserpad 450 meter west van de Ankerplaats Kweldercentrum Vrij toegankelijk LEES MEER 8899 KD Vlieland 4 OP PAGINA 11 Tel: 0562 - 45 17 00 Holwerd E-mail: [email protected] West-Terschelling 8 Emden www.denoordwester.nl/c/ VLIELAND bunkermuseum-wn-12h Zoutkamp Delfzijl 2 Luchtvaart- en 7 Openingstijden: 3 Oorlogmuseum Van 11.00 tot 15.00 uur. LEES MEER Oost-Vlieland Termuntenzijl Texel Maandag en vrijdag gesloten. OP PAGINA 10

Noarderleech 5a 9074 TG Hallum Groningen Tel: 0511 - 53 94 95 Leeuwarden 7 Franeker E-mail: [email protected] Marine Flak Harlingen www.itfryskegea.nl/natuurgebied/no- ard-fryslan-butendyks/bezoekerscentrum/ Batterie WADDENZEE Openingstijden: 2 Termunten TEXEL De observatiebunker is vrij toegankelijk. Het Kweldercentrum is dagelijks geopend Postweg 126 Drachten van 08.30 tot 17.30 uur. 1795 JS De Cocksdorp LEES MEER 9 Tel: 0222 - 31 16 89 OP PAGINA 14 E-mail: [email protected] www.lomt.nl

Openingstijden: Den Hoorn Van eind maart t/m begin november LEES MEER 9 dagelijks van 10.00 tot 17.00 uur. OP PAGINA 9 Kazematten- museum Dallingeweersterweg 30 IJSSELMEER Joure 9947 TB Termunten 1 Den Helder 10 Kornwerderzand Tel: 050 - 313 59 01 1 Atlantikwall E-mail: [email protected] Den Oever 10 Stelling van www.groningerlandschap.nl/erfgoed/bor- Centrum gen/batterij-fiemel/ Den Oever Openingstijden: Stavoren Vrij toegankelijk.

Het Bezoekerscentrum Dollard is van oktober Callantsoog t/m maart elke zaterdag en zondag van 12.00 tot 16.00 uur geopend. Van april t/m september is dit elke zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur en in juni, juli en augustus ook op Schagen Afsluitdijk 5 8752 TP Kornwerderzand woensdag en vrijdag van 12.00 tot 17.00 uur. Medemblik Tel: 0517 - 57 94 53 (alleen tijdens openings- LEES MEER tijden) OP PAGINA 14 R.W. van de Wintstraat 41 Openingstijden: E-mail: [email protected] 1789 BB Huisduinen Van 12:00 uur tot 17:00 uur www.kazemattenmuseum.nl Tel: 0223 - 21 99 99 Enkhuizen E-mail: [email protected] De komende jaren wordt er hard gewerkt aan Openingstijden: www.atlantikwallcentrum.nl de Afsluitdijk en ook aan het zichtbaar en Vanaf 1 april van woensdag t/m zaterdag van Heerhugowaard 10.00 tot 17.00 uur. Zondag van 11.00 tot 17.00 bereikbaar maken van de kazematten. Urk Openingstijden: LEES MEER Tot 2024 is de Stelling van uur. In de vakanties ook open Dagelijks van 12.00 tot 17.00 uur. OP PAGINA 9 Den Oever helaas nog niet LEES MEER op dinsdag van 10.00 tot 17.00 uur. LEES MEER Alkmaar toegankelijk. OP PAGINA 15 OP PAGINA 15 14 DE ATLANTIKWALL

gemetseld en werd gebruikt als gevangenis voor NSB’ers.” In de bunker hangen informatie- panelen en op de bunker staat een ZWAAR LUCHTAFWEERGESCHUT replica van een kanon. Wanneer Bezoekerscentrum Dollard open is, kunnen bezoekers bovenop de bunker komen en het kanon van IN HET GRONINGER LANDSCHAP dichtbij zien. In het bezoekerscentrum kun je Duitsland heeft maar een paar havens met directe toegang tot de zee. omdijkt. Men had daarom vaak Twee bunkers een vaste expositie bekijken waar- Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren deze punten erg belangrijk en te maken met overstromingen,” Vandaag de dag zijn er van de in de brede geschiedenis van de dus moesten ze goed worden verdedigd. De Duitse haven Emden aan vertelt Herwin Prins, projectlei- stelling nog zo’n tien gebouwen omgeving, inclusief de oorlog, de Eemsmonding is zo’n haven. Deze werd ook verdedigd vanuit Gro- der bij Het Groninger Landschap. over. Twee hiervan zijn in het be- wordt verteld. Ook worden er ver- ningen. De Duitse bezetter bouwde hiervoor een stelling op de Punt Na één winter werd daarom al zit van Het Groninger Landschap. schillende excursies georgani- van Reide en later bij Fiemel. Deze stelling was onderdeel van de At- uitgeweken naar Fiemel. “Een van de bunkers is dicht. Dit seerd. lantikwall. is een overwinteringsverblijf voor Enorme kanonnen vleermuizen. De andere bunker Meer weten? Kijk op: Eerst bouwden de Duitsers een ten palen en aarden wallen. “De Hier werd de Marine Flak Batterie hebben we weer opengemaakt. atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ stelling op de Punt van Reide. Punt van Reide was strategisch Termunten gebouwd. Deze keer Deze was net na de oorlog dicht- termunten Deze bestond niet uit bunkers, een logische plaats voor een pakten de Duitsers het wel groots maar uit open geschutstellingen, stelling, maar het was niet prak- aan en werden er talloze betonnen eenvoudige gebouwen op hou- tisch of veilig. Het gebied is niet bunkers gebouwd. Er kwamen vier geschutsstellingen met op elk een enorm kanon: het grootste lucht- doelkanon dat werd gebruikt in Nederland. Deze kanonnen hadden in de lucht een bereik van vijftien kilometer. “Ze konden ook horizontaal landinwaarts worden gericht, dan hadden ze een bereik van twintig kilometer”, vertelt Herwin. “Met de komst van de Canadezen kwam het zwaartepunt van deze batterij op het omringende land te liggen in plaats van de lucht. De kanonnen hebben veel schade aangericht bij gevechten met de Canadezen aan het einde van de oorlog.”

8 PILOTEN OEFENDEN BOVEN NOARDERLEECH

Het Noarderleech was een oefenterrein van het Duitse leger. Het was bied gingen gebruiken als oefen- schoten, bleef hij boven het ter- niet alleen een prachtig uitzicht officieel geen onderdeel van de Atlantikwall, maar heeft wel een be- terrein voor de vliegbasis in Leeu- rein cirkelen om het resultaat te over het gebied, er staat ook een langrijke rol gespeeld in de Tweede Wereldoorlog en is onlosmakelijk warden. “Hij was hier niet blij mee, bekijken. Hierbij maakte hij echter draaischijf met verhalen over de verbonden met de luchtoorlog boven het Waddengebied. Daarom is maar ze begonnen al snel met de een fatale stuurfout, waardoor Tweede Wereldoorlog in het Noar- het een van de tien locaties. bouw van een bovengrondse ob- zijn vliegtuig naar beneden stort- derleech en het omringende ge- servatiebunker”, vertelt Harry. te. Georg was op slag dood en bied. In het Kweldercentrum van It “Het Noarderleech werd tijdens Harry Feenstra van de gemeente Het zogenaamde ‘schijnvliegveld’ zijn vliegtuig drong diep door in Fryske Gea is daarnaast een vas- de Tweede Wereldoorlog beheerd Noardeast Fryslân. Er zijn in het werd daarnaast voorzien van de zachte bodem van de kwelder, te expositie over de oorlog op de door een zogenaamde polhoeder gebied twee fietsroutes uitgezet schietschijven en houten sche- waar hij nog steeds ligt in een on- kwelders te zien met onder andere die er schapen hoedde en ervoor over de luchtoorlog en deze spo- pen, waarop piloten hun bommen gemarkeerd graf. interessante korte filmpjes. Dit is zorgde dat er geen onbevoegden ren. Kijk voor meer informatie op konden afwerpen. ook de uitvalsbasis van verschil- kwamen. Hij heeft verslag ge- pagina 8 of op visitwadden.nl/be- Observatiebunker en Kwelder- lende excursies. daan van wat er in die tijd allemaal zoeken/routes. Fatale oefenvlucht centrum is gebeurd op het Noarderleech. Het ging ook wel eens mis met oe- De observatiebunker is goed be- Meer weten? Kijk op: De luchtoorlog heeft veel impact Schijnvliegveld fenen. Georg Wilhelm, een 21-jari- waard gebleven en nog te bekij- atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ gehad in het hele kustgebied. We In augustus 1940 kwamen Duitse ge piloot uit Leipzig, maakte op 16 ken. Niet van binnen, maar be- noarderleech vinden zelfs nu nog regelmatig soldaten naar de polhoeder toe juli 1943 een oefenvlucht. Nadat zoekers kunnen wel bovenop de sporen ervan in het wad”, vertelt met de mededeling dat ze het ge- hij met zijn boordwapens had ge- bunker komen. Vanaf daar heb je 15 DE ATLANTIKWALL

verder trekken naar de Afsluit- de Afsluitdijk. Net als in 1940 werd dijk. Daar werden ze hevig onder er ook nu weer fel gevochten en vuur genomen, waardoor zij zich Kornwerderzand bleek opnieuw terug moesten trekken. een moeilijk te nemen hindernis. KORTSTONDIGE HELDENROL Lang zou dit niet duren, was de Om Stelling Kornwerderzand te verwachting. De Duitsers hadden passeren, moesten ze tot 5 mei zware artillerie die onmogelijk door 1945 wachten, de dag waarop het lichte geschut van Kornwer- Duitse troepen in het westen van derzand kon worden uitgescha- Nederland capituleerden. VOOR KORNWERDERZAND keld. Daarom werd vuursteun gevraagd van kanonneerboot Hr. Ms. Kazemattenmuseum Enkele kilometers uit de Friese kust liggen de beroemde kazematten Op 11 mei 1940 verschenen de Johan Maurits van Nassau. Het In Stelling Kornwerderzand is nu van Kornwerderzand op de Afsluitdijk. Het is de enige plek in Europa Duitse troepen bij Kornwerder- oorlogsschip voer op 13 mei van- een prachtig museum gevestigd. waar in de meidagen van 1940 de Duitse Blitzkrieg vastliep. Slechts zand. Hun eerste hindernis was uit Den Helder de Waddenzee op, In het Kazemattenmuseum komt 225 Nederlandse soldaten wisten in totaal zo’n 17.000 Duitsers tegen de nabijgelegen Wonsstelling. om een dag later de kop van de dijk u alles te weten over de bouw van te houden. Een verhaal om trots op te zijn. Maar al snel konden de Duitsers onder vuur te nemen. de Afsluitdijk, het sluizencomplex, De Johan Maurits kon zijn positie de kazematten en natuurlijk de niet lang handhaven, maar was strijd tegen de Duitse troepen, de toch in staat om het Duitse ge- bezetting, de Atlantikwall en de schut het zwijgen op te leggen. Na bevrijding. deze actie zette het schip koers naar Den Helder om later die dag Meer weten? Kijk op: uit te wijken naar Engeland. Helaas atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ werd de boot voor de kust van Cal- kornwerderzand lantsoog tot zinken gebracht door Duitse bommenwerpers. Hierbij kwamen zeventien bemannings- leden om het leven, zij worden op Kornwerderzand geëerd met een monument. Ook is er een monument voor de gesneuvelde soldaten uit de Wonsstelling.

Opnieuw hevige gevechten Tijdens de oorlog bezetten Duitse troepen Stelling Kornwerderzand. Hoewel er geen directe aanval vanuit zee werd verwacht, ver- sterkten zij in 1943 de stelling toch met drie bunkers. Na de bevrijding van Sneek, op 15 april 1945, trokken de Canadese troepen richting

10 DE ZWARE KAZEMATTEN VAN STELLING DEN OEVER

Tijdens de bouw van de Afsluit- ter geen rol van betekenis bij de stand als wapen in de Koude Oor- dijk in 1931 werd al rekening ge- verdediging van ons land. Die was log. Om de bunkers te camoufle- houden met militaire eisen. De weggelegd voor de Stelling Korn- ren zijn de kazematten-eilanden toenmalige minister van Oorlog werderzand, aan de Friese kant in die tijd met liguster beplant. Na voorzag een ‘gat’ in de verdedi- van de dijk. 1960 verloren de kazematten hun gingslinie van Nederland. Niet militaire functie. alleen goedwillende burgers Bezetting en Koude Oorlog konden nu makkelijk van Fries- Tijdens de bezetting liet het Duitse Praktische informatie land naar Noord-Holland reizen, leger zichtbare sporen achter op Op dit moment wordt de Afsluit- ook vijandige militairen kregen de stelling: twee Tobruks als mi- dijk gerenoveerd en klimaatbe- vrij toegang tot de Vesting Hol- trailleursnest, een keukenbunker, stendig gemaakt. Hierbij is ook land. Ze konden zo opmarcheren schuttersputjes en een gemetseld aandacht voor de beleefbaar- naar Amsterdam en de belang- onderkomen. Duits luchtafweer- heid. Zo worden de kazematten rijke marinehaven Den Helder. geschut kwam regelmatig in actie en Duitse bunkers weer zichtbaar De kazematten zijn niet voor niks tegen geallieerde vliegtuigen, die en bereikbaar gemaakt, o.a. met rond de sluizen aangelegd. Deze de Afsluitdijk gebruikten als ori- wandelpaden, een fietspad en in- vormden een belangrijke schakel ëntatiepunt op hun vlucht naar en formatiepanelen. Tot 2024 zijn ze in de Nederlandse verdediging, van doelen in Duitsland. Vlak voor in Den Oever helaas nog niet toe- omdat ze het peil van het IJssel- hun aftocht vernielden Duitse mi- gankelijk. meer bepaalden en daarmee het litairen de spuisluizen, die daarna peil van de Nieuwe Hollandse Wa- een desolate aanblik boden. De Meer weten? Kijk op: terlinie. Den Oever kreeg dertien stelling zelf bleef bewaard. atlantikwall-wadden.nl/bezoek/ kazematten, aan weerszijden Na de oorlog bleven de bunkers in den-oever van de dijk.

De Stelling Den Oever bestond uit zware kazematten met mitrailleurs en geschut, aangevuld met hindernissen op de dijk, bedoeld om pantservoertuigen tegen te houden. Tijdens de mobilisatie werden de stellingen versterkt met geschut in open batterijen (artillerie-eenheden) en luchtafweergeschut. De kazematten waren voor die tijd van uitzonderlijke kwaliteit. Het waren de zwaarste die de Neder- landse krijgsmacht ter verdediging liet bouwen. Tijdens de meidagen van 1940 speelde de stelling ech- 16 DE ATLANTIKWALL

De opzet van de Atlantikwall MONUMENTEN IN BETON Om de bouw van de Atlantikwall met tienduizenden bunkers van de Noordkaap tot aan de Spaanse grens in enkele jaren tijd mogelijk te maken, was een bijzondere systematiek vereist: standaardisatie van ontwerp en van bouw en organisatie.

Deze standaardisatie van het bun- troductie van de zogenaamde samen waarin de verschillende kerontwerp was al voor de oorlog 600-serie in augustus 1942 wer- bunkertypen waren opgenomen, ontwikkeld tijdens de bouw van den nieuwe ontwerpen geïntro- de zogenaamde Typenhefte. Aan de Westwall (1936-1938) langs de duceerd, specifiek voor de Atlan- de hand van deze Typenhefte Duitse westgrens. Alle verschil- tikwall. Dat was ook het moment verkenden de verschillende sta- lende militaire taken werden toe- dat de nieuwe naam Atlantikwall ven van de Festungspioniere de gewezen aan specifieke bunkers werd gelanceerd, gelijktijdig met kusten. Deze stelden vast waar met een eigen ontwerp. Het ont- een omvangrijk propagandaof- bunkers en versperringen moes- werp was in handen van de staf fensief om duidelijk te maken dat ten komen en welke bunkertypen. van de landmachtpioniers (Genie) de kust definitief de nieuwe grens De OT organiseerde vervolgens in Berlijn. Met behulp van de West- van het Derde Rijk vormde. de bouw. Door de standaardisatie wall was Hitler in staat de west- was bekend hoeveel bekistings- grens met een beperkte bezetting hout, beton en betonijzer voor een te vergrendelen terwijl de grootste De organisatie bunker nodig was en hoeveel tijd troepenmacht Polen binnenviel op de bouw vergde. 1 september 1939. werkte samen Vanaf herfst 1942 werd ook de op- met vooral lokale bouw van de Atlantikwall in een- De Atlantikwall had een vergelijk- heden gesystematiseerd. heden waren tot zelfstandige ver- De belangrijkste radarposten wa- baar doel: een efficiënte bezetting aannemers dediging in staat. Eind 1944 werd ren op Schiermonnikoog (Schlei), van de West-Europese kust, om De kleinste eenheid was het Wi- de Festung als belangrijkste een- Terschelling (Tiger) en Den Helder met de grootste legermacht Rus- De bunkerontwerpen van de Atlan- derstandsnest, daarna volgden heid geïntroduceerd. Er was geen (Salzherring). De Tigerstellung op land binnen te kunnen vallen op tikwall waren afkomstig van de pi- Stützpunkt en Stützpuntgruppe. fysiek verschil tussen deze een- Terschelling vormde het verza- 22 juni 1941. Aanvankelijk heette onierafdelingen van de drie lege- Het Verteidigungsbereich vormde heid en het Verteidigungsbereich. melpunt van alle informatie over de nieuwe verdedigingslinie dan ronderdelen. Deze stelden boekjes de grootste eenheid. Al deze een- Alleen het belang dat er aan werd vijandelijke bewegingen in de lucht ook Neue Westwall. Niets nieuws gehecht was groter. De Festung boven zee en het Waddengebied. onder de zon dus, maar wel een was een onmisbare schakel. bouwprogramma dat vele malen Bunkers voor luchtafweer vinden groter en ingewikkelder was dan De Atlantikwall in het we vooral rond Delfzijl, Schier- dat van de Westwall, verspreid DE MYTHE ROND ALBERT SPEER Waddengebied monnikoog, Terschelling, Vlieland, over zes landen. De centrale co- De Atlantikwall in het Nederland- Texel en Den Helder. Den Helder ördinatie van de bouw was in han- Een van de opvallendste gebouwen die het Duitse leger in het Wadden- se Waddengebied werd aan de was voor de geallieerde lucht- den van de Organisation Todt (OT), gebied realiseerde, was het ‘Administratiegebouw’ in Huisduinen bij Den westzijde begrensd door het Ver- macht een doel op zich. Er vonden genoemd naar zijn oprichter Fritz Helder. Inmiddels weten we beter, maar lange tijd deed het verhaal de teidigungsbereich Den Helder en meer dan 170 aanvallen plaats. Todt, Rijksminister van Bewape- ronde dat het gebouw was ontworpen door Albert Speer, de rijksbouw- aan de oostzijde door de Stütz- Den Helder en Texel zijn binnen ning en Munitie. Na diens dood op meester van Hitler. Het heeft een neoclassicistische bouwstijl. Kenmer- punktgruppe Delfzijl als onderdeel het Waddengebied de enige plek- 8 februari 1942 nam Albert Speer kend voor het Derde Rijk, maar opmerkelijk voor Nederland. Het leger van de Festung Emden. De Wad- ken waar specifieke kustbatterijen zijn functie over. De OT werkte sa- koos buiten Duitsland meestal voor een landeigen stijl, zodat gebouwen deneilanden hadden de status van zijn gebouwd. Op de overige eilan- men met Duitse, maar vooral ook vanuit de lucht minder herkenbaar waren. Stützpunktgruppe. De bouw van den kon het luchtafweergeschut met lokale aannemers om de bouw Het Administratiegebouw kreeg in de volksmond de naam ‘Casino’. Wilde bunkers in het Waddengebied had tegen aanvallen vanuit zee wor- van bunkers te bespoedigen. verhalen over bacchanalen deden de ronde. Na de oorlog werd het lang vooral betrekking op de oorlog in den ingezet als vlakbaangeschut. gebruikt door het Nederlandse leger. Maar vanaf 1992 stond het leeg en de lucht. Het Waddengebied lag op Nieuwe ontwerpen werd het een plek voor hangjongeren. Een gestookt vuurtje legde het de aanvliegroute van geallieerde De luchtafweer in het Waddenge- De eerste standaardontwerpen Casino in 2009 bijna volledig in de as. De resterende muren, een deel van bommenwerpers richting Duitse bied was zeer effectief. Tientallen voor de Neue Westwall waren het dak en de kenmerkende pilaren, bleven jaren als ruïne achter. havensteden als Emden, Bremen geallieerde toestellen werden hier afkomstig uit het Westwall-pro- en Hamburg. Daarom vinden we neergeschoten en honderden, gramma, zoals de 500-serie. Elk In die ruïne tekende Rietveld Architecten bna het nieuwe Atlantikwall op de eilanden voornamelijk bun- meestal jonge Britten en Amerika- bunkertype had daarin een uniek, Center. Het resultaat is een bijzondere mix van oud en nieuw, die de ge- kers voor luchtafweergeschut en nen vonden hier hun laatste rust- eigen nummer. Pas met de in- schiedenis van dit bijzondere gebouw behoudt voor de toekomst. radaropstellingen. plaats. 17 DE ATLANTIKWALL GRAVEN NAAR HET VERLEDEN

Zand erover, was de gedachte vaak over al die bunkers toen de oor- bos een eindje buiten het dorp log gelukkig voorbij was. De laatste jaren groeit echter de belangstel- West-Terschelling. ling voor de verhalen en de zichtbare herinneringen. Bunkers worden daarom weer uitgegraven en informatie opgediept. Jort Spanjer ver- Waar jarenlang niet veel meer te telt wat daar op Terschelling bij kwam kijken. zien was dan beboste duinen met hier en daar een bunkerrestant, Een jaar of tien geleden was er op mensen en is tegenwoordig voor- loop je nu een indrukwekkend ter- Het is niet zozeer een oorlogsmu- Speurwerk Terschelling een ommekeer. “Een zitter van de Stichting Bunker Be- rein op met zo’n dertig uitgegra- seum. Het gaat over wat de Duit- Het vergde flink wat speurwerk aantal mensen bedacht dat het houd Terschelling. Het resultaat is ven en deels ingerichte bunkers, sers op Terschelling deden in de om erachter te komen hoe de bun- eigenlijk zonde is om niets met de Bunker Museum Terschelling, bij uitkijkposten, loopgraven, een oorlog en hoe het voor de eilan- kers waren ingericht en wat zich er bunkers te doen. Het is toch een de Tigerstellung. Dit is het groot- bezoekerscentrum, zelfs een stuk ders was.” heeft afgespeeld. Niemand mocht deel van onze geschiedenis”, zegt ste van Terschellings bunkercom- van de spoorlijn voor aanvoer van er komen, er waren landmijnen en Jort Spanjer. Hij was een van die plexen. Niet bij zee, maar in het materiaal. “We zijn er heel trots op. prikkeldraad. “Mijn vader moest “Het is toch een er tijdens de bezetting iedere dag met zijn paard en wagen naartoe deel van onze voor materiaalvervoer, maar heeft nooit iets kunnen zien. Het was geschiedenis” allemaal strikt geheim. De enige eilander die eens naar binnen is Daarvoor is veel werk verzet. Ten geweest, was een elektricien die eerste overleg en regelwerk, voor een klus moest komen doen.” Uit concrete plannen en om geld, toe- kaartmateriaal, foto’s en archie- stemming en mensen bij elkaar ven is allerlei informatie gehaald. te krijgen. “Ook wilde terreineige- De laatste tijd wordt de aandacht naar Staatsbosbeheer weten of meer verlegd naar de verhalen het serieus was en er geen rotzooi over de eilanders zelf. van zou komen.” De Tigerstellung heeft een oppervlakte van 7 hectare. Daarvan kreeg de stichting “De Duitse ongeveer 3,5 hectare in erfpacht. “Het ligt gelukkig net niet in Natura firma, wilde 2000-gebied.” zich er niet aan Mayonaise-emmers Vervolgens zijn bomen van gebou- branden” wen verwijderd en is grond ver- plaatst om de eerste bunkers vrij Er is ook veel tijd besteed aan te graven. Begonnen met shovel zoeken naar authentieke spullen. en graafmachine, werd het uit- Meubilair en bakelieten schake- eindelijk handwerk om zand en laars, maar ook bijvoorbeeld de puin uit de bunkers te halen. “Met vier grote glasplaten in de com- mayonaise-emmers van 10 liter”, mandobunker Bertha. Op de ‘See- vertelt Jort Spanjer. Geweldig burgtisch’ werden van onderaf vindt hij het, hoe enthousiast vele met rode en groene lampjes de ‘schatgravers’ hebben meege- bewegingen van vliegtuigen op werkt. Vooral de jongens die zich een kaart geprojecteerd. Er wa- voorheen stiekem een weg in de ren slechts scherven van over. bunkers groeven en nu de meest “Het kostte best moeite om ze op- fanatieke vrijwilligers zijn. nieuw te laten maken. We hadden de originele Duitse firma gevon- Echte schatten kwamen niet te- den, maar die wilde zich er niet aan voorschijn, of het moet de ver- branden.” roeste Skoda zijn die in delen werd aangetroffen. Die bleek op de wal Al die inspanning heeft geleid tot geconfisqueerd en naar Terschel- een museum met veel bezoe- ling overgebracht. “En er werden kers en waardering. Financieel een muurtekening en muurdeco- is dat mogelijk dankzij kaartver- ratie aangetroffen. De tekening is koop, donaties en subsidies zoals ingelijst maar verder was alles al van provincie, gemeente en het helemaal gestript. Er was wel heel Waddenfonds. “Ook onze cultuur- veel kippengaas, het camoufla- historische vereniging ‘Schylge genet van de Duitsers.” myn Lântse’ heeft ons enorm ge- steund.” Daarnaast zijn de bevlo- Het uitgraven duurde een paar gen vrijwilligers onmisbaar; eilan- maanden per bunker. Daarna ders en mensen van de wal. Het volgden zaken als schoonmaken, zijn er zo’n 75, voor onder meer herstelwerk, schilderen, het op- organisatie, graven, rondleidin- nieuw aanleggen van het elek- gen en onderhoud. “We hebben triciteitsnet en bij de ingerichte ook een lijst met wensen en werk- bunkers ook verwarming en airco. zaamheden. In goed overleg be- “Anders zit alles zomaar onder de slissen we wat we aanpakken.” Het schimmel.” Ook zijn waar nodig graven naar het verleden en het veiligheidsmaatregelen zoals leu- museum ontwikkelen gaan onder- ningen aangebracht. tussen namelijk gewoon door. 18 DE ATLANTIKWALL DE GEORGISCHE OPSTAND OP TEXEL

Tijdens de opmars van de Duitse legers in Rusland maken zij veel krijgsgevangenen. Eenmaal krijgsgevangen, leven zij onder erbarmelijke omstandigheden in kampen. Wanneer de Duitse legerleiding besluit dat er onder krijgsgevangenen kan worden gerekruteerd voor Duitse dienst, melden velen zich aan.

In de loop van de oorlog ontstaan Bloedige strijd Beetje bij beetje worden de Ge- de 236 overlevende Georgische zo 52 zogenaamde ‘Ostbataljons’. De ondergrondse organisatie op orgiërs teruggedrongen. Gevan- De kanonnen strijders per boot vanuit Oude- Ze worden ingezet in het westen. Texel wordt ook bij de opstand be- gengenomen strijders worden van Den Helder schild naar Wilhelmshaven. Daar vervangen zij Duitse soldaten trokken. Texelse mannen worden direct gefusilleerd. die naar het oostfront vertrekken door de Georgiërs opgeroepen Het laatste opstandige bolwerk en Vlieland De eilandbewoners blijven achter en bemannen zij delen van de At- om mee te vechten, maar de op- is rond de vuurtoren bij Eierland. met zeer gemengde gevoelens en lantikwall. komst is nihil. De Duitsers pakken Daar wordt op 20 april de laat- worden op Texel de meningen zijn verdeeld. Som- wel veertien Texelaars op die zij ste bunker door de Duitsers her- migen zien de opstandelingen als Georgisch bataljon in opstand verdenken van steun aan de Ge- overd. Vanaf dat moment voeren gericht helden die het waagden om tegen Op 6 februari 1945 lost een Geor- orgiërs. De gijzelaars worden met de laatste Georgische troepen de Duitse bezetter te strijden, iets gisch bataljon van ongeveer 800 een vrachtwagen naar De Mok in een soort guerrilla. Na 26 april Op 20 mei komt het eerste Ca- wat de meerderheid van de Ne- man een Kaukasisch bataljon af het zuiden gebracht. Onderweg zijn er geen openlijke oorlogshan- nadese legerkorps aan op Texel derlandse bevolking niet durfde. op Texel. Op Texel zijn ook zo’n ontsnappen vier mannen. De rest delingen meer, maar houden zich en op 21 mei worden de Duitsers Anderen zien hen als verraders, 1200 Duitse militairen. Via hun wordt bij aankomst gefusilleerd. nog veel Georgische strijders afgevoerd naar Den Helder. Hier- sluipmoordenaars, die eerst ver- contacten in het verzet horen de De komende dagen ontstaat een schuil op verschillende plekken vandaan vertrekken zij naar Wil- raad pleegden aan Stalin en daar- Georgiërs dat Duitsland de oorlog bloedige strijd. Er komen Duitse op het eiland. Den burg, De Waal helmshaven. Het eiland blijft ach- na aan hun Duitse kompanen. Op gaat verliezen. Dat biedt weinig hulptroepen uit Den Helder. De en De Koog hebben zware scha- ter in shock. 117 Texelaars hebben 15 juni 1945 wordt een monument hoop voor de toekomst. Ze zullen kanonnen bij Den Helder worden de opgelopen. In de Eierlandse het leven gelaten. Rond de 600 voor de Georgiërs opgericht dat worden ingezet tegen geallieerde op het eiland gericht evenals de polder zijn veel boerderijen in Duitse militairen en waarschijnlijk kort daarop al door onbekenden troepen in Oost-Nederland en als kanonnen van de westbatterij op stukken geschoten en in brand 565 Georgiërs hebben de strijd wordt besmeurd. ze dit overleven wacht hen straf Vlieland. gestoken. niet overleefd. 17 juni vertrekken bij terugkeer in Rusland. Dit perspectief doet hen besluiten om in opstand te komen tegen de Duitse troepen op Texel om zo het bla- zoen schoon te poetsen. Op verschillende plekken van het eiland vermoorden zij enkele honderden Duitse soldaten met messen en dolken

Op 5 april krijgt de bataljonscom- mandant van de Georgiërs, Sjal- wa Loladze, van de Duitsers het bevel om de troepen gereed te maken voor vertrek naar het front in Oost-Nederland. De Georgi- ërs voeren dan hun plan uit in de vroege morgen van 6 april. Op verschillende plekken van het eiland vermoorden zij enkele honderden Duitse soldaten, met messen en dolken. Zo gaan zij stil te werk. Omdat er op zeker moment toch wordt geschoten, mislukt de opzet om alle Duitsers uit te schakelen. Op dat moment hebben de opstandelingen tweederde van het eiland in handen. Maar de Duitsers beginnen een tegenoffensief en roepen de hulp in van Duitse eenheden bij Den Helder. 19 DE ATLANTIKWALL

FRONTLINIE WADDENGEBIED: EEN VERBETEN STRIJD IN DE LUCHT EN OP ZEE

Velen kennen de stranden van Normandië onder de codenamen Hoogste crashdichtheid Daarmee is deze voor het oog on- In het Waddengebied werd tussen zichtbare geschiedenis ook een Utah Beach, Omaha Beach, Gold Beach, Juno Beach en Sword 1940 en 1945 een verbeten strijd vrijwel vergeten geschiedenis Beach. Hier braken de geallieerde troepen op 6 juni 1944 uitgevochten om de heerschappij geworden. Diverse bunkercom- in de lucht en op zee. De sporen plexen op de Waddeneilanden, door de Duitse Atlantikwall-stellingen. Met D-Day begon de van deze oorlog zijn op het eerste zoals de Tigerstelling op Terschel- bevrijding van West-Europa. Vrijwel onbekend is dat ook het gezicht nauwelijks meer te zien. ling, en langs de kustlijn van het Waddengebied in de Tweede Wereldoorlog een echte frontlinie De uiteengespatte wrakstukken vasteland zijn tastbare herinne- van vele honderden neergescho- ringen aan deze strijd. Dit is be- was. Alleen speelde die oorlog zich voornamelijk af in de lucht ten vliegtuigen liggen over het langrijk oorlogserfgoed dat onder en op zee. hele kustgebied verspreid en bo- meer door het project Atlantikwall ven de eilanden roesten tientallen in het Waddengebied deels in oude gekelderde schepen op de bodem staat is hersteld. Vanaf de zomer 1940 ontwik- tegische bombardementsoffen- werd vervoerd naar Rotterdam. van de Noordzee. Wat vliegtuigen kelden de Duitse bezetters het sief op Duitsland. Ook lagen ten Deze grondstof was voor de Duit- betreft heeft Noord-Nederland Veel (jonge) mensen zien de bun- Waddengebied tot hun meest noorden van de Waddeneilanden se oorlogsindustrie van vitaal be- de hoogste crashdichtheid van de kers als een spannend avontuur. voorwaarts gelegen verdedigings- belangrijke scheepskonvooiroutes lang. Tweede Wereldoorlog, in de hele De werkelijkheid is dat het over- gordel tegen het geallieerde stra- waarlangs Scandinavisch ijzererts wereld. blijfselen zijn van een oorlogsma- OUDE KRANTENBERICHTEN 20 DE ATLANTIKWALL

chine met maar één doel: zoveel rugweg meestal over het IJssel- mogelijk te doden. De drenkelin- meer en het Waddengebied, vanuit genkerkhoven op de eilanden en de veronderstelling dat de Duitse langs de kustlijn, waar honderden luchtverdediging boven zee min- aangespoelde geallieerde vliegers der sterk was dan boven land. zijn begraven, zijn hier de stille Daarnaast waren de navigatie-ijk- getuigen van. Deze graven geven punten langs de Waddeneilanden de oorlog een verstild, maar per- beter te herkennen dan die op het soonlijk gezicht. Lees de namen en verduisterde vasteland. leeftijden op de zerken; de jong- sten waren 18 jaar, de oudsten Strategische luchtoorlog vrijwel nooit ouder dan 25. Om te voorkomen dat de Britse bommenwerpers Duitsland zou- Luguber schouwspel den bereiken, besloten de Duit- Het moet een fascinerend, maar sers al in 1940 een sterke voor- ook luguber schouwspel zijn ge- waartse luchtverdedigingsgordel weest. De hemel boven Noord-Ne- in Nederland in te richten, en in derland vol met geallieerde vlieg- dit ‘Vorfeld’ zoveel mogelijk te- tuigen op weg naar Duitsland, ’s genstanders neer te schieten. nachts als motten gevangen in Vanaf de tweede helft van 1940 bundels vijandelijk zoeklicht en werden daartoe langs de wad- genadeloos beschoten door het denkust radarstations gebouwd luchtafweergeschut en snelle voor het opsporen van geallieerde Duitse nachtjagers vanaf Flie- vliegtuigen en het geleiden van de gerhorst Leeuwarden. In totaal eigen jachtvliegtuigen, en in het gingen er tijdens de Tweede We- Nederlandse achterland – zoals reldoorlog rond 6.000 vliegtuigen in Leeuwarden – grote vliegbases boven Nederland verloren, waarvoor Duitse jachtvliegtuigen aan- van een groot deel in en rond het gelegd. De radarsectoren kregen Waddengebied. In ongeveer 400 als codenaam allemaal een naam de Britten vlogen de Amerikanen pen, door met snelle en wendbare vliegtuigwrakken liggen waar- uit het dierenrijk: die op Schier- veelvuldig over het Waddenge- aanvalsschepen de konvooien aan “Veel mensen schijnlijk nog stoffelijke resten van monnikoog werd Schlei genoemd bied. Zo werden vanaf begin 1943 te vallen en door mijnenvelden in zien bunkers als piloten. (‘zeelt’, een zoetwatervis), die op ook overdag in dit gebied diverse de ‘shipping lanes’ aan te leggen. Terschelling Tiger (‘tijger’), Den luchtslagen tussen Duitse Tagjagd Veel mijnen spoelden aan op de een spannend Helder werd Salzhering (‘zoute ha- (dagjagers) en de Amerikaanse stranden van de eilanden. Bij het “Geallieerde ring’, want Hering was al vergeven Combat Boxes uitgevochten. demonteren gebeurden geregeld avontuur. De aan Hoorn/Medemblik). dodelijke ongelukken. Begin janu- vliegtuigen als Strijd om Duitse scheepskon- ari 1943 bijvoorbeeld ontplofte op werkelijkheid is motten In deze formidabele en door de vooiroutes het strand van Vlieland een mijn dat ze waren Britse bommenwerpercrews ge- De vaargeulen vlak voor de Ne- waarbij de hele Duitse ontmante- gevangen in vreesde nachtelijke verdediging- derlandse kust waren in de hele lingsploeg van veertien man sterk bedoeld zoveel slinie werden door de Nachtjagd Tweede Wereldoorlog een vitale om het leven kwam. bundels (nachtjagers) tussen 1941 en mid- levensader voor de Duitse oor- mogelijk te zoeklicht” den 1943 honderden vliegtuigen logsindustrie. Twee tot drie miljoen Vernietigende vuurkracht doden” neergehaald. Alleen al door nacht- ton ijzererts uit Scandinavië werd Pas in de loop van 1943 kregen de Na de door de Duitsers in de herfst jagers die in de radarsectors Tiger per jaar in grote en zwaar bewaak- Britten grip op de Duitse scheeps- Vanaf de herfst van 1942 werden van 1940 verloren Luchtslag om en Schlei patrouilleerden, werden te scheepskonvooien vlak ten konvooien in het Waddenge- in het Waddengebied ‘s nachts ook Engeland – de beroemde Battle naar schatting 168 bommenwer- noorden van de Waddeneilanden bied. Er werd toen een nieuw en Light Coastal Forces van de Britse of Britain – werd door de Britse pers neergehaald, waarbij min- varend naar de haven van Rot- krachtig type aanvalsvliegtuig, de marine actief. Deze voerden met luchtmacht een nachtelijk bom- stens achthonderd vliegers het terdam vervoerd. In het oorlogs- Bristol Beaufighter, in dienst ge- snelle en wendbare Motor Torpedo bardementsoffensief op Duitsland leven lieten. jaar 1943 bijvoorbeeld voeren 998 nomen. Daarnaast werd met dit Boats (MTB’s) en Motor Gun Boats ingezet. Eerst werden deze bom- koopvaardijschepen van in totaal vliegtuig ook het tactische con- (MGB’s) aanvallen uit op op het bardementen op de Duitse steden De strategische luchtoorlog in West 2.119.466 ton de route Cuxhaven - cept van de Strike Wing geïntrodu- nachtelijke Duitse scheepvaartver- en oorlogsindustrie met relatief -Europa tegen Duitsland was tot Rotterdam. Iedereen die een wan- ceerd. Dit kwam er op neer dat een keer. Op de nacht van 10 op 11 sep- kleine aanvalsformaties van enke- begin 1943 alleen een Brits-Duits deling over de stranden maakt, strak geregisseerde grote forma- tember 1942 vond de eerste actie le tientallen toestellen uitgevoerd. conflict. Vanaf februari 1943 voer- kan zien dat dezelfde konvooirou- tie Beaufighters de konvooien met plaats voor de kust van Terschelling, In de loop van de oorlog groeide de ook de Amerikaanse lucht- tes vandaag de dag nog steeds vernietigende vuurkracht ‘over- waarbij de Vp1239 door een torpedo dit uit tot een vernietigend luchtmacht overdag bombardementen druk bevaren worden. weldigde’. Zo’n 38 schepen wer- van de MTB234 werd getroffen en offensief, waarbij vrijwel iedere op de Duitse oorlogsindustrie uit, den tussen april 1943 en augus- met dertien zwaargewonden aan nacht vele honderden viermotori- waarmee het ‘round-the-clock’ De Britten voerden bij dag en bij tus 1944 tussen Borkum en Texel boord de haven van Terschelling in ge zware bommenwerpers Duitse bombardementsoffensief op nacht vanuit de lucht en op zee gekelderd of zwaar beschadigd in werd gesleept. Vanaf die nacht wer- steden in as gooiden. Duitsland een feit was; ‘s nachts een felle strijd om deze levens- de verwoestende Strike Wing aan- den tot aan het midden van 1944 de Britten, overdag de Amerika- ader van Duitsland af te snijden. vallen, en tientallen andere zwaar enkele tientallen zeeslagen in het De Britse bommenwerperforma- nen. Dit duurde tot aan de Duit- Dat gebeurde met rechtstreekse beschadigd. Waddengebied, vooral tussen Texel ties vlogen op hun heen- en te- se capitulatie in mei 1945. Net als luchtaanvallen op de vrachtsche- en Terschelling, uitgevochten.

OUDE KRANTENBERICHTEN 21 DE ATLANTIKWALL

JURRIAAN DE MOL: “IN 2021 VAN START MET CANADIAN TRAIL IN NOORD-NEDERLAND” RUIM BAAN VOOR WANDELROUTE IN VOETSPOREN CANADESE BEVRIJDERS

De nieuwe langeafstand wandel- daag bestaan er nauwe banden sen Amerikaans staatsburger is hij en de interesse voor die oorlogs- “In die behoefte voorzien wij met route langs de opmarswegen van met de Canadese bevrijders. We ook de ontwerper van het Joods tijd is sindsdien alleen maar ge- de Liberation Route. Ik zie het als de geallieerde legers bij de be- ontvangen nog jaarlijks oud-strij- Museum Berlijn en het nieuwe One groeid.” onze verantwoordelijkheid om de vrijding van Europa, wordt van- ders en hun families, kranige mi- World Trade Center in New York (na herinnering aan de bevrijders een af 2021 ook in Noord-Nederland litairen die hier hun kameraden 9/11). Ook bedacht hij het Stads- blijvende plek te geven en de fy- gerealiseerd. Dat heeft Jurriaan eren, oorlogsherinneringen op- markeringsplan Groningen en le- “We doen het voor sieke overblijfselen te bewaren en de Mol bekendgemaakt, de di- halen, verhalen vertellen en met verde zelf een van de tien bijdra- toegankelijk te maken. Gelukkig is recteur Nederland van Liberation eigen ogen komen zien dat het al- gen (Open Boek aan de A7). al die dappere de interesse in het verhaal groter Route Europe. lemaal niet voor niks is geweest.” Inmiddels wordt de route uitge- mensen, onze dan ooit en past het wandelen, rold over zeven landen in Europa, buiten zijn en beleven van de ge- “We willen aansluiten op de wan- Liberation Route met meer dan 250 organisaties bevrijders, opdat schiedenis helemaal bij deze tijd. delroute die vanuit het Zuiden De Mol legde als directeur voor het die betrokken zijn bij herdenkings- Maar bovenal doen we het voor al via Nijmegen en Arnhem naar het Regionaal Bureau Toerisme voor programma’s, musea, begraaf- wij hen niet die dappere mensen, onze bevrij- Noorden loopt. Net zoals destijds Arnhem-Nijmegen het fundament plaatsen en bezoekerscentra. De vergeten!” ders, om hen doorlopend te eren de Canadezen deden, splitsen we voor de Liberation Route. Het re- stichting LRE wordt gefinancierd en opdat wij hen niet vergeten!” de route bij Zwolle in een traject sulteerde in 2008 in een reeks van door organisaties en overheden door Friesland en een traject door 25 luisterkeien in het landschap (o.a. Deutsche Bundestag) uit tien “Het is het verhaal van mannen en De langeafstandsroute van Lon- Drenthe en Groningen om in Gro- waar de geallieerden in september landen. vrouwen die hebben geholpen om den naar Berlijn strekt zich uit over ningen-stad weer samen te ko- 1944 bittere gevechten leverden Europa in 1944 en 1945 te bevrij- bijna 3000 kilometer. De Mol ver- men en via Delfzijl en Termunten tijdens Operatie Market Garden. Blijvende herinnering den van het nationaalsocialisme. gelijkt het met de pelgrimsroute richting Duitsland af te buigen. Hier ontstonden ook de eerste Zelf is Jurriaan de Mol intussen Het verhaal ook waarbij we tel- van Santiago de Compostella. “We Met deze zogenoemde Canadian ideeën voor een pan-Europese professioneel aan de stichting kens weer de vraag moeten stel- werken met organisaties in Italië, Trail maken we de herinnerings- organisatie, de huidige Stichting verbonden als directeur Nederland len: wat doen wij vandaag de dag Duitsland, België, Frankrijk, het route door Nederland compleet.” LRE, waarvan de internationale om actief te werken aan wat hij om de vrijheid te beschermen?” Verenigd Koninkrijk en Nederland De naam voor het noordelijke tra- herdenkingsroute de ruggengraat noemt ‘zijn levenswerk’. Het ver- Juist nu de laatste generatie oog- om de route zichtbaar te maken. ject is bewust gekozen. De Mol: vormt. haal van de Tweede Wereldoorlog getuigen snel kleiner wordt en Soms kun je het pad niet meer “Anders dan in andere delen van ligt hem na aan het hart. “Als kind er nog maar enkele oud-strijders zien, is het overwoekerd met bos ons land is het Noorden voorna- “We markeren deze ‘hiking trail van van ouders en grootouders uit over zijn, is het belangrijk de her- of bevinden zich er industrieter- melijk bevrijd door de Canadezen. de bevrijding’ met iconische weg- Rotterdam is de oorlog nooit ver innering levend te houden. Dan reinen. Daar zijn we nu volop mee Niet voor niets staat hier een groot wijzers. ‘Vectors of Memory’ noe- weg. En ook de tijd dat mijn vader doen we natuurlijk met het ge- bezig.” gedeelte van de herdenkingen in men we deze ontwerpen van de via de Arbeitseinsatz gedwongen denken op 4 mei en het vieren van het teken van de Canadese inzet beroemde Pools-Joodse architect moest werken in Duitsland werd onze vrijheid op 5 mei, maar er is vanaf eind 1944 tot het voorjaar Daniel Libeskind.” Als zoon van bij ons aan tafel openlijk bespro- na 75 jaar ook behoefte aan een van 1945. Tot op de dag van van- Holocaust-overlevenden en intus- ken. Dat heeft mij zeker gevormd blijvende herinnering.”

LIBERATION ROUTE EUROPE

Liberation Route Europe is een richting Berlijn. En vanaf daar tot reldoorlog aflegden. Met onderweg groeiende, internationale herden- aan de Poolse stad Gdańsk, de veel aandacht voor persoonlijke kingsroute ter nagedachtenis aan stad waar bijna twee generaties verhalen van bevrijders, bewoners de lange opmars van de geallieer- later een democratische revolutie én bezetters, gebeurtenissen, nog de bevrijders tijdens de Tweede op gang kwam om de afscheiding zichtbare overblijfselen, musea en Wereldoorlog. Een herinnerings- van Europa op te heffen. Sinds monumenten. Vooral de multiper- route door tien Europese landen 2016 is er ook een zuidelijke route spectieve benadering voorbij het die de belangrijkste mijlpalen uit in ontwikkeling, die start op Sicilië goed en kwaad is belangrijk om die strijd met elkaar verbindt, en en dwars door Italië naar Oosten- de link naar het leven in het hui- toegankelijk en beleefbaar maakt. rijk en Duitsland loopt. dige Europa te leggen. Hierbij ligt de nadruk op de rol van internatio- De route vormt een schakel tus- Via deze uitgezette en gemarkeer- nale verzoening en een oproep tot sen de start van de opmars vanaf de ‘hiking trail’ is het mogelijk om reflectie over de waarde van onze Zuid-Engeland naar de stranden al wandelend (delen van) de route felbevochte vrijheid. van Normandië (D-Day) via de Bel- te volgen die de geallieerden in de gische Ardennen en Nederland laatste fase van de Tweede We- www.liberationroute.nl 22 DE ATLANTIKWALL Bunkers van Schiermonnikoog arrangement

Schiermonnikoog is het kleinst bewoonde Friese Wadden- Het arrangement is inclusief: eiland, met 953 inwoners (per 1 augustus 2020), en is 20 ● Bootticket v.a. Lauwersoog v.v. Dag-arrangement kilometer lang en 4 kilometer breed. Het enige dorp op het ● Fiets eiland heet ook Schiermonnikoog. ● Koffie/thee met gebak t.w.v. € 15,00 (2 personen) p.p. ● Lunch inclusief koffie of thee € 55 Op 11 juni 1945 werd Schiermonnikoog als laatste stukje ● Entree bunkermuseum Nederland bevrijd van de Duitsers. De oorlogsgeschiedenis (woensdag- of zondagmiddag) Met overnachting is op veel plekken op het eiland nog duidelijk zichtbaar. In de ● Schiermonnikoog bunker fietsroutekaart vanaf € 225 pp. oorlogsjaren bevond zich een bunkerdorp in de duinen, genaamd Schlei, als onderdeel van de Atlantikwall. In één van Als u voor het arrangement met overnachting kiest de nu nog toegankelijke bunkers, nabij het strand, vindt u komt het volgende erbij: het bunkermuseum. De hoogste bunker op het eiland heet Voorbehoud: de Wassermann, deze is nu ingericht als uitkijkpost en is vrij • 2 overnachtingen incl. ontbijt bij Hotel van der Werff Onder voorbehoud van beschikbaarheid; het bunkermuseum is woensdag- en toegankelijk. Vanaf de Wassermann loopt een voetpad naar of zondagmiddagen geopend. Arrange- begraafplaats Vredenhof, waar drenkelingen en slachtof- • Midweek of weekend bij vakantieboerderij de Kooi- menten zijn alleen geldig in 2021.

fers uit beide Wereldoorlogen begraven zijn. plaats in een appartement (2 pers, meer pers. op aanvraag) Corona: Niet-noodzakelijke reizen worden op het moment van het drukken van deze • Diner 3 gangen (exclusief drankjes) krant afgeraden, (medio februari 2021) MEER INFORMATIE: Hopelijk kunnen we snel weer normaal Dit arrangement is samengesteld door VVV Schiermonnikoog, • Fiets voor 3 dagen op reis. De arrangementen zijn altijd on- • VVV-welkomstpakket met plattegrond en verschillende der voorbehoud van de ontwikkelingen rondom het coronavirus, adviezen vanuit i.s.m het Bunkermuseum Schiermonnikoog fietsen wandelroutes het RIVM en de maatregelen die door de Voor informatie en reserveringen kijk op www.visitwadden.nl/bevrijdingschiermonnikoog overheid zijn genomen.

Bunkers van Terschelling arrangement Ga op ontdekkingstocht op Terschelling. Over het hele Duitse bezetters tientallen observatieposten en radar- eiland zie je de sporen van een bewogen geschiedenis: De stellingen. Bunker Fiets- Bunkers. Op het strand, in het bos, als vakantiewoning, je ziet ze op de meest bijzondere plekken. Een aantal van Er is een speciale bunkerroute gemaakt waarmee je dagarrangement deze imposante betonnen bouwwerken zijn in oude staat langs deze bouwwerken kunt wandelen en fietsen. Een Terschelling hersteld. Stap terug in de geschiedenis en kom meer te ontdekkingstocht door de duinen, het bos en langs het weten over het verhaal van Terschelling. bunkermuseum. Optioneel kun je ook een bezoek met vanaf p.p. rondleiding in het bunkermuseum plannen. € 31 Terschelling speelde in de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol. Verdeeld over het eiland vind je daarom tal van Het arrangement is inclusief: bunkers. De meeste vind je op West-Terschelling, onder de naam ‘Tigerstelling’; een bunkercomplex van zo’n vijfen- ● Bootretour Harlingen – Terschelling, Voorbehoud: tachtig bunkers. De radarstelling ‘Tiger’ werd tijdens de ● Huurfiets of bus dagkaart, Arrangementen zijn alleen geldig in 2021. Tweede Wereldoorlog gebruikt om het luchtruim in de gaten ● Gratis Bunkerroute om te fietsen en te wandelen, Corona: Niet-noodzakelijke reizen worden te houden. Om de bommenwerpers die vanaf Engeland ● Gratis informatiepakket, op het moment van het drukken van deze krant afgeraden, (medio februari 2021) aankwamen zo snel mogelijk waar te nemen, bouwden de ● Handige rugtas. Hopelijk kunnen we snel weer normaal op reis. De arrangementen zijn altijd onder voorbehoud van de ontwikkelingen MEER INFORMATIE: rondom het coronavirus, adviezen vanuit het RIVM en de maatregelen die door de Dit arrangement is samengesteld door VVV Terschelling i.s.m. Rederij Doeksen: overheid zijn genomen. Voor informatie en reserveringen kijk op www.visitwadden.nl/bevrijdingterschelling

VEERTIG OORLOGSVERHALEN Op Oorlogspad op Texel op OP TEXEL oorlogspad Ga op zoek naar zichtbare en onzichtbare sporen uit de Het arrangement is inclusief Tweede Wereldoorlog, luister naar verhalen, tel de koge- ● Entree Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Texel linslagen in de muur, speur naar de bunkers in het bos en ● Entree Bunker de Vlijt 3d audio-experience ontdek waarom er Georgische soldaten begraven liggen ● Lunch in Airportrestaurant de Vlijt op Texel. ● Op Oorlogspad, een boekje en audioroute met AUDIOROUTE veertig oorlogsverhalen op Texel De tocht brengt je over het hele eiland. Met het boekje Op Oorlogspad in de hand kom je op bijzondere plekken waar verhalen liggen van wat mensen op Texel in de oorlog meemaakten. Je bezoekt de vuurtoren, waar je binnen nog de oude gehavende toren ziet en in de 3d audio-experience in Bunker de Vlijt ben je getuige van een ontmoeting tussen een Texels meisje en een Georgische opstandleider.

MEER INFORMATIE: Voorbehoud: Dit arrangement is samengesteld door VVV Texel ism het Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Texel. Corona: Niet-noodzakelijke reizen worden op het moment van het drukken van deze Bij aankomst op het eiland liggen uw reisdocumenten klaar. krant afgeraden, (medio februari 2021) Hopelijk kunnen we snel weer normaal Op aanvraag kunt u er ook een overnachting bijboeken. op reis. De arrangementen zijn altijd onder voorbehoud van de ontwikkelingen rondom het coronavirus, adviezen vanuit het RIVM en de maatregelen die door de Voor prijzen, informatie en reserveringen kijk op: www.visitwadden.nl/bevrijdingtexel overheid zijn genomen. 23 DE ATLANTIKWALL Indrukwekkende verhalen en mooie ontmoetingen

Bram van Dijk is al meer dan 35 jaar bezig met het zoeken naar nabestaanden van vliegers die op Texel zijn begraven. Dit leidt tot indrukwekkende verhalen en mooie ontmoetingen met mensen uit verschillende landen. Jan Nieuwenhuis doet sinds 2004 onderzoek naar neergestorte vliegtuigen en verzamelt zijn vondsten samen met die van Van Dijk in een overzichtelijke database. Samen vullen de twee mannen elkaar uitstekend aan en zorgen ze ervoor dat de verhalen van de vliegers en hun familieleden verteld worden in het Luchtvaart- en Oorlogsmuseum op Texel.

Bram van Dijk en Jan Nieuwenhuis

Het begon allemaal in november als Nieuweschild.” Na deze vondst tact. Van de 123 geïdentificeerde om dat ook te bekijken.” ïnteresseerd in het vinden van 1942 toen de vier jaar oude Bram wilde Van Dijk ook meer te weten militairen die op Texel zijn begra- informatie over neergestorte van Dijk achterop de fiets met zijn komen over de andere vliegers die ven, heeft hij inmiddels van zo’n 80 Veel bijzondere verhalen vliegtuigen en de bemanningsle- ouders op weg was naar zijn oma op Texel begraven liggen en hun de familieleden op kunnen sporen. In de loop van de jaren heeft Bram den. En met mijn achtergrond als die in de Prins Hendrikpolder woon- nabestaanden achterhalen en van Dijk veel waardevolle (inter- ICT’er had ik de kennis om alles in de. Onder de dijk passeerden ze het met hen in contact komen. nationale) contacten opgedaan, een database te zetten.” En dat wrak van een vliegtuig dat de avond “Een bezoek aan wat resulteerde in een heleboel gebeurde. ervoor was neergestort. Er stonden Armbandje de begraafplaats bijzondere verhalen. “Van de eer- enkele Duitse soldaten bij op wacht In 1989 waren duikers aan het dui- ste generatie is bijna iedereen al die hen wezen op kleine zwarte ken bij het wrak van een neerge- leidde naar de overleden, dus ik heb nu vooral “Kinderen van hoopjes verderop in het veld. Dat storte Lancaster bommenwerper familie van een contact met de tweede genera- vliegers zijn erg waren de acht slachtoffers. “Dit in de zee bij Texel. “In die tijd mocht tie. Kinderen van vliegers zijn erg beeld ben ik nooit meer vergeten. dat nog. Nu is het verboden, om- Joodse vlieger” geïnteresseerd in wat hun vader geïnteresseerd Ik heb het later nagevraagd bij veel dat er vaak nog lichamen van heeft gedaan. Maar ook de jon- in wat hun vader mensen, maar ik kon het echte ver- vliegers in zitten. Deze wrakken Maar het gebeurt ook wel eens gere generatie wil weten wat er haal en tijdstip nooit achterhalen”, zijn aangewezen als beschermde andersom. “We zijn vorig jaar in is gebeurd. Velen van hen komen heeft gedaan” vertelt Van Dijk. Tot 40 jaar later. zeegraven”, vertelt Van Dijk. De contact gekomen met de nabe- naar Texel om het met eigen ogen duikers doken allemaal spullen op, staanden van een Joodse vlieger te zien.” De familieleden vragen Alle informatie die Van Dijk al had waaronder een hele hoop muni- genaamd Abrahams. Ik had zijn fa- Van Dijk om informatie en tege- verzameld kwam samen met de “De nabestaanden tie. “En tussen die munitie vonden milieleden nooit kunnen achterha- lijkertijd krijgt hij er ook veel voor vondsten van Nieuwenhuis in waren erg we een armbandje met de naam len. Maar Jan Nieuwenhuis bracht terug. “Nabestaanden sturen fo- een database. “In eerste instantie ‘Roberston D.L.’. In 1991 heb ik de een bezoek aan de begraafplaats to’s, maar ook medailles en uni- omvatte dit alleen het Waddenge- dankbaar dat ik nabestaanden van deze vlieger en hij zag opeens dat er bloemen formjasjes. Van een zus van een bied, maar mensen vroegen ook contact met hen gevonden. Zij waren erg dankbaar en een foto waren achtergelaten vlieger die op Wieringen was aan- al snel naar andere locaties, zoals dat ik contact met hen had opge- bij het graf van Abrahams.” Nieu- gespoeld, hebben we zelfs een de provincies Friesland en Gronin- had opgenomen” nomen. Twee jaar later ben ik ook wenhuis vult aan: “Gelukkig was logboek gekregen.” Deze spullen gen. Zo werd het steeds groter.” bij hen op bezoek geweest in Ha- er ook wat geschreven in het gas- worden bij elkaar bewaard in het Nieuwenhuis’ onderzoeksgebied “Omstreeks 1985 zat ik thuis na zlet, Saskatchewan in Canada.” tenboek van de begraafplaats. Met Luchtvaart- en Oorlogsmuseum bestrijkt ondertussen heel Neder- een operatie. Ik verveelde mij deze informatie heb ik een nicht op Texel en worden gebruikt in ex- land, de Noordzee en het Kanaal. en ik besloot naar de oorlogsbe- Analoge zoektocht kunnen vinden. Ze was, als verte- posities. Zo blijven de bijzondere De database wordt nog regelma- graafplaats in Den Burg te gaan. Toen Van Dijk begon met zijn zoek- genwoordiger van de familie, voor verhalen van de vliegers levend en tig aangevuld en/of aangepast Daar heb ik alle 123 namen van de tocht was er nog geen internet. Hij één dag naar Texel gekomen om worden ze doorgegeven. met nieuwe informatie en bevat geïdentificeerde militairen, voor- had wel een lijst met namen van het graf te bezoeken. De nicht ver- inmiddels de gedetailleerde gege- namelijk vliegers, genoteerd met omgekomen vliegers, inclusief telde dat Abrahams de op een na Database vens van meer dan 1700 vliegtuig- hun overlijdensdatums. Hier vond plaatsnamen. Daarnaast had hij jongste was geweest van veertien Jan Nieuwenhuis kwam begin crashes. ik ook een bemanningslid dat op 9 een lijst met lokale blaadjes. Hierin kinderen: zeven meisjes en zeven 2004 als vrijwilliger bij het muse- november 1942 was omgekomen. liet hij oproepen plaatsen. Op die jongens. Ze wist niet dat het mu- um. “Bram was toen al een tijdje In het archief op het gemeentehuis manier kwam hij uiteindelijk via via seum er ook was. Maar zodra het bezig met het zoeken naar na- Bekijk het zelf op: stond de crashplaats aangegeven vaak met nabestaanden in con- weer kan, komt ze terug naar Texel bestaanden. Zelf was ik ook ge- www.airwar4045.nl 24 DE ATLANTIKWALL DE BEVRIJDING VAN HET WADDENGEBIED

Terwijl op 5 mei 1945 Nederland officieel is bevrijd, is daar op de 5 mei lopen de Duitsers nog be- se Strijdkrachten) en de OD (Orde laat ze bivakkeren in de kooiboer- Waddeneilanden nog geen sprake van. De bevrijding van het Wad- wapend rond en er zijn wat inci- Dient). De bewoners willen wel derij, een heel eind buiten het dorp. dengebied verloopt niet synchroon en soms erg chaotisch. Pas we- denten. De eilandbevolking heeft feestvieren. Ooggetuigen vertel- Men is beducht voor problemen ken na de Duitse capitulatie worden op Texel (20 mei), Terschelling uiteraard genoeg van hun aanwe- len dat Duitse soldaten en feest- met deze mensen die een afschu- (29 mei), Vlieland (31 mei), Ameland (3 juni) en Schiermonnikoog zigheid, maar er komt nog geen vierende eilandbewoners dwars welijke reputatie hebben. 25 mei (11 juni) de Duitse troepen afgevoerd. hulp van de vaste wal. De Cana- door elkaar liepen. De NBS neemt komen de eerste Canadezen aan dezen vinden dat ze wel genoeg op aanwijzing van het geallieerd op het eiland. Als de 600 Duitse Vanaf 28 maart 1945 begint het en nu in 1945 gebeurt dat weer. offers hebben gebracht. Pas op opperbevel het burgerlijk gezag militairen op 11 juni vertrekken, is tweede Canadese legerkorps aan Op 18 april vallen de Canadezen 21 mei komen de eerste Britse en over op 11 mei. Eindelijk, op 3 juni ook het laatste stukje Nederland een opmars naar het noorden. Be- de Stelling van Wons aan. Duitse Canadese officieren op het eiland. verlaten de Duitse troepen op ei- van Duitse overheersing verlost. gin april bereiken zij de grenzen verdedigers doorboren met een De overdracht gebeurt uiteinde- gen gelegenheid het eiland om via van Friesland en Groningen. Op luchtafweerkanon drie Canadese lijk door Engelse troepen die op 29 Terschelling naar Bremerhaven Den Helder 15 april trekken de eerste Canade- pantserwagens. Vijf bemannings- mei met twee schepen op het ei- te varen. Dan kan het feestvieren Den Helder speelt een bijzondere se eenheden Leeuwarden binnen. leden komen om en drie raken er land aankomen. De 1200 Duitsers pas echt beginnen. rol in het bevrijdingsverhaal. Op Om de stad Groningen wordt dan gewond. Maar uiteindelijk is de worden ontwapend en de laatste 8 mei komen de eerste Canadese nog hevig gevochten. 18 april is Canadese overmacht te groot en verlaat op 5 juni het eiland. Met Schiermonnikoog bevrijders bij het stadhuis aan. In de stad bevrijd. Daarna rukken de geven de Duitsers zich over. De een aantal schepen vertrekken ze Op Schiermonnikoog lopen de za- de hierop volgende weken wordt Canadezen op richting Delfzijl. In Stelling van Wons valt, maar de naar Bremerhaven. ken allemaal anders. Op 15 april Den Helder de verzamelplaats Delfzijl, bij Nansum en Termunten Canadezen kunnen de Afsluit- wanneer nog hevig om de stad voor 70.000 Duitse militairen die zijn zware Flak-batterijen, 12,8 cm, dijk niet over. Zij moeten tot 5 mei Ameland Groningen wordt gevochten, het westen van Nederland bezet het zwaarste kaliber dat in Neder- wachten, wanneer de Duitse troe- Op Ameland zag de bevolking in vluchten 125 leden van de Sicher- hielden. Hier worden zij op lan- land is gestationeerd. De slag om pen in het westen van Nederland de verte de vlag al wapperen op heitsdienst en de Sicherheitspoli- dingsboten gezet en overgevaren Delfzijl duurt van 23 april tot 2 mei capituleren. Maar op de eilanden de toren van Holwerd. Op dit ei- zei uit het beruchte Scholtenhuis naar Wilhelmshaven. Maar dat gaat en de Canadezen verliezen veertig moet men nog langer wachten. land was de verhouding met de de stad uit. In het Scholtenhuis allemaal niet snel genoeg. Duizen- man. De dorpen in de omgeving Duitse soldaten gedurende de werden gearresteerden gemar- den Duitsers moeten lopend op worden zwaar beschadigd en de Terschelling oorlog ontspannen geweest. Toch teld. Velen overleefden hun verblijf pad. In kilometers lange colonnes bevolking moet op de vlucht. Op Terschelling laat de Inselkom- lopen de spanningen aan het ein- daar niet. De SD’ers en SS’ers ste- marcheren zij over de Afsluitdijk, In Friesland trekken de Canade- mandant op 17 april twaalf inwo- de op. Dat er twee rivaliserende ken met boten het Wad over naar door Friesland en Groningen naar se troepen richting Afsluitdijk. ners vastzetten op verdenking verzetsgroepen zijn, draagt daar Schiermonnikoog. Daar zijn ze niet huis. Hier werd in mei 1940 gevochten van deelname aan het verzet. Na ook aan bij: de NBS (Binnenland- erg welkom. De Inselkommandant

Schaapman en Kees Terwisscha Jan Nieuwenhuis (Luchtvaart- en Drukwerk Dit is een eenmalige informatie- van Scheltinga Oorlogsmuseum Texel), NDC Grafisch Bedrijf krant ter afronding van het project COLOFON Mike de Bruijn, Amelander Musea FSC gecertificeerd Atlantikwall in het Waddengebied. Historische verantwoording (Bunkermuseum), Natuurmonu- Dit project is mogelijk gemaakt Uitgave Atlantikwall in het Peter Saal menten, Dirk Bruin (Bunkermuse- Oplage door het Waddenfonds en de drie Waddengebied/Visit Wadden um Wn 12H), Ilja Zonneveld, Jan 250.000 exemplaren Waddenprovincies. Voorjaar 2021 Eindredactie Haringa (Stichting Bunkerbehoud Tjitske Tijtsma en Cecile Huitenga Terschelling) en Ties Groenewold Verspreiding © 2021 Atlantikwall in het Coördinatie (Oorlogsmuseum Middelstum). NDC-weekbladenen Volle Zalen Waddengebied/Visit Wadden Kees Terwisscha van Scheltinga Foto’s en afbeeldingen Jonathan Andrew, Peter Saal, Ontwerp en opmaak Redactie Nationaal Archief, Theo Boiten, Basisontwerp: Peter Saal, Theo Boiten, Niels Liberation Route Europe, G2K Creative Agency Lahuis, Pim Sijbenga, Tjitske Beeldbank WO2 (NIOD), DTP: NDC mediagroep Tijtsma, Cecile Huitenga, Joke Het Groninger Landschap, Projectmanagement: Jascha.nu