Toponimia De Dodro E De Laíño. Os Nomes Na Auga
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Toponimia de Dodro e de Laíño. Os nomes na auga Manuel Lorenzo Baleirón Presentación “Se pergameo fose o ceo estrelado e o mar todo tinta… ”. Vénme ás mentes esta hipérbole extraordinaria que hai centos e centos de anos o Rei Afonso X nos deixou nunha cantiga de Santa María cando penso nestas páxinas que o lector ten agora entre as mans. E vénme ás mentes porque, despois de lelas, vexo a meu irmán Manuel Lorenzo Baleirón, un home cumpridamente ensinado de escribir, detrás desa imaxe, empregando un pergameo infindo, mollando sen descanso a súa pena nun océano de tinta para poder entregarnos este valiosísimo tesouro. Porque titánico é este es- forzo de mergullarse e falar da toponimia de Galicia, falar da toponimia nosa, a das nosas aldeas e veigas e campías e revoltas, falar na nosa auga. Os nomes. Nomes que veñen da noite dos tempos ou desoutro día, nomes opacos ou diáfanos, nomes vivos que nos falan do que fomos, do que somos e do que seguiremos sempre sendo. Pero cómpre moito máis que ser ensinado de escribir para esta descomunal tarefa. Manuel Lorenzo Ba- leirón, ó tempo que fala dos nomes da nosa terra e da nosa auga, e faino cun rigor admirábel —e iso que non é filólogo—, vainos falando da nosa historia, do noso tesouro cultural, etnográfico e paisaxístico, moitas veces incógnito ou abandonado. O Concello de Dodro fixo moito ben en editar esta monumental obra. As freguesías de Santa María e de San Xián e San Xoán de Laíño teñen agora ó seu alcance un milagre do que carecen a maior parte dos concellos e freguesías de Galicia. E tan oportuna é que Manuel Lorenzo chegou a tempo de dar con informantes indispensábeis, coma Elías José Boga ou José Abuín Blanco, poño por caso, que hoxe, cando estas páxinas que conteñen os seus saberes saen á luz, xacen infelizmente mortos para as veren. Cumpriron un derradeiro deber coa súa patria de Laíño e de Les- trobe ó pé do escritor. E así é este libro un libro contra a morte, contra a morte do noso patrimonio toponímico, contra a morte da nosa memoria. 5 Presentación Escrito na auga. Lembra o epitafio de Keats o autor destas páxinas. Pois non, a partir de agora os nosos nomes ficarán, grazas ó seu traballo, para sempre fixados e imborrábeis. Pero si. Supoño que unha persoa da súa erudición e da súa sabiduría podería estar escribindo a vida enteira, coma “se pergameo fose o ceo estrelado e o mar todo tinta”, sabendo que a súa tarefa non ía rematar endexamais. Iso pásalle ós que saben, porque saben que aínda lles falta moito por saber e son humildes. Así e todo, este fragmento de ceo, de espello e auga que agora nos regala meu irmán Ma- nuel Lorenzo Baleirón, é o fragmento máis valioso e extraordinario que eu coñeza e poidan coñecer as xeracións futuras, no que se vexa, nas súas máis profundas e nobres dimensións, a terra en que fomos nados, este re- cuncho do mundo que vive entre cabalos bravos e dornas bolinando polo Ulla, a terra que nos criou entre os seus nomes de auga. Anxo Angueira ❦ 6 Limiar O conxunto dos topónimos dun país conforma un tapiz, unha urdime ar- caica e secreta da que temos os cabos dalgúns fíos, enxergamos outros, pero de moitos non sabemos nin saberemos nunca. Hai os que brillan coma alfaias alá nun recanto do pano e hainos que agardan no escuro pola man de neve que saiba atopalos. Entre todos configuran un código, un conxunto de signos preservados nas arcas neboentas da nosa memoria común. Ademais dos posibles significados que vaiamos debullando por estas follas, os topónimos teñen un valor emotivo e vivencial, sobre todo son símbolos, sinais de identidade para os que aquí vivimos. Na toponimia está a cerna do que somos, a secuencia que amosa como ó longo dos sé- culos fomos convertendo a xeografía na que nos tocou vivir nun espazo habitable, o rexistro vivo das nosas tradicións e costumes ancestrais, do noso patrimonio. A toponimia mesma é tamén patrimonio inmaterial. Asombra pensar na resistencia teimosa dos nosos nomes e na da nosa lingua despois de tantos naufraxios pasados e presentes. Galicia ate- soura arredor de dous millóns de topónimos, a terceira parte de todo o Es- tado. Chámase un dos nosos, A dos moitos e outro Cinco Palmos, o que pode dar idea do grao de fragmentación ó que chegaron as propiedades. Os regueiros de Dodro teñen denominacións diferentes ó pasaren por cada unha das aldeas e hai hórreos nas eiras con máis de media ducia de donos e muíños adiados nos que se moía por horas, noite e día. Veredes por estas páxinas adiante bouzas e estivadas, gandras, corgas, searas e pa- ramos, rochas, lagoas, piñeiros, abeláns... Seguen aí, malia que foran esmo- recendo na fala. Velaquí as temos, coma gravadas nun crisol, as formas do plural que se nos foron: Os Trigais, Os Novais, Os Currais... Nada queda do vello pazo dos Soutomaior en Tarrío ou do túmulo megalítico de Tallós, nin sequera memoria. Parou todo en fume. Ora ben, quedáronnos O Pazo e A Mámoa. Os nomes duraron máis que as pedras. 7 Limiar O concello de Dodro está situado ó sur da provincia da Coruña, na marxe dereita do río Ulla. Entre Padrón e Rianxo, é vía natural de ac- ceso ás terras do sur da península do Barbanza. Ata mediados do século XVIII fomos dúas parroquias: Santa María de Dodro e San Xián de Laíño. Somos agora tres, pois na parte occidental da última, conformouse daquela a de San Xoán de Laíño. Se escollemos usar os nomes abreviados das nosas freguesías e non o do concello no título deste traballo é porque historicamente así Dodro coma Laíño foron entidades con personalidade propia cando menos desde os albores da Idade Media. Pertencemos á co- marca que o poeta Anxo Angueira chama Terra de Iria, denominación que agardamos acabe por imporse a outras non tan afortunadas. Hai unha referencia a ela no Tum o de To!osoutos. Non sendo os montes de Bus- telo e do Treito, Dodro é de bocarribeiras mainas e de vales úbedos orien- tados cara o mediodía nos que seguimos a botar o millo ó cordel e podando no devalar da lúa, pero, a dicir verdade, o espazo que nos identi- fica é un dos humidais máis grandes de Galicia: As Brañas de Laíño, espo- liadas por unha Lei de Costas absurda, aplicada por imbéciles e escuros dúas leguas terra adentro. Antes de desaugar no carburo azul da Arousa, o Ulla pasa a carón delas lento, cerimonioso, coma un deus antigo, flan- queado por unha corte de espadanais, canedos e xunqueiras. A!is mundi, ordena o territorio, dispón xentes e campos: ar"uitecturas de cinza, fa- rrapos de brétema, a unha banda e outra. Foi Dodro, terra poboada por xeracións de homes e mulleres que soñaron e morreron aquí nestes casarellos do pór do sol a mirar coma nós o devalar do río. Os primeiros achados arqueolóxicos, pertencentes ó pe- ríodo megalítico, son tres grupos de mámoas. Un deles está sen catalogar e hai outras desaparecidas que se conservan tan só no rexistro toponímico. Da Idade de Bronce é o petróglifo de Bouzabadín, na aba do monte Carbo- eiro. Da Idade de Ferro son cinco os castros distribuídos pola nosa xeo- grafía. Hai topónimos que teñen a orixe nesas linguas de sustrato que os castrexos falaron antes da chegada dos romanos, pero a gran maioría for- maríanse a partir do latín vulgar, ó tempo que se estaban a sentar as bases do poboamento actual, ocupando os vales nos que agora estamos. O # Limiar centro de boa parte da Gallaecia máis occidental foi o enclave de Iria. Co reino suevo pasa a ser unha das grandes demarcacións parroquiais nas que se organizou o territorio galego. Os vestixios toponímicos da ocupación xermánica son numerosos sobre todo nos nomes de posesor. Desde o sé- culo XII próducese unha progresiva roturación de terras que ten amplo reflexo na toponimia maior e na microtoponimia. Laíño depende dos arce- bispos de Compostela e pertence á xurisdicción dos señores de Rianxo, descendentes de Paio Gómez Chariño, almirante e trovador do mar. Dodro e Lestrobe, andando o tempo, formarán couto redondo baixo o se- ñorío do Marqués de Bendaña. No século XVIII o millo e a pataca vanse afacendo á lentura doce destes agros, érguense no barroco as igrexas pa- rroquiais e as arquitecturas pacegas que miran cara o río. Coa chegada dos novos concellos no século XIX fórmase tamén o de Dodro e continúa ata hoxe. Cada época histórica foi deixando a súa pegada na toponimia. A fala de Dodro ten unhas características que determinan a grafía e a pronuncia dos nosos nomes de lugar. Temos seseo e gheada, polo tanto por máis que na escrita figuren $azos e agros deben entenderse sempre coma ‘$asos’ e ‘ag%ros’. É unha geada fonda e suave, case coma o ‘&’ aspirado do inglés. Aspiramos tamén o ‘'’ implosivo no final dal- gunhas sílabas, ‘ehcola’ por escola, e, despois de nasal, facemos xorda a consoante sonora, ‘anqu(as’ no canto de angu(as. Cando hai trinta anos as escavadoras da concentración parcelaria irromperon nas vellas aldeas de Laíño houbo quen se deitou diante delas tratando de atrancarlles o paso, pero foi en van. Achanzaron sen dó as to- pografías familiares, os sinais minuciosos cos que viñeramos marcando a tona dura da terra, as estremas, os marcos: os piares do mundo. Emborcá- rono todo e virárono do revés, pero non derrubaron tan só arrós e congos- tras, lameiros e ‘ arg%enlas’; o caso é que removeron tamén os seus nomes verdadeiros.