1921- 2011: 90 sena

Onorevoli Mr SPEAKER, Dr Michael Frendo

Ex Speakers, Mr Anton Tabone,

Dr Myriam Spiteri Debono, Dr Daniel Micallef

Onorevoli, Prim Ministru, Dr Lawrence Gonzi

Onorevoli, Kap tal-Oppozizjoni, Dr Joseph Muscat

Onorevoli Membri.

Nixtieq nirringrazja lil-Onorevoli Mr Speaker Dr Michael Frendo, talli ghogbu jistedinni ghal din is-seduta parlamentari specjali, fl-okkasjoni tal-l’gheluq id-90 Sena mill-ewwel seduta tal- Assemblea Legislativa u tas-Senat Malti, wara l-ghotja tal–Kostituzzjoni Amery-Millner fl-1921, biex inkellimkom ghal 20 minuta.

Inhossni li ghargajt gejt go dari fejn qattajt f’din il karma 14 il-sena minn 1962 sal 1976.

Mr Speaker. Int ghogbok t’laqqana illum go din il-kamra, ghax go din is sala “tal-arazzi” kullhadd jaqbel li kienet il-workshop fejn l-isvilup Kostituzjonali Malti inhadem.

Mill 1832 kellha diversi Kostituzjonijiet li gew moghtija fil 1849, 1887, u 1903 qabel in- 1921, li ma kinux jissodisfaw l’aspirazjionijiet tal-poplu Malti u kien fit 8 ta’ Jannar tal-1850 l i l’ewwel-Kunsill tal-Gvern kien iltaqa go din il–kamra, fejn il-Gvernatur kien ghamel l’ewwel diskors min fuq it-tron, li beda jis-sejjah min dik in-nhar bhala:

“The Speech from the throne” , u wara li Malta saret Republika, mill-Legislatura tan- 1976 beda jissejah lis-speach tal- President.

Kinet il-kostituzjoni tan 1921 li stabilit li il-Lingwa Ufficjali ta’ Malta u tal-Aministrazjoni kien L-inglis, u t-Taljan il-lingwa tal-Qorti.

Wara l’irvellijiet tas-7 Junju tan-1919 wasalna ghall 1921 kostituzjioni, li kienet l’ewwel wahda ta’ Self-Government, ghax din il-kostituzjoni kienet tat lil-Gvern Malti, id-dritt li jillegisla, u jamministra fuq affarijiet purament locali.

Kien hemm sewg kmamar , wahda l’Assemlea Legislativa b-32 membri , siggiejiet, eletti ghal-3 snin, li riedu jissodisfaw certi kondizjonijiet, u l’ohra is-Senat , eletti ghall sitt snin, compost minn-17 il-membru, 10 minn fost il-kleru, nobilta, professjonisti, karma tal kumerc u trade unions, u 7 membri li riedu jissodisfaw certi kondizjonijiet, mill poplu.

Malta u Ghawdex kienu maqsuma fi-tmien distretti. Seba distretti f’ Malta, u wiehed f’Ghawdex.

1

“l-ministri kienu seba” u kien stabilit;

“Kunsill Esekutiv” compost min-Ministry appuntati mill Gvernatur.

“Kunsill Nominat” compost mill-Lieutenant Governor u l-Legal Advisor bhala ex-officio members, u

Ufficial mill-Army u n-Navy appountati mir-Re jew mill-Gvernatur.

“Privy Council” compost f’limkien mill Kuncill Esekutive u l-Kunsill Nominat.

Din il-Kostituzjoni hadmet sal-1928-30, meta inholqot il-kwistjoni bejn Stat u Knisja u giet sospisa fil-1930.

Il-Kostitutioni tal-1936, kienet temporanja, u fil-1939 giet l-Mac Donald Constitution, fejn il- Kunsill tal-Gvern gie stabilit ghall erba’ snin, compost min 20 Membru, hamsa ex ufficio, tliet Membri Ufficiali, u tnejn mhux Ufficiali, nominati mill-Gvernatur, u 10 Membri eletti mill- poplu.

Il-Gvernatur kien jippresedi.

Malta u Ghawdex kienu maqsuma f’sewg divisjonijiet elletorali min fejn hames Membri setu jigu eletti minn kull distrett

F’din il-legislatura din is-sala rat lil-Dr Nerik Mizzi jigi arrestat u internat fil-Fortizza tas- Salvatur, ma Maltin ohra, u fil-1942 gew mibutin l-.

Post Dr Nerik Mizzi go din il-kamra baqa vojt ma tul il-qwerra kollha.

Meta saret din id-deportazjoni ta’ Dr Nerik Mizzi, u ohrajn, Sir Ugo Mifsud mexxej tal-Partit Nazjonalista, fid’ 9 ta’ Frar 1942, ghamel diskors imqanqal f’ din il-karma, fejn widdeb il-gvern Inglis kontra din id-deportazjoni illegali. “Without trial” , u waqt dan id-diskors hasu hazin, u miet jumejn wara.

Baqa f’din il-karma min naha tal-Partit Nazjon Dr Giorgio Borg Olivier, li spicca wahdu jivotta kontra il-mozzjoni ta’ deportazjoni.

FJan tal-1945 t’laqqghet Assemblea Nazzjonali taht il–Presidenza tal-Konti Sir Luigi Preziosi biex tiformola Kostituzjoni, u b’ risultat ta’dan, saret l’elezjoni tan 1945 ghal- Kunsill tal-Gvern, fejn il-vot gie moghti ghal-l’ewwel darba, lil-irgiel kollha il-fuq min 21 sena, u d-distretti kienu tnejn. F’din l’elezjoni kienu hadu sehem biss il-Partit Laburista u l- Partit ta’Jones.

Fil’ 5-ta’ Settembru 1947, giet il-Kostituzjoni Mac Michael, fejn l-vot gie-moghti lil-kullhad irgiel u nisa il-fuq mill-21 sena u l-elezjoni saret f’ottubru

2

Min din il-legislatura il-Gvernatur ma baqax ikompli jikonferma in-nomina ta’ Speaker u deputy Speaker.

Is-Senat tnehha ghall-kollox.

Il-legislatura saret ghall 4 snin u l-Membri saru 40, id-distretti saru tminja b’ hames Membri eletti bis-sistema proporzjonali min kull-distrett.

Din kienet l’ewwel darba li din il-kamra rat mara toccupa siggu ghax kient giet eletta, is- sinjorina Agata Barbara.

Ma tul-din il-legislatura din il-karma rat il-qasma tal-partit Laburista taht Dr P Boffa, u l-hatar tal-Perit Dom Mintoff, bhala mexxej tal-Malta Labour Party.

Fil-1950 din il-karma rat lil-Dr Nerik Mizzi Prim Ministru, j’mexxi Gvern ta’ minoranza, u wara mewtu fil-20 Decembru 1950, lahaq Dr G Borg Olivier, li billi kellu Gvern ta minoranza kien meghlub diversi drabi u din L–Assembleja Legislativa giet xolta fi-frar tan-1951.

Din il-karma rat-Gvernijiet ta’ koalizzjoni fil-1951 u fil-1953 bejn il-Partit Nazjonalista taht Dr G Borg Olivier, u il-Partit tal-Malta Workers Party immexxi min Dr P Boffa.

Fin 1955 din il-kamra rat dibattiti fuq il-proposta tal-Prim Ministru il-Perit Dom Mintoff fuq il- proposta tal-l’ Integration ta’ Malta ma L’Ingilterra, u meta il-Perit Dom Mintoff kisirha mal Gvern Inglis, rat lil- Dr G Borg Olivier jissaportja il-mozzjoni tal:

“Break with Britain Resolution” .

Wara ir-risenja ta’ Mintoff fil-1958 , din il-kamra rat “Kunsill tal Gvern” sal 1962, ippreseduta mill-Gvernatur, ghall-lahhar darba.

Jien gejt elett l’ewwell darba fin-1962 , u din il-karma rat dibattiti fuq il-proposta tal Gvern Nazjonalista fuq L-Indipendenza ta’ Malta.

Dak iz zmien L’ opposizjioni kienet komposta minn Membri ta 4 Partiti, li kollha kellhom riservi fuq il-kostituzjioni kif kienet proposta, u ivvotaw kontra.

Sar referendum jekk il poplu kienx japprova jew le il Kostituzjion Ghall- Indipendenza ta Malta kief kien iproponija il Gvern Nazjionalista u ir-referendum ghadda u Malta saret Indipendenti fil 21 ta’ Settembru tan-1964. B’din il kostituzjoni il Parlament sar ghal-hames snin b’hamsin Membru, u ir Regina Elizabetha It- Tieni bhala ir-Regina ta’ Malta.

Inaugurat seduta tal-ftuh tal-Parlament f’ Nov -1967, u bdiet id-diskors tahha:

“I come to you as the Queen of Malta”

3

F’April tan-1966, jien sirt Speaker, u ghallura stajt mill-vicin, nosserva, minn fuq din is-sedja iz- zewg protagonist tal-politika Maltija ta’ dak iz- zmien. Kont nista napprezza l’inteligenza, il- forsight, il methodi politici diversi ta’ dawn is-sewg kolonni politici kbar li din il Kamra kellha - Dr G Borg Olivier u il-Perit Duminku Mintoff, li it-tnejn bill kapacita u mehodi differenti taghhom, it-tnejn riedu li Malta tkun indipendenti u hadmu ghall dan il-ghan.

Niftakar meta fin-1962 il-Ministru Giovanni Felice kien qieghed jitkellem fuq “lis-speach from the throne” , fejn kien intqal:

“My Ministers will be actively exploring Malta’s participation in the Common Market” , qam Mintoff u qallu, naqblu imma biex taghmel dan:

“l’ewwel Malta trid tkun Independenti”.

Din kienet il-vizjoni kostutizjonali taghhom.

Kont nista naghra mill-vicin kif dawn iz-zewg politiici kbar kienu jikumplementaw lil-xulxin. Dak li kien niqes f’wiehed kien f’liehor u vice versa. B’harsa kienu jifthemu. Nonostante li il- methodi taghhom kienu diversi, u kul tant kienu jinqdew b’xulxin, biex jottienu dak li jkun iridu min-ghand il-Gvern Inglis, dejem kellhom rispett kbir lejn xulxin.

Dak iz-zmien il-procedura kienet li meta Bill jigi gat-tielet qari, lis-Speaker jghid, Those in Favour, Those against, Il-Bill ghadda

Meta tressaq il-Bill fejn is-siggiet tal-karma min 50 kien ser isiru 55, meta wasalna ghat-3 qari, jiena bzajt li dan il-Bill kien ser jispicca quddiem il-Qrati taghna, kif fil-fatt gara, u bzajt li nigi mistoqsi, kif kont-taf li fit-tielet qari il Gvern kellu maggoranza.

Ghallura ghall-lewwel darba gelt il-Membri li kienu ivvotaw IVA jqumu bil wieqfa u ghaddejthom u kekk kont sgur li l-Gvern kellu maggoranza u il-Bill Ghadda mit 3 qari.

Din il-procedura giet segwita min Speakers ta’ waraja.

F’din il legislature din il karma rat lil-Malta tidhol fil Kunsill tal’ Europa, fil-United Nations u l’agenzi taghha, u ghaqdiet internazjonal ohra.

Malta ghall l’ewwel darba kellha l’affarijiet baranin f’idejha, u inholoq id- Dipartiment tal Foreign Affairs, u ghal-lura gew stabiliti relazjioijiet fuq livel ta Ambaxaturi u High Commissioners ma, L’Amerika, L’Ingilterra, L’Australja, L’Italia, Spanja, L’ Ordni tal Kavalieri ta’ San Gwan, Il Vatican, Israel, L’Libja, L’Egittu, u Tunis.

Saru ligijiet ta’ infrastruttura, u fosthom insibu:

Bill to establish the development corporation,

The central bank act;

4

To enable Malta to become member of the International Monetry fund;

Bank act;

Malta armed forces act, u ohrajn.

Fin 1971 Il-Perit Dom Mintoff kien Prim Ministru, u irrevedi it- trattat economiku u ta’ difisa mal- Gvern Inglis li gie estis sa lewwel ta’ April tan 1979. T’waqfet L- Air Malta.

Pass Kostituzjonali kbir iehor kien imresqa mill Prim Ministru Dom Mintoff biex Malta issir Republika f’13 ta’ Dicembru tan 1974.

Il Partit Nazjionalista kien maqsum fuq din il Ligi, ghax fil- waqt li hafna mill-lemendi proposta mill opposizjioni gew milquha waqt innegozjati, Dr Borg Olivier kien tal-fehma, li kif hu talab il- poplu Malti japprova il- Kostituzjioni tal Indipendenza fin 1964 b’ referendum, hu kien jinsisti li hekk kellu jsir din id darba.

Hu kien ihossu li kien jittradixxi lil dawk kollha li kienu approvaw ir-referendum ghall Kostituzjione tal-Indipendenza jekk hu issa min wara dar il poplu jivvota iva minajr maj sirx referendu.

Fuq dan il-punt ma intlahaqax f’thehim u ghall ura kien taghna free vote biex kullhadd kien liberu jivvota skond il kxjenza tieghu.

Il- ligi ghaddiet.Dr G Borgolivier, Dr P Borg Olivier, Dr Albert Borg Olivier de Puget, Dr A Cachia Zammit, Dr Cassar Galea u jien nivvotaw kontra. Il koll hadna il Gurament.

Spicca issa il Gvernatur, u sar Sir Anthony Mamo, bhala lewwel President tar Republika ta Malta.

Din il Legislatura damet san 1976, fejn saret lahhar seduta f’ din is-sala, u il-Parlament gie trasferit fis- sala tal-armerija li kient konvertita bhal Parliament u li ghada is-servi ghalhekk sal- lum.

Dan il-Parlament il-gdid ra fil-legislature tan 1982-87, l’opposizjoni Nazjonalist ma tmux il- Parlament, bhala protesta ghar-risultat anomalu tal-elezjoni, u wara li gew avzati, gew dikjarati unseated minn Mr Speaker Dr Daniel Micallef fis 26 ta’ April tan 1982.

Saru hafna laqat u b’ medjazjoni utli hafna tal-President Miss Agata Barbara, u bi statement tal- Perit Dom Mintoff li wera li xtaq li l’Opposizjioni tirritorna, din il-kwistjoni giet solvuta fid 9 ta Marzu 1983, meta Il Prim Ministru Pertit Dom Mintoff habbar li kien instab mezz kif din il- kwistjoni tigi-irrangata, u ressaq resoluzjioni biex dawk il Membri li kienu tilfu posthom ghax ma kinux hadu il-gurament ta’ lealta, ghax ma attendewx, jithallew jihdu posthom u pogga fuq il mejda tal karma il korispondenza li kient ghaddiet bejn iz-zewg nahat.

5

L’Membri tal Partit-Nazjonalista kif kien miftihem, hadu il-gurament ta’ lealta lejn ir- Republika ta’ Malta u hadu posthom.

Din il-Legislatura rat lil Perit Dom Mintoff jirresenja bonarjament min Prim Ministru, u Dr Karmenu Mifsud Bonnici isir Prim Ministru fin 1985.

Ic-ceremonja saret ghall-l’ewwel darba fil- Parliament.

Fis-seduta tal 11 ta’ Dicembru 1986, il-Perit Dom Mintoff inghata permess minn naha tal-Gvern u l’opposizjioni biex jitkellem fuq materja ta Importanza Nazjonali , u l-Perit Mintoff tkellhem kif kien jista jintlahaq ftiehem, kif setghet tigi emmendata il-Kostituzjoni halli dak il Partit li jkollu maggoranza ta’ voti No 1, 50+1, f’lelezjion li jmiss u l quddiem, ikollu id-dritt li jiforma il- Gvern bill jigu co-opted Membri fuq in naha tieghu, li jtuh maggoranza.

Din l’ emmenda Kostituzjonali giet imresqa f’ Dicembru tas-1979 minn Dr Karmenu Mifsud Bonnici, Prim Ministru, u saret ligi.

Dan il- Parliament ra it- transmissjioijiet bit television.

Fil-legislatura Nazjionalis tan 1987-1992 skond lemmendi fil kostituzjoi tan 1979, il- karma kella 69 membri 35 PN u 34 Labour bill sdiedu 4 membri

Dr Fenech Adami inform il-karma li kien beda it-tahdidit ghal “closer relations” mal Communita Europea.

F’din il-legislatura u ta’ warajha taht Mr Speaker Lawrence Gonzi, saru emendi f listanding orders biex ikunu jista jsir xandir bir radju ta seduti tal parlament.

Emendi flis-standing orders biex jitwaqfu kumitati permanenti.

Twaqfu kumitati permanenti ghal affarijiet barranin u ewropej, u ghal kontijiet publici, u fil- legislatura tan-1992-1996, ghall-lewwel darba kien intlahaq ftiehim, li id-deputy Speaker jigi nominat mill Membri tal-Oppozizjoni u sar Dr Charles Mangion.

F-din il- legislatura taht il Prim MInistru Dr Fenech Adami l’introduzjoni tal-Kunsilli Locali u f’lulju tan 1995 l’Ombudsmen.

Fin-1996 Dr Alfred Sant sar-Prim Ministru, u ghall-l’ewwel darba lis-Speaker saret mara In- Nutar Myriam Spiteri DeBono.

Il-Gvern ta’ Dr Sant iffirma f’April tan-1987,

“Il- European Convention of human Rights” ,

6

li taght id- dritt lil Maltin li jressqu lilmenti taghhom quddiem il-Qorti Europe tad drittijiet tal bnidem.

Billi fil-legislatura tahha kien hem il 50 anniversarju mill-loghti tas Self-Govermnet Kostituzjoni ta’ 1947 kient ghamlet seduta commemorattiva bhal tall-lum.

Il-Prim Ministru Dr Alfred Sant kien stqarr li l applikazjoni ta’ Malta ghall-shubija shiha, kient ser tinbidel f’ wahda ta’ kooperazjioni fit tul li isejhet - “Partnership”

F’din il-legislatura il-Perit Dom Mintoff ivvota kontra, meta tresaq il-vot fuq il-Cottonera project Resolution u Dr A Sant xogholja il-Parlament f’ l’ahhar ta’ Lulju tan-1998.

Fil Legislatura 1998-2003 u 2003 – kien Mr Speaker Mr Anton Tabone li waqt it term tieghu laqa fil parlament lil Mr Romano Prodi, Mr Pat Cox, Dr Amre Mousa, Mr Walter Schwimmer.

Ghaddiet il ligi tar referendum ghall shubija fl Unioni Europea, u Il-Legislatura ta wara fil 16 ta April tat 2003 rat lil-Dr Fenech Adami jdahal lil-Malta fil-Union Europea

Fil-legislatura tat-2008 Malta ikwalifikat biex is sir Membr tal Euro taht il-Prim Ministru Dr Lawrence Gonzi, li kienet l’ahhar svilupp ma tul-dawn id-disin sena.

Jien spiccajt mill- Palament fin-1976, u waraja saru Speakers ohra li kollha kellhom il-problem li jrid jitfacca maghhom kull-Speaker, imma nista nassigurakom li l’koll servew b’ impenn u imparzjalita kbira.

Nixtieq nirringrazzja L’ Speakers, Prim Ministri, Kapijiet tal Opposizjoni, u Membri kollha, li scrivani tal karma u l staff taghhom, li kollha servew b’tant dedikazjoni fil-Parlament ta’ Malta ma tul dawn l’ahhar disajn sena.

7