1921- 2011: 90 sena Onorevoli Mr SPEAKER, Dr Michael Frendo Ex Speakers, Mr Anton Tabone, Dr Myriam Spiteri Debono, Dr Daniel Micallef Onorevoli, Prim Ministru, Dr Lawrence Gonzi Onorevoli, Kap tal-Oppozizjoni, Dr Joseph Muscat Onorevoli Membri. Nixtieq nirringrazja lil-Onorevoli Mr Speaker Dr Michael Frendo, talli ghogbu jistedinni ghal din is-seduta parlamentari specjali, fl-okkasjoni tal-l’gheluq id-90 Sena mill-ewwel seduta tal- Assemblea Legislativa u tas-Senat Malti, wara l-ghotja tal–Kostituzzjoni Amery-Millner fl-1921, biex inkellimkom ghal 20 minuta. Inhossni li ghargajt gejt go dari fejn qattajt f’din il karma 14 il-sena minn 1962 sal 1976. Mr Speaker. Int ghogbok t’laqqana illum go din il-kamra, ghax go din is sala “tal-arazzi” kullhadd jaqbel li kienet il-workshop fejn l-isvilup Kostituzjonali Malti inhadem. Mill 1832 Malta kellha diversi Kostituzjonijiet li gew moghtija fil 1849, 1887, u 1903 qabel in- 1921, li ma kinux jissodisfaw l’aspirazjionijiet tal-poplu Malti u kien fit 8 ta’ Jannar tal-1850 l i l’ewwel-Kunsill tal-Gvern kien iltaqa go din il–kamra, fejn il-Gvernatur kien ghamel l’ewwel diskors min fuq it-tron, li beda jis-sejjah min dik in-nhar bhala: “The Speech from the throne” , u wara li Malta saret Republika, mill-Legislatura tan- 1976 beda jissejah lis-speach tal- President. Kinet il-kostituzjoni tan 1921 li stabilit li il-Lingwa Ufficjali ta’ Malta u tal-Aministrazjoni kien L-inglis, u t-Taljan il-lingwa tal-Qorti. Wara l’irvellijiet tas-7 Junju tan-1919 wasalna ghall 1921 kostituzjioni, li kienet l’ewwel wahda ta’ Self-Government, ghax din il-kostituzjoni kienet tat lil-Gvern Malti, id-dritt li jillegisla, u jamministra fuq affarijiet purament locali. Kien hemm sewg kmamar , wahda l’Assemlea Legislativa b-32 membri , siggiejiet, eletti ghal-3 snin, li riedu jissodisfaw certi kondizjonijiet, u l’ohra is-Senat , eletti ghall sitt snin, compost minn-17 il-membru, 10 minn fost il-kleru, nobilta, professjonisti, karma tal kumerc u trade unions, u 7 membri li riedu jissodisfaw certi kondizjonijiet, mill poplu. Malta u Ghawdex kienu maqsuma fi-tmien distretti. Seba distretti f’ Malta, u wiehed f’Ghawdex. 1 “l-ministri kienu seba” u kien stabilit; “Kunsill Esekutiv” compost min-Ministry appuntati mill Gvernatur. “Kunsill Nominat” compost mill-Lieutenant Governor u l-Legal Advisor bhala ex-officio members, u Ufficial mill-Army u n-Navy appountati mir-Re jew mill-Gvernatur. “Privy Council” compost f’limkien mill Kuncill Esekutive u l-Kunsill Nominat. Din il-Kostituzjoni hadmet sal-1928-30, meta inholqot il-kwistjoni bejn Stat u Knisja u giet sospisa fil-1930. Il-Kostitutioni tal-1936, kienet temporanja, u fil-1939 giet l-Mac Donald Constitution, fejn il- Kunsill tal-Gvern gie stabilit ghall erba’ snin, compost min 20 Membru, hamsa ex ufficio, tliet Membri Ufficiali, u tnejn mhux Ufficiali, nominati mill-Gvernatur, u 10 Membri eletti mill- poplu. Il-Gvernatur kien jippresedi. Malta u Ghawdex kienu maqsuma f’sewg divisjonijiet elletorali min fejn hames Membri setu jigu eletti minn kull distrett F’din il-legislatura din is-sala rat lil-Dr Nerik Mizzi jigi arrestat u internat fil-Fortizza tas- Salvatur, ma Maltin ohra, u fil-1942 gew mibutin l-Uganda. Post Dr Nerik Mizzi go din il-kamra baqa vojt ma tul il-qwerra kollha. Meta saret din id-deportazjoni ta’ Dr Nerik Mizzi, u ohrajn, Sir Ugo Mifsud mexxej tal-Partit Nazjonalista, fid’ 9 ta’ Frar 1942, ghamel diskors imqanqal f’ din il-karma, fejn widdeb il-gvern Inglis kontra din id-deportazjoni illegali. “Without trial” , u waqt dan id-diskors hasu hazin, u miet jumejn wara. Baqa f’din il-karma min naha tal-Partit Nazjon Dr Giorgio Borg Olivier, li spicca wahdu jivotta kontra il-mozzjoni ta’ deportazjoni. FJan tal-1945 t’laqqghet Assemblea Nazzjonali taht il–Presidenza tal-Konti Sir Luigi Preziosi biex tiformola Kostituzjoni, u b’ risultat ta’dan, saret l’elezjoni tan 1945 ghal- Kunsill tal-Gvern, fejn il-vot gie moghti ghal-l’ewwel darba, lil-irgiel kollha il-fuq min 21 sena, u d-distretti kienu tnejn. F’din l’elezjoni kienu hadu sehem biss il-Partit Laburista u l- Partit ta’Jones. Fil’ 5-ta’ Settembru 1947, giet il-Kostituzjoni Mac Michael, fejn l-vot gie-moghti lil-kullhad irgiel u nisa il-fuq mill-21 sena u l-elezjoni saret f’ottubru 2 Min din il-legislatura il-Gvernatur ma baqax ikompli jikonferma in-nomina ta’ Speaker u deputy Speaker. Is-Senat tnehha ghall-kollox. Il-legislatura saret ghall 4 snin u l-Membri saru 40, id-distretti saru tminja b’ hames Membri eletti bis-sistema proporzjonali min kull-distrett. Din kienet l’ewwel darba li din il-kamra rat mara toccupa siggu ghax kient giet eletta, is- sinjorina Agata Barbara. Ma tul-din il-legislatura din il-karma rat il-qasma tal-partit Laburista taht Dr P Boffa, u l-hatar tal-Perit Dom Mintoff, bhala mexxej tal-Malta Labour Party. Fil-1950 din il-karma rat lil-Dr Nerik Mizzi Prim Ministru, j’mexxi Gvern ta’ minoranza, u wara mewtu fil-20 Decembru 1950, lahaq Dr G Borg Olivier, li billi kellu Gvern ta minoranza kien meghlub diversi drabi u din L–Assembleja Legislativa giet xolta fi-frar tan-1951. Din il-karma rat-Gvernijiet ta’ koalizzjoni fil-1951 u fil-1953 bejn il-Partit Nazjonalista taht Dr G Borg Olivier, u il-Partit tal-Malta Workers Party immexxi min Dr P Boffa. Fin 1955 din il-kamra rat dibattiti fuq il-proposta tal-Prim Ministru il-Perit Dom Mintoff fuq il- proposta tal-l’ Integration ta’ Malta ma L’Ingilterra, u meta il-Perit Dom Mintoff kisirha mal Gvern Inglis, rat lil- Dr G Borg Olivier jissaportja il-mozzjoni tal: “Break with Britain Resolution” . Wara ir-risenja ta’ Mintoff fil-1958 , din il-kamra rat “Kunsill tal Gvern” sal 1962, ippreseduta mill-Gvernatur, ghall-lahhar darba. Jien gejt elett l’ewwell darba fin-1962 , u din il-karma rat dibattiti fuq il-proposta tal Gvern Nazjonalista fuq L-Indipendenza ta’ Malta. Dak iz zmien L’ opposizjioni kienet komposta minn Membri ta 4 Partiti, li kollha kellhom riservi fuq il-kostituzjioni kif kienet proposta, u ivvotaw kontra. Sar referendum jekk il poplu kienx japprova jew le il Kostituzjion Ghall- Indipendenza ta Malta kief kien iproponija il Gvern Nazjionalista u ir-referendum ghadda u Malta saret Indipendenti fil 21 ta’ Settembru tan-1964. B’din il kostituzjoni il Parlament sar ghal-hames snin b’hamsin Membru, u ir Regina Elizabetha It- Tieni bhala ir-Regina ta’ Malta. Inaugurat seduta tal-ftuh tal-Parlament f’ Nov -1967, u bdiet id-diskors tahha: “I come to you as the Queen of Malta” 3 F’April tan-1966, jien sirt Speaker, u ghallura stajt mill-vicin, nosserva, minn fuq din is-sedja iz- zewg protagonist tal-politika Maltija ta’ dak iz- zmien. Kont nista napprezza l’inteligenza, il- forsight, il methodi politici diversi ta’ dawn is-sewg kolonni politici kbar li din il Kamra kellha - Dr G Borg Olivier u il-Perit Duminku Mintoff, li it-tnejn bill kapacita u mehodi differenti taghhom, it-tnejn riedu li Malta tkun indipendenti u hadmu ghall dan il-ghan. Niftakar meta fin-1962 il-Ministru Giovanni Felice kien qieghed jitkellem fuq “lis-speach from the throne” , fejn kien intqal: “My Ministers will be actively exploring Malta’s participation in the Common Market” , qam Mintoff u qallu, naqblu imma biex taghmel dan: “l’ewwel Malta trid tkun Independenti”. Din kienet il-vizjoni kostutizjonali taghhom. Kont nista naghra mill-vicin kif dawn iz-zewg politiici kbar kienu jikumplementaw lil-xulxin. Dak li kien niqes f’wiehed kien f’liehor u vice versa. B’harsa kienu jifthemu. Nonostante li il- methodi taghhom kienu diversi, u kul tant kienu jinqdew b’xulxin, biex jottienu dak li jkun iridu min-ghand il-Gvern Inglis, dejem kellhom rispett kbir lejn xulxin. Dak iz-zmien il-procedura kienet li meta Bill jigi gat-tielet qari, lis-Speaker jghid, Those in Favour, Those against, Il-Bill ghadda Meta tressaq il-Bill fejn is-siggiet tal-karma min 50 kien ser isiru 55, meta wasalna ghat-3 qari, jiena bzajt li dan il-Bill kien ser jispicca quddiem il-Qrati taghna, kif fil-fatt gara, u bzajt li nigi mistoqsi, kif kont-taf li fit-tielet qari il Gvern kellu maggoranza. Ghallura ghall-lewwel darba gelt il-Membri li kienu ivvotaw IVA jqumu bil wieqfa u ghaddejthom u kekk kont sgur li l-Gvern kellu maggoranza u il-Bill Ghadda mit 3 qari. Din il-procedura giet segwita min Speakers ta’ waraja. F’din il legislature din il karma rat lil-Malta tidhol fil Kunsill tal’ Europa, fil-United Nations u l’agenzi taghha, u ghaqdiet internazjonal ohra. Malta ghall l’ewwel darba kellha l’affarijiet baranin f’idejha, u inholoq id- Dipartiment tal Foreign Affairs, u ghal-lura gew stabiliti relazjioijiet fuq livel ta Ambaxaturi u High Commissioners ma, L’Amerika, L’Ingilterra, L’Australja, L’Italia, Spanja, L’ Ordni tal Kavalieri ta’ San Gwan, Il Vatican, Israel, L’Libja, L’Egittu, u Tunis. Saru ligijiet ta’ infrastruttura, u fosthom insibu: Bill to establish the development corporation, The central bank act; 4 To enable Malta to become member of the International Monetry fund; Bank act; Malta armed forces act, u ohrajn. Fin 1971 Il-Perit Dom Mintoff kien Prim Ministru, u irrevedi it- trattat economiku u ta’ difisa mal- Gvern Inglis li gie estis sa lewwel ta’ April tan 1979. T’waqfet L- Air Malta. Pass Kostituzjonali kbir iehor kien imresqa mill Prim Ministru Dom Mintoff biex Malta issir Republika f’13 ta’ Dicembru tan 1974.