3 | 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

#48

Film FunVIERDE JAARGANG

TARZAN Dick Tracy Filmkeuring IM TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Film Fun wenst alle lezers mooie feestdagen toe en veel filmplezier in 2018

Tekst en foto’s: Thys Ockersen/Stillphoto

Gastredacteuren: Film Fun Peter Cuijpers, Ruud den Drijver, Michael Helmerhorst, Wim Jansen, Film Fun is een tijdschrift van Thomas Leeflang, Hans van Pelt, Thys Ockersen Bram Reijnhoudt. dat maandelijksverschijnt MAAR VOORAL OOK JANE en geleverd wordt aan een Vormgeving: Hille Tymstra select gezelschap Thys Ockersen Films De schepper van Tarzan, , die nooit een geïnteresseerden. Wilhelminaweg 54 2042NR ZANDVOORT voet in Afrika heeft gezet, vond dat er elk jaar een Tarzan-film Dit is nummer 48 ßthysockersenfilms.com moest verschijnen. Zo’n vaart nam het niet, maar toch kun- 4e jaargang december 2017 [email protected] ©2016: Thys Ockersen Films/Film Fun nen sinds het begin van de vorige eeuw ruim vijftig verfilm- De Film Fun-uitgaven kunnen ingen worden geteld, niet meegerekend imitaties, animatief- hier worden gedownload. ilms en tv-series. Vorig jaar nog zagen we onze oerwoudheld en halfgod terug in de bioscooop, dit keer INHOUD TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37 welbespraakt en politiek geëngageerd. De films blijven komen, maar in het begin was het woord…

door Bram Reijnhoudt

Toen Tarzan onder de schitterende Afri- kaanse maan de woeste canon afliep, was het ‘hem, alsof de jungle hem riep. De eenzaam- heid en de woeste vrijheid vervulden zijn hart met levenslust en veerkracht (…) Trots, majestueus, de prachtige staart omhoog slaande, zijn twee vurige ogen gericht op zijn prooi, stond daar Numa ‘el adrea’, de zwarte leeuw (…) Een reuzenarm omcirkelde de zwartgemaande keel en één-, twee-, drie- Op de set van Tarzan and his Mate (MGM, 1933), met Johnny Weisssmuller en Maureen O’Sullivan. maal bliksemde een scherp lemmet in en uit

December 2017 3 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Edgar Rice Burroughs (1875-1950). Burroughs zag het levenslicht in Zijn eerste verhalen (spelend op Chicago. Als jongeman wilde hij militair de planeet Mars) werden in 1911 worden, maar hij werd afgekeurd. gepubliceerd door het All story Mafgazine, Allerlei baantjes volgden, tot hij in 1911 een tijdschrift voor ‘pulpfiction’. Een jaar (hij was toen grossier in puntenslijpers), later verscheen in dat blad het eerste door geldnood gedreven, begon te Tarzan-verhaal. In boekvorm werd Tarzan schrijven— met onmiddellijk succes. the Apeman voor het eerst gepubliceerd in Acht jaar later kocht hij een ranch in 1914. Burroughs heeft 48 romans op zijn in het gebied van Los Angeles, die hij naam staan, waaronder 24 in de Tarzan- Tarzana noemde. Burroughs woonde reeks. De jungleheld figureert bovendien daar tot zijn dood woonde. Hij ligt in vele stripboeken, hoorspelen en zelfs begraven onder de notenboom in het theaterstukken, waaronder een musical. vortuintje van zijn vroegere kantoor De (waarschijnlijk) eerste verfilming was op 18354 Ventura Blvd. De wijk staat in 1918, met Elmo Lincoln is de titelrol. nu officieel te boek als Tarzana en heeft een eigen postkantoor (foto).

de taankleurige lende onder de linkerschouder veel rauwer, primitiever en woester was dan enige (. . .) Nu zette Tarzan van de Apen zijn voet op het film-Tarzan in mijn herinnering. De goddelijke een- lichaam van de dode buit en, zijn hoofd oprich- zaamheid en de wilde kracht van de aapmens hebben tend naar de volle maan, verhief hij zijn machtige de heren van de film nooit zo aangesproken; de rol stem in de onheilspellende en vreselijke kreet van van Jane en de stichting van een gelukkig gezinnetje zijn soort. Een aap had een prooi buitgemaakt.’ was in hun ogen veel belangrijker.

Het zijn passages als deze uit de kleine deeltjes van Veelschrijver Edgar Rice Burroughs liet Tarzan gebo- Gebr. Graauw’s Uitgeverij (AmsterdamSoerabaia) die ren worden in 1912. Burroughs woonde toen in Chi- destijds de meeste indruk maakten op de jongensziel. cago en was een gedeprimeerd mens. Ten einde raad Gelukkig waren de passages talrijk. Soms gebeurden probeerde hij carrière te maken als broodschrijver, ook minder interessante dingen, zoals: ‘Tarzan van de nadat hij was mislukt als zelfstandig ondernemer, als Apen liet het zich niet voor de tweede maal vragen. sigarenwinkelier en grossier in puntenslijpers. Na Hij nam het meisje dat hij liefhad in zijn sterke armen een SF-verhaal over de planeet Mars met John Car- en kuste haar niet één, maar wel honderd malen tot ter als de held en een minder geslaagde historische zij naar adem hijgde; maar toch sloeg zij, toen hij roman, was een schot in de roos. ophield, haar armen om zijn hals en drukte zijn lip- Het manuscript werd onmiddellijk geaccepteerd Omslag van het maandblad All-Story Magazine De citaten op de vorige en deze pagina komen uit de van oktober 1912: de eboorte van Tarzan. Het blad pen op de hare.’ door het tijd­schrift All-Story en enthousiaste brieven derde druk van Tarzan de Verschrikkelijke, die in 1938 publiceerde de verhalen als regel in de vorm van een is uitgegeven op pocketformaat door uitgeverij Gebr. ßRegels als deze kwam je sporadisch tegen en van lezers stroomden binnen. Het duurde nog enkele feuilleton, maar Tarzan of the Apes werd in één keer in Graauw. Het stofomslag van deze hardcover is hier indruk maakten ze helemaal niet. Mekaar kussen jaren voordat het tot een boekuitgave kwam, maar z’n geheel afgedrukt. De uitgever had het verhaal in de afgebeeld. De vertaling is van W.J.A. Roldanus Jr. (‘aflikken’, noemden we dat) deden ze overal, maar toen ook dat was geregeld, begon ERB zich in 1915 te septembernummer al aangekondigd: “It’s a crackerjack! (Bron: http://www.edgarriceburroughs.nl/) ‘achter hem sloop lenig een oude, schurftige leeuw’, dat interesseren voor de filmmarkt. (…) It is the most exciting story we have seen in a blue moon, and about as original as they make ‘em.’ overkwam je in de polder zelden. Vanaf dat moment stapelden de frustraties zich op. Waarmee gezegd wil zijn dat de boeken-Tarzan Burroughs ergerde zich aan de vage beloften van agen-

4 Film Fun #48 December 2017 5 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

ten, aan de producenten die belangstelling van de bruto recette zijn de voorwaarden. toonden maar niet het geld konden opbren- ERB koopt een luxe Packard en een vracht- gen, en aan zijn eigen onvermogen om een auto met trailer en vertrekt richting Californië pakkende synopsis te schrijven. Het hele jaar met vrouw, drie kinderen, chauffeur, meid en door bleef hij ontwerp-scenario’s sturen aan de hond Tarzan. Onderweg, na enkele schrif- filmmaatschappijen en agenten. Niet alleen telijk afgewerkte ergernissen over het uitblij- leed zijn produktie van nieuwe verhalen daar- ven van de betalingen, leest hij met stijgend onder (hij schreef in 1915 slechts twee romans ongenoegen het scenario en verkondigt in een en een drietal novellen), hij begint ook last te brief aan Parsons over scriptschrijver William krijgen van een stekende pijn aan de linker- Wing: “Hij heeft die door de wol geverfde schouder, vermoedelijk een gevolg van vele overtuiging van filmmensen dat elk verhaal krampachtige uren achter de schrijf­machine. moet worden veranderd voordat het kan wor- Dan vraagt hij zijn voonaamste agent alle den verfilmd, terwijl ik er vast van overtuigd scenario’s terug te sturen: ‘Ik blijf niet langer ben dat Tarzan, door hem te wijzigen, kapot met dat spul leuren. De meerderheid van de zou worden gemaakt in de ogen van de onge- producenten zijn schurken en als ik dan met veer een miljoen mensen die het verhaal heb- een van hen zaken moet doen, zoek ik liever ben gelezen, ook al zou die verandering het mijn eigen schurk uit.’ verhaal zelf ten goede komen. Ik heb ook zijn Hij benadert in dat verband zijn tijdschrift- aandacht gevestigd op het feit dat u de rech- uitgever en biedt hem een post aan in een op ten hebt verworven van slechts één verhaal en te richten firma voor de vervaardiging van dat u, op het moment dat het slot gewijzigd ‘photo-plays’. Burroughs zegt niet in te zien, wordt, iets gebruikt uit het tweede boek dat u waarom een filmmaatschappij niet even fat- niet gekocht hebt en tegelijkertijd verknoeit u soenlijk te werk zou kunnen gaan als een uit- dan de mogelijkheden voor verfilming van het geverij, waar de auteurs “een volstrekt eerlijke tweede verhaal.” behandeling krijgen, zonder ook maar een Wat dit laatste betreft: Burroughs had met zweem van valse praktijken.” veel plezier zijn eerste boek voorzien van Maar de uitgever weigert op grond van zijn een, wat hij zelf noemde ‘rotten ending’. Dat positie een nevenfunctie in de filmwereld te hield in dat Tarzan afstand deed van zijn aanvaarden en Burroughs, moegestreden en geboorterecht als Lord Greystoke en tevens geplaagd door pijn, besluit een lange kam- van zijn geliefde Jane, om eenzaam naar de peertocht te maken van Chicago naar Los wildernis terug te keren. De schrijver was de Angeles. mening toegedaan dat de lezer door dit slot, Haastig doet hij de filmrechten vanTarzan dat in strijd was met de Hollywood-traditie of the Apes over aan William Parsons van de van het happy-end, verlangend zou uitzien National Film Corporation, die Elmo Lincoln naar een vervolgverhaal, in casu The return of in gedachten heeft voor de rol van Tarzan. Tarzan. Aandelenbezit, $5000,contant en 5 procent Elmo Lincoln was de eerste film-Tarzan. Hij speelde de oerwoudmens in drie (zwijgende) films tussen 1918 en 1920.

6 Film Fun #48 December 2017 7 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

elkaar omhelzen. ERB weigerde de première bij te wonen. Zijn woede werd nog groter toen hem enkele maanden later het bericht bereikte dat Pars- ons bezig was met de voorbereiding van een tweede film. De producent redeneerde dat de tweede helft van het eerste boek, waarin Tar- zan de gazons van de Britse landadel betreedt, vrijwel niet in de eerste film was gebruikt, zodat hij alle recht had om daarop terug te vallen. Juridisch had Burroughs nauwelijks een been om op te staan. Hij sloot vrede met Par- sons, verklaarde dat hij de eerste film eigenlijk wel aardig vond, en ontving voor de tweede een voorschot van $2500 op de recette. The romance of Tarzan, ook met Lincoln, speelde zich hoofdzakelijk af in de bewoonde Nederlandse uitgave ca. 1918, waarin het verhaal van de eerste tarzan-film werd naverteld, verlucht met foto’s. Op het omslag wereld en had weinig succes. In latere contac- Elmo Lincoln met Enid Markey als Jane. Tarzan of the Apes werd ten met producenten liet Burroughs er geen geïmporteerd door Loet C. Barnstijn van de HAP Filmcompany in Den Haag. twijfel over bestaan dat de omvangrijke Lin- coln (‘maximale expansie van de borst 135 Om de impasse over het scenario te door- cm’) niet overeen kwam met zijn eigen ideeën breken stelde Burroughs zijn producent voor over het fysiek van de aapmens: ‘Tarzan was een enquête te houden onder zijn fans. Hij niet vlezig, maar licht en gracieus en goed- beschikte over enkele honderden adressen gespierd (..). Allereerst moet Tarzan jong en van briefschrijvers aan wie onder andere zou knap zijn met een buitengewoon mannelijk worden gevraagd welk einde de voorkeur gezicht en gedrag. Het is misschien moeilijk verdiende en waar de produktie zich moest om zo ie-mand te krijgen, maar probeer als- afspelen: van begin tot eind in het oerwoud, tublieft niet een reus te krijgen of iemand met of voor een deel in de ‘beschaafde’ wereld, net overontwik-kelde spierbundels (..). Mijn idee zoals het boek. van hem is een man van 1 meter 80 of iets lan- De uitslag van de enquête is niet bekend ger, en eerder gebouwd als een panter dan als en het staat zelfs niet vast of ze wel ooit is een olifant..’ (brief aan Craft, producent van gehouden, maar zeker is dat de eerste Tarzan- The revenge of Tarzan). film, Tarzan of the Apes, met Elmo Lincoln in de hoofdrol, zich vrijwel geheel in de jungle Het is duidelijk dat ERB, uitzonderingen De Tarzan-gekte sloeg pas goed toe in de jaren dertig, toen de MGM-films met Johnny Weismuller en Maureen O’Sullivan verschenen. Dit is een afspeelde en dat Tarzan en Jane aan het slot daargelaten, er niet in is geslaagd een blij- publiciteitsfoto voor de derde film, Tarzan Finds a Son!, (1939) met John Sheffield als de zoon.

8 Film Fun #48 December 2017 9 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Edgar Rice Burroughs (links) met regisseur Mc- Gowan op de set van Tar- zan and the Golden Lion.

kassa goed gedaan, en dat is in feite het enige geschapen, maar ze vonden het eenvoudiger dat telt.” om in plaats van mij tien scenarioschrijvers in Burroughs schoonzoon op een lobbycard voor Tarzan and the Golden Lion. Over de eerste film met Weissmuller, waarin te huren.’ de naam ‘Tarzan’ tegen ERB’s eigen opvatting In hetzelfde interview gaf hij niet Johnny vend stempel te drukken op de van Tarzan een kontje krijgt van Jane als hij in een in werd uitgesproken met de klemtoon op de Weissmuller, maar Herman Brix de hoogste het witte doek. Voor een deel was dat te wij- boom klimt. ERB was nergens zo bang voor tweede lettergreep: “I don’t give a damn what punten als film-Tarzan. Als zoveel van zijn ten aan de juridische chaos die ontstond door als voor een parodie. Ridiculisering, meende they call him, as long as their checks come voorgangers, onder wie ook Weissmuller, was de grote verscheidenheid aan contracten die hij, zou de dood van de aapmens betekenen. regularly.’’’ Brix gerecruteerd uit een Amerikaanse Olym- hij met allerlei producenten had afgesloten. Anderzijds moet worden geconstateerd pische ploeg, maar hij onderscheidde zich van Daardoor was hij bij voorbeeld niet in staat dat Burroughs zijn verzet tegen afwijkingen Enkele jaren voor zijn dood in 1950 werd Bur- alle anderen doordat hij optrad in een pro- om zijn schoonzoon James Pierce, die hij van het origineel snel opgaf als bleek dat de roughs door een bewonderaar nogmaalsge- duktie die door de grote ERB zelf op touw was fysiek de beste Tarzan vond, in meer dan één betaling goed was. In een brief aan zijn broer: vraagd wat hij vond van de vele Tarzan-ver- gezet (Tarzan and the Green Goddess, 1938). film te laten optreden, en dan nog wel in Tar- ‘Voor zover ik weet heeft nog nooit iemand filmingen en speciaal van deze roemruchte Dit soort uitlatingen, die door andere film- zan and the Golden Lion (1929) naar een sce- die bij de vervaardiging van een Tarzan-film Tarzan the apeman uit 1932, een groots opge- bladen grif werden overgenomen, hebben nario van de verafschuwde Wing. betrokken was, ook maar het geringste begrip zette productie van MGM. Het verongelijkte de indruk gewekt dat Burroughs het zelden De latere Tarzan-producent Sol Lesser getoond voor het verhaal of het personage antwoord, afgedrukt in het ‘Burroughs Bul- eens was met wat anderen van zijn schepping wei­gerde Pierce over te nemen, omdat diens zoals ik die bedacht heb. De schoonheid die letin’: ‘Toen Metro Goldwyn Mayer besloten maakten en dat de ideale Tarzan zou hebben conditie volgens Lesser alleen nog te pruimen in het personage van Tarzan of in de verhalen had om Tarzan naar het witte doek over te gezegevierd als hij het zelf voor het zeggen zou zijn in een parodie. Om Burroughs af te zelf mag hebben gestoken, is nooit tot uiting brengen, weigerde men mij als schrijver voor zou hebben gehad. Maar toen na zijn dood schrikken suggereerde hij een scène waarin gekomen. Maar de films hebben het aan de de avonturen van het personage. Ik had hem de archieven open gingen en dozen vol aante-

10 Film Fun #48 December 2017 11 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

ogen nogal een lieve film, schreef hij aan regis- den moest begeven, ook al betrof het een seur W.S. Van Dyke: “Dit is een echte Tarzan- getrouwd stel. Maar er waren ook regels voor film. Hij ademt het grimmige mysterie van de kostuums. de jungle, de nimmer eindigende meedogen- Kort voordat de Code werd ingevoerd, loze strijd om het bestaan, de viriliteit en de was de tweede Tarzan-film van MGM, Tar- grootsheid van de wilde Natuur.” De leiding zan and his Mate uitgebracht. Het ver- van MGM deed hij het denkbeeld aan de hand baasde publiek zag een naakte Jane, hand om jaarlijks met een nieuwe Tarzan te komen, in hand zwemmend met haar Tarzan. liefst in het voorjaar, zodat het publiek er naar Hoe kwam dat zo? Jane had een chique avond- uit kon kijken als naar de komst van het cir- japon gekregen van een oude vriend die haar cus. Want het circus was een vorm van amu- terug wilde lokken naar de beschaafde wereld. sement waarmee Tarzan volgens de schrijver Als Tarzan haar speels uit een hoge boom kon worden vergeleken. in de rivier gooit, blijft de japon aan een tak haken. Tarzan springt Jane achterna en onder MGM verspreidde talloze publicteitsfoto’s, water beginnen de twee een gracieuze dans. niet zozeer van Weismuller met leeuwen of We zien het stel van boven en opzij, geen apen, maar wel met Maureen O’Sullivan in frontaal naakt dus en Tarzan houdt zijn len- Weissmuller en O’Sullivan vóór de invoering van de Hayes zedelijk- Tarzan’s New Adventures werd in 1935 in Guatemala opgenomen met schaarse tweedelige kledij. In zijn eerste film dendoek aan. Maar toch! heidscode in 1932… Herman Brix als Tarzan. Edgar Burroughs had geld in de productie gestoken omdat hij veel vertrouwen had in Herman Brix, maar hij verscheen Johnny in een soft-versie van de Onder druk van pressiegroepen, waaronder was ontevreden over het eindresultaat. Dit was een seriefilm in 12 aapmens, met blote navel en een hoog opge- The Legion of Decency, werd de minutenlange hoofdstukken van elk ruim 20 minuten. In hetzelfde jaar werd het materiaal gecomprimeerd tot een hoofdfilm van 70 minuten, getiteld sneden lendendoek. scène door MHM verwijderd. Pas zestig jaar Tarzan and the Green Goddess. Het was weinig leeuw, veel Jane. Oerwoud- later werd ze in ere hersteld, bij een restau- Herman Brix veranderde daarna zijn naam in Bruce Bennett, om te voorkomen dat hij als Tarzan zou worden getypecast liefde in een schitterend uitgelicht oerwoud ratie van de film door Turner Classic Movies,­ en een chimpansee, , voor de komi- die eigenaar van Tarzan and His Mate was keningen, contracten en persoonlijke corres- sche intermezzi: een fantastisch recept van gewordem. pondentie te voorschijn kwamen, bleek dat er ‘s werelds grootste glamourstudio, dat jaren- Intussen was de Code onder leidig van de op zijn minst reden was voor twijfel aan deze lang stand hield, zeker toen nog een schattig Republikeinse politicus Will Hayes in stel- theorie. zoontje werd toegevoegd (zie pagina 9). Met ling gebracht en MGM zag zich genoodzaakt Uit de ruim twaalfhonderd pagina’s tel- de woesteling in het duistere woud had dit in latere films de dijen van Weissmuller wat lende biografie, die Irwin Porges uit de berg alles echter weinig van doen. minder bloot te geven en zijn navel geheel documenten heeft gedistilleerd (Edgar Rice In 1934 werd in Hollywood de Hayes Code’ achter de lendendoek te verstoppen. Maureen Burroughs, the man who created Tarzan, Bal- ingevoerd. De studio’s kregen een document O’Sullivan onderging een soortgelijke behan- lantine Books, New York, 1976) kan worden met regels om een einde te maken aan de deling. Haar tenue werd eendelig, heupen bil- opgemaakt dat ERB zich heel goed bewust losse zeden die volgens de zedenmeesters in partijen werden taboe verklaard. was van zijn eigen tekortkomingen als sce- hun films floreerden (nu de ‘pre-Code films’- Om het verlies te compenseren werd het narioschrijver en dat hij bewondering kon genoemd). De bekendste van deze regels, die aantal vrouwen echter aanzienlijk uitgebreid. opbrengen voor de prestraties van anderen. pas in 1968 werden afgeschaft, schreef voor (Tarzan and the Slave Girl, Tarzan and the Over Tarzan the Ape Man uit 1932, in onze dat een koppel zich altijd in gescheiden bed- Mermaids. Tarzan and the Amazones). … en ná de invoering.–––––

12 Film Fun #48 December 2017 13 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

In het licht van deze uitspraak had van Sri Lanka naar de Seychellen ERB Inc. zich vele jaren later wel woren vervoerd in een Boeing 747 tweemaal moeten bedenken voor met een omweg over Londen. ze ging procederen tegen de ver- . Dat er ooit een film zou komen sie van het echtpaar John en Bo waarin Tarzan door Jane werd Derek, die de trend alleen maar overwoekerd, lag in de lijn van de doortrok. De Dereks trokken in verwachtingen. De tarzanvibra- januari 1981 met een crew van tors zijn van latere datum en heb- 23 mensen, een leeuw, een oran- ben niet de goedkeu­ring van Edgar goetan, drie chimpansees en een Rice Burroughs Inc., maar sensu- python naar Sri Lanka en later ele ondertonen waren altijd al aan- naar een eiland van de Seychellen wezig.

Denny Miller speelde Tarzan in 1959. voor een flauwe film met soft sex De erven Burroughs probeer- die helemaal om Bo Derk draaide den tevergeefs te voorkomen dat en wel vooral om haar doorweekte de film werd uitgebracht. Het was Ex-Tarzan Elmo Lincoln gromde: ‘Ze maken geen Tar- blouses en soms zelfs blote bor- heel incidenteel dat onze kleren uit zan-films meer tegenwoordig. Het zijn allemaal musicals. sten. De werktitel van de films was waren in sommige scènes,’ verde- Johnnie Weissmuller deed altijd waterballetnummers.’ Me Jane, refererend aan de sim- digde Bo Derek zich en John zei: pele dialoog ‘Me Tarzan, you Jane’ ‘Our film was done in the finest Na het vertrek van Weissmuller slaat de emancipatie uit de eerste MGM-verfilming, of taste – taste the Pope would toe, het eerst bij de Tarzan-figuur. Weissmuller had ten- die overigens nooit op die manier applaud.’. minste nog iets mysterieus over zich, wat misschien kon is uitgesproken. Tarzan, fraai De rechter stond toe dat er worden verklaard uit de tegenstrijdigheid tussen zijn belichaamd door Miles O’Keeffe enkele minuten werden geknipt, onmiskenbare dadendrang en de ietwat duffe gelaatsex- kreeg een te verwaarlozen plaats. maar er bleef genoeg over om de pressie. De pientere sportjongens die na hem kwamen Hij komt pas opdraven als de film film in Amerika een R-rating te konden niet eens de indruk wekken dat ze voor de duur half voorbij is. Als Tarzan stoot hij bezorgen, dat wil zeggen ‘Restric- van één film in de jungle waren verdwaald. De rechtma- slechts ongearticuleerde klanken ted’, onder de 17 jaar alleen toe- tigheid van de eerste remake van Tarzan, the Apeman, uit en ook als O’Keeffe moest hij gang met ouders of voogd. die bijna tien jaar na de dood van Edgar R. Burroughs tot zwijgen: hij kreeg een spreekver- ERB Inc. was bedroefd, de kri­ stand kwam (met Denny Miller en Joanna Barnes in de bod toen de film in Amerika en de tie­ken waren vernietigend en het hoofdrollen), werd destijds, in 1959, zonder mankeren wereld moest worden gepromoot. publiek stroomde toe. De film door de erven van de schrijver aangevochten. De firma Het echtpaar Derek deed ver kostte iets meer dan 6-miljoen Edgar Rice Burroughs Inc. kreeg ongelijk. De rechter van het toeziend oog van MGM dollar en bracht 63-miljoen op. oordeelde dat MGM een passend gebruik had gemaakt alles zelf en leverde de film op tijd van zijn contractuele recht ‘om het verhaal aan te passen in acht weken af. John was regis- Wie dacht dat de Dereks een dood- aan de manier waarop de mensen in deze en toekomstige seur en deed camera, Bo was steek hadden toegebracht aan de generaties tegen het leven aankijken’. producente. Ze bleef binnen het mythe van Tarzan vergiste zich.

budget, ook als moest een leeuw Een paar jaar na hun lusteloze Bo Derek en Miles O’Keeffe in Tarzan the Ape Man uit 1981.

14 Film Fun #48 December 2017 15 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Lord Greystoke (1984). Twee werelden: Christopher Lambert als Jack Clayton III met apen (boven) en met Andie MacDowell als Jane (onder). Legend of Tarzan (2016) Alexander Skarsgård met computer generated apen (boven) en met Margot Robbie als onafhankelijke Jane (onder). verbeelding van de oerwoudheld nam MGM onder regie van Hugh Hudson, de man die pas in Engeland worstelt met een verscheurd van toen? revanche met gedurfde, realistische versie, Chariots of Fire had gemaakt. De naam Tar- gemoed. Is hij de verfijnde landjonker met In het eerste deel van de film wordt waar- waarin Jane een bijrol werd toebedeeld. Lord zan komt alleen in de titel voor, in de film krij- een last van Britse tradities op zijn schouders heidsgrtouw in mooie brede beelden, pen- Greystoke, the legend of Tarzan, Lord of the gen we te maken met Jack Clayton III, Lord of broeit in hem de wildeman opgegroeid met seelstroken zou je haast zeggen, het verhaal Apes (1984) is een door en door Britse film Greystoke die op zijn uitgestrekte landgoed dieren en verlangend naar de primitieve staat vanp Edgar Rice Burroughs vertelt over de

16 Film Fun #48 December 2017 17 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

schibreuk, de vondst van de baby en de groei In The Legend of Tarzan wordt geprobeerd de zover in de kern niets nieuws. schreeuw bestaande uit een reeks van onge- tot voldwassenheid in de apenfamilie. Het Tarzan-mythe in te passen in een avonturen- Wel bijzonder is dat Jane zich niet laat kis- veer tien geluiden, alternerend tussen de borst ontbreken van gesproken woord is een ver- film met historische achtergrond. Dat lukt ten als ze door de machiavelliaanse Rom al en falsetto registers van de stem.. Waarop een ademing. Lord Greystoke grijpt terug maar met een ingenieus scenario wonderwel, al snel wordt ontvoerd. Regisseur David Yates omschrijving van deze tien gluiden volgt. de tijd van de zwijgende film met muziek en overheersen de avonturen het politieke­ enga- (van de Harry Potter-films): ‘…it wasn’t actu- Edgar Rice himself had de jodelachtige kreet geluidseffecten tot blijde aankomst van Jack gement. ally Tarzan saving Jane. She didn’t really need van Weismuller simpelweg omscheven als: Clayton op het landgoed van zijn grootvader Jack Clayton, Lord Greystoke (Tarzan, saving. She could save herself, frankly.’ ‘the victory cry of the bull ape’. (Ralph Richardson, ontroerend in de laatste Alex­ander Skarsgård) weigert aanvankelijk De emancipatie van Jane is daarmee einde- rol van zijn leven). Daar (en niet in Afrika in te gaan op een officiële uitnodig om han- lijk een feit. Ze is geen lieve, ondergeschikte De familie Burroughs heeft sinds het Bo zoals bij Burroughs) ontmoet hij Jane en een delsbetrekkingen met het bewind in Congo te Maureen O’Sullivan. Ze houdt ook van begin Derek-avontuur weinig van zich laten horen. kort romance volgt. bespreken, maar gaat uiteindelijk toch als hij to eind haar witte japon aan. De mislukte poging van toen om via de rech- Regisseur Hudson had te maken met een van de Afro-Amerikaanse politicus en jour- Van zijn kant houdt Tarzan zijn Victoriaanse ter ingrijpende wijzigingen of een vertonings- een half voltooid script van Robert Towne, nalist George Williams (Samual L. Jackson) kniebroek in de wildernis aan. Het bovenlijf verbod af te dwingen werd ondernomen die aanvankelijk ook de regie zou voren maar verneemt hoe de kolonie zucht onder de sla- is ontbloot, maar de lendendoek keert alleen omdat men de Tarzan-mythe ongeschonden zich liet uitkopen. Towne was zo teleurgesteld vernij. aan het slot even terug ‘om de fans een plezier overeind wil houden en de vruchten daarvan over het eindresultaat dat hij zijn eigen naam Williams gaat mee, maar Jane (Margot Rob- te doen’, aldus Skarsgård. wil blijven plukken. op de creditlijst liet vervangen door de naam bie) moet thuis blijven. Ze laat zich echter De beroemde Tarzan-yell die bij Lord Grey- Geen nood: Tarzan is altijd sterker geweest van zijn hond, Vazak (die prompt werd geno- door haar echtgenoot niet afschepen en pakt stoke was vervangen door een meer realistisch dan zijn vijanden, naäpers en bespotters. Het mineerd voor een Oscar). toch haar koffers. Het trio arriveert in Congo, gebrul achter uit de keel, wordt in The Legend wachten is alleen op de volgende poging om, Aan wie het ligt weten we niet, maar het is onwetend van het feit dat de officiele uitno- juist weer gebruikt. Wel met een kleine vari- in de woorden van een wijze Amerikaanse jammer dat de film op het eind nogal kitsche- diging afkomstig is van de Belgische afgezant atie, misschien om copyright-problemen te rechter uit 1995 ‘het verhaal aan te passen rig overkomt als Jack Clayton een aap ontdekt Léon Rom (Christoph Waltz), eveneens een voorkomen? De erven Burroughs hebben aan de manier waarop de mensen in deze en in een kooi in het British Museum. Het is Sil- historische figuur, die Tarzan wil uitleveren immers de schreeuw wettelijk als merknaam toekomstige generaties tegen het leven aan- verbeard, zijn ‘vader’. Als de aap sterft in een aan een stamhoofd in tuil van de juwelen van gedeponeeerd. De uitvoerige omschrijving in kijken. kogelregen besluit kiest Jack Clayton, teleur- . Zo wordt het mythische verborgen rijk de officiële papieren begint zo: het merk is een —Bram Reijnhoudt gesteld in de beschaving, voor terugkeer naar van Opar, verzonnen door Burroughs, aan de zijn tweede vaderland. In de laatste beelden Belgische koloniale historie geknoopt. zien we hem verdwijnen in de jungle. Jane The Legend of Tarzan is een kind van de kijkt hem na, maar volgt hem niet. Harry Potter-regisseur David Yates. Het is de eerste Tarzan-verfilming die overvloedig Lord Greystoke zou opsomming en slotsom gebruik maakt van de CG-techniek. ‘Compu- van de hele Tarzan-reeks kunnen zijn en het ter generated’ dieren en mensen en chroma- bleef inderdaad ruim 25 jaar stil, afgezien van key (blauwe of groene schermen) zorgen voor een tekenfilm van Disney en heel veel telev- spectaculaire effecten en massascénes, zoals siefilms en -series. Tot vorig jaar toen Tarzan we die langzamerhand gewend zijn in actie- opdook in de bisocopen als bestrijder van de films. Ze laten Tarzan en zijn vrienden (onder onderdrukking van de zwarte bevolking in wie apen van ongekende afmetingen) vechten, het Kongo van koning Lodewijk II van België. springen en gracieus aan lianen slingeren. Tot

18 Film Fun #48 December 2017 19 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Overzicht van Tarzan-films Tarzan and the Jungle Boy; Ron Ely: Tarzan (tv-serie, 57 afleveringen) JAREN ‘80 1918-2016 Miles O’Keeffe: Tarzan the Ape Man; Christopher Lambert: Greystoke the Legend of Tarzan Lord of the Apes; Joe Lara: Tarzan in Manhatten (tv-film)

JAREN ‘90 JAREN 1910 Joe Lara: Tarzan the Epic Adventures (tv-film), Tarzan the Epic Adventures (tv-serie, 22 Elmo Lincoln: Tarzan of the Apes, Romance of Tarzan (serial) afleveringen); Wolf Larson: Tarzán (tv-serie, 64 afleveringen); Casper Van Dien: Tarzan and the Lost City; Tony Goldwyn (stemacteur): Tarzan (animatie) JAREN ‘20 Elmo Lincoln: The Adventures of Tarzan (serial); P. Dempsey Tabler: JAREN 2010 (serial); Gene Pollar: The Revenge of Tarzan; James Pierce: Tarzan and the Golden Lion, Travis Fimmel: Tarzan (tv-serie, 9 afleveringen); Alexander Skarsgård: The Legend : Tarzan the Mighty, of Tarzan; Michael T. Weiss (stemacteur): The Legend of Tarzan (tv-animatieserie, 39 afleveringen), Tarzan and Jane (animatie), Tarzan II, the Legend Begins (animatie) JAREN ‘30 : Tarzan the Ape Man, Tarzan and his Mate, , Tarzan Finds a Son!; Buster Crabbe: Tarzan the Fearless; Herman Brix (Bruce Bennett): The New Adventures of Tarzan (serial), Tarzan and the Green Goddess; Glenn Morris: Tarzan’s Revenge

JAREN ‘40 Johnny Weissmuller: Tarzan’s Secret Treasure, Tarzan’s New York Adventure, Tarzan Triumphs, Tarzan’s Desert Mystery, Tarzan and the Amazons, Tarzan and the Leopard Woman,Tarzan and the Huntress, Tarzan and the Mermaids; : Tarzan;s Magic Fountain

JAREN ‘50 Lex Barker: Tarzan and the Slave Girl, Tarzan’s Peril, Tarzan’s Savage Fury, Tarzan and the She-Devil; Tarzan’s Hidden Jungle, Tarzan and the Lost Safari, Tarzan’s Fight for Life, Tarzan and the Trappers (tv-film), Tarzan’s Greatest Adventure; Denny Miller: Tarzan the Ape Man

Tarzan is ook in veel stripbladen verschenen. In Nederland kondigde Uitgeverij Classis JAREN ‘60 in 1967 de verschijning aan van een tweewekelijks blad. Gordon Scott:Tarzan the Magnificent; : Tarzan goes to India,Tarzan’s Three Zie ook de Nederlandse ERB website: www.edgarriceburroughs.nl Challenges; Mike Henry: Tarzan and the Valley of Gold, Tarzan and the Great River,

20 Film Fun #48 December 2017 21 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

DICK TRACY VAN STRIP NAAR FILM

OP 15 JUNI 1990 ging in Disneyland in Ana- door Thomas Leeflang heim. Californië Dick Tracy in première, een door geproduceerde en gere- gisseerde film naar een sinds 1931 in Amerika Gould—die Tracy en zijn ‘gang’ in de strip populaire strip rond de hoekige G-man Dick meestal en profil tekende—consequent door. Tracy. Het werd een mooie cinematografische weer- tekende Dick Tracy, de Ame- gave van een van Amerika’s meest geliefde rikaanse voorganger van de Hollandse Dick comics, waarvan Tracy-fans trots zeggen dat Bos, bijna surrealistisch en volkomen twee- ook president Kennedy er een liefhebber van dimensionaal in dikke contourlijnen. Later was. De décors doen stripachtig aan, elk shot kreeg de dagbladstrip fletse primaire kleuren is als het ware een bewegend stripplaatje, de die in het poreuze krantenpapier uitvloeiden sets lijken uitvergrotingen van locaties zoals tot buiten de belijning. Chester Gould die op papier zette en ook Warren Beatty, van kindsbeen af een Tracy- de rolbezetting is verrassend. De vijanden ’buff’ (hij speelde zelf de titelrol in de film), van Dick Tracy, schilderachtige schurken zette het kleurgebruik en de techniek van onder aanvoering van Big Boy Caprice (Al

Warren Beatty als Dick Tracy met Glenne Headley als zijn secretaresse in Dick Tracy (1990).

22 Film Fun #48 December 2017 23 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Warren Beatty met Madonna in Dick Tracy .

Pacino) en Mumbles (Dustin Hoffman), Dicks produkt omdat buiten de VS bij het doorsnee trouwe medewerkster Tess Truehart (Glenne publiek de noodzakelijke achtergrondkennis Headly), de fatale vrouw ontbreekt. Dick Tracy ‘the movie’ is een film (Madonna) en z’n aangenomen zoontje Kid, bedoeld voor en door Amerikanen, mensen later Dick junior (Charlie Korsmo), ze kunnen die met Dick Tracy zijn opgegroeid. wedijveren met hun getekende alter ego’s. In de VS rouleerde Dick Tracy maandenlang In 1935 kwam Dick Tracy als ‘adventure met succes, in februari en maart 1991 stond serial’ op de Amerikaanse radio, waar het de videocassetteversie vervolgens wekenlang programma tot 1950 wekelijks miljoenen aan bovenaan de Top Tien. In Europa sloeg de de luidspreker kluisterde (‘En dan nu, Dick film niet aan. Zij die op Madonna afkwamen Tracy, beschermer van recht en orde!’). Van veerden alleen op toen het pop-idool Sooner radioserie naar ‘cliffhanger’, een vijftiendelige Or Later I Always Get My Man en More ten B-filmserie, was in 1937 een voor de hand gehore bracht om daarna teleurgesteld de liggende ontwikkeling. Herbert J. Yates van bioscoop te verlaten omdat ze de nummers zo de Republic-studio’s, gespecialiseerd in ‘low statisch en on-Madonna-achtig bracht. budget second features’, probeerde met Dick Beatty behandelde Chester Goulds schep- Tracy aansluiting te vinden bij de immense ping met respect en met behoud van het populariteit van de gelijknamige strip en de eigen karakter van de strip. Dick Tracy is een radioserie. Voormalig tabakshandelaar Yates typisch Amerikaanse cult-film geworden, een begreep wat het publiek wilde en leverde dat. aan onze kant van de Oceaan als raar ervaren Niks diepere bedoelingen, niks De Kunst van als Tracy (met rechts Charles Middleton als de misdadige Pa Stark) in (1938).

24 Film Fun #48 December 2017 25 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Chester Gould, Herbert Yates, schepper en tekenaar van de Dick Tracy-strips president en oprichter van Republic Pictures

de Cinema, van hem kregen bioscoopexploi- der op de getekende Dick Tracy dan Warren tanten voor een redelijk bedrag films waarvan Beatty maar hun expressieloze manier van hij in de correspondentie met hen garandeerde: acteren sloot wonderwel aan bij de stripuit- ‘Een natte broek voor dat grut in de zaal!’ voering. Dick Tracy bracht voor Republic heel Van 1937 tot 1941 liet Yates de B-filmregis- wat op, zowel in Amerika als daarbuiten was seurs , Alan James, William Wit- het jonge publiek er weg van. ney en John English vier Dick Tracy-’serials’ maken, elk van vijftien delen: Dick Tracy, Na de Tweede Wereldoorlog raakte de Nieu- Dick Tracy Returns, Dick Tracy’s G-men en wendijk in Amsterdam tijdens de weekeinden Dick Tracy vs. Crime Inc. In de titelrol de man verstopt omdat het Passage Theater viermaal die van zijn 26ste tot zijn 41ste jaar door het per dag Dick Tracy vertoonde. Centra Film in leven ging als Dick Tracy: acteur Ralph Byrd. Dordrecht importeerde de films jarenlang met RKO Radio Pictures produceerde in 1946, succes: van één serie werden aan de Nieuwe 1947 en 1948 nog eens vier hoofdfilms van Haven 33 in Dordt handig twee hoofdfilms elk 62 minuten die in de VS in ‘double bill’- gemaakt. In Nederland wist vrijwel niemand programma’s (twee films voor één prijs) in de dat Dick Tracy een figuur uit een pulpstrip theaters draaiden en in Nederlandse biosco- was, het waren gewoon spannende knokfilms pen als hoofdnummer werden geprogram- met een held die Dick Tracy heette. meerd: Dick Tracy en Dick Tracy vs Cueball De Dick Tracy-seriefilms van Republic zaten (met als Tracy) en Dick Tra- uitgekiend in elkaar. Elke episode eindigde op cy’s Dilemma en Dick Tracy Meets Gruesome een spannend moment, een climax waar zorg- (opnieuw met Ralph Byrd) vuldig en in hoog tempo naartoe was gewerkt. Boris Karloff, Ralph Byrd en Skelton Knaggs in Dick Tracy Meets Gruesome (1947). Ralph Byrd en Morgan Conway leken min- Metalen balken, grote keien of een betonblok

26 Film Fun #48 December 2017 27 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

verpletterden Tracy bijvoorbeeld, de ‘square- hekel hadden aan concurrent televisie. Het jawed, hook-nosed’ en immer correct in het tv-publiek genoot zo van Dick Tracy dat de vormvast costuum gestoken Tracy lag er tv-industrie Ralph Byrd buiten Republic Pic- levenloos onder, het was gedaan met hem: ‘To tures om benaderde. Dick Moore en Keith Be Continued Next Week!’ De volgende week Kalmer produceerden voor het ABC-netwerk begon het nieuwe deel een paar minuten 26 delen van de tv-serie Dick Tracy, waarmee vóór het moment waarop de vorige episode op 11 september 1950 werd begonnen. Op 18 was gestopt. Een toch nog gelukkige anticli- augustus 1952 overleed Ralph Byrd en kwam max volgde: het zware spul, zo bleek ineens, er een eind aan de ‘live action’ tv-serie Dick viel niet óp maar net náást de zich behendig Tracy. Het ‘award winning’ tekenfilmatelier omrollende, aan handen en voeten geboeide UPA, de eerste Amerikaanse studio die ‘mini- Dick Tracy. Het bioscooppubliek protesteerde mal animation’ toepaste, een vrij schrale wat nooit, sloeg een zucht van verlichting en was houterige tekenfilmstijl zoals te zien is in de was allang blij dat het zo goed afliep. ‘screen-cartoons’ met de kippige Mr. Magoo, bracht van 1960 tot 1964 130 delen van elk Republic deed in 1950 de vertoningsrechten vijf minuten uit van de getekende tv-serie The van de vier Dick Tracy-series over aan de tele- Dick Tracy Show. Voor liefhebbers van Dick visie. Dat kwam Herbert Yates op een boycot Tracy-strips zijn het juweeltjes. De cartoons te staan van bioscoopexploitanten die een hebben vrijwel geen beweging terwijl compo- sities en kleurstellingen uit Chester Goulds comics goed zijn aangehouden. Dick Tracy is nog steeds een heel populaire superspeurder: ‘the Great All-American Hero!’ Er was begin jaren vijftig in de VS zelfs Dick Tracy-kauw- gom in de handel. Als er maar genoeg op werd gekauwd kwam het kaakbeen vanzelf verder naar voren te staan en zou net zo’n uit graniet gehou- Dich Tracy had een wen kaaklijn als die van Dick Tracy ontstaan. ‘two-way radio’- —Thomas Leeflang horloge

28 Film Fun #48 December 2017 29 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

Filmkeuring Met dank aan de KFC door Peter Cuijpers

Het is bij mijn weten in geen krant of blad hoogste Amerikaanse rechter dat het stellen herdacht, maar het was in 2017 veertig jaar van leefijdsgrenzen niet als leeftijdsdiscrimi- geleden dat hier de filmkeuring voor vol- natie hoefde te worden opgevat, mits er een wassenen werd afgeschaft en vijftig jaar dat goede reden voor was, zoals bescherming van de katholieke nakeuring ter ziele ging. Laat de jeugd. Luttele jaren later werd zelfs expli- mij dan alsnog nostalgisch omzien. ciete seks toegestaan. Het keerpunt was Deep throat (1971). In Europa was daarentegen een Ik geloof dat The Naked Maja (1958) de eerste toelating naar leefijd vanaf het begin gang- film voor boven de 18 was die ik heb gezien. baar. In Nederland werd de kwestie definitief Als dat juist is, ben ik 15 of misschien al 16 geregeld in de Bioscoopwet van 1926. geweest. Ik woonde in Weert op loopafstand Zowel in de USA als in Europa wilde de film- van de twee bioscopen. Voor één ervan, Royal, branche af van de horror dat elke gemeente, had ik een pasje waarmee ik op stille avonden religie of andere pressiegroep zo maar films gratis binnen mocht. Ava Gardner stond op kon verbieden of inkorten, zoals bij ons tot het affiche in het gangetje tussen de Beek- 1926. Dan liever strenge regels, om van dat straat en de bioscoop zelf. Zij speelde de blote kostbare gelazer af te zijn. Dat was een geza- hertogin annex onbereikbare geliefde die menlijk belang van producenten, importeurs door Goya was geschilderd. Mijn hart bonkte en vertoners. De filmkeuring, die voor volwas- in mijn keel, ook omdat ik bang was bij de senen formeel in 1977 werd afgeschaft, maar kassa te worden weggestuurd. Dat gebeurde de facto al zowat buiten werking was (bij ons niet, maar het affiche bleek spannender dan was Blue Movie in 1971 een soort keerpunt), de film zelf. De wereld was toen nog stabiel en maakte films toegankelijk voor personen van geordend. alle leeftijden, dan wel 14 of 18 jaar en ouder. Elk land heeft vormen van filmkeuring Dat waren de klassen A, B en C. Noch de bur- gekend. In de Verenigde Staten gold het prin- gemeester, noch iemand anders mocht zich cipe dat elke film voor iedereen toegankelijk daar verder mee bemoeien. Overigens moes- moest zijn. Ava Gardner was daar beschik- ten ook de affiches en vitrinefoto’s expliciet baar voor jong en oud. De Production Code toegelaten zijn (voor alle leeftijden). De wet van de branche zelf, serieus toegepast vanaf bepaalde niet dat de films geschikt moesten 1933, dwong dit af en de boetes waren zo zijn voor die leeftijdsgroepen, maar toelaat- hoog, dat het lukte. Pas in 1968 bepaalde de baar. Het criterium was uitsluitend dat ze niet

30 Film Fun #48 December 2017 31 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

in strijd mochten zijn met de goede zeden jaren ’60 waren in alle hevigheid uitgebroken, of de openbare orde. Er waren ook films die maar voorlopig was voor elk glimpje bloot toelaatbaar werden geacht voor niemand. nog het excuus van ‘documentaire’, ‘vreemde Meestal was daar door het aanbrengen van volkeren’ of ‘seksuele voorlichting’ nodig. De coupures wel een mouw aan te passen. grote doorbraak in de serieuze filmkunst was De keuring was een ambtelijke instan- Tystnaden (1963) van Ingmar Bergman, die tie, met een ambtelijk voorzitter, maar werd vrijwel nergens ongeschonden het witte doek gedaan door kleine commissies van wisse- haalde. Bij ons heette hij De grote stilte en de lende leden. Dus niet door ambtenaren. De bioscoopversie was ietsje ingekort. Hij ging verhuurder die de film aanbood (dat was ver- niet over seks, maar over leegte en verlangen. plicht voor openbare vertoning) kon in hoger God is doof, zeg maar. De mens zoekt vergeefs beroep. Dan werd er soms een dik dossier naar strohalmen. Omdat ik nu herinneringen met argumenten aangelegd. Of er werd een ophaal, meld ik terloops dat dit slotdeel van getuige à décharge meegenomen, zoals de een somber Bergman-drieluik de indrukwek- destijds beroemde columnist Henri Knap. Die kendste film was die ik tot dan toe had gezien. vroeg de commissie waarom een mens zinnen Even verpletterend als de zendbrieven van had, als ze niet geprikkeld mochten worden. (toen nog) Gerard Kornelis van het Reve in En ook waarom gewone arbeiders geen din- Op weg naar het einde (1963) en Nader tot U gen mochten zien die rijke mensen in dure (1966). Voor mij waren dát de jaren ’60. nachtclubs wél mochten zien. Die film, overi- Terug naar de filmkeuring. Onze verzuilde gens een zeldzaam onnozel werkstukje, heette polderdemocratie was tot constructies van Gunnel Lindblom in Tystnaden (De grote stilte, 1963) Les stripteaseuses (1964) en draaide na toela- verfijnde schoonheid in staat. In de Bioscoop- ting negen weken ononderbroken in Parisien. wet zaten enkele geplande muizengaatjes. Het De oude orde was aan het wankelen, de ene was er voor ongekeurde of niet toegela- natuurlijk mordicus tegen, maar het katho- de Katholieke Filmcentrale (KFC) opgericht, ten films. Die mochten name- lieke volksdeel eiste dat recht op. De Gemeen- mede ter bevordering van de ‘goede film’. *) lijk wel worden vertoond in tewet bepaalde namelijk van oudsher dat de Dit was een internationale ontwikkeling, het besloten verband van een burgemeester verantwoordelijk was voor het gestuurd vanuit het Vaticaan. Zo kreeg Hol- ‘vereniging’. Dit leidde tot de toezicht op alle openbare vermakelijkheden. lywood veel last van het Legion of Decency, oprichting van filmliga’s, eerst Dus een burgemeester kon claimen dat hij een roomse pressiegroep. Na veel ruzie met voor allerlei avant-gardefilms, moest weten welke films er in zijn gemeente de genoemde vereniging was de nieuw opge- en rond 1970 korte tijd ook draaiden. richte KFC voor de Bioscoopbond wel aan- voor de eerste expliciete seks- Ik laat allerlei details nu buiten beschou- films. Een ander gaatje was wing, maar al in 1923 was een vereniging * Uit die tijd stamt ook de Katholieke Film Actie (KFA), die filmvorming beoogde. Dat gebeurde door het Katholiek er voor de nakeuring van van ‘katholieke’ gemeenten opgericht, die Filmcentrum voor de Jeugd (KFJ) en vanaf 1951 een Film films. Daar was de filmwereld samen een keuring op katholieke grondslag Informatie Dienst (FID) tot lang na de afschaffing van de KFC en onafhankelijk daarvan. Hiervoor besprak ik tijdens mijn wilden uitvoeren. De centrale rijkskeuring studie tientallen films, vooral obscure. Toen de directeur van bestond toen nog niet, maar de Bioscoop- de KFA/KFJ/FID, de jonge Joep Kreykamp, in 1970 tijdens Deep Throat van Gerard Damiano (1972) zijn fietsvakantie was verongelukt, ben ik anderhalf jaar zijn Blue Movie van Wim Verstappen (1971) bond (1918) al wel. Daarnaast werd in 1929 opvolger geweest. … keerpunten …

32 Film Fun #48 December 2017 33 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

vaardbaar als partner in de afspraken. De van Ingmar Bergman, om twee voorbeelden Bond kreeg zelfs een plaats in het bestuur; er te noemen. Overigens kwam Tystnaden (93 waren tenslotte ook veel katholieke bioscoop- minuten) in 1964 weg met C3. In de jaren exploitanten. In de Bioscoopwet was toege- 1946-1966 heeft de KFC 413 keer C3 gead- staan, overigens met een nipte meerderheid viseerd en 404 keer D. Samen was dit bijna 9 in de Kamer, dat gemeenten zich op vrijwil- procent van alle nagekeurde films. Best veel, lige basis aan de nakeuring door die KFC kon- eigenlijk. In plaatsen als Weert draaiden den onderwerpen. Het hoefde niet, maar het zulke films dus niet. mocht. Dit is wat de gemeenten van de ver- Ik had dus bitter weinig dubieuze films eniging vervolgens collectief deden. Vooral gezien, toen ik in 1962 in Utrecht ging stude- sinds het zogeheten nakeuringsakkoord van ren. Elke donderdag stond in De Tijd/Maas- 1939 was er een soort gewapende vrede, die bode een weekagenda van de bioscopen in de na de oorlog werd voortgezet. Pas per 1 okto- grote steden. Dit katholieke notabelendagblad ber 1967 werd die vereniging van katholieke publiceerde bij elke film trouwhartig de KFC- gemeenten ontbonden en de nakeuring door codering. Achterlopende provinciaaltjes zoals de KFC opgeheven. Dat gebeurde om financi- ik konden dan in gestrekte draf naar Palace ële redenen, nadat een paar grote gemeenten op het Vreeburg (gesloten in 1991), want daar in het zuiden hadden besloten zich voortaan draaide elke week wel een C3- of D. In die alleen op de rijkskeuring te oriënteren. De jaren ging het al ronduit om seksfilms. In mijn nakeuring bestond dus van 1929 tot 1967 en laatste studiejaren schreef ik korte besprekin- Engelse lobbycard van Femme et le Pantin, regie Julien Duvivier, die in 1958 als ‘ontoelaatbaar’ werd bestempeld had haar tijd toen ook echt wel gehad. Ook gen van deze en andere films om de entreegel- door de Kathoiieke Film Actie. dát waren de jaren ’60. den te bekostigen. Let wel: porno was er nog Hiernaast de betreffende documentatiekaart van de KFA, met beschrijving, waardering en beoordeling van de film. De KFC mocht geen films geheel of gedeel- niet bij, dat begon na 1977. telijk verbieden, dus ook geen coupures Maar ik ging ook naar de 16mm-vertonin- gelasten, maar ze mocht een hogere leefijds- gen van de Utrechtse Studenten Filmliga. Dat eens zou overdoen in de puinhopen van Ber- grens adviseren. Ook adviseerde ze binnen de waren films van het Amsterdamse Filmmu- lijn, in de ironische komedie A Foreign Affair categorie C drie niveaus: C1 (volwassenen), seum in het U-huis, in een zaaltje boven de (1948) van Billy Wilder? C2 (met voorbehoud) en C3 (met ernstig mensa, waar je voor, tijdens en na de film kon Ik had geen idee dat ik in de filmwereld voorbehoud). Bovendien was er een catego- ruiken wat het dagmenu was geweest. Hier terecht zou komen, want ik begon met medi- rie D (ontraden). De adviezen waren bestemd zag ik bijvoorbeeld Greed (1924) van Erich cijnen (drie maanden) en switchte toen uit voor het publiek, maar golden in de aange- von Stroheim (de butler in Sunset Boulevard), pure luiheid naar sociologie. Ik bleek tamelijk sloten gemeenten tevens als leidraad voor de die met Josef von Sternberg, Ernst Lubitsch en goed te zijn in statistiek, maar dat is een ander siekertjes, zoals Ballet mécanique, Un chien exploitanten. In de praktijk werden de C3- Billy Wilder nog altijd tot mijn helden behoort, verhaal. De Filmacademie, waarvan de oplei- Andalou, Regen en de films van Walter Rutt- en D-films in de zuidelijke gemeenten niet al zijn allebei de ‘vons’ in dit rijtje verzinsels. ding in 1965 vierjarig werd, was me onbekend. mann. in de bioscopen vertoond. The naked Maja Onder andere Der blaue Engel (1930) vind ik Ergens moet toch een zaadje zijn geplant, Het is misschien een redeneerfout van het was gewoon C1, maar La femme et le pan- ondanks het te theatrale acteren van Jannings want op school was ik ook al lid geweest van type post hoc, ergo propter hoc. Die mag ik tin (1958) met Brigitte Bardot was D, net als nog steeds ijzersterk. Wie had kunnen denken de filmliga. Daar zagen we in een even klein niet meer maken, na Observeren en redene- Kvinnors vantan (Vrouwengeheimen, 1952) dat Marlene Dietrich zo’n nachtclubrol nog gezelschap als in de Utrechtse liga korte klas- ren (1959) van G.J. Kruijer, dat verplicht op

34 Film Fun #48 December 2017 35 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

I N M E M O R I A M

ROBERT HIRSCH N l’lsles-Adam, Fr. 26-7-1925 ? 16-11-2017, Parijs Zijn vader had een bioscoop en dat zorgde ervoor dat hij een grote belang- stelling voor films kreeg. Speelde vanaf 1951 in films vaak als neurotische, soms komische types. In 1954 met Eddie Constantine in Votre Devoue Blake met Gina Lollobrigida in Notre dame de Paris (1956) en met Jean Gabin (als Maigret) in Maigret et l’Affaire Saint –Fiacre (1959). In 1965 had hij zijn eigen joodse komedie Pas questions de Samedi, waarin hij twaalf rollen speelde. Hij verruilde de speelfilms voor de tv, maar werd voor- namelijk theateracteur. Hij was vanaf 1952 lid van de Comedie-Française. Hij had drie Molière-nominaties en won er vier. Behalve de klassieken (Molière, Racine, Ionesco, Anouil) speelde hij ook in stukken van Harold Pinter. In 1989 zat hij toch weer in een film, Hiver 54, l’abbe Pierre en kreeg in het jaar daarop een Cesar voor de beste bijrol. Hij overleed ten gevolge van een val. Maigret et l’Affaire Saint –Fiacre

Marlene Dietrich en Jean Arthur in A Foreign Affair (Billy Wilder,1948) FRANS ZWARTJES N Alkmaar, 13-5-1927 ? 18-11-2017, Den Haag Experimenteel filmer die meer vanuit de beeldende kunst onze lijst stond. Toch lijkt het me niet uit- het Jaarboek van het Katholiek Documentatie dan vanuit de filmkunst zijn films maakte. Hij tastte met de gesloten, dat ik in de filmwereld ben beland Centrum. camera, die hij zelf bediende, zijn objecten af (modellen, o.a. dankzij de KFC. Of laat ik het anders zeggen: In dat jaar werd ik door de Bioscoopbond Moniek Toebosch en echtgenote Trix Kuselbos) en bereikte wegens het geforceerd bezoeken van tiental- benaderd. Ze zochten een wetenschappelijk daar opmerkelijke resultaten mee, waarvoor hij nationaal en len C3- en D-films die me tot dan toe door medewerker (tevens voor andere taken). Het internationaal veel waardering kreeg. Hij gaf tevens les aan de katholieke nakeuring waren onthouden. begon met een lunch in Hotel Américain met de Design Academie in den Bosch, aan de Vrije Academie in Den Haag en de Rietveld Academie Ik heb het aangename met het nuttige ver- voorzitter Bosman en directeur Van Taalin- in Amsterdam. Volgelingen waren o.a. Ben van Lieshout, Ruud Monster en Dick Rijneke. In zijn enigd. Zo kwam het dat ik in 1967 ben afge- gen. Nooit eerder had ik forel gegeten, laat lange films, zoals It’s me, observeerde hij 70 minuten studeerd op de scriptie Sociologie van film en staan forel die in zilverpapier was gewikkeld lang Willeke van Ammelrooy. bioscoop, die later in druk verscheen. Daarin en die ik zelf moest fileren. Daarna heb ik vier Pentimento was een soort vreemde thriller. ging het ook over publieksonderzoek, want jaar met genoegen bij de Bond gewerkt. Hij maakte ook portretten van choreograaf Rudi van het bioscoopwezen leed ernstig onder de —Peter Cuijpers Dantzig en danseres Truus Bronkhorst. Hij stopte—om concurrentie door de televisie. Na mijn mili- onduidelijke redenen—in 1991 met filmen. taire dienst volgde eind 1971 de Bruna-poc- In 1990 ontving Frans Zwartjes de Ouborg-prijs voor ket Sexfilms in de bioscoop en begin 1972 het zijn werk als beeldend kunstenaar van de gemeente Den tabellenrijke artikel Met ernstig voorbehoud; Haag. aspecten van de nakeuring door de KFC in Pentimento

36 Film Fun #48 December 2017 37 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

I N M E M O R I A M I N M E M O R I A M

DAVID CASSIDY N NY, 12-4-1950 ? 21-11-2017, Fort Lauderdale, Florida) RANCE HOWARD N Harold Rance Beckenholdt, Duncan ? 17-11-1928 ? 25-11-2017,LA David was de zoon van acteur Jack Cassidy en Acteur scenarioschrijver en een paar keer producent actrice Evelyn Ward. Hij debuteerde als acteur (van o.a. zijn zoon Ron’s regiedebuut Grand Theft Auto) in een aflevering van de tv-serie The Survivors in . Hij was ook de vader van acteur Clint Howard. Zijn 1969. Na nog wat gastrolletjes in Ironside, The FBI, scripts waren voor werk waar zijn zoon Ron in speelde: Bonanza en Marcus Welby kreeg hij de hoofdrol Grand Theft Auto, de tv-series Gentle Ben en de Andy van Keith Partridge in de zoetsappige serie The Griffith Show, maar ook voor de Flintstones en de Par- Partridge Family, waarin hij tussen 1970-1974 tridge Family. hij had een lange staat van dienst vanaf in 94 afleveringen speelde en zong. Zijn lot was 1956 als tv- en filmacteur. Natuurlijk in films van zijn zoon Ron. Naarmate hij ouder werd en er bezegeld: hij werd een jeugdidool bij vooral jonge minder oude acteurs waren, kreeg hij meer werk in films als Nebraska, X-files, The lone ranger, meisjes. Zijn tienerstatus was een tegenpool van de 40 Nights, Broken Memories, Angels and demons en Greys Anatomy. Rance’s vrouw Jean Speegle, idolen van de jongens uit die tijd (David Bowie, Joe Cocker, Rod Stewart, Neil, Diamond, etc). de moeder van Ron en Clint, acteerde ook. Zijn kleindochter Bryce Dallas Howard (dochter van In de serie was zijn stiefmoeder, Shirley Jones, een weduwe met een bandje van vijf kinderen. Ron) is inmiddels een belangrijke actrice. Rance was een bescheiden acteur, maar Ron verklaarde Cassidy’s succes was fenomenaal, te vergelijken met jaren daarvoor bij de Beatles. Maar dan dat hij belangrijk is geweest voor de carrières van kinderen en kleinkinderen. een popster zonder substantie. Meisjes verdrongen zich om hem te zien. Shirley Jones, zelf een beroemdheid op haar negentiende, met twee filmmusicals Oklahoma en Carousel, was Jack ANTHONY HARVEY N Londen,3-6-1930 ? 23-11-2017,NY Cassidy’s tweede vrouw. Bovendien had ze een Oscar gewonnen voor de beste vrouwelijke bijrol Begon in1945 als kind acteur in Caesar and Cleopatra, maar werd in Elmer Gantry, waarin ze een hoer speelde. Ze had met Cassidy drie zoons die ook gingen professional filmeditor van belangrijke films als Dr.Strangelove; The acteren: Shaun, Patrick en Ryan. Shirley hield David in het oog die behoorlijk last kreeg van L-Shaped room; Brothers in law, The Angry Silence, Lolita en The spy al die aandacht. Na vier jaar stapte hij uit de serie en probeerde werk als acteur te vinden, wat who came in from the cold. Kreeg als regisseur de kans om het toneel- moeizaam ging. De jongen met het dromerige stuk Dutchman van LeRoy Jones te verfilmen over de ontmoeting van gezicht en de flauwe glimlach was nauwelijks een blanke vrouw (Shirley Knight) en een zwarte man (Al Freeman jr) interessant voor goede film- en tv-rollen; hij in de New Yorkse metro. (hij deed ook de montage). Hij kreeg goede bleef terugvallen op zijn succes als popzanger. kritieken en dat leidde tot een volgende toneelstukverfilming van Hij raakte verslaafd aan drugs en alcohol en James Goldman in 1968: Lion in Winter met de spectaculaire casting zijn lichaam begon het op te geven. Of hij daar van Katherine Hepburn en Peter O’Toole als kibbelend, middeleeuws nog wat van merkte is onduidelij,k want hij koningspaar (duidelijk geïnspireerd op Who’s afraid of Virginia Woolf) met sterke bijrollen van had alzheimer. Bij zijn dood op zijn zeven-en- nieuwkomers Anthony Hopkins en Timothy Dalton. Het zestigste kwam hij nog een keer in het nieuws. werd een enorm succes dat hij nooit meer evenaarde met Zijn eerste vrouw (van de drie) was actrice Kay zijn volgende films. Hij continueerde zijn samenwerking in Lenz. Hij had twee kinderen. films met Katherine Hepburn (The glass menagerie en Grace Quigly) en maakte in 1979 zelfs een Britse western in Spanje met Sam Waterston als indiaan. Ook een ander kostuum drama The Abdication met Peter Finch en Liv Ullman en een film over tennissen, Players, met Max. Schell en Ali McGraw Lion in Winter. Anthony Harvey regisseert Katherine Hepburn.

38 Film Fun #48 December 2017 39 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

I N M E M O R I A M I N M E M O R I A M

sloegen niet aan. Harvey was duidelijk met films bezig die niet de tijdgeest ademden. Zijn laat- Daarvoor was hij getrouwd met actrice Anna Gaylor die in La vie a l’envers een rol had. ste ( tv)-film in 1994 was This can’t be love met opnieuw Katherine Hepburn tegenover veteraan Overleden aan een longontsteking. Anthony Quinn. Je zou kunnen zeggen dat de films die hij monteerde interessanter waren dan die hij regisseerde, op Lion in Winter na, SHASHI KAPOOR N Calcutta,18-3-1938 ? 4-12-2017, Mumbai Hij was al een bekend acteur in India toen hij in 1967 de JIM NABORS N Alabama, 12-6-1930 ? 30-11-2017, Honolulu, Hawaï tegenspeler werd van Hayley Mills in Pretty Polly waardoor hij Bekend door zijn rol van domme, goedlachse en goed ook in het westen bekend werd. Toch zou zijn verdere carrière bedoelende soldaat in de tv-serie Gomer Pyle: USMC (1964- (in totaal 160 films) zich voornamelijk in Hindi-gesproken films 1969). Daarvoor had hij al gezeten in de Andy Griffith Show (als afspelen en 12 in het Engels. Hij produceerde en regisseerde Gomer Pyle) en de serie Valentine’s Day. Als Gomer Pyle kreeg ook een paar films. Hij was in India hij mooie tegenspel van Frank Sutton als de harde sergeant. Hij een hele grote ster en had veel te zat behoorlijk vast aan dat domme imago, maar trad regelmatig maken met Ismael Merchant en op in tv-shows en zong veel. Zijn goede vriend Burt Reynolds James Ivory, die vanuit Engeland zorgde er voor dat hij een rol kreeg in The Music Man in het films produceerden die zich soms Burt Reynolds Dinner Theater en hij zat in twee films met Burt: ook in India afspeelden. Hij zat bij The best little whorehouse in Texas (1982) en Stroker Ace (1983). hen in Shakespeare Wallah en Bombay Talkie. In 1958 ontmoette Zijn gezondheid liet het in de jaren ‘90 niet toe om nog veel op hij actrice Jennifer Kendal die zijn vrouw werd, maar in 1984 op te treden; hij kreeg een lever transplantatie. Hij ging in Hawaï vijftig jarige leeftijd stierf. Hij was al een kindacteur en zijn vader wonen met zijn vriend, brandweerman Stan Cadwallader. Nadat ze 38 jaar samen waren Pritviraj Kapoor was een bekend acteur. Net als zijn oudste Shashi Kapoor en Hayley Mills in FPretty Polly kwam hij in 2013 naar buiten als homoseksueel en trouwde met zijn partner. Overleden aan broer Raj Kapoor. Hij kreeg prijzen voor Deewaar (1975); Junoon gebreken van zijn immuun systeem. (1979) en Kalyug (1981).Hij had met Jennifer drie kinderen: Kunal (acteur en spotjesregisseur); Karan (fotograaf en soms acteur) en Sanjana (actrice en ALAIN JESSUA N Parijs, 16-1-1932 ? 30-11-2017,Evreux, Fr theaterdirectrice). In 2010 kreeg hij een Filmfare Lifetime Achievement Award. Overleden Scenarioschrijver/regisseur. Hij was assistent van Jacques Becker aan een infectie in de borst. en Max Ophuls. Hij maakte maar tien films; debuteerde al in 1956 met de korte documentaire Leon la Lune, maar viel op met zijn ULLI LOMMEL N Brandenburg, Dl/nu Polen, 21-12-1944 ? 2-12-2017, Stuttgart eerste speelfilm in 1964 La vie a l’envers over een dertiger (Charles Duitse acteur, schrijver, cameraman, regisseur die Denner) die vervreemdt van zijn omgeving met fataal gevolg voor voortkwam uit de nieuwe zijn beroep en huwelijk. Hij wordt volmaakt gelukkig in een kamer Duitse cinema en een in een psychiatrische inrichting. Hij kreeg als nieuwe filmer een tienjarige samenwerking aanmoedigingsprijs op het festival van Venetië. Ook zijn tweede had met Rainer Werner film in 1967, Jeu de Massacre, was ongewoon en had Jean-Pierre Fassbinder. Hij zat als Cassel als een jongeman die de fantasieën van twee cartoonisten wil acteur o.a. in Russ Meyers beleven, inclusief een moord. Daarna werd het moeilijker voor hem om films gefinancierd te Fanny Hill, in de Maigret krijgen. Na 1997 schreef hij alleen romans. Hij had een relatie met journaliste Regine Magne. verfilming met Heinz Ulli Lommel en Hannah Schygulla in Fontane Effie Briest

40 Film Fun #48 December 2017 41 TARZAN 3 | DICK TRACY 23 | FILMKEURING 31 | IM 37

I N M E M O R I A M I N M E M O R I A M

Ruhmann Maigret und sein grosster Fall en bij Fassbinder in Liebe is kalter als der Tod; Warnung vor einer heiligen Nutte en Fontane Effi Briest. Vanaf 1971 maakte hij zijn eigen films en legde zich daarna toe op beeldhouwen. Zijn vrouw Joyce Bunuel had meer succes als films, zoals Der Zweite Fruhling, Die Zartlichheit der Wolfe en Cocaine Cowboys. In deze regisseur. Hun zoon Diego was een oorlogscorrespondent en maakt documentaires. laatste film speelden Jack Palance en Andy Warhol. Hij bleef een aantal jaren in de factory van Andy Warhol werken. In 2004 stichtte hij in Venice, Californië zijn eigen toneelgroep met wie CONRAD BROOKS N Conrad Biedrzycki, Baltimore, 3-1-1931 ? 6-12-2017, Virginia) hij zestien genrespeelfilms maakte. In 2009 zat David Carradine in zijn film Absolute Evil. Karakter acteur in voornamelijk obscure films, zoals de films van Ed Zijn vader Ludwig Manfred Lommel was een komiek die gezien werd als de Duitse Charlie Wood, omschreven als de slechtste filmregisseur in de wereld: Plan 9 Chaplin. Overleden aan een hartaanval. from outer space, Glen or Glenda, Jail Bait. Hij zou nooit zijn opgeval- len als Tim Burton niet de biografie Ed Wood had gemaakt over N Jean-Philippe Leo Smet, Parijs 15-6-1943 ? 6-12-2017, Parijs het leven en werk van die rare regisseur, die heilig geloofde dat hij Geen grotere popster dan Johnny Hallyday, de Franse Elvis meesterwerken maakte. Presley die tot zijn dood populair was en optrad. De roem Conrad Brooks had ook een piepklein rolletje in deze film, waar­ bleef echter beperkt tot zijn eigen land vanwege de Franse schijnlijk de enige fatsoenlijke film die Brooks ooit maakte. Johnny taal waarin hij zong. Zat ook in speelfilms. Met zijn eerste Depp speelde Ed Wood en Martin Landau kreeg een Oscar voor zijn vrouw , ook een popster, in 1963 in D’ou viens vertolking van verlopen griez- tu, Johnny? En in 1968 in elacteur Bela Lugosi. De hernieuwde belangstelling voor de Eddie Constantine-film Ed Wood maakte het voor Conrad Brooks mogelijk om A tout casser. Hoewel hij zich op filmmarkten te manifesteren als de acteur die weinig films maakte was hij met de slechtste regisseur ooit had gewerkt. Daardoor opeens in de jaren tachtig kreeg hij weer meer werk in low budget films als Freaky actief met Detective van Vampires; Invasion of the reptoids en Zombies on the Jean-Luc Godard; Conseil loose. Overleden aan een bloedvergiftiging. Planet 9 from outer space de Famille van Costa-Gravas; de SF-film Terminus en Jean Rochefort en Johnny Hallyday in L’Homme du train The iron Triangle. Andere opvallende films waren in 2002 L’homme du train als gangster tegenover Jean Rochefort en een gastoptreden in 2009 als boef in The 2 met als inspecteur Clouseau. Zijn zoon , ook zoon van Sylvie Varten, is eveneens acteur/zanger. Overleden ten gevolge van kanker.

JUAN LUIS BUNUEL N Parijs 9-11-1934 ? 7-12-2017, Parijs Was heel lang assistent-regisseur bij zijn vader Luis Bunuel (o.a. bij The young one, Viridiana, Le journal d’une femme de chambre, Cet obscur objet du desir) maar ook bij Louis Malle (Le voleur en Viva Maria) en Luigi Comencini’s l’Incorgo. Debuteerde als regisseur in 1973 met Au rendez-vous de la mort joyeuse en viel op een jaar later met La Femme aux bottes rouges met Catherine Deneuve. Toch zat er geen Hans van Pelt continuïteit in zijn filmwerk. Hij maakte tot en met 1996 tv-

42 Film Fun #48 December 2017 43 HANGING IS A LIVING VOLGENDEDe beul van Engeland MAAND Tarzan door de eeuwenIN FILM heen FUN 49

Diana Dors