Inspirerende Sporen Van Eeuwenlang Leven Bij De Grillige Waal

Inspirerende sporen van eeuwenlang leven bij de grillige Waal

Cultuurhistorische quickscan van de Waaluiterwaarden bij Wamel, Dreumel en Heerewaarden; wenken voor de wateren natuuropgaven

1 Foto cover: Zomerkade van de Wamelse uiterwaarden, bij het gebied de Hul.

2 Inspirerende sporen van eeuwenlang leven bij de grillige Waal

Cultuurhistorische quickscan van de Waaluiterwaarden bij Wamel, Dreumel en Heerewaarden; wenken voor de wateren natuuropgaven

3 INHOUDSOPGAVE

Inleiding ......

Beknopte cultuurhistorische evaluatie; plangebied met uiteenlopende identiteiten ...... 6 • Aardkunde ...... 6 • Cultuurhistorie ...... 8

Identiteit en beleid; voorlopige cultuurhistorische wenken ...... 16 • Cultuurhistorie en ruimtelijke kwaliteit; ambities ...... 16 • Archeologisch erfgoed; verwachtingen in grote lijnen ...... 18 • Voorlopige wenken om groene en blauwe opgaven aan te wenden tot versterking van cultuurhistorie/identiteit ...... 20

COLOFON

4 INLEIDING

De Provincie Gelderland verkent kansen om in een groot complex uiterwaarden bij Wamel, Dreumel en Heerewaarden natuur te ontwikkelen en maatregelen te treffen tot bevordering van de veiligheid voor het water, met name door het stimuleren van de waterafvoer in de Waal. De provincie beseft dat cultuurhistorie kan bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van de ingrepen en aan meer betrokkenheid van de burger bij de ontwikkelingen. Om die reden heeft ze opdracht gegeven tot opstelling van een cultuurhistorische quickscan van het plangebied en een overzicht van aandachtspunten voor omgaan met cultuurhistorie en archeologie.

Het voorliggende document is de vrucht hiervan. Het bestaat uit 3 hoofdstukken. In het 2e hoofdstuk wordt de cultuurhistorie in notendop belicht en geëvalueerd. Hierbij wordt ook aandacht geschonken aan het natuurlandschap. In het 3e hoofdstuk wordt ingegaan op de cultuurhistorische aandachtspunten vanuit het beleid en op de archeologische verwachting van het plangebied. In een laatste paragraaf volgt een serie wenken om cultuurhistorie aan haar trekken te laten komen bij uitvoering van de wateren natuuropgaven.

5 PLANGEBIED MET UITEENLOPENDE IDENTITEITEN

 Aardkunde door die meanderactiviteit tot stand kwam, ontstonden forse oeverwallen die door hun bevinden zich grofzandige en grindhoudende hoogte en vruchtbaarheid aantrekkelijk waren Het cultuurlandschap van de uiterwaarden afzettingen van riviersystemen uit de laatste om te wonen. Dat was al volop het geval in de bij Wamel, Dreumel en Heerewaarden is IJstijd (het Weichselien). 10e eeuw. Wamel, Dreumel en Heerewaarden nauw vervlochten met het onderliggende moeten toen al zijn opgebloeid. natuurlandschap. In het ontstaan hiervan In de prehistorie werd het beeld in het huidige speelde de Waal een belangrijke rol. Pas in plangebied bepaald door een wirwar van Een nieuwe mijlpaal in de ontwikkeling de Late IJzertijd kwam deze rivier met de beweeglijke, vrije smalle meandergordels. van het natuurlandschap was de komst van Neder-Rijn tot leven. In de millennia daarvoor Dat veranderde in de Late IJzertijd. De Rijn de dijk. Door de bedijking kon de Waal was het rivierengebied beheerst door een concentreerde zijn water sindsdien in enkele niet meer uitwijken naar de komgronden. vertakt stelsel van vrij kleine rivierlopen. Deze hoofdstromen. Dat bezegelde het lot van de Voortaan zat de rivier opgesloten in een vormden zandige meandergordels met vrij hoge kleinere, prehistorische riviersystemen. In het bekrompen ruimte. Hierin concentreerde zich oeverzones. Achter de meandergordels lagen noorden ontwikkelde de Neder-Rijn zich tot al het riviersediment, zand en grind. Door de kommen waarin zich veen kon vormen. En hoofdtak van de Rijn, in het zuiden de Waal. die opslibbing werd de Waalbedding almaar waarin de uitgedijde rivier de lichtste kleiige Alle oudere stroomgordels raakten uitgeblust. ondieper. Hierbij ontstonden zandbanken en deeltjes afzette. Meandergordels konden De Waal volgde eerst vanaf Tiel een noordelijke nevengeulen. Iedere keer als het regen- en als gevolg van opslibbing een nieuwe koers koers, en wel rond de Lingestroomgordel. smeltwater van boven toevloeide, klom het aannemen. Ze braken dan door hun oeverwal Maar al in de Laat-Romeinse Tijd (ca. 325 rivierwater hoger. Opgesloten door dijken, heen. De geulen die daarbij ontstonden, na Christus) kwam hij zuidwestelijk van Tiel zwol de rivier steeds in korte tijd aan. De heten crevassen. Het verlaten deel van de tot ontplooiing. Mogelijk werd dit ingeleid Waal had hierdoor de neiging om zich snel meander raakte buiten werking en verlandde door het ontstaan van een crevasse in een te verplaatsen. De hoofdgeul bewoog zich gaandeweg. Duizenden jaren lang duurde de buitenbocht van de rivier. De Waal baande kronkelend tussen de dijken en verlegde zich cyclus van ontwakende en inslapende rivieren zich daarna een weg door het landschap van met sprongetjes. Zo ontstond een patroon voort. Rond het plangebied herinnert nog een prehistorische meanders en kommen tussen van parallelle geulen met op- en aanwassen. ‘slangenkuil’ van fossiele rivierbeddingen aan Tiel en Gorinchem en sneed zich op den duur Deze grilligheid werd nog in de hand gewerkt dit proces. Onder het dek van afzettingen dat in het landschap in. Langs de nieuwe rivier door onsamenhangende bekribbing, gericht

6 op landjepik en het ontzet van schaardijken: dijken die kwetsbaar lagen ten opzichte van de rivier. Pas met de normalisatie in het stoomtijdperk raakte de Waal zijn laatste natuurlijke trekjes kwijt. Daarbij werd hij gestoken in een korset van kribben, zodat hij niet meer in staat was te meanderen en dijken te bedreigen. Dankzij de normalisatie verbeterde de afvoer van water en ijs en werd de Waal ook beter bevaarbaar. Hij begon daardoor allerlei nijverheid aan te trekken.

Kaart met aardkundige patronen. De geelbruine pijlen wijzen de meandergordel aan die Dreumel ooit verbond met het gebied van Heerewaarden. De roodbruine pijlen markeren oude Waallopen. Rechtsboven en in het midden duiden kleine blauwe pijlen de overloopgeulen/-laagten in de Waaloeverwal aan, waaronder die rond de Wiel van Beneden-Leeuwen.

7  Cultuurhistorie rivier. Het centrum ontstond op het raakvlak van een prehistorische meandergordel o Nederzetting en verbinding en de Waaloeverwal. In de opzet van de nederzetting lijken het oost-west patroon van Het plangebied wordt aan de oostkant de prehistorische meandergordel en het noord- begrensd door oeverwallen waarop al lang zuid patroon van de Waaloeverwal samen voor de bedijking in de 13e eeuw dorpen lagen. te komen. Het patroon van nederzetting Wamel is opgebloeid op de oeverwal van de verraadt, net als in de andere dorpen bij het Waal. In het stratenpatroon schemert de opzet plangebied, dat de Waal een magnetische door van een gestrekt dorp, oorspronkelijk kracht uitoefende op de mens. Op den duur met evenwijdig aan elkaar gelegen wegen. raakte de Waal verder van Dreumel af, zodat De nederzetting ligt parallel aan de huidige de dorpelingen de verlaten en ingedutte Waal. Ze lijkt verminkt te zijn geraakt (neven)geul konden binnendijken. De nieuwe door riviergeweld en moet zich ook hebben Waaldijk trok door de tijd heen veel bewoning geplooid naar nieuwe Waallopen. De kern en ook op de rivier gerichte nering aan. lijkt zich eerst te hebben georiënteerd op een Waalkronkel die aan de noordoostkant van Heerewaarden is gesticht op een landtong het dorp afboog in de richting van Zandwijk tussen Waal en Maas. Het dorp is mogelijk bij Tiel. Door de uitgestrekte uiterwaarden ontstaan op een prehistorische meandergordel lopen zeer oude verbindingen. Waaronder via welke ooit een verbinding bestond met de Oude Waalsteeg. Hiervan wordt beweerd Dreumel. De ontginners van beide dorpen dat die onderdeel uitmaakte van een weg kwamen elkaar op deze landstrook tegen. uit de Romeinse Tijd, uit de tijd dat je nog van Wamel langs de westoever van de Waal naar Tiel kon lopen! Later liep vanaf de Oude Waalsteeg een landweg naar een veerdienst AHN-kaart van het plangebied en omgeving. Goed tussen Wamel en Zandwijk. Nog voor 1870 zichtbaar zijn de oeverwallen van de Waal waarop werd die veerdienst opgeheven en vervangen de dorpen ontstonden en de overstromingsvlakten door een gierpontverbinding tussen Wamel en van de rivier vóór de bedijking. De landwaarts Tiel, verder zuidwestwaarts. wijzende pijlen bij Wamel en Dreumel duiden de overloopgeulen aan waardoor het rivierwater zich Dreumel lijkt te zijn opgekomen langs een ontlastte naar de komgronden. Aangegeven zijn Waalgeul, misschien een nevengeul van de ook de Waalmeander bij Tiel, rond de Linge, en de doorbraken van de Waal bij Heerewaarden.

8 De dorpsgrens kwam te liggen pal ten zuiden o Waterbeheersing; strijd tegen het water noodzakelijk. In het huidige plangebied deden van Bato’s Erf, bij de Kop van de Voorn. Later zich hierbij uiteenlopende ontwikkelingen voor in de Middeleeuwen ontstond een doorbraak De bedijking in de 13e eeuw schiep de die onderling sterk verschillende uiterwaarden in de landtong tussen Waal en Maas. Een deel voorwaarden voor het ontstaan van de opleverden. Ronduit zeldzaam was hetgeen van Dreumel raakte daardoor afgesneden van uiterwaarden bij Wamel, Dreumel en zich voordeed bij Wamel. Daar moet al in een de eigen dorpspolder. De doorbraakopening Heerewaarden. In de eeuwen hiervoor hadden vroegtijdig stadium een fors deel van het oude werd bekend als het Voornsche Gat. De de dorpen het land op de oeverwal ontgonnen. land van het dorp buitendijks zijn geraakt. kern van Heerewaarden was van oudsher Bij stijging van rivierstand kon de Waal nog via Mogelijk hield dat verband met ingrepen van georiënteerd op de Maas. Maar aannemelijk is overloopgeulen in de oeverwal uitwijken naar Tiel die moesten voorkomen dat de voor de dat de bewoners de Waal een handje hielpen de komgronden. Een van die overloopgeulen plaatselijke economie zo belangrijke rivier om vanuit het dorp meteen de Waal op te of crevassen is nog goed herkenbaar bij het meanderend zou weglopen van de stad. Tiel kunnen zeilen. Feit is dat de Waal even ten plangebied: de Wiel van Beneden-Leeuwen. zal hierdoor groot belang hebben ervaren bij noorden van de dorpskern verbinding kreeg Vanaf de 11e eeuw raakte het Waalwater meer het ontstaan van uiterwaarden aan de Wamelse met de Maas. Deze opening werd bekend als en meer opgestuwd als gevolg van grootschalige kant en de bouw van kaden en kribben om het Waalgat. Het dorpscentrum raakte door ontginningen in het westen van de delta. Vanaf dit buitendijkse land te beschermen tegen die verbinding in de woeste branding van die tijd legden de dorpen de eerste dijkjes aanvallen van de rivier. In de Moderne Tijd twee rivieren. Zowel aan de oost- als aan de aan, zijdewenden - stroomopwaarts, langs de is een deel van de oudste bekading van de noordkant moeten delen van Heerewaarden overloopgeulen - en achterwenden - aan de Wamelse buitenpolder opgeruimd. Maar in in de golven zijn verdwenen. In de loop van kant van de komgronden. De zijdewenden het oostelijk deel van de polder kunnen nog de tijd zal de dorpskern nog duchtig zijn leven in Wamel en Dreumel nog voort in oude dijkstukken liggen. Opmerkelijk is ook opgehoogd voor behoud van droge voeten. veldnamen als Zijveld en Zijvond. Uiteindelijk de aanwezigheid van resten van bekribbing Vermeldenswaard is nog de Variksche Straat die werden kaden gebouwd aan de voorzijde van van Tiel aan de Wamelse kant, waaronder de vanuit het dorp westwaarts leidt en misschien de dorpen en met elkaar verbonden zodat de Tielsche Krib. in de Romeinse Tijd nog in verbinding stond dijkring werd gesloten. Binnendijks konden met de huidige Grotestraat in Varik. Later nu de komgronden worden gecultiveerd. In Dreumel zien we juist een tegenovergestelde kwam een veerverbinding tot stand met Varik; Op den duur werd de wateroverlast hier zo ontwikkeling. De dijk van dit dorp ontpopte ze kwam iets verder noordwaarts te liggen, groot dat die gronden slechts geschikt waren zich over grote afstanden als een gevaarlijke in het verlengde van de Heerewaardense voor beweiding, hooibouw, griendteelt en schaardijk. Deze werd zwaar belaagd Molendijk. eendenjacht. door Waalmeanders. Vanuit Passewaaij en Zennewijnen kwam de rivier toestromen. Al gauw probeerden de dorpelingen ook in de Om in het voorland van de Dreumelse dijk uiterwaarden land te veroveren op de rivier. scherp af te draaien naar het westen. Hierbij Hiervoor was de aanleg van kribben en kaden ontstonden langs de dijk strangen van de steeds

9 wegspringende rivier. Deze strangen liggen als vermoedelijk niet beschermen tegen de hoogste o Economie; leven van het land en de rivier een lint van waterpartijen langs de dijk. Door waterstanden. Het is daardoor moeilijk voor aanleg van kribben werd wanhopig geprobeerd te stellen dat de inwoners van Heerewaarden De Waaluiterwaarden behoorden eeuwenlang de Dreumelse schaardijk te ontzetten. Maar hun kwetsbare gebied bleven bewonen in een tot het domein van een ruige rivier. Toch zagen dat kon niet voorkomen dat de dijk in de 18e en tijd dat de Waal almaar bruter werd. Daarbij de dorpelingen kans om hier geld te verdienen. 19e eeuw herhaaldelijk het loodje legde. Zoals bulderde herhaaldelijk zoveel water van de Daarbij vond elk dorp ook weer eigen in 1757, 1781, 1784 en 1811. Vaak werden de Waal naar de Maas dat de Maasdijken bij Lith, oplossingen. Wamel bezat een omvangrijke dijkbreuken ingeleid door een ijsverstopping Kessel of Maren het begaven. Daardoor volgden buitenpolder, een beloofd land voor boeren dat rond een zandplaat bij Varik. Keer op keer overstromingen die de contreien van Den Bosch voor een groot deel bestond uit oudhoevig land. raakte het Waalwater zodanig opgestuwd dat onderdompelden. Verbetering kwam er pas De buitenpolder vormde een terugstroompolder. het over de Dreumelse dijk begon te lopen. in die misstand door de bouw van overlaten Bij was op de rivier liep het water via een sluis Met alle gevolgen van dien. In het noordelijk in het Voornsche , Waalsche en Schansche aan de achterzijde van de polder naar binnen. deel van Dreumel, bij de Kraaienhoek, werd Gat rond 1733. Eind 19e eeuw werden beide Het water stroomde zo tegen het verhang van de dijk ver teruggelegd. Oud boerenland, rivieren deﬁ nitief van elkaar gescheiden door het terrein op. Zo kreeg het slib meer kans wegen en dijkstukken, huizen en wielen de bouw van de Afsluitdijk. Nog altijd zijn om te bezinken, goed voor de vruchtbaarheid werden hierbij buitengedijkt, veranderden in in de Waaluiterwaarden van Heerewaarden van het land. Doordat het water van binnenuit een “Ortswüstung”. Pas in het kader van de sporen van de verlaten bedijking te vinden, die tegen de polderkaden opliep, werd schade normalisatie lukte het door afdamming van deels eeuwenoud kunnen zijn. De dijkrelicten aan de bekading door overloop van water geulen een stevige buffer van land te vormen markeren mogelijk ook een overgang van oud vanuit het zomerbed voorkomen. In de oude tussen de Dreumelse dijk en de rivier. Het dorp land naar jongere uiterwaarden, grotendeels buitenpolder liggen nog allerlei agrohistorische bezit daardoor grotendeels jonge uiterwaarden. ontstaan door bekribbing tijdens de relicten. Zoals stegen en resten van oude normalisatie sinds midden 19e eeuw. verkaveling en afwatering. In de Moderne Tijd In Heerewaarden moesten de dorpelingen al kwam hier een economische activiteit bij: vroeg besluiten om dijken te bouwen om hun de baksteenindustrie. Die ontwikkelde zich reepje land tussen twee woeste rivieren te langs de zomerkade in het gebied de Hul. De beschermen. Door het ontstaan van het Waalgat fabrieksterreinen kwamen op eilanden te liggen bij het dorp raakte het dorpsland verdeeld in en/of werden omkaad. Het gebied bevat nog twee ringpolders: een polder op het Voornsche relicten van aanlegplaatsen, fabrieksopstallen, Eiland, ook genoemd Kopsche Polder, en terpen en kaden. In de polder werd volop klei een zuidelijke polder, zich uitstrekkend van gewonnen; de afgetichelde gronden werden het dorp tot de omgeving van Sint Andries. weer gecultiveerd. Een andere nering die Deze polders bestonden al in de 17e eeuw en zich ontwikkelde was het veerbedrijf, eerst waren door het geweld van riviermeanders gesitueerd tegenover Zandwijk, later tegenover al gekrompen. De dijken konden de polders Tiel.

10 Provisorisch bewerkte Googlekaart van deelgebied Wamel e.o., met o.m. verwijzingen naar fossiele riviergeulen (blauwe pijlen), resten van oude verkaveling (donkergele stippellijnen), steenoventerreinen (rode cirkels), zomerbekading (roodbruine lijnen) en de bandijk (lichtgele stippellijn).

11 In Dreumel gedijden op de smalle strook steenoventerreinen, ook rond Bato’s Erf. Verder jonge uiterwaarden vooral griendhout en werd over grote oppervlakten klei gewonnen. gras. Grienden kwamen ook voor op verlande De wateren in en bij de uiterwaarden waren delen van de strangen. Om die te kunnen van vitaal belang voor de plaatselijke visserij, cultiveren werden hier rabatten aangelegd, de broodwinning die Heerewaarden beroemd ruggen opgeworpen met aarde afkomstig uit maakte. Nog tot rond midden 20e eeuw bestond aanliggende greppels. De strangen stonden hier de zalmvisserij. Deze werd druk beoefend in verbinding met de Waal en zullen ook rond een grote zandbank in de Waal, genaamd aantrekkelijk zijn geweest voor de visserij. De De Plaat. De vissers die hier hun stek hadden, nabijheid van de Waal maakte dat rond de dijk waren aangesloten bij de Compagnie van de ook riviernering ontstond. Zo lag rond 1935 Plaat. Ze beschikten over schuiten, want, bij de Polderbol de haven van de dorpspolder. paarden, een kaapstander, tenten en ijverig Hier werden kolen gelost en graan en bieten personeel. Rond de Waalstrangen en -oevers afgevoerd. In de haven dobberden schokkers, tussen Heerewaarden en Varik kunnen nog woonarken en boten van parlevinkers. Vlakbij tal van relicten liggen van de eeuwenlang kwam ook de scheepsbouw tot ontwikkeling. beoefende visserij. In de Moderne Tijd werden de Dreumelse uiterwaarden benut voor delfstofwinning. Kleiputten getuigen hier nog van. Markantste Provisorisch bewerkte Googlekaart van deelgebied gevolgen had een grootscheepse winning van Dreumel e.o., met o.m. aanduiding van enkele industriezand, zodat de reusachtige Vonkerplas stroomrichtingen, deels fragmentarisch, van de ontstond. Waal (blauwe pijlen), de Waalbocht waaraan De strook jonge uiterwaarden langs de Waal Dreumel opkwam (de middelste roodbruine bij Heerewaarden werd vooral gebruikt voor pijlen), de huidige bedijking (lichtgele stippellijn), griendteelt en beweiding. In de door de aanleg de voormalige bedijking (donkergele stippellijn), van de Afsluitdijk afgezonderde delen van de de dijkbreukplekken (blauwe sterren), de ringpolders kunnen nog oude akkers hebben zomerbekading (roodbruine lijnen) en de gelegen. Verder klapwiekte nog in de 20e steenovenlocaties (rode cirkel). eeuw een korenmolen op het oude ringdijkje van Heerewaarden. Maar intussen had de baksteennijverheid de overhand gekregen; in de Kopse Polder ontstonden meerdere

12 Provisorisch bewerkte Googlekaart van deelgebied Heerewaarden e.o., met o.m. aanduiding van de resten van de oude dijkringen (gele stippellijn), de voormalige doorbraakopeningen van de Waal (roodbruine pijlen), de Afsluitdijk (donkergele stippellijn), de oude schansen (oranje sterren), de voormalige windmolen van Heerewaarden (groene vink) en de oude steenoventerreinen (rode cirkels).

13 o Verdediging; water als bondgenoot rivieren, die tussen godzalige soberheid en pluk de dag-optimisme. Het plangebied heeft ook grote militair- historische betekenis. In de Tachtigjarige Toneel van strijd werd het huidige plangebied Oorlog ontbrandde een verwoede strijd om ook in het najaar van 1944. Een half jaar het bezit van de enge landtong tussen Waal lang lagen de Waal bij Wamel en Dreumel en Maas bij Heerewaarden. Die vormde voor en de landtong van Heerewaarden in het de Spanjaarden een springplank voor de niemandsland. ’s Nachts waren de eenzame inname van de Bommelerwaard. Ook bood steenoventerreinen en ook Nieuw Fort de omgeving van Heerewaarden de kans op Sint Andries, opvolger van zijn Spaanse controle over de twee allerbelangrijkste naamgenoot, plekken van bittere confrontaties rivieren van de Nederlandse delta. Maas tussen patrouilles en doelwit van moorddadige en Waal waren te meer van belang, omdat beschietingen van beide strijdende partijen. ze onmisbaar waren voor de logistiek ter Ook de nabije dorpen en vooral de stad Tiel ondersteuning van de militaire campagnes moesten het hierbij ontgelden. In het hele en voor het snel verplaatsen van legers. De plangebied kunnen dan ook stille getuigen Staatsen hadden er dan ook alle belang bij om worden aangetroffen van de maandenlange de landtong bij Heerewaarden in te pikken en grimmige positieoorlog langs de Waal. te fortiﬁ ceren. Nog altijd bestaan er imposante relicten van die strijd, zoals de resten van het door de Spanjaarden gebouwde Sint Andries en de Staatste tegenschans, fort Nassau of Voorne. Vermeldenswaard is ook de linie van wachttorens die onder de Oranjeprinsen Maurits en Frederik Hendrik gestalte kreeg langs de noordoever van de Waal, van Schenkenschans in het oosten tot voorbij Gorinchem in het westen. De Staatse verdediging rond Heerewaarden en de Waal werd een succes dankzij de slimme combinatie met water. Rond deze ‘Oranje Limes’ openbaarde zich van lieverlee ook een culturele grens: die tussen Nederland boven en Nederland beneden de

14 Een spoor van houten palen markeert in de Waaloever bij Wamel de contouren van een oude krib.

15 IDENTITEIT EN BELEID; VOORLOPIGE CULTUURHISTORISCHE WENKEN

 Cultuurhistorie en ruimtelijke water leesbaar. bewoning en nijverheid, zoals de kwaliteit; ambities o Maak in de uiterwaarden geulen die baksteenindustrie, tot eigentijdse het Waallandschap typeren, laat hierbij terpen voor beleving van de Waal. Cultuurhistorie is een belangrijk aspect de historische morfologie leidend zijn; Geef ze een nieuwe functie met geworden van het denken over ruimtelijke graaf geulen zo mogelijk reliëfvolgend attractiewaarde, eventueel met ontwikkeling. Dit is sterk bevorderd vanuit dus in de baan van de oude geulen. nieuwbouw. Borduur in de ontwerpen een paar planprocessen waarbij de lat van o Tover zandputten om tot natuurlijke van terpen en bebouwing voort op de ruimtelijke kwaliteit hoog werd gelegd, onderdelen van het Waallandschap; plaatselijke cultuurhistorie. namelijk project Ruimte voor de Rivier en verondiep ze en zorg voor verschillende o Realiseer een recreatief netwerk op project WaalWeelde. Vanuit beide projecten bodemdieptes en daarmee voor de schaal van de Waal; bouw aan een zijn documenten opgesteld die aanbevelingen diversiteit van onderwatermilieus. wandel- en struinpad langs de Waal van doen voor omgaan met cultuurhistorie. o Visualiseer cultuurhistorische structuren Keulen tot Kinderdijk. Maak gebruik Hieronder volgt per document een aantal en relicten, met speciale aandacht van trekpontjes en touwbruggen, concrete aandachtspunten. voor structuren van waterbeheer bijvoorbeeld rond nevengeulen. en waterlinies (zoals dijken/kaden, o Maak recreatieve verbindingen mogelijk Handreiking Ruimtelijke Kwaliteit voor de Waal sluizen en inlaatkanalen), littekens tussen stad/dorp en rivier; integreer (2009), opgesteld in opdracht van de Provincie van watergeweld (zoals wielen) en de bijbehorende voorzieningen (voor Gelderland en het Rijk (Ministeries van Verkeer restanten van oude infrastructuren parkeren en pleisteren) harmonisch in en Waterstaat en VROM) (zoals loskaden, veerstoepen en het landschap. bijzondere kribben). o Versterk de dijk als as voor beleving o Maak oudhoevig land zichtbaar van het landschap, als overgang van bijvoorbeeld door een afwijkend, een historisch cultuurlandschap op de meer cultuurlijk, grondgebruik en/of oeverwal naar een dynamisch natuur- door het geven van een meer publieke en rivierlandschap; maak de sporen van recreatieve functie. de eeuwenlange strijd tussen mens en o Ontwikkel historische terpen voor

16 Visie WaalWeelde (2009), het toekomstplan sluizen, strangen, kribben, verdronken voor de Waal en zijn oevers opgesteld door de dorpen), grenzen en front (in verband Provincie Gelderland in samenwerking met de met zaken als verdediging, geloof en Waalgemeenten en andere partijen taal/dialect) alsook de gelaagdheid van het landschap (oeverwallen en o De Visie onderscheidt twee ambities kommen, het natuurlandschap). voor het plangebied. Voor de o Het streven is erop gericht om uiterwaarden bij Wamel en Dreumel cultuurhistorische en aardkundige geldt de ambitie Getemde Waal, elementen grotendeels te behouden en bijbehorende opdracht: ontwikkel in te passen. Maar behoud is geen doel; met respect voor cultuurhistorie, de cultuurhistorie wordt opgenomen in maak haar meer zichtbaar en vertel een nieuw ingericht landschap. Daarbij haar betekenis; ontwikkel historische draagt ze het verhaal over het verleden bouwlocaties aan de Waal met uit maar gaat ze ook een functie levendige publieke functies. Voor vervullen in het heden. De bedoeling De weidse Vonkerplas bij Dreumel zou weer een het gebied bij Heerewaarden wordt is ook dat het grote, samenhangende natuurlijk onderdeel moeten worden van het gestreefd naar: de Wilde Waal, verhaal achter de ingepaste losse Waallandschap. bijbehorende opdracht: versterk de elementen wordt uitgedragen en dat natuurlijke dynamiek en maak haar dit een plaats krijgt in het WaalWeelde- zichtbaar; maak passende geulen, recreatieplan. verbind de rivier met de oeverzones en de uiterwaard, maak robuuste natuur en zorg voor variatie in oevers. o De Visie somt een aantal cultuurhistorische kenmerken van de Waal op; ze slaan op internationale verbinding en transport via de rivier (zoals oude handelssteden, veren, bruggen), delfstofwinning (klei- en zandwinning), de rivier als voedselbron Het oudhoevige land bij Wamel met de (zoals vissersdorpen en vishallen), strijd Oude Waalsteeg, een gebied dat gezien tegen en leven met het water (met zijn achtergronden een meer cultuurlijke name dijken/kaden, watergangen, inpassing verdient.

17 Archeologische verwachtingskaart gemaakt voor de Pilot Langsdammen Waal > Aangegeven zijn ook de plekken van de verschillende kribgeneraties.

 Archeologisch erfgoed; verplaatsing van de geul en daarmee gepaard door hun ouderdom en vaak speciﬁ eke functie. verwachtingen in grote lijnen gaande erosie en sedimentatieprocessen Voor de kribben uit de eerste fase van de behoorden voortaan tot het verleden. normalisatie is dit minder het geval.

Een aanzienlijk deel van de zorg voor Het plangebied bevat ook nog restanten van het archeologische bodemarchief berust Archeologische vindplaatsen een of meer in de oorlog gecrashte vliegtuigen. bij de gemeenten West Maas en Waal en In de omgeving van Dreumel moeten Maasdriel. Beide gemeenten beschikken Binnen het plangebied zijn vrijwel geen twee Duitse toestellen en een geallieerde over archeologische waarden- en archeologische vindplaatsen geregistreerd jachtbommenwerper zijn neergestort. In verwachtingskaarten. Aan de hand van de die nader onderzoek behoeven in het kader 2009 werden in de Dreumelse Waard bij zeer eerste verkenningen, mede aan de hand van de Archeologische Monumentenzorg. De lage waterstand restanten aangetroffen van van deze kaarten, kan kortweg nog het geregistreerde vindplaatsen in ARCHIS zijn een Duitse jager, een ME 109. Uit het eerste volgende worden gezegd over de aardkundige zeer globaal aangeduid. Meestal gaat het om onderzoek bleek dat het vliegtuig in de klei ontwikkeling en de archeologische verwachting secundair verplaatste en uit context geraakte ligt en zeer goed geconserveerd is. Onder in het plangebied: ‘losse’ vondsten. In de meeste gevallen betreft andere de cockpit en het motorblok zijn daarbij het baggervondsten. bekeken. De plek van het wrak heeft ook de Het plangebied maakt deel uit van de status veldgraf gekregen. meandergordel van de Waal: een kolossale Een bijzondere categorie vindplaatsen zandbaan die is ontstaan in de Late IJzertijd. betreffen de historische kribben. Deze zijn Grote delen ervan zijn geërodeerd en geen van alle in de archeologische databases gehersedimenteerd na de eerste bedijkingen in geregistreerd. Maar ze kunnen vanwege de Archeologische verwachtingen de 13e eeuw. Ook grote oppervlakken van de huidige onzichtbaarheid en inhoudelijke laat-middeleeuwse op- en aanwassen zijn in de betekenis wel als archeologische vindplaats In de oeverzone direct grenzend aan de Nieuwe Tijd door de almaar actiever wordende worden bestempeld. Ze worden dan gerekend huidige Waalgeul beperken de archeologische Waalgeul opgeruimd. In uiterwaarden langs tot locaties die vanuit een zorgvuldige verwachtingen zich tot objecten en structuren binnenbochten van de Waal zijn plaatselijk omgang met het bodemarchief, conform de uit de 18e eeuw en jonger. Dit hangt samen met tegen de bandijk wel middeleeuwse gronden Wet op de Archeologische MonumentenZorg actieve laterale verplaatsing van de Waalgeul te verwachten. Dit is onder meer het geval (WAMz), eventueel een (selectief) nader tot aan de normalisatieperiode in de 19e eeuw. bij Wamel en in het grensgebied van Dreumel onderzoek behoeven. Op de archeologische Oudere vondsten kunnen hier wel worden en Wamel. Ook bij inlaagdijken (teruggelegde verwachtingskaart van project Langsdammen aangetroffen maar dan zal het om verspoelde dijken) liggen middeleeuwse en mogelijk Waal zijn de verschillende generaties kribben of anderszins uit context geraakte, verplaatste oudere gronden in de uiterwaarden. Door de aangegeven. Met name de oudste fase kribben, vondsten gaan, zogeheten toevalsvondsten. normalisatie in de 19e eeuw werd de vaargeul aangelegd vóór de normalisatie, bevatten een In de zone tegen de bandijk zijn op meerdere in hoge mate vastgelegd. Spontane laterale relatief hoge archeologische informatiewaarde plaatsen oudere gronden in de uiterwaarden

18 19 te verwachten met kans op archeologische  Voorlopige wenken om groene en en hiermee verbonden agrohistorische resten (in situ) uit de Late Middeleeuwen blauwe opgaven aan te wenden tot elementen. Zo proﬁ leert zich een en mogelijk oudere perioden. Directe versterking van cultuurhistorie/ veelzeggende overgangszone tussen het aanwijzingen hiervoor ontbreken vooralsnog binnen- en buitendijkse land, waarin de binnen het plangebied. Maar elders zijn in identiteit dijk op-en-top opvalt als een scheidend een vergelijkbare landschappelijke context en door de tijd heen dynamisch Benut ontwikkeling om de identiteit wel oude bewoningssporen aangetroffen in o element in een nog altijd bestaande van het plangebied te versterken en de uiterwaarden. De zones met een hogere zone van confrontatie tussen mens en draagvlak en actieve betrokkenheid van archeologische verwachting zijn weergegeven water. burgers te bevorderen op de archeologische verwachtingskaarten van o Beschouw het plangebied ook als een Leg in de wateren natuuropgaven de twee betrokken gemeenten. o geheel van uiterwaarden die vanuit een herkenbare relatie tussen het de nabije dorpen, Wamel, Dreumel leven met de Waal in het verleden Een speciﬁ eke archeologische verwachting en Heerewaarden, zijn ontwikkeld en en dat in de toekomst; maak in het geldt voor de Waaloever en de binnen het daardoor onderling grote verschillen ontwerp keuzes die laten zien dat oude plangebied voorkomende strangen (oude in afmetingen en kwaliteiten hebben wijsheden weer actueel en bruikbaar Waalgeulen). In deze zones bestaat een gekregen, waarbij de uiterwaarden zijn. verhoogde kans op het aantreffen van resten van Wamel opvallen als een wijd, Bij de inpassing van cultuurhistorie van vaartuigen, fuiken, beschoeiingen en o grotendeels oeroud, boerenland zou kunnen worden uitgegaan van een andere ‘watergerelateerde’ resten. Daarnaast tussen rivier en dorp, de uiterwaarden zonering met bijbehorende algemene is sprake van een hogere archeologische van Dreumel als een jong, smal principes: Geef cultuurhistorie op verwachting op plekken van voormalige uiterwaardgebied getekend door herkenbare wijze terug aan de rivier/ bedrijvigheid zoals oude veerstoepen, meandergeweld van de laatste eeuwen natuur rond het zomerbed, in de steenovenlocaties en overige historische en begrensd door een dijk met legio sfeer van de 1e en 2e normalisatie bebouwing. littekens van Waalgeweld uit de tijd (uiterwaarden ontstaan sinds de 19e dat die een schaardijk vormde, de eeuw) en in de gebiedsdelen van uiterwaarden van Heerewaarden als vóór de normalisatie (uiterwaarden een ensemble van jonge uiterwaarden ontstaan vóór de 19e eeuw). Accentueer met strangen/restgeulen omzoomd cultuurhistorie, maak haar meer door oud boerenland dat door leesbaar, in een landschapszone met dijkterugleggingen almaar verder is de dijk en bijbehorende elementen: geslonken. wielen, strangen, griendcultuur, o Besteed aandacht aan de dorpshistorie uitgedijkte land, oudhoevig land, in elk uiterwaarddeel om burgers te kwelkommen, waaiers van overslag

20 enthousiasmeren tot actieve deelname die vertelt over cultuurhistorie en voor vee, en/of toeristisch recreatief, aan de ontwikkelingen; ontwikkel landschap en die de (lage) dynamiek als plaats van avontuurlijke beleving interactief dorpsommetjes vanuit van de rivier op feeërieke wijze tot van landschap. Inspireer ontwikkelingen Wamel, Dreumel en Heerewaarden om leven laat komen in de woonomgeving. rond Bato’s erf ook op de gedachte dat de belangstelling van de inwoners voor o Accentueer de steenoveneilanden het oord ooit een romantisch arcadia hun uiterwaarden verder te prikkelen. door toevoeging van nieuwe functies, met vijver en ‘plaisirtuin’ vormde. o Gebruik de natte opgaven om het ecologisch, als hoogwatervluchtplaats blauwe DNA – restgeulen en strangen – en daarmee ook de opbouw van het uiterwaardenlandschap meer herkenbaar te maken. o Integreer archeologische vondsten, zoals houten kribben, in de aanleg van geulen, geef ze een avontuurlijke vorm van ontsluiting en vertel het verhaal. o Wijd speciale aandacht aan relicten van vroegere waterbeheersing, zoals zomerkaden, sluizen en watergangen; pas die elementen zichtbaar in, zodat duidelijk wordt dat de ingreep past in een eeuwenlang tijdsbestek waarbij de mens land verovert op de rivier maar ook weer stapjes terug moet doen, ‘veroveringen’ moet teruggeven aan de rivier, een cyclisch proces waaraan maar geen einde lijkt te komen. o Pak de kwelwateroverlast als gevolg van geulenaanleg aan door hergebruik van effectieve oude systemen van waterbeheersing aan de binnenzijde van de dijk, en wel door herstel van kwelkomstructuren. Kwel kan daardoor Een zeldzaam fraai overblijfsel van bekribbing uit de 1e fase van de normalisatie bij Wamel: een gewaardeerde kwaliteit worden, een houten krib aangelegd ter afdamming van een Waalgeul.

21 o Benut kansen om de weidse zandput bij oplossingen voor water, natuur, wonen in Duitsland-Nederland. Dreumel, de Vonkerplas, een aanzien en werken te ontwikkelen tot trotse o Betrek centra als Museum te geven dat als meer harmonisch met toeristisch-recreatieve visitekaartjes Tweestromenland (Beneden-Leeuwen) het Waallandschap wordt ervaren en voor gemeenten en regio. en Bezoekerscentrum De Grote Rivieren dat ook betere levenskansen biedt voor o Overweeg om de Afsluitdijk bij (Heerewaarden) bij de educatie. De inheemse waterfauna; benut kansen Heerewaarden uit te bouwen tot inwoners van Heerewaarden waren om het verondiepen van plasdelen een klimaatdijk om te waarborgen vroeger als vissers de kenners bij te combineren met visualisatie van dat Waal en Maas never nooit zullen uitstek van de fauna van Maas en Waal; verdwenen Waalgeulen. samenvloeien en om de wirwar stimuleer de huidige dorpelingen om o Gebruik fort Sint Andries en omgeving van wegen en andere ruimtelijke die expertise eigentijds in te vullen, als springplank voor beleving van elementen rond de huidige Afsluitdijk door haar aan te wenden om de het plangebied en als bijzondere te verpakken in een landschappelijk waterfauna in het plangebied te laten verhaalplek, vertellend over de Waal ooglijker en meer leesbaar geheel, ontdekken. als frontlinie in de tijd van de Opstand benut kansen (grondverzet) om hierbij tegen Spanje en tijdens de Tweede de omwalling van het oude fort Sint Wereldoorlog. Andries te herstellen/verbeelden, o Vul de wateren natuuropgaven zo pak kansen op om ecologische duurzaam mogelijk in; zoek kansen verbindingen (ecoducten) te maken om buitendijkse ontwikkelingen rond tussen Maas en Waal en benut ook water en natuur te verbinden met in de mogelijkheden tot winning van water- toekomst onvermijdelijke binnendijkse (energieopwekkende cascades) en maatregelen voor grootschalige windenergie (verwijzend naar de retentie, zoals in de komgebieden vroegere plaatselijke windmolen en bij Wamel en Dreumel. Schep kansen Molendijk). om landschappelijk en in de beleving o Versterk de beleving van het verbindingen te leggen tussen de plangebied en de Waal door uiterwaarden en de komgebieden bevordering van rondje-pontjes, Tiel- en daarbij te verhalen over de Wamel, Zennewijnen-Dreumel, Varik- revolutionaire veranderingen in het Heerewaarden. leven bij de Waal in de afgelopen 1000 o Realiseer een struinroute langs de jaar. Waaloevers als verwijzing naar de o Grijp ook kansen aan om cultuurhistorie vroegere jaagpaden en als onderdeel in combinatie met duurzame van een grote struinroute langs de Rijn

22 Een snoekbaars vol trots getoond na het zegentrekken in Heerewaarden. Het oude vissersdorp is een plek bij uitstek om de fauna van de rivieren te ontdekken.

23 COLOFON

opdrachtgevers opdrachtnemer Provincie Gelderland Ferdinand van Hemmen Landschapshistorie Carel Bolt, projectleider Korte Loostraat 27 Postbus 9090 6851 MX HUISSEN 6800 GX ARNHEM T 06 25035302 T 06 52802073 E [email protected] E [email protected]

Inspirerende sporen van eeuwenlang leven bij de grillige Waal

status DEFINITIEF datum 01.11.2013 productie Ferdinand van Hemmen landschapshistorie opmaak Paulien Varkevisser | fotograﬁ e & vormgeving fotograﬁ e Ferdinand van Hemmen

24 25 26