Jaargang 11 Nr 2 • Periodieke Uitgave Van Volkssterrenwacht MIRA

België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

ISSN-nummer 1783-4406

Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 11 nr 2 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - april april -- juni 2007 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 UIT DE BIBILIOTHEEK

Voor wie het nog niet mocht weten: MIRA is ook de trotse bezitter van een heus ―Informatie– en documentatiecentrum‖: één ruime leeszaal en één collectiezaal. De collectie omvat ondertussen meer dan 1500 uitleenbare werken (boeken vooral, maar ook video, cd-rom, dvd,…) en vele honderden ingebonden jaargangen van tijdschriften. Er staat ook een pc ter beschikking waarop u niet enkel de collectie kan doorzoeken, dvd‘s raadple- gen, maar ook scannen en surfen op het internet. De MIRA-bib. is geopend elke woensdag (14-18h) en vrijdag (19-22h). Andere dagen kunnen ook, maar dan op afspraak. Men betaalt een éénmalige waarborg van 25 euro, maar voor de leden is de uitleen zelf wel gratis.

ENKELE INTERESSANTE AANWINSTEN VAN DE LAATSTE MAANDEN

• “Het Heelal. Ontdekkingsreis door de ruimte en de ruimtevaart” Uitgeverij: De Agustini, Amsterdam, 2005-2007

Reeds een hele tijd geeft de uitgever De Agustini een interessante reeks uit over astronomie en ruimtevaart . De reeks bevat tweewekelijks een tijdschrift en een DVD. De complete reeks zal 60 delen bevatten (waarvan er op dit ogenblik al meer dan de helft verschenen zijn). De teksten zijn gericht tot een gewone amateurastro- noom. Een greep uit enige titels van de laatste nummers: ‗Achtergrondstraling‘; ‗magnituden meten‘; ‗sterren en sterrenstelsels‘; ‗ruimteonderzoek‘; ‗toepassingen van de ruimtevaarttechnologie‘; ‗geschiedenis van de sterrenbeelden‘ enz. De DVD‘s behandelen telkens één onderwerp levendig en kleurrijk voorgesteld, zoals ‗leven in het heelal‘; ‗gevaren uit de ruimte‘; ‗overleven op Mars‘; ‗leven tussen de sterren‘; ufo‘s is er bewijs?‘ enz. Alles bijeen een mooie reeks interessant en wetenschappelijk genoeg om aan te schaffen… of uit te lenen in de MIRA-bib natuurlijk!

Dit project wordt ondersteund binnen het Actieplan Wetenschaps- informatie en Innovatie, een initiatief van de Vlaamse Gemeen- schap.

2 MIRA Ceti - april - juni 2007 INHOUD

Van het bestuur 4 Nieuws van de werkgroepen 5 Activiteitenkalender van MIRA 7 Activiteitenkalender bij de collega‘s 8 MIRA Ceti sprak met… Rienk Vermij 10 MIRA Ceti is een periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA Sterrenfotografie anno 2007 15 vzw. De Virgo-cluster waarnemen 21 Redactie: Philippe Mollet MIRA-publicaties en –verkoop 23

Redactieadres MIRA Ceti: Hemelkalender 24 Volkssterrenwacht MIRA Uitneembare sterrenkaart in ‗t midden Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen Beeldgalerij: losse kleurenpagina Teksten: Francis Meeus, Geertrui Cornelis, Hans Coeckelberghs, Wim Stemgee, Lieve Meeus, Phi- lippe Mollet. Nazicht: Martine De Wit OP DE VOORPAGINA staat ―nauwelijks‖ 160.000

Teksten worden alleen aanvaard als lichtjaar ver. naam en adres van de auteur ge- Het gras is altijd groener aan de Merk ook het heldere vlekje op kend zijn. De redactie behoudt het overkant… Luc Debeck trok op aan de rechterbovenkant van de recht om kleine wijzigingen in de (foto-)safari naar Zuid-Afrika, LMC: dat is de fameuze Taran- tekst aan te brengen. en maakte daar tal van indruk- tulanevel, een gigantisch ster- wekkende beelden, zowel over- vormingsgebied (een soort van Abonnement: dag (die giraffes!) als ‗s nachts. grote Orionnevel dus). Een abonnement op MIRA Ceti Voor dit soort beelden is geen Opname vanuit de wildplaats- kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te telescoop nodig: een goede lens Groenfontein, met een steengoe- storten op rekeningnummer 000- of telelens maakt eigenlijk de de 50 mm Zeiss-lens en een Ca- 0772207-87 met vermelding van meest spectaculaire beelden van non 20D (40 minuten belicht op naam + MIRA Ceti + jaartal. grote nevelgebieden en sterren- 800 ASA). Naarmate Luc de Lidmaatschap: hopen in de melkweg. gigantische hoeveelheid ruwe Voor € 20 wordt u lid van MIRA, Dit beeld toont echter een ander beelden verwerkt krijgt zullen en krijgt u bovenop het tijdschrift melkwegstelsel: de Grote Ma- we nog heel wat fraais te zien 50% korting op de bezoekersactivi- gelhaense Wolk is één van de krijgen (neem ondertussen al teiten op MIRA. twee bekendste begeleidende eens een kijkje op zijn website Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en stelsels van ons melkwegstelsel: http://www.astrosurf.be/). komt u gratis naar die activiteiten.

Familie: Wil u met de ganse familie lid worden dan betaalt u respectievelijk 30 Op 27 januari gaf Ste- of 45 euro (ipv 20 of 30). ven Lowette een fel gesmaakte lezing op STEUN MIRA ! MIRA over elementaire Als vzw heeft MIRA natuurlijk deeltjes en zijn werk meer dan ooit uw steun nodig om aan de Large Hadron onze werking te kunnen verder Collider, naar aanlei- zetten en uit te breiden. Helaas ding van zijn doctoraat komen we sinds kort niet meer in aan de VUB. Steven aanmerking om hiervoor fiscale was jarenlang cursist attesten uit te schrijven. Hopelijk en vrijwilliger op MI- weerhoudt dit U er niet van om RA, maar pendelt nu ons (bovenop het abonnement of tussen Santa Barbara lidmaatschap) nog een schenking (Californië) en het te doen. CERN in Geneve.

MIRA Ceti - april - juni 2007 3 VAN HET BESTUUR

Vrijwilligerswerk Mededeling

Op 1.1.2007 werd de nieuwe wetgeving inzake het vrijwilligerswerk van kracht.

Deze wetgeving voorziet dat verenigingen zoals de onze aan de vrijwillige medewerkers expliciet enkele zaken meedelen of in herinnering brengen:

• Volkssterrenwacht MIRA is een vereniging zonder winstoogmerk die zich statutair tot doel stelt werkzaam te zijn in het domein van de wetenschappen en voornamelijk dat van de sterrenkunde, weerkunde en aanverwante takken en de kennis hiervan te ontsluiten voor het brede publiek.

• Onze vrijwillige medewerkers, dus iedereen die onbezoldigd en op eigen initiatief helpt bij de verwe- zenlijking van het gestelde doel, ontvangen geen vergoedingen of andere geldelijke tegemoetkomingen voor hun prestaties.

• De burgerlijke aansprakelijkheid van zowel de VZW Volkssterrenwacht MIRA als van haar vrijwillige medewerkers is overeenkomstig de huidige wetgeving thans verzekerd volgens polis nr. SCA003643415 onderschreven bij de Maatschappij AGF Belgium Insurance NV.

Raad van Bestuur ―Zon-dagen‖ op MIRA: de Volkssterrenwacht nu ook open op zondag

Een nieuwe succesformule?? Sinds begin april is MIRA –net zoals op woensdagnamiddag– ook geopend op zondagnamiddag (14-18h). De eerste editie, op zondag 1 april, was alvast een waar succes: mede door het mooie lente- weer en het begin van de paasvakantie kregen we niet minder dan 150 bezoekers over de vloer. De nadruk ligt natuurlijk op het ―museumgedeelte‖ van MIRA: tentoonstellingen, experimenten en vele interactieve opstellingen,… Uitleg krijgt men door middel van audio-gidsen. Maar bij helder weer kunnen de vrijwilligers ook de diverse zonnetelescopen klaarzetten.

Medewerkers gezocht!! De formule van de ―zon-dagen op MIRA‖ zal helemaal draaien op basis van vrijwilligers: de balie be- mannen, de toestellen klaarzetten, een oogje in ‗t zeil houden, wat uitleg verschaffen, toeristische informatie geven,… Kennis van sterrenkunde is dus zeker niet nodig om ons te komen helpen: alle hulp is welkom! Eén zondag namiddag per maand gezel- lig op MIRA doorbrengen…

4 MIRA Ceti - april - juni 2007 NIEUWS VAN DE WERKGROEPEN

Sinds enkele jaren functioneert Jongerenwerkgroep Instrumenten op MIRA een systeem van werkgroepen voor de leden en Welkom aan alle sterrenfreaks De storm die over ons land vrijwilligers. Hiermee willen we van 9 tot 18. Het programma woedde begin januari heeft ook niet enkel het werk op MIRA voor de maanden april tot juni op MIRA een beetje huisgehou- efficiënter verdelen, maar ook 2007 ziet er als volgt uit: den: een deel van het golfplaten de dienstverlening van de volks- dak van de Kutterkoepel is im- sterrenwacht beter organiseren. 14 april om 20h  Astrofilm- mers los gewaaid. Cynisch ge- En last-but-not-least bieden be- avond noeg hadden we net vorige zo- paalde werkgroepen ook de kans Er zijn heel wat films waarin mer die golfplaten vervangen, om iedereen actiever te betrek- sterrenkunde en ruimtevaart aan maar blijkbaar was een deel van ken bij het reilen en zeilen van bod komen. We pikken er een het onderliggende houten kader de volkssterrenwacht. boeiende film uit, bekijken die na 40 jaar een beetje doorgerot, samen en houden nadien een zodat het als één geheel los- korte nabespreking. kwam. De waterschade was Informatietechnologie gelukkig héél beperkt omdat we 12 mei om 20h  Hoeveel pla- er gauw een nooddak opgelegd Op dit ogenblik wordt druk ge- neten zijn er nu eigenlijk in het hadden, en enkele dagen later werkt aan de uitbouw van een zonnestelsel? hebben we een grondiger her- nieuwe versie van onze website. Zijn ze nu met acht? Is er een stelling doorgevoerd zodat we Bestuurslid Bart Declercq zet nu kans dat Pluto onder druk van nu hopelijk weer héél wat jaar- de ruwe versie ervan op poten de publieke opinie binnenkort tjes verder kunnen. (gebruikt hiervoor Drupal, een opnieuw planeet genoemd mag zogenaamd ―content manage- worden? Wat vinden de leden Wie naar de maansverduistering ment system‖). Eenmaal dat in van de MIRA Jeugdkern zelf kwam zal gemerkt hebben dat orde is, is het de bedoeling dat van deze hele kwestie? En wat we een nieuwe telescoop- meerdere medewerkers en vrij- is er intussen met 2003UB313 combinatie in gebruik namen. willigers hieraan kunnen verder (Xena) gebeurd? Een tijd geleden kochten we van werken. In de huidige versie één onzer leden een tweede- was er al een kleine groep me- 30 juni om 20h  Sterrenquiz handse EQ6-volgmontering, die dewerkers die actuele nieuwsbe- om duimen en vingers af te lik- enkele leden van de Instrumen- richten posten, maar nu zullen ken tenwerkgroep (Guido, Roger, we ook veel vlotter grotere arti- Juni = examenmaand => druk + François,…) netjes installeerden kels e.d. kunnen toevoegen (o.a. drukker x drukst. Een speelse op één van de ―obussen‖ op het uit oudere nummers van dit tijd- sterrenquiz aan het eind van de waarnemingsterras. Daar stond schrift?). maand is een ideale gelegenheid sinds jaar en dag een oude volg- om alle examenstress definitief montering die niet meer ge- De volgende maanden gaan we af te schudden en met een goed bruikt werd (en ondertussen ook veel werk hebben met het gevoel de zomervakantie aan te vastgeroest stond), en dus nu samenstellen van een aantal vatten. multimediaconsoles. Zoals u vervangen is door een moderne waarschijnlijk al weet wordt versie. deze zomer het tentoonstellings- gedeelte volledig gerenoveerd Toevallig kregen we net in die (naar aanleiding van onze veer- periode een schenking van een tigste verjaardag). Hiervoor schitterende 150 mm Skywat- zullen we veel beeld– en film- cher-lenzenkijker, die zowat de materiaal moeten verzamelen, ideale kijker is voor die monte- en waarschijnlijk ook de nodige ring. inhoud zelf moeten maken. We Deze kijker vormt een ideale zoeken daarom nog vrijwilligers aanvulling op het bestaande die ons hierbij kunnen helpen: telescopenpark, zowel voor de illustraties maken, maar vooral druk bijgewoonde bezoekersac- animaties, en daarnaast ook per- tiviteiten als voor de leden van sonen die kunnen helpen met Alvast een voorsmaakje: zo ongeveer de werkgroep waarnemen. vertalen (naar Frans en Engels). zal de layout van de nieuwe MIRA- website er binnenkort uitzien

MIRA Ceti - april - juni 2007 5 Rondleidingen Sterrenkunde

Vrijdag 1 juni 2007 om 20h. De werkgroep waarnemen komt De Werkgroep Rondleidingen elke eerste en derde woensdag nodigt alle geïnteresseerden uit. van de maand bijeen. Op het Bij helder weer maken we ge- terras en in de koepels wordt bij bruik van de verschillende tele- helder weer waargenomen; in de scopen op MIRA en overlopen cafetaria worden ervaringen uit- we het ganse protocol: hoe de gewisseld. De werkgroep kon instrumenten klaarzetten, hoe ze daarenboven rekenen op de in- gebruiken en hoe ze nadien te- zet van een aantal sprekers die rug opbergen. volgende lezingen gaven: • 06/12/06: Rik Blondeel: Wanneer het bewolkt is, hebben Plaatsbepaling v. Zonnevlekken we het over de nieuwe inrich- • 03/01/07: Wim Stemgée: Deep ting van de volkssterrenwacht Sky Objects 2007/1 (toelichting die in de loop van dit jaar zal bij de rubriek Mira Ceti Januari) gerealiseerd worden. • 07/02/07: Hubert Hautecler, waarnemen v. variabele sterren Heb jij ook zin om af en toe een • 07/03/07 André Van Der Elst handje toe te steken tijdens het Optiek: barlows (een toelichting De nieuwe 150 mm lenzenkijker op EQ6- rondleiden van groepen op MI- op de evolutie en het heden- RA? Of wil je graag jouw erva- montering heeft al zijn waarde bewezen: daags gebruik van barlows) ringen over bovenstaande on- bij de maansverduistering op 3-4 maart, derwerpen delen met je colle- maar ook om overdag naar Venus te kij- Oprechte dank gaat naar hen ga‘s? Wees dan zeker present! ken nu we elke zondag geopend zijn. uit voor het delen van hun expertise!

Werkgroep sterrenkunde: We kijken tevens uit naar volgende sprekers en onderwerpen: 4 april Wim Stemgée Deep Sky Objects 2007/2 (Toelichting bij zijn rubriek verder in dit nummer) 2 mei Jeroen De Vleesschauwer k3ccdtools + webcam (het gebruik van autoguiding bij astrofotografie met behulp van de webcam) 6 juni Emmanuel Thienpont waarnemen en fotografie van planetoïden 4 juli Wim Stemgée Deep Sky Objects 2007/3

Sterrenkunde in ‗t Brussels ‘t Aaigeste mo ni tseulfste!

Derde ludieke, humoristische babbel rondom sterrenkunde in 't "Vloms Brussels". Kom ook een gezellige avond beleven in eenvoudige sterrentaal voor "och erme" 5 eurootjes. Medewerker Jef Van den Bos- sche van Volkssterrenwacht MIRA verrast je in dat sappig dialect met: "Het schandaal rond Pluto!" "Stinkt de zonnewind?!" "Schone Orion is een alcoho- list!" "Pas op voor je hoofd!" Wees er goedgeluimd bij, om 19h30. Toegangsprijs: € 5,00

6 MIRA Ceti - april - juni 2007 ACTIVITEITENKALENDER APRIL – JUNI 2007 Elke woensdagnamiddag, 2 - 6 april Astroclub met 14-18h Jongerencursus Frank Deboosere: laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van Tijdens de eerste week van de 14h-18h) is MIRA geopend paasvakantie wordt er opnieuw Elke laatste vrijdag van de voor individuele bezoekers. een jongerencursus georgani- maand –met uitzondering van Het is de bedoeling dat elkeen seerd op Volkssterrenwacht juli en augustus– komt weerman aan zijn eigen tempo de sterren- MIRA. Een twintigtal jongeren Frank Deboosere een voordracht wacht verkent: gluur eens in de van 9 tot 14 jaar kan gedurende houden op MIRA. telescoopkoepels, loop het waar- vier dagen op MIRA terecht om Zijn voordracht start steeds om nemingsterras af, lees de instru- samen met enthousiaste begelei- 19h30, en duurt ongeveer een menten van het weerstation af, ders op verkenning te trekken uur. Bij helder weer trekken we bestudeer de hemelmechanica doorheen de wondere wereld dan naar de telescopen voor de met behulp van de armillair- van sterren, planeten, zwarte waarnemingen, zoniet volgt een sfeer, de sterrenhemel met de gaten en nog zo veel meer, en rondleiding op de sterrenwacht. interactieve sterrenkaart, bezoek dat op een speelse en toch in- De prijs bedraagt € 5,00 (gratis de diverse tentoonstellingen en structieve manier. Op het pro- voor MIRA-LedenPlus). experimenten (waaronder na- gramma staan o.a. een cursus Het waarnemingsgedeelte oogt tuurlijk het befaamde optische sterrenkunde, we leren werken ook dit seizoen tamelijk specta- experimentarium)… En vergeet met sterrenkaarten, er is een culair: Maan, Venus en Saturnus niet ook even binnen te springen filmnamiddag, we maken een zijn steevast te zien. uitstap naar het planetarium van in onze bibliotheek. Op 27 april luidt de titel van Bovendien kan u vanaf nu ook de Koninklijke Sterrenwacht en naar het Museum voor Natuur- Frank zijn lezing ―De Zon, onze het ganse parcours verkennen moederster". Een geschikt on- met een zogenaamde ―Audio- wetenschappen, we komen alles te weten over grote en kleine derwerp nu we stilaan naar de guide‖, waarmee u bij elke op- zonnige zomer toe gaan. En stelling of instrument gesproken telescopen. Er zijn allerhande quizzen, spelletjes en experi- zeker het laatste decennium (de commentaar krijgt. laatste zonnevlekkencyclus!) De toegangsprijs bedraagt € menten, we knutselen zelf een ruimtetuig in elkaar, er worden was er een ware armada aan 2,50 maar is gratis voor leden ruimtesondes die onze dagster van MIRA. waterraketjes gelanceerd, enzo- voort. op alle mogelijke manieren in Van 9h tot 16h30 het oog hielden. MIRA op zondag Deelnameprijs: € 100,00 cursus 25 mei. Na de lezing over onze Behalve op woensdag zijn we + € 10,00 verzekering Zon in april is het logisch dat sinds kort ook op zondagnamid- Frank in mei verder gaat met dag (14-18h) doorlopend geo- een uiteenzetting over "De pla- pend zijn voor bezoekers. De neten dicht bij de Zon". Mercu- eerste editie was alvast een rius, Venus, Aarde en Mars vor- overweldigend succes: meer dan men de zogenaamde aardse pla- 150 bezoekers . neten: duidelijk kleinere objec- Dit initiatief wordt volledig ge- ten dan de daaropvolgende reu- dragen door de enthousiaste zenplaneten, maar wel vast in vrijwilligers: dankzij een inten- plaats van gasvormig. sieve ―ronselcampagne‖ staat er De astroclub van 29 juni vormt nu een ploeg van een twintigtal dan weer het logische vervolg personen paraat, die elk min- op die van mei. Na de binnen- stens één zondag per maand planeten bespreekt Frank nu MIRA komen openhouden. immers de grote buitenplaneten Hiermee mikken we dan voor- (Jupiter t.e.m. Neptunus). Niet namelijk op twee doelgroepen: alleen zijn het de grootste plane- dagjestoeristen die Grimbergen ten maar bovendien zijn het heel bezoeken en dan ook even op dynamische gasbollen wat dan MIRA binnenspringen, en an- weer garant staat voor spectacu- derzijds families die speciaal De jongerencursus op uitstap in laire foto's en filmpjes (o.a. van voor MIRA komen. het Brusselse KBIN. de Galileosonde bij Jupiter).

MIRA Ceti - april - juni 2007 7 • Elke vrijdagavond vanaf 20h en woensdagnamiddag vanaf 14h is Ura- nia geopend voor het publiek. • De bibliotheek en mediatheek is geopend op dinsdag-, donderdag- en vrijdagavond van 19h45 tot 22h30, en op woensdag van 14h tot 17h. Zo 22/04/2007 van 10h00 tot 17h00 : Vlaanderendag : gratis toegang Volkssterrenwacht Urania • Mattheessenstraat 60, 2540 Hove • Za 12 tot ma 28/05/2007 : naar Hawaii Tel.: 03/455 24 93 • Za 9 tot za 16 juni 2007 : Astroreis naar La Palma: La Isla Bonita e-mail: [email protected] • Ma 2 tot vrij 6 april 2007 : Astrokids te Kasterlee http://www.urania.be/

• woe 18/04/2007 leerkrachtendag voor het Lager Onderwijs • Er zijn planetariumvoorstellingen om 15h00 , om 16h30en om 20h30 Volgende planetariumvoorstellingen worden vertoond : De redding van sterrenfee Mira (Nederlandstalig, kinderen van 6 tot 9 jaar) ; Les Mys- Volkssterrenwacht Beisbroek tères du Ciel Austral (Frans) ; Donker Afrika (Nederlandstalig, gezins- Zeeweg 96, 8200 Brugge voorstelling) ; Mysteries of the Southern Sky (Engels) ; Verhalen van Tel.: 050/39 05 66 mensen en sterren (Nederlandstalig, gezinsvoorstelling) ; Op reis met e-mail: [email protected] de sterren (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling) en Geheim- http://www.beisbroek.be/ nisse des Südlichen Sternhimmels (Duits).

• Planetariumshows : Deep Impact; De aarde, planeet met duizend ge- zichten ; De Spike Codex ; Missie Saturnus • De bibliotheek is open op ma en do: van 9h tot 17h, op vr van 9h tot 17h en van 19h tot 21h, op zo van 14h tot 18h Za 14/04/2007 vanaf 13h30 : Masterclass ‗Collimatie van telescopen‘ Europlanetarium Genk • Planetariumweg 19, 3600 Genk • Van vrij 1/06/07 t.e.m. zo 3/06/07 : Uitstap Franeker (NL), oudste, nog Tel.: 089/30 79 90 werkende planetarium van Europa [email protected] http://www.europlanetarium.com/

• Elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. • Documentatiecentrum en Bibliotheek : open op maandag van 19h-22h en op woensdag van 13h-16h en van 20h-22h. • Za 21/04/2007 van 14h30 tot 16h30 : Voordracht ―Apollo Faits Divers‖ RUG Volkssterrenwacht A. Pien • Za121/05/2007 van 4h30-16h30 : Voordracht ―Astronomie in tijd- en Rozier 44, 9000 Gent kalenderrekening‖ Tel.: 09/264.41.68 • Woe 6/06/2007 van 20h-22h : Thema-avond: Jupiter e-mail: [email protected] • Za 9/06/2007 14h30-16h30 : Voordracht ―Ruimtevaartmissies‖ http://www.rug-a-pien.be/

• Zo 22/04/2007 van 10h – 17h: opendeurdag n.a.v. Vlaanderendag • Vr 18/05/2007 – 20h: voordracht en voorstelling over waarnemen in de Observatoire de Haute Provence door Patrick Hamptaux • Za 19/05/2007: opendeur in het AstroLAB IRIS n.a.v. 100 km van Ie- AstroLAB IRIS per Verbrandemolenstraat 5, 8902 Ieper • Di 22/05/2007 om 20h00: waarnemingsavond - Saturnusbedekking Tel.: 057/20 03 87 door de Maan e-mail: [email protected] http://www.astrolab.be/

8 MIRA Ceti - april - juni 2007 VVS ZOMERSCHOOL STERRENKUNDE 2007 2007 nog inschrijven, contacteer dan eerst het secretariaat van de Geïnteresseerd in de met donderdagnamiddag 30 au- Zomerschool. sterrenhemel? Je al gustus 2007. Er is een intensief Twijfel je? Breng dan een be- afgevraagd wat er ge- programma voorzien met 's zoekje aan de website van de beurt wanneer sterren- morgens en 's namiddags lessen Zomerschool Sterrenkunde stelsels botsen? Of en labowerk. 's Avonds zijn er www.vvs.be/zomerschool. wil je het zwarte gat in het cen- ontspannende activiteiten ge- trum van ons Melkwegstelsel pland. IAYC 2007 wegen? Zit je in de laatste twee De Zomerschool is intern: alle jaar van het secundair? deelnemers overnachten in Kom dan naar de Zomerschool Jeugdherberg De Blauwput te Tot diezelfde doelgroep richt Sterrenkunde, van 27 tot 30 au- Leuven (Martelarenlaan 11A). zich al decennia lang het gustus 2007 in Leuven. De lessen en het labowerk gaan IAYC—International Astrono- De Zomerschool Sterrenkunde door in de lokalen van de hoge- mical Youth Camp. Dit jaar gaat wordt georganiseerd door de school Groep T in het centrum het reeds voor de 43ste keer Vereniging voor Sterrenkunde van Leuven (Campus Vesalius, door, ditmaal tussen 29 juli en (VVS). In vier dagen maak je Vesaliusstraat 13). De jeugdher- 18 augustus in Tremesek (Tsjechië). kennis met vele verschillende berg en Groep T zijn gemakke- aspecten van de sterrenkunde. lijk bereikbaar met het openbaar The IAYC is an international Dat gebeurt via lessen maar ook vervoer, zowel met trein als met youth camp with participants met veel praktisch labowerk, bus. from about 20 different coun- waarin je zelf aan de slag gaat De Zomerschool Sterrenkunde tries. As a participant you work om sterrenkundige ontdekkin- richt zich tot jongeren in de der- for three weeks in one of the 8 gen te doen. de graad van het secundair on- working groups - together with De lessen worden gegeven door derwijs, alhoewel oudere deel- other young people - on astro- sterrenkundigen, verbonden aan nemers eveneens welkom zijn. nomical projects. Vlaamse universiteiten en hoge- Er is geen bijzondere voorken- scholen (ondermeer KU Leu- nis vereist. Een goede kennis Apart from the astronomical ven, VU Brussel, UGent). Voor van de natuurkunde van het se- program, there are many non- het labowerk word je ook bege- cundair is wel een voordeel. astronomical activities such as leid door deskundigen van de Wat handigheid met een spread- group games, sport events, sing- VVS. Een greep uit de onder- sheetprogramma is leuk maar ing evenings, hiking tours and werpen: niet onmisbaar. an excursion. Since it is an in- ·Waar komt de straling van ster- Deelname aan de Zomerschool ternational camp, the camp lan- guage is English. ren vandaan? Wat kunnen we kost 165 euro. Dit omvat het zien in een spectrum en hoe verblijf in de jeugdherberg The accommodation for the kunnen we daarmee sterren (maandagvoormiddag tot don- IAYC 2007 will be a very pleas- classificeren? derdagnamiddag, overnachting ant hotel called "Rekreacni - ·Hoe zien sterren er vanbinnen in gewone slaapkamer, ontbijt, areal Tremesek". uit? Hoe brengen ze kun leven lunch en avondmaal) en alle door? Op welke manier kunnen cursusmateriaal. Leden van de Anyone from 16 to 24 years old we planeten rond sterren ont- Vereniging voor Sterrenkunde and able to communicate in dekken? En wat hebben novae, genieten een korting van 20 English may participate in the supernovae en gammabursters euro en betalen dus 145 euro. IAYC 2007. The fee for accom- met sterren te maken? Je schrijft in door je schriftelijk modation, full board and ·Hoe ziet ons Melkwegstelsel aan te melden op het secretariaat the whole program, including eruit? Is het groter of kleiner van de Zomerschool Sterren- the excursion, will be 500 Euro. dan andere sterrenstelsels? Hoe kunde, Oostmeers 122 C te For interested persons who are ver staan die sterrenstelsels van 8000 Brugge én door het volle- in the situation of not being able ons vandaan? En waarom zitten dige bedrag over te maken op to pay the camp fee themselves, er zwarte gaten in het centrum rekening 000048492522 van de a limited number of grants is available. van al die sterrenstelsels? VVS, met vermelding ·Is het waar dat de Big Bang ―Zomerschool Sterrenkunde‖ . Klaas Vantournhout, Enink- overal tegelijk plaatsvond? En Denk eraan: als je minder dan straat 21, B-8210 Loppem, Bel- hoe zal donkere energie de toe- 18 jaar oud bent, moet één van gium komst van ons heelal bepalen? je ouders je inschrijving onder- Even praktisch nu… De Zomer- tekenen. tel.: +32 474 66 25 40 school sterrenkunde gaat door Je kan onbeperkt inschrijven tot e-mail: [email protected] van maandagmorgen 27 tot en 1 juni 2007. Wil je na 1 juni http://www.iayc.org/.

MIRA Ceti - april - juni 2007 9 MIRA Ceti sprak met ... Rienk Vermij Francis Meeus

Boeken kunnen gevaarlijk zijn! Begon ik achteloos te lezen in een aantrekkelijk boekwerkje dat ik toevallig onder ogen kreeg, en voor ik er erg in had bleef alle huis- en tuinwerk liggen en zat ik tijdens mijn vrije tijd helemaal ondergedompeld in een fascinerend universum vol geniale denkers en wetenschappers met hun revolutionaire theorieën en wereldbeelden. Rienk Vermij (49), auteur van “Kleine geschiedenis van de wetenschap”, weet als geen ander te boeien met zijn vlotte schrijfstijl en grote eruditie. Hij is docent geschiedenis van de natuurwetenschappen aan de universiteit van Utrecht, free-lance tekstschrijver, en zal met ingang van de zomer werkzaam zijn aan de universiteit van Oklahoma (VS). MIRA Ceti smaakte het genoegen enige uren met deze aimabele Nederlander door te brengen, zodat hij honderduit kon vertellen over Christiaan Huygens en de tijd waarin deze heel bijzondere landgenoot van hem leefde.

Een sleutelfiguur in het nieu- maar het kerkelijk gezag was meteen dat de botsingswetten we denken van de 17de eeuw is vrij gering, de regenten zagen zoals Descartes ze formuleert de Franse filosoof en weten- zich immers niet graag op de niet konden kloppen omdat ze chapper René Descartes, die vingers getikt of in hun activi- innerlijk tegenstrijdig zijn, en een aanzienlijk stuk van zijn teiten belemmerd vanuit confes- toog meteen aan de slag om op leven in Nederland door- sionele hoek. Dat vrije klimaat basis van wiskundige redenerin- bracht. Excuseer voor de was bovendien interessant om gen te verklaren hoe de deeltjes vraag, maar wat was er in die buitenlandse studenten aan te verder bewegen als ze tegen el- periode zo aantrekkelijk aan trekken, en in die tijd ging het Nederland? dan altijd om welgestelde mensen die dus ook hun geld in Ne- Goede vraag, hoor. Descartes derland kwamen uitgeven. De zag zich niet gedwongen de mercantiele geest zit Nederlan- wijk te nemen uit Frankrijk, hij ders nu eenmaal in het bloed. is vanuit Nederland nog een aantal keren teruggekeerd om Waar mogen we Christiaan boeken te publiceren of mensen Huygens als wetenschapper si- te spreken, maar hij vond het tueren in die boeiende 17de hier gewoon prettig vertoeven in eeuw? een intellectueel stimulerend klimaat. Bovendien hoopte hij Op het moment dat Descartes de dat men in universitaire en an- natuurfilosofie op een nieuwe dere vooraanstaande milieus basis inricht, is Huygens één zijn nieuwe theorieën zou aan- van de eersten die gewapend vaarden en vervolgens ook on- met die nieuwe inzichten be- derwijzen, wat inderdaad op ve- langrijke theoretische vernieu- le plaatsen is gebeurd. In het wingen aanbrengt op het gebied conservatieve Frankrijk lag dat van optica en mechanica, en bo- een stuk moeilijker. vendien de oorspronkelijke Dat speciale klimaat had te ma- ideeën van Descartes op aan- ken met verschillende factoren. zienlijke punten corrigeert. Belangrijk was het gegeven dat Wanneer Descartes zijn bot- Rienk Vermij is als docent geschie- Nederland in die periode erg singswetten beschrijft, gaat hij denis van de natuurwetenschappen welvarend was, zodat ook de ervan uit dat de hele wereld be- verbonden aan de universiteit van universiteiten en andere culture- staat uit kleine materiedeeltjes Utrecht. Hij publiceerde verschil- le en intellectuele kringen vol- die voortdurend tegen elkaar aan lende werken, waaronder het zeer doende geld te besteden hadden. botsen. Dat botsen gebeurt zon- lezenswaardige “Kleine geschiede- Maar zeker even belangrijk was der dat er verder invloed op die nis van de natuurwetenschap” en de liberale geest die heerste. De deeltjes wordt uitgeoefend, in een biografie over Christiaan Huy- natie was officieel protestants, een vacuüm dus. Huygens zag gens.

10 MIRA Ceti - april - juni 2007 het toeval te berekenen kon aangetoond worden dat de werke- lijkheid zich altijd wiskundig gedraagt, zelfs bij kansspelle- tjes. Een ander monument uit de 17de en het begin van de 18de eeuw is natuurlijk Isaac Newton. Zijn werk mag als een bekroning gezien worden van het idee van Descartes dat de fysische werke- lijkheid helemaal wiskundig kan beschreven worden.

Ook op sterrenkundig vlak heeft Christiaan Huygens belangrijk werk verricht, niet- waar?

Inderdaad. Samen met zijn broer heeft hij een collectie lenzen ge- slepen en telescopen gebouwd. Met die zelfgemaakte instrumenten heeft hij vervolgens een aantal belangrijke ontdekkingen gedaan. Galilei dacht rond 1610 met zijn Samen met zijn broer Constantijn bekwaamde Christiaan Huygens zich primitieve telescoopje oorachti- in het slijpen van lenzen en het bouwen van telescopen. Zo slepen ze ge aanhangsels bij Saturnus op o.a. lenzen met heel grote brandpuntsafstanden waarbij het nodig was te merken, en dacht aanvanke- om het objectief op een hoge mast te installeren in een voor het overige lijk dat het manen bij die planeet open telescoopconstructie. waren. Maar deze manen bleken niet om de planeet te bewegen, kaar botsen, hetgeen we tegen- terreinen een pionier: als wis- en dus bleef de ware aard van woordig volkomen elastische kundige ontwikkelde hij ook die oren van Saturnus een raad- botsingen noemen. heel wat ideeën op het vlak van sel. Met zijn betere waarne- Er waren uiteraard terreinen die de mechanica, en hij bouwde mingsinstrumenten kon Huy- van oudsher wiskundig beschre- ook zelf allerlei instrumenten. gens het raadsel oplossen: in ven werden, zoals sterrenkunde, Alleen kwam hij niet met een 1655 noteerde hij voor het eerst mechanica en optica, maar dat globaal denkkader op de prop- dat hij bij de planeet ringen had gebeurde altijd op een manier pen dat als basis kon dienen kunnen onderscheiden. Boven- die niet gefocust was op hoe de voor een totaal nieuwe wereld- dien stelde hij vast dat het ver- wereld werkelijk in mekaar zit, beschouwing, en Descartes deed anderende uiterlijk van Saturnus maar wel overeenkomstig het dat dus wel. Maar zonder Galilei te wijten was aan de stand van gangbare filosofische wereld- geen Descartes, laat ons dat toch die ringen. Hij volgde dit ver- beeld. En dan komt Descartes duidelijk stellen. schijnsel nauwgezet en stelde die poneert dat de wereld be- Naar de maatstaven van zijn tijd vast dat om de vijftien jaar de staat uit kwaliteiten die beschre- was Galilei trouwens een goed ringen vanaf de Aarde gezien ven kunnen worden door de maar zeker geen geniaal wis- onzichtbaar waren. Daaruit con- wiskunde: uitgebreidheid, deel- kundige. Eén van de redenen cludeerde hij dat de ringen ex- baarheid, beweging, snelheid, waarom Galilei niets van de treem dun moeten zijn en dus enz. Er is m.a.w. geen verschil wetten van Kepler moest hebben niet waarneembaar als we er tussen natuurfilosofie – hetgeen is waarschijnlijk dat die theorie loodrecht op kijken. we tegenwoordig fysica heten – wiskundig veel te moeilijk voor Op 25 maart 1655 ontdekte en wiskunde. hem was. Huygens een grote maan bij Sa- Huygens daarentegen was zon- turnus, zijn Saturni Luna. Pas in Was Galilei daar al niet eerder meer één van de grootste 1847 zou John Herschel deze der mee bezig? wiskundigen van zijn tijd. Zo maan Titan noemen. legde hij mee de grondslagen Nog een belangrijk weliswaar Galilei was natuurlijk op vele van de kansberekening. Door niet origineel idee van Huygens

MIRA Ceti - april - juni 2007 11 kracht.

Had Huygens een goed contact met Cassini die in die periode directeur was van het koninklijk observatorium te Pa- rijs?

Ze hebben wel samengewerkt, maar Cassini en Huygens waren toch grotendeels rivalen. Tijdens de eerste zitting van de Acadé- mie Royale des Sciences werd meteen beslist om een koninklijk observatorium op te richten, een project waarvoor Lodewijk XIV zelf erg enthousi- ast was. Hij beschouwde die sterrenwacht zo een beetje als een van zijn kroonjuwelen en het mocht dus wel wat kosten. Jean-Dominique Cassini had toen al een sterrenkundige repu- tatie opgebouwd in zijn geboor- teland Italië en werd gevraagd om het Parijse observatorium als directeur te komen leiden. Daar- voor kreeg hij een vorstelijk stipendium uitbetaald dat hoger Christiaan Huygens (1629-1695) leefde in een boeiend tijdvak. Men was dan het stipendium van spreekt niet voor niets over de wetenschappelijke revolutie van de ze- Huygens, hetgeen deze helemaal ventiende eeuw, waarin Huygens een prominente plaats inneemt naast niet kon appreciëren. andere grootheden zoals Galilei, Descartes en Newton. Cassini was wel degelijk geschikt om leiding te geven aan het koninklijk observatorium en was dat hij de Zon beschouwde lijk werk: Christiaan Huygens. bouwde het uit tot een prestigi- als een ster zoals de vele andere En zo kwam deze in 1666 in de euze instelling waar vele grote sterren aan de nachtelijke he- Franse hoofdstad terecht. De Pa- namen uit de astronomische we- mel. rijse periode van Huygens heeft reld op afkwamen. Huygens had zo‘n vijftien jaar geduurd en hij Titan al ontdekt als satelliet bij Een belangrijke stap in zijn heeft er zijn tijd nuttig doorge- Saturnus. Cassini ontdekte vier carrière was ongetwijfeld zijn bracht met allerhande uitvindin- nieuwe manen en een scheiding verhuis naar Parijs? gen en een aantal belangrijke in de ringen van de planeet, die publicaties. Nu moet je weten sindsdien de Cassinischeiding Zeer zeker. Omstreeks het mid- dat Huygens eigenlijk niet zo wordt genoemd. Hij ontdekte den van de 17de eeuw begon het vreselijk publiceerderig was, hij ook dat de rotatie van Jupiter nieuwe wetenschappelijke we- bleef voortdurend maar schaven niet overal gelijkmatig gebeurt reldbeeld zich geleidelijk op al- aan zijn teksten zodat ze vaak en bovendien ontwikkelde hij lerlei terreinen te manifesteren, nooit afraakten. Maar in 1673 een methode om heel precies de en het leek de Franse koning verscheen wel één van zijn be- lengtegraden te bepalen. Zo Lodewijk XIV daarom een goed langrijkste werken, Horologium werd het mogelijk om voor het idee om een eigen Académie Oscillatorium sive de motu pen- eerst nauwkeurig te meten hoe Royale des Sciences op te rich- dulorum, opgedragen aan de groot Frankrijk precies was, en ten. De meest vermaarde Franse Franse koning. In dit boek over dat bleek aanzienlijk kleiner dan wetenschappers werden naar Pa- slingeruurwerken presenteert gedacht. Waarop Lodewijk XIV rijs uitgenodigd, maar aan het Huygens niet alleen een uitge- schamper opmerkte dat Cassini hoofd wou de koning een bui- werkte theorie over slingerbe- hem meer land had afgenomen tenlander die intussen over gans wegingen, maar ook over o.a. dan dat hij zelf door oorlog te Europa een grote faam had ver- vallende objecten in een vacuüm voeren had kunnen winnen. worven door zijn wetenschappe- en over de middelpuntvliedende Huygens trok wel geregeld naar

12 MIRA Ceti - april - juni 2007 zing voor de Engelse Royal So- ciety. Daarbij stelde hij dat een lichtbron een stroom van deeltjes uitzendt die in rechte lijnen bewegen. Door de verschillende snelheid van die deeltjes in glas of water kon de breking van licht en de daarbij optredende kleurdispersie uitstekend verklaard worden. Huygens zag het anders. Hij had zich toegelegd op een raar feno- meen, namelijk de dubbele breking van licht in IJslands kristal, en had ontdekt dat hij dat feno- meen op basis van zijn pulsfronttheorie van het licht wiskundig kon beschrijven. In dat IJslands kristal is de lichtsnel- Een eerste wetenschappelijke theorie over het licht werd door Huygens heid langs verschillende assen ontwikkeld, waarbij hij licht voorstelde als een zich rechtlijnig voort- enigszins verschillend, en Huy- plantend golvenfront. Newton weerlegde deze theorie en sprak over gens beschouwde het als een licht als een ononderbroken stroom van deeltjes. Aan het begin van de ste grote triomf dat hij op zijn ma- 20 eeuw zou de kwantummechanica het licht beschrijven als golf én nier tot empirisch betrouwbare deeltje. resultaten kwam, terwijl je met de deeltjestheorie van Newton het observatorium om samen vormelijke omgang. Wie mag de dubbele breking nooit kon met Cassini en eventueel ook als eerste de vergaderzaal bin- verklaren. andere astronomen waarnemin- nenstappen? Zoiets was voor De pulsfronttheorie van Huy- gen te verrichten. Zo wou hij hem een heel belangrijke kwes- gens stelde dat een golf zich al- b.v. verifiëren of de stand van tie. leen door een medium kan Saturnus‘ ringen precies zo was voortplanten en dat licht als een als mocht verwacht worden op Het belangrijkste werk van soort pulsen in dat medium basis van zijn theorieën daar- Christiaan Huygens is wellicht wordt doorgegeven. Als een over. zijn Traité de la Lumière? punt vanuit een lichtbron een Maar Huygens en Cassini waren golf ontvangt, vertrekt vanuit in essentie heel andere persoon- De theorie van het licht volgens dat punt een nieuwe golf met lijkheden. Cassini was van ta- Huygens is een buitengewoon dezelfde karakteristieken als de melijk lage komaf en een typi- moeilijk boek. Tijdens zijn oorspronkelijke golf. De bewe- sche hoveling, voortdurend be- jeugd had hij zich al bezigge- ging van die pulsen die in de zig met het zorgen voor goede houden met optica om zelf tele- ruimte tegen elkaar aanstoten relaties met de koning en andere scopen te maken en ze ook te plant zich voort zoals een golf- invloedrijke figuren, en ook kunnen verbeteren. In die tijd front op het wateroppervlak steeds in de weer om zijn be- had hij al het idee opgevat om Huygens‘ wiskundig bewijs kwaamheid te bewijzen door daarover een verhandeling te voor de dubbele breking van zijn vele en kwalitatief hoog- schrijven, waarin zou worden licht in IJslands kristal is correct staande werk. Huygens daaren- aangetoond dat je op basis van en geldt trouwens nog steeds als tegen was een echte aristocraat een gegeven natuurwet via een een huzarenstukje, maar toch die zich toch wel verheven voel- logische wiskundige bewijsvoe- waren er een aantal bezwaren de boven het alledaagse gedoe ring de ganse fysische theorie tegen zijn lichttheorie. Ver- van de lagere klassen. Zijn kon afleiden. Het heeft tot 1690 schijnselen zoals de rechtlijnige werkzaamheden verrichte hij geduurd, vijf jaar voor zijn voortplanting van het licht kon- met een air alsof hij het allemaal dood, vooraleer Huygens‘ Traité den eenvoudiger verklaard wor- deed voor zijn eigen plezier en de la Lumière gepubliceerd den door de emissietheorie van interesse, en niet uit noodzaak werd. Hij heeft er al die jaren Newton dan door de golftheorie of om zichzelf te bewijzen. Als met tussenpozen aan gewerkt en van Huygens, zodat deze voor- aristocraat vond hij dat anderen verbeterd. lopig wat op de achtergrond ver- hem toch wel voldoende respect Isaac Newton had in 1675 zijn zeilde. mochten betuigen, hetgeen zich emissietheorie van licht wereld- Hoe werden uiteindelijk beide dan vooral diende te uiten in de kundig gemaakt tijdens een le- theorieën met elkaar ver-

MIRA Ceti - april - juni 2007 13 zoend? dat er op andere plaatsen in dat weinig nieuwe inzichten biedt. uitgestrekte heelal leven zoals We kunnen het veeleer beschou- Eerst waren er de interferentie- het onze te vinden is. Hij meen- wen als een soort sterrenkundig proeven van Thomas Young aan de op basis van filosofische en résumé, geschreven voor een het begin van de 19de eeuw die natuurwetenschappelijke pre- ruimer publiek, en duidelijk ook het beginsel van Huygens in ere missen te kunnen stellen dat de geplaatst in een filosofische herstelden. Uit dit onderzoek natuur uniform is. Ook al weten context. In de aantekeningen kon alleen maar de conclusie we niet met zekerheid of het waaruit de Cosmotheoros is getrokken worden dat verschijn- heelal overal hetzelfde is, toch voortgekomen vinden we ver- selen zoals interferentie en af- merken we zo ver als we kunnen handelingen terug over het lot, buiging enkel te verklaren vie- kijken overal dezelfde natuur- het geluk en dergelijke meer. len als het licht een golfver- wetten op. Waarschijnlijk ziet schijnsel is. Door de kwantum- alles op de andere planeten er Hij was een briljant weten- theorie van Max Planck aan het ongeveer hetzelfde uit als op schapper en uitvinder. Te- begin van de 20ste eeuw en de Aarde, alleen een klein beetje recht dus dat ESA de ruimte- stelling van Albert Einstein dat anders. En deze redenering gaat sonde die op 15 januari 2005 de ether volgens zijn speciale volgens Huygens ook op voor een landing maakte op Titan relativiteitstheorie niet kan be- alle mogelijke levensvormen. naar hem vernoemde. staan, begon men het golfkarak- De enige uitzondering zag hij ter van licht weer in vraag te voor domeinen zoals logica, Ook qua symboliek was dat een stellen. Maar de kwantumme- wiskunde en muziek die overal goede keuze. Huygens was één chanica zou vervolgens soelaas in het heelal hetzelfde moeten van de eerste wetenschappers brengen door het licht te be- zijn. die vol overtuiging schreef over schrijven als tegelijk golf én In de Cosmotheoros kan je ook een heelal dat tot in alle uithoe- deeltje. allerlei beschouwingen lezen ken gevuld kan zijn met leven. over de dimensies van het heel- Gezien de technische beperkin- In 1698 verscheen postuum al: hoe ver staat de Aarde van de gen in zijn tijd heeft hij zelf een ander beroemd werk van Zon verwijderd? Hoe ver staan nooit kunnen onderzoeken of er Christiaan Huygens, de Cos- de andere planeten van de Zon buiten de Aarde daadwerkelijk motheoros. In hoeverre was verwijderd? Hoe groot zijn de leven is. Maar in zijn naam is de dat een vernieuwend werk? planeten in vergelijking met de ruimtesonde Huygens geland op Aarde? Op basis van vrij nauw- het oppervlak van Titan om in Echt vernieuwend kan je dit keurige metingen kwam hij die exotische wereld omgeven boek niet noemen, maar Huy- daarbij tot heel redelijke schat- door een dichte atmosfeer te gens heeft met zijn Cosmotheo- tingen. zoeken naar eventuele sporen ros wel een werk geschreven dat Maar over de dimensies van het van leven. Er is nog veel onder- een aantal interessante ideeën heelal had Huygens al heel wat zoek nodig, maar Huygens heeft bevat over het heelal waarin we gepubliceerd in zijn Systema Sa- de belangrijke eerste stap gezet. leven. Hij speculeerde daarbij turnium uit 1659, zodat de Cos- over hoe het heelal in mekaar zit motheoros vanuit een weten- Hartelijke dank alvast voor en over de waarschijnlijkheid schappelijk standpunt bekeken dit boeiende gesprek.

Interessante website betreffende Christiaan Huygens en de gelijknamige ruimtesonde: • Werken van Christiaan Huygens in het Nederlands of vertaald in het Nederlands: http://www.xs4all.nl/~adcs/ Huygens/index.html • Welkom op Huygensweb: http://www.phys.uu.nl/~huygens/ • De technische vondsten van Christiaan Huygens: http://www.museumboerhaave.nl/ONDERWIJS/ VOORTGEZET/2defase/ANW/pdf/vernuftig.pdf • Leven en werk van Christiaan Huygens: http://www.museumboerhaave.nl/ONDERWIJS/ VOORTGEZET/2defase/ANW/pdf/huygens.pdf • De wetenschappelijke revolutie van de 17de eeuw: http://web.clas.ufl.edu/users/rhatch/pages/03-Sci-Rev/SCI- REV-Home/ • Over de boekwerken van Christiaan Huygens: http://bc.ub.leidenuniv.nl/bc/tentoonstelling/Huygens/ Huygens06.html#6 • Systema Saturnium: http://www.phys.uu.nl/%7Ehuygens/systema_saturnium_nl.htm • ESA Cassini-Huygens: http://www.esa.int/SPECIALS/Cassini-Huygens/index.html • ESA Titan Conference: from Discovery to Encounter: http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm? fobjectid=35018

14 MIRA Ceti - april - juni 2007 Sterrenfotografie anno 2007 Geen filmrolletjes meer… Philippe Mollet

Digitaal en nog eens digitaal. De klassieke ―emulsie‖-fotografie is bijna CCD-sensor. helemaal verdwenen. In de reclamefolders staan enkel nog ―digicams‖, en er is al een heuse zoektocht nodig om nog speciale filmrolletjes te vin- Maar het kan natuurlijk altijd den. beter: een gewone webcam En de sterrenkunde loopt op dit vlak zeker niet achterop: wie de heeft slechts een beperkt ―fotorubrieken‖ van de belangrijkste astronomische tijdschriften bekijkt ―dynamisch bereik‖ (te om- zal lang moeten zoeken om er nog een analoge opname in terug te vin- schrijven als het aantal stappen den. tussen helemaal donker en hele- De voordelen zijn dan ook immens: direct resultaat (op het schermpje van maal licht), en kan hoogstens 30 de camera of van de computer) en makkelijk te bewerken nadien (zonder beelden per seconde doorspelen in de Doka met chemicaliën te moeten knoeien). En bovendien gaat de naar de PC (USB-verbinding). gevoeligheid van de camera‘s quasi lineair: dubbel zo lang belichten Dé nieuwste hebbedingen in de geeft tweemaal zoveel informatie (de gevoeligheid van fotografische wereld van de planeetfotografen emulsie nam daarentegen sterk af met langere belichting!). zijn daarom de veel snellere camera‘s met Firewire- Hoge resolutie fotografie: van Philips (eerst de Vesta, nu verbinding. De merken Lumene- de ToUcam en zijn opvolgers) ra en vooral DMK hebben een Klassiek bedoelt men hiermee zijn heel populair. Men schroeft aantal Firewire-camera‘s op de de opnames van Maan, Zon en het lensje van de camera en ver- markt die resoluut op de ama- planeten. Relatief kleine objec- vangt het door een koppelstuk teur-sterrenkundigen mikken. ten, maar met een grote helder- (te koop bij de diverse tele- Hun kostprijs bedraagt echter heid. Hierbij dient men een gro- scoopzaken) waardoor het ach- een veelvoud van de ―simpele‖ te vergroting (eigenlijk teraan de telescoop kan beves- webcam: reken op 500-1000 €. ―brandpuntsafstand‖) te gebrui- tigd worden ken, maar daarbij wordt men Kostprijs: een ToUcam en een De telescoop maakt natuurlijk dan gehinderd door de turbulen- telescoopadapter kosten nauwe- ook een enorm verschil: met de tie van de aardse atmosfeer. lijks meer dan 100 euro. meeste ―serieuze‖ instrumenten Daarom was de stelregel bij Let wel: binnen de ToUcam- maakt men dankzij deze tech- analoge fotografie: véél opna- reeks zijn grote prijsverschillen: nieken beelden waarvan we 10 mes maken, en hopen dat er de goedkopere hebben een jaar geleden niet konden dro- ééntje bijzit waarbij de luchton- CMOS, wij geven de voorkeur men, maar de echt uitzonderlijk rust wat minder was. aan de duurdere versies met beelden komen typisch van spe-

Tegenwoordig is die aanpak helemaal veranderd: in plaats van afzonderlijke opnames te maken, zal men nu volledige filmpjes schieten van meerdere honderden tot zelfs duizenden afzonderlijke beelden. Met speciale software (het gratis ―Registax‖ met name) zullen al deze onderling verschoven en bewogen beeldjes terug over elkaar gelegd worden en ―uitgemiddeld‖. Daardoor neemt de beeldscherpte ziender- ogen toe. De SPC 900 NC, de nieuwste telg uit de Vesta/ToUcam-stal van Phi- In de eerste plaats gebruikt men lips. Deze zijn uiterst geschikt voor planeetfotografie omdat het lensje hiervoor een doodeenvoudige er eenvoudig afschroeft, waarna er (zoals op deze foto) een speciale webcam: vooral de modellen telescoopadapter op geschroefd kan worden.

MIRA Ceti - april - juni 2007 15 cifieke telescooptypes. Dure camera‘s waren behoorlijk duur niet stil zitten natuurlijk…). apochromaat-lenzenkijkers van- en hadden een minuscule sen- Met de 300D (op de markt sinds zelfsprekend, maar ook de sor, maar voor sommigen was eind 2003) werden er typisch C9,25 Schmidt-Cassegrain van die voldoende om de overstap te opnames gemaakt van 5 minu- Celestron is zeer gegeerd als maken. Voor de meeste astrofo- ten bij 400ASA (iets korter op ―planetenkijker‖.. tografen bleef het echter nog warme zomernachten, iets lan- een dure en ingewikkelde zaak: ger tijdens koude winters). Bij Maar behalve deze technische deze ―echte‖ astronomische de opvolger –de 350D– werd aanpak (webcam of firewire- CCD-camera‘s konden enkel het ruisprobleem al weer een camera + geschikte telescoop) is voor sterrenkunde gebruikt wor- pak verminderd zodat er gerust er nog een tweede oplossing: den, de uitlezing gebeurt im- diezelfde belichtingen kunnen plaats de telescoop op een bete- mers op het PC-scherm, en bo- gehanteerd worden bij 800ASA re locatie! Sinds jaar en dag vendien zijn doorgaans nogal of zelfs nog gevoeliger. Het weet men dat een locatie hoog wat stroomvoorzieningen nodig laatste model –de 400D– lijkt op in de bergen bijna steeds garant (o.a. voor de koeling van de dit gebied dan weer geen voor- staat voor een minder turbulente sensor). uitgang te tonen. lucht (logisch: ‗t zijn vooral de Toen de digitale fototoestellen Maar ook hier geldt: ‗t kan altijd onderste luchtlagen die heel aan hun opmars begonnen werd beter. Sommigen plaatsen koel- turbulent zijn). Maar meer en er dan ook driftig geëxperimen- elementen achter de camera om meer begint men te beseffen dat teerd, maar dé grote kentering de thermische ruis in beeld te er ook andere locaties op Aarde kwam er toen de digitale reflex- verminderen, anderen (zoals de zijn die door een speciaal micro- camera’s betaalbaar werden auteur) verwijderen de roodfilter klimaat vaak gezegend zijn met (dat zijn die camera’s met ver- uit de camera zodat hij gevoeli- uiterst stabiele lucht. Eén van de wisselbare lenzen). ger wordt in het sterrenkundig pioniers daarbij is de bekende Hiermee kan men overdag aan zo belangrijke rode licht (de Engelse planeetfotograaf Dami- klassieke fotografie doen, maar waterstof-alfa-golflengte!!). an Peach, die nu al meerdere even goed ‗s nachts via telelen- jaren op astro-expeditie trekt zen of telescoop de hemel foto- Wie dan nog beter wil doen naar het Caraïben-eiland Barba- graferen. Ze vertonen nog iets stapt uiteindelijk toch weer over dos en daar verbluffende opna- meer ruis in beeld dan de sterk naar een gekoelde CCD- mes maakt (zie http:// gekoelde ―echte‖ CCD-camera, camera, liefst een zwart/wit- www.damianpeach.com/). maar dat verschil wordt steeds versie (kleurbeelden maakt men kleiner. dan door het object door een Deepsky-fotografie Ondertussen hebben de belang- rood-, groen- en blauwfilter te rijkste merken (Nikon, Canon, kieken). Kostprijs: meerdere Hier gaat het dan weer over het Pentax, Olympus,…) dergelijke duizenden euro... fotograferen van al dan niet uit- toestellen in aanbieding, maar gestrekte gebieden aan de ster- uit alle testen en praktijkerva- In het volgende nummer zullen renhemel: van de ganse melk- ring blijkt dat de Canon-reeks we dieper ingaan op de technie- weg tot petieterige neveltjes. duidelijk het meest aan te beve- ken en beeldbewerking die no- Alle hebben ze één ding ge- len is (hoewel de anderen ook dig zijn om geslaagde opnames meen: ze zijn héél lichtzwak. te realiseren. Een gevoelige camera en/of Op dit ogenblik is de lange belichtingstijden vormen Canon 350D waar- hierbij de oplossing. Helaas schijnlijk wel de “beste zorgt het eerste meestal voor koop” voor wie wil be- een ―grof‖ beeld, met veel ruis, ginnen met astrofoto- terwijl het tweede natuurlijk een grafie en er toch geen heel nauwkeurig volgsysteem fortuin wil aan beste- vereist (zodat de sterren wel den (750 euro?). degelijk puntjes blijven en geen Een digitale reflexca- streepjes of andere rare vormen mera (dSLR) betekent: door de schijnbare beweging verwisselbare objectie- van de sterrenhemel). ven (dus ook vlot achter de telescoop te han- In de jaren ‗90 was dit exclusief gen), en scherpstellen/ het domein van de Kodak-film mikken gebeurt terwijl TP2415 en enkele uitgelezen dia men door de lens kijkt -films, maar stilaan drong dan (dus niet op het scherm de elektronica door. De eerste kijkend).

16 MIRA Ceti - april - juni 2007 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

M13 Bolhoop 5.8 20.0'

M92 Bolhoop 6.5 14,0”

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC5676 Galaxie 11.9 3.8’x1.7’

NGC5689 Galaxie 12.9 3.4’x0.9’

MIRA Ceti - april - juni 2007 17 Hercules, Serpens Caput, Corona Borealis en Bootes

Zoekkaart 1

18 MIRA Ceti - april - juni 2007 Zoekkaart 2 Hercules, Serpens Caput, Corona Borealis en Bootes

Zoekkaart 1

Zoekkaart 3

Zoekkaart 4

MIRA Ceti - april - juni 2007 19 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. R CrB Variabele 6.0-14.0 Onregelmatig

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

M5 Bolhoop 5.7 23,0’

20 MIRA Ceti - april - juni 2007 De Virgo-cluster waarnemen

Hans Coeckelberghs

De Virgocluster is de dichtstbij- Allereerst moet je de sterren van magnitude 3. In de zoeker zijnde cluster van melkwegstel- Vindemiatrix (Maagd) en Dene- vallen vlak ten noordwesten van sels. Het is het centrale deel van bola (Leeuw) weten te vinden. deze ster onmiddellijk 2 sterre- de lokale supercluster en de Deze twee sterren zijn helder en tjes op. Aan de hand hiervan meeste van zijn leden bevinden zullen als startpunten dienen tij- kan je contoleren of je de kaart zich op zo‘n 50 miljoen licht- dens onze speurtocht doorheen juist georiënteerd houdt. jaar. de Virgocluster. De Virgocluster Beweeg de zoeker in de richting Vele van deze galaxieën zijn bevindt zich tussen deze sterren. van deze sterretjes en neem po- zichtbaar met een telescoop. In sitie (B) in. NGC 4762 en NGC wat volgt wordt gepoogd om Het zoekerbeeld op de over- 4754 zijn nu samen in beeld. een route uit te stippelen die je zichtskaart achteraan geeft een Beide stelsels zijn zwakker dan kan volgen met de telescoop om beeldveld weer van 4.5°. Dit magnitude 10. NGC 4762 be- zo een heel aantal van deze stel- komt overeen met een 8x50 zoe- vindt zich tussen 2 sterren van de de sels waar te nemen. We beper- ker of verrekijker. Wie een om- de 9 en de 10 grootte. Wan- ken ons tot objecten helderder kerende zoeker gebruikt, moet neer je nu 1,5° naar het westen de dan de 12 grootte. Met grote uiteraard alle kaarten omdraai- en 0,5° naar het zuiden gaat, kan telescopen zijn uiteraard veel en. We gaan ervan uit dat je een je NGC 4694 aantreffen, maar meer galaxieën te zien, maar het oculair gebruikt met een beeld- deze is zeer zwak (magnitude zou ons te ver leiden om die al- veld van een halve graad of 12). lemaal te bespreken. meer. Om praktische redenen wordt de Beweeg de zoeker nu iets verder rondleiding over 2 nummers van Richt de zoeker op Vindemia- WNW-waarts zodat de dubbel- Mira Ceti gespreid. trix. (A) Deze ster is geel en is ster 34 Vir (mag 6.1 en 9.3,

MIRA Ceti - april - juni 2007 21 139” van elkaar verwijderd) in Ze zijn samen in een beeldveld dus zeer moeilijk te zien. beeld verschijnt (C). Ongeveer te zien. Een halve graad meer naar het 1 graad zuidwestwaarts vind je Iets ten zuidwesten bevindt zich noorden vinden we M89 terug. M60 met vlak daarbij NGC NGC 4578. Zijn magnitude be- M90 is te vinden wanneer we 4647. M59 kan je zo’n 20’ ten draagt 11.4 en hij bevindt zich een graad naar het noorden gaan WNW van M60 vinden (D). samen in het beeldveld met 3 en een halve naar het oosten. Je Wanneer gebruik gemaakt sterren die allen iets helderder kan ook gewoon hoppen via de wordt van een oculair met een zijn dan magnitude 9. drie sterretjes van de 9de grootte beeldveld van zo‘n 30‘, zijn de- Vervolgens gaan we M58 op- die tussen beide stelsels liggen. ze stelsels in eenzelfde beeld- zoeken. Hiervoor hoppen we veld te zien. Ook NGC 4638 is eerst terug naar M59 en M60. Meer westwaarts liggen nog een duidelijk te zien in hetzelfde Wanneer we de lijn M60 – M59 heleboel andere interessante ob- beeldveld. volgen in de richting van M59, jecten, maar die komen later aan komen we zo‘n 2° verder M58 de beurt. Als we de lijn van NGC 4638 en tegen. Dit stelsel is net iets klei- We vertrekken nu weer vanaf M59 volgen in de richting van ner en zwakker dan M59. Met M58. Iets meer dan een halve M59, vinden we NGC 4606 te- een grote telescoop en bij goede graad ten zuidwesten hiervan rug. Hij past samen met M59 in seeïng zijn de spiraalarmen dui- vind je NGC 4564. Dit stelsel is het zelfde beeldveld maar is delijk waarneembaar. Met M58 van magnitude 11, vrij klein veel zwakker dan de andere hier centraal in de zoeker bekomen maar toch gemakkelijk te zien. genoemde stelsels. Tussen M59 we zoekerbeeld (F). Iets ten zuiden ervan vinden we en NGC 4606 vind je nog een Vertrekkende vanaf M58 kun- in hetzelfde beeldveld de Siame- sterretje van magnitude 9. nen we nog enkele andere se Twins terug. Het zijn de stel- Aan de andere kant van de lijn mooie stelsels lokaliseren: sels NGC 4567 en NGC 4568. M60 – NGC 4638 vinden we op Beide stelsels zijn ongeveer van zo‘n 30‘ afstand, en een mooie Eerst centreren we het sterretje magnitude 11 en liggen zo dicht gelijkbenige driehoek met beide van magnitude 8.3 dat vlak ten bij elkaar dat ze enkel met heel stelsels vormend, NGC 4660 westen van M58 staat. Wanneer grote kijkers of op CCD beelden (11de grootte) terug. we nu een halve graad naar het gescheiden kunnen gezien wor- In zoekerbeeld (D) vinden we noorden gaan, komt er een ster- den. ook de ster  Vir (magnitude 5) retje van magnitude 8.8 in Een groot beeldveld naar het terug. Wanneer we deze centre- beeld. Als we dit centreren en westen brengt ons bij NGC ren komen we in zoekerbeeld vervolgens weer een halve graad 4528. Het is een zeer klein stel- (E) uit. Vlak ten westen van de- naar het westen gaan, krijgen we sel dat moeilijk van een ster te ze ster vinden we nog twee stel- NGC 4550 en NGC 4551 in onderscheiden is. Iets helderder sels van de 11de grootte, name- beeld. Beide zijn maar net iets is NGC 4503, die ongeveer een lijk NGC 4608 en NGC 4596. helderder dan magnitude 12 en halve graad meer naar het wes-

22 MIRA Ceti - april - juni 2007 ten en 15‘ meer naar het zuiden beeld juist te oriënteren. In het tude 12) en zeer moeilijk. Het staat. beeldveld van de zoeker staat nu betreft NGC 4424, NGC 4417, weer een vijftal stelsels. Allen NGC 4442 en NGC 4380. Om M49 te zoeken, richten we zijn ze zeer zwak (tegen magni- de zoeker weer op de ster  Vir (E). We bewegen naar het zuidwesten tot zoekerbeeld (G). M49 zou nu in het oculair zichtbaar moeten zijn. Met zijn magnitude 8,4 is hij het helderste object in de cluster. In de zoeker zien we twee sterren van magnitude 7. Daartussen vinden we NGC 4526, met magnitude 9,6. Een beeldveld meer naar het noorden treffen we NGC 4535 aan die iets zwakker is. Ook NGC 4519 en NGC 4570 zijn gemakkelijk terug te vinden met onderstaande kaart. NGC 4469 is van magnitude 12 en moeilijk.

Nu nemen we M49 weer centraal in de zoeker en bewegen de kijker noordwaarts. Breng de zoeker in stand (H). Let op de Markarians Ketting is een klein stukje van de immense Virgo-cluster (het ster van magnitude 6,5 links in beeldveld meet ongeveer 2° in de breedte). Toch zijn op het origineel van het beeld van de kaart om het dit beeld al een kleine 20 melkwegstelsels te zien. MIRA-publicaties en -verkoop

Stilaan groeit onze verkoopsstand, maar de nadruk Enkele andere interessante artikels uit onze ―winkel‖: blijft liggen op de eigen publicaties. Daarnaast zijn er de nodige basiswerken over sterrenkunde, sterren- Sterrenkaarten: kaarten, eclipsbrilletjes,... • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, logo!) € 10,00 (+ € 2,00) maar ook via overschrijving op PCR 000-0772207- • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) 87 (tussen haakjes de verzendingskosten). • VVS-sterrenkaart-poster (Nl of F) € 5,00 (+ € 3,50) • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,00) • De VVS-Hemelkalender 2007 is nog steeds beschikbaar. Deze onmisbare almanak van de Weerkunde: Vlaamse (amateur)-sterrenkundige wordt elk jaar • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 3,50) geschreven en vooral berekend door de bekende • Goedenavond Beste kijkers, Jean Meeus. Kostprijs € 10,00 (+ € 2,50 ) Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 3,50) Praktische astronomie: • Telescopen en hun gebruik €6,50 (+ € 2,50) Posters: • Sterrenkunde met de verrekijker €6,50 (+ € 2,50) • Crescent Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Earth € 7,50 (+ € 3,50) Theoretische astronomie: • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Genieten van de sterrenhemel €14,50 (+ €2,50) • Eclips € 5,00 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor beginners €5,00 (+ € 2,00) • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 3,50) • Kometen €6,50 (+ € 2,50) • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 3,50) • Mars, een fascinerende planeet €6,50 (+ € 2,50) • Saturn € 7,50 (+ € 3,50) • Mensen op de Maan €1,25 (+ € 1,00) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 3,50) • Onze nieuwe kosmos €15,00 (+ € 3,50) • Solar System € 7,50 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor in je binnenzak €10 (+ € 2,00) • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 3,50) • Zon en Aarde, een unieke relatie €32,50 (+ € 3,50) • Welke ster is dat? €18,90 (+ € 3,50)

MIRA Ceti - april - juni 2007 23 DE HEMEL VAN APRIL TOT JUNI 2007

Lieve Meeus—Philippe Mollet—Wim Stemgee—Hubert Hautecler

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden) 1 april 5h18m 7h19m 20h14m 22h15m +4°37’ 0,999 8 april 4h58m 7h04m 20h25m 22h31m +7°17’ 1,001 15 april 4h38m 6h49m 20h37m 22h48m +9°50’ 1,003 22 april 4h16m 6h34m 20h48m 23h06m +12°16’ 1,005 29 april 3h54m 6h21m 20h59m 23h26m +14°32’ 1,007 6 mei 3h30m 6h08m 21h10m 23h49m +16°35‘ 1,009 13 mei 3h03m 5h56m 21h21m ----- +18°26‘ 1,010 20 mei 2h32m 5h47m 21h31m ----- +20°01‘ 1,012 27 mei ----- 5h39m 21h40m ----- +21°20‘ 1,013 3 juni ----- 5h33m 21h48m ----- +22°20‘ 1,014 10 juni ----- 5h29m 21h54m ----- +23°01‘ 1,015 17 juni ----- 5h28m 21h58m ----- +23°23‘ 1,016 24 juni ----- 5h29m 22h00m ----- +23°24‘ 1,016 1 juli ----- 5h32m 21h59m ----- +23°05‘ 1,017

Schemering: We onderscheiden drie soorten schemering: Datum Maanfase • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon 2 april Volle Maan • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de 10 april Laatste kwartier horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 17 april Nieuwe Maan april-juni 2007: de sterrenhemel in „t kort: 24 april Eerste kwartier  Venus kan je dit seizoen echt niet missen: de planeet staat zo helder te schijnen aan de westelijke avondhemel dat men er letterlijk niet 2 mei Volle Maan naast kan kijken. In mei en begin juni is ze zelfs tot één uur ‗s 10 mei Laatste kwartier nachts te zien, en ook de rest van het seizoen gaat de planeet ruim twee uur na de Zon onder. 16 mei Nieuwe Maan  Minder opvallend maar des te spectaculairder in de telescoop is 23 mei Eerste kwartier natuurlijk ringenplaneet Saturnus. Stond in oppositie met de Zon halfweg februari, dus vanaf nu gaat ze elke ochtend vroeger onder 1 juni Volle Maan om in juli aan de avondhemel te verdwijnen in de gloed van de Zon. 8 juni Laatste kwartier  Ook Jupiter staat nu op zijn best (in oppositie met de Zon op 5 juni), maar staat deze jaren helaas héél laag boven de Belgische 15 juni Nieuwe Maan horizon (in de sterrenbeelden Schorpioen en Boogschutter, dus de 22 juni Eerste kwartier zuidelijkste stukken van de ecliptica). Niettemin is de planeet na Venus het helderste puntje aan de hemel, eerst nog enkel het tweede 30 juni Volle Maan deel van de nacht maar stilaan ook ‗s avonds.  Ook Mars is stilaan van de partij: de rode planeet zal op zijn best Tabellen: de Zon en de Maan in zijn in december van dit jaar, maar is vanaf mei stilletjesaan ook april, mei en juni. Alle uren zijn aan de ochtendhemel te bespeuren. gegeven in zomertijd of wintertijd.

24 MIRA Ceti - april - juni 2007 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: De zomertijd (vanaf zondagoch- tend 25 maart) loopt twee uur voor op de Universele Tijd (UT). Deze loopt dit jaar tot de ochtend van 28 oktober: vanaf dan stappen we weer over op wintertijd (dus één uur voorlopend op UT).

Het verschil met de in sterrenkundige middens gangbare UT (Universal Time) bedraagt dus: Wintertijd = UT + 1h Zomertijd = UT + 2h

1: ZONNE-WIJZER !

We zien ze veel, Wat zouden we er dan aantref- de energie van de fotonen zo we spreken er over, fen? Een gigantische bol waarin sterk afgenomen dat deze als we verlangen er onze aarde gemakkelijk een mil- laagenergetische straling of naar, we kunnen joen keer zou passen, bestaande zichtbaar licht de reis naar de niet zonder maar… uit superverhitte gassen die zich aarde begint en deze aflegt in wat weten we over in een elektrisch geleidende toe- amper 8 minuten! onze levensonderhoudende zon? stand bevinden, plasma. Misschien kunnen we beter deze Natuurlijk kunnen we alle ka- Deze plasmabol, zie schets hier- lichttrein van +/- 300 000 km rakteristieken van de zon terug- boven, heeft een diameter van per sec. nemen om terug te ke- vinden in de boeken en op het 1.400.000 km met in het cen- ren van onze familiereis in web. En toch hebben we er trum een kern met een dicht- plaats van de trein van 200 km soms een speciale voeling mee heid van ongeveer 150 gr/cm³. per uur of toch niet? zoals bv. tijdens de nacht van 3- Ter vergelijking: de dichtheid Blijven we liever met onze twee 4 maart laatstleden: van lood bedraagt 11 gr/cm³, voeten op onze aarde staan om van water 1 gr/cm³! In deze kern te leven van het ―fossiele stra- Nooit eerder heb ik mij zo één heeft kernfusie plaats en heerst lingsrestant van vele duizenden gevoeld met ons beweeglijke een temperatuur van zowat 15 jaren geleden‖? En om dan van- zonnestelsel als tijdens die miljoen graden Celsius. Deel- op een veilige afstand haar doen nacht. Ik stond te genieten van tjes, met de hoogst mogelijke en laten te volgen? de prachtige maansverduiste- energie, die vrijkomen tijdens Want al is onze zon bijna 5 mil- ring en op een bepaald ogenblik deze kernfusiereactie moeten al jard jaar oud toch begint de voelde ik mij letterlijk een me- botsend door een zeer dichte mens pas de laatste 20 jaar, despeler van wat er aan ‘t ge- stralingszone van +/- 300 000 dankzij o.a. de technologische beuren was: omhoog kijkend km dik. Door de vele botsingen vooruitgang en een groeiende naar de voorbijschuivende, don- gaat de vrijgekomen gamma- internationale samenwerking, er kerwordende maan, je voeten op straling geleidelijk over in rönt- iets van te begrijpen. de aarde, denkend dat op het- genstraling, straling met een la- zelfde ogenblik de zon in rechte gere energie. Tijdens die door- De zon waarnemen: Een ver- lijn aan je achterzijde staat. Ze gang door de stralingszone daalt volgverhaal! is er en speelt de hoofdrol en de temperatuur aanzienlijk en de toch… was ik heel kort het mid- dichtheid evolueert van Herinner je je nog de ‗Zonnet- delpunt van het trio! Een zalig ―zwaarder dan lood‖ naar sunami‘-gebeurtenis veroor- gevoel! ―lichter dan water‖. Hierdoor zaakt door zonnevlekkengroep gaat het plasma zich moeilijker Noaa 0930 op 5-6 december Onze ster, de zon, zo dichtbij en bewegen, tot het uiteindelijk in 2006 (zie vorig Mira Cetinum- toch zo ver weg! een open neergaande stroming mer)? Het zou een van de hevig- Dichtbij? Stel je een familieuit- terechtkomt: de convectiezone. ste uitbarstingen in de laatste 25 stap voor: We nemen samen de De doorgang van deze fotonen jaar geweest zijn. Deze groep is trein die tegen 200 km per uur of ‗lichtdeeltjes‘ kan tussen dezelfde die op de foto te zien is ons naar ons doel zal brengen: 10.000 tot ruim 1 miljoen jaar maar nu onder de naam 0941. DE ZON. Na 86 jaar onophou- duren vooraleer zij van de kern Zes rotaties heeft deze groep het delijk reizen zouden we op onze tot het zonsoppervlak of de fo- uitgehouden of 136 dagen en bestemming aankomen! 86 jaar! tosfeer geraken. Ondertussen is haalde niet de top 3. Sommige

MIRA Ceti - april - juni 2007 25 benemende beelden zijn nu pas beschikbaar) kunnen we een ex- plosie op 13 december 2006 van groep 0930 rechtstreeks volgen. Echt de moeite waard! We zien twee zonnevlekken van tegengestelde polariteit waarvan de magnetische loops met elkaar in botsing komen. Deze uitbar- sting produceerde een X3-klasse flare of zonnevlam met als ge- volg spectaculair poollicht op aarde. (Begin van dit verhaal: lees Mira Ceti jan.-maart blz. 29 -30)

•Referenties: zonnevlekkengroepen verdwij- ces genoemd) waarnemen. Zie nen na enkele dagen, andere hieronder een waarnemings- • Nog meer weten over de structuur verdwijnen naar de achterzijde schets van 10 en 11 maart, de van de zon? Raadpleeg: ‗Zon en van de zon om ongeveer twee foto geeft je dan een idee van de aarde, een unieke relatie‘ weken later aan de oostrand op- omvang van deze protuberansen J.Janssens hoofdstuk 2; een uitga- nieuw te verschijnen. Tot de dag door ze met onze aarde te ver- ve van Volkssterrenwacht MIRA. van vandaag kennen we een gelijken. • Voor meer informatie over langle- groep van 170 dagen. Deze Dankzij filmopnamen in hoge- vende vlekken in SC 23 zie: langstlevende groep ontstond resolutie door de Japanse zonne- • http://members.chello.be/ op 26 mei 1948 en verdween satelliet HINODE (deze adem- j.janssens/, klik op “Nieuwtjes‖ pas op 11 november 1948. Als je weet dat ongeveer 10% van Rik Blondeel alle vlekkengroepen een levens- duur van meer dan 11 dagen hebben dan heeft Noaa 0941 het niet slecht gedaan. Hier volgen voor Noaa 0941 de verschillende namen en de maand dat we ze konden waarnemen: • Noaa 0918, oktober 2006 wordt dan • Noaa 0923, november • 0930, december • 0935, begin januari • 0941, eind januari • 0945, februari, verdween over de westrand op 8 maart 2007

• Noaa 0940 hield het tot nu drie zonnerotaties uit. Op het ogenblik van dit schrijven zijn deze twee vlekkengroepen, weliswaar zeer afgezwakt, over de westrand van de zon verdwenen. Maar in H-alfa was er dan weer wat anders te beleven nl. aan de zonnerand kon je protuberansen (ook prominen- foto: Greg Piepol, Rockville, Maryland - 11 maart

26 MIRA Ceti - april - juni 2007 De Venus-bedekking Positie Samenstand van 18 juni: in de late Datum t.o.v. met ster of pla- namiddag schuift de Maan neet Maan langzaam voor Spica het sikkeltje van Ve- 3 april 7° boven nus. De planeet is ( Virginis) momenteel zo helder Antares 7 april 3° links dat die overdag pro- ( Scorpio) bleemloos met een klein telescoopje of 8 april 7° boven Jupiter misschien zelfs een 14 april 2° rechts Mars verrekijker zal te zien 7° links- zijn (en bij kraakhel- 19 april Venus dere lucht zelfs met boven het blote oog).. 20 april 7° onder Venus 24 april 7° links Saturnus Ga naar: Maan. Deze Venusbedekking http://spaceweather.com/ op 23 speelt zich af in de namiddag: 25 april 5° rechts Saturnus maart 2007 om 16h09m zomertijd verdwijnt 26 april 4° links Regulus ( Leo) Of: http://spaceweather.com/ Venus aan de donkere maan- Spica swpod2007/23mar07/ rand, om anderhalf uur later 30 april 2° boven SOT_ca_061213flare_cl_lg.mp (17h30) aan de andere kant weer ( Virginis) g te voorschijn te komen. 3° rechts- Antares Wie over een telescoop beschikt 5 mei boven ( Scorpio) 2: DE PLANETEN zal de volgende maanden mooi zien hoe de planeet evolueert 13 mei 3° rechts Mars Een overdaad aan planeten dit van een ―bolletje met een stuk 17 mei 3° links Mercurius seizoen: zeker begin juni moet eraf‖ naar een fijn sikkeltje in het mogelijk zijn de 5 juli. 19 mei 2° links Venus ―klassiekers‖ op één nacht te 22 mei bedekking Saturnus zien, van de moeilijke Mercuri- Jupiter staat dezer dagen op us tot de verre Saturnus. zijn best, maar komt dit jaar en volgend jaar nooit hoog boven 23 mei 2° rechts Regulus ( Leo) Dé blikvanger is natuurlijk Ve- de horizon. Daardoor wordt het nus. De vorige maanden was het vanuit onze noorderbreedte een 3° rechts- Spica al moeilijk om er naast te kij- moeilijk object voor telescoop- 28 mei ken, maar in dit seizoen is dat al bezitters: de luchtturbulentie zo onder ( Virginis) helemaal uitgesloten. Onze zus- laag boven de horizon maakt dat Antares 1 juni 1° boven terplaneet domineert nu de grotere vergrotingen meestal ( Scorpio) avondhemel: zelfs in de scheme- uitgesloten zijn. Het zal wachten ring is de planeet al probleem- worden tot de planeet 11 juni 6° rechts Mars loos te zien. Maar naarmate de (momenteel op de grens van Bedek- Venus 18 juni helderheid én de afstand tot de Schorpioen en Slangendrager) king (overdag!) Zon toeneemt moet het zelfs opschuift naar iets noordelijker mogelijk zijn op een heldere dag sterrenbeelden van de ecliptica: 19 juni 6° links Saturnus om de planeet bij volle zonlicht Steenbok (2009) en vooral Vis- 20 juni 2° links Regulus ( Leo) te kunnen zien. Voorwaarde is sen (2010 en later). Spica dan natuurlijk wel dat u perfect 24 juni 6° rechts weet waar te kijken: probeer Saturnus pronkte de voorbije ( Virginis) eens omstreeks 20 mei, want herfst en winter, en schuift nu 27-28 Antares dan staat de maan er dichtbij. aan de hemel stilletjesaan rich- 5° links juni ( Scorpio) Op de middag van de 19de staat ting Zon. In april is ze nog tot de Maan een vuist (7°) rechtsbo- laat op de nacht te zien, terwijl Samenstanden van de Maan met een ven ervan, ‗s anderendaags een ze eind juni reeds om midder- ster of planeet vormen een ideale gele- vuist linksonder. nacht ondergaat. En in juli ver- genheid voor de beginnende waarne- En doe dit vooral ook op de dwijnt ze dan helemaal in de mer om deze laatste terug te vinden. middag van 18 juni: dan wordt avondlijke gloed van de Zon. U zal wel merken dat het steeds dezelf- Venus in een groot deel van Eu- Een mooie samenstand doet zich de heldere sterren zijn die opduiken: ropa, het Midden-Oosten en een voor op de avonden van 31 juni diegene die binnen een zone van 6° deel van Canada bedekt door de en 1 juli: dan staat ze vlakbij de boven en onder de ecliptica staan.

MIRA Ceti - april - juni 2007 27 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‘s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (wintertijd tot de 25 maart, zomertijd vanaf die dag).

Deze maanden is het onmogelijk om Venus te missen: onze zusterplaneet overheerst helemaal de avondlijke hemel. Nagenoeg het ganse seizoen door is de planeet tot middernacht of later te zien. Niet alleen de helderheid neemt ge- staag toe (van magnitude –4,0 begin april tot –4.5 begin juli), maar vooral ook de schijnbare diameter aan de hemel en de fase (schijngestalte). Begin april is Venus nog een bolletje van minder dan 14 boogseconden, dat voor 80% verlicht is. Tegen begin juli is dat al uitgegroeid tot een sikkeltje (slechts 35% verlicht) van meer dan 31 boogseconden groot. Tegen eind juli (einde van de goede zichtbaarheidsperiode van Venus) zal dat trouwens uitgegroeid zijn tot 40-45” waarmee het zelfs de reuzenplaneet Jupiter naar de kroon steekt.

Voor Saturnus zijn het de laatste maanden, want deze zomer zal de ringenplaneet weer verdwijnen in de avondsche- mering. Onthou echter goed de kanteling van de ringen, want wanneer de planeet in de herfst terug aan de ochtendhemel verschijnt zullen die al weer merkelijk minder gekanteld staan (minimale kanteling: eind 2008-begin 2009). .

Ook op zijn best dit seizoen is Jupiter (in oppositie met de Zon op 5 juni), maar helaas staat de reuzenplaneet dit jaar in Schorpioen en Slangendrager, en dat zijn de zomerse delen van de ecliptica die héél laag boven de Belgische horizon staan. Daardoor zullen telescoopgebruikers veel last hebben van de luchtonrust zo laag boven de grond.

VENUS SATURNUS JUPITER Datum Onder- Datum Onder- Datum Op- gang gang komst 1 april 23h42m 1 april 6h01m 1 april 2h19m 8 april 0h01m 8 april 5h33m 8 april 1h51m Saturnus 1 mei 15 april 0h21m 15 april 5h05m 15 april 1h23m 22 april 0h40m 22 april 4h37m 22 april 0h54m 29 april 0h56m 29 april 4h10m 29 april 0h25m 6 mei 1h08m 6 mei 3h43m 6 mei 23h50m 13 mei 1h16m 13 mei 3h16m 13 mei 23h19m 20 mei 1h18m 20 mei 2h49m 20 mei 22h48m 27 mei 1h16m 27 mei 2h22m 27 mei 22h17m 3 juni 1h09m 3 juni 1h56m 3 juni 21h45m 10 juni 0h58m 10 juni 1h29m 10 juni 21h13m 17 juni 0h44m 17 juni 1h03m 17 juni 20h41m Jupiter 1 mei 24 juni 0h26m 24 juni 0h37m 24 juni 20h10m 1 juli 0h05m 1 juli 0h11m 1 juli 19h38m

MERCURIUS Datum Onder- gang Venus 1 april Venus 1 mei Venus 1 juni Venus 1 juli 13 mei 22h37m 20 mei 23h22m 27 mei 23h45m 3 juni 23h44m Mercurius Mercurius Mercurius Mercurius Mercurius Mercurius Mercurius 15 mei 20 mei 25 mei 30 mei 4 juni 9 juni 14 juni 10 juni 23h24m

28 MIRA Ceti - april - juni 2007 Venus –de tweede planeet vanaf de Zon- scheert vliegensvlug langsheen de ecliptica. Dag na dag kan men al duidelijk haar verplaatsing tussen de sterrenhemel merken. De véél verder van de Zon staande Saturnus beweegt natuurlijk veel trager aan de hemel: pas na enkele weken begint de verplaatsing op te vallen. Dat contrast zal heel mooi te zien zijn eind juni, wanneer Venus dicht in de buurt van Saturnus komt te staan. Op de avonden van 31 juni en 1 juli staan ze minder dan 3/4 graad uit elkaar, dicht genoeg om bij een niet te grote vergroting (60 maal?) nog samen in het beeldveld van een telescoop te staan én toch herkenbaar te zijn.

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 januari en 1 april 2007. Beide figuren zijn identiek georiën- teerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto Bemerk hoe Aarde en Jupiter (vooral in juni) aan dezelfde kant van de Zon staan: voor een buitenplaneet als Jupiter betekent dit dat ze in oppositie staat (dus de ganse nacht door te zien). Bij een binnenplaneet als Venus liggen de zaken natuurlijk helemaal anders: deze zijn het best te zien wanneer de hoek Aarde-Zon-planeet het grootst is, m.a.w. wanneer de binnenplaneet vanop Aarde gezien helemaal opzij van de Zon staat. Da‟s de reden waarom Venus de volgende maanden zo prominent aan de avondhemel schittert.

MIRA Ceti - april - juni 2007 29 véél klaardere Venus. Een mooi zicht in een kleine telescoop.

En ook dit seizoen doet zich weer eens een kans voor om de ―lichtvoetige‖ Mercurius te zien. De planeet staat natuurlijk dicht bij de Zon, dus enkel wanneer die (vanop Aarde gezien) helemaal ―opzij‖ van de zon staat is het mogelijk om hem in de schemering te zien. Ditmaal is er een R CrB avondverschijning eind mei- begin juni. Probeer misschien eerst even met de verrekijker, maar nadien lukt het zeker ook met het blote oog.

3: METEOREN terug te vinden op deze sterren koolstofwolken uit- De belangrijkste meteoorzwerm http://mira.telenet.be/meteoren/ stoten en zo het licht van de ster in het voorjaar zijn de Lyriden. meteoren.jpg verduisteren. Na een tijdje los- Deze zijn zichtbaar in de tweede En alles wordt ter plaatse ook sen deze wolken op en kan de helft van april, met een piekacti- bijgehouden, dus wanneer uzelf ster terug volop schijnen. R CrB viteit tijdens de nacht van 22 op een meteoor zag is de kans groot straalt met een helderheid van 23 april (voor dit jaar verwacht dat we die ook op onze registra- ongeveer magnitude 6 en kan op men het maximum kort na mid- ties kunnen terugvinden. donkere plaatsen met het blote dernacht). oog gezien worden. En dan kan ‗t Is natuurlijk geen spektakel 4. VERANDERLIJKE STER- ze plots verzwakken en dat met zoals bij de Perseïden in augus- REN soms meer dan 8 magnitudes. tus of de Geminiden in decem- Daarom is het goed om steeds ber, maar een tiental meteoren R Coronae Borealis is een ver- bij iedere heldere nacht eens een per uur moet toch zeker haal- anderlijke ster die 200 jaar gele- blik op R CrB te werpen want jij baar zijn vanonder een donkere den ontdekt werd door een en- kan de volgende zijn die R CrB hemel. gelse amateur. Zij is ook het ziet verzwakken. Een kaart om Ondertussen kan u natuurlijk prototype van de R CrB-sterren. R CrB te schatten vindt men altijd meteoren waarnemen via Dit zijn sterren die lijken een hier: het automatische detectiesys- constante helderheid te hebben http://www.aavso.org/cgi-bin/ teem van MIRA. De resultaten maar dan plots onverwacht ver- shrinkwrap.pl?path=/charts/ (elke 5 minuten ververst) zijn zwakken. Dit gebeurd omdat CRB/R_CRB/RCRB-A.GIF

Lichtcurve met schattingen van Belgische waarnemers. Werkgroep Veranderlijke sterren VVS.

30 MIRA Ceti - april - juni 2007 5. DEEPSKY (zie middenflap) maar de knielende supermens is Rho Her, net als hierboven veel groter dan dat. is het een drievoudige ster, Hercules (Her) - Corona Bore- waarvan 2 helderwitte ster- alis (CrB, de Noorderkroon) - Alpha Her, is een ren m4.6-5.6 op een afstand van Serpens (Ser, de Slang) - Boötes heldere dubbelster 4.1 boogseconden van elkaar (Boo, de Ossenhoeder) met een licht oranje staan. Ook deze kan men schei- hoofdster (m3.5) met den, zij het iets moeilijker, door Sterrenbeelden : een groenachtige begeleider een kleinere telescoop. (m5.4) en met een onderlinge Tegenwoordig kent iedereen scheiding van 4.7". De hoofd- M 13, één van deze heldhaftige halfgod en al ster zelf is eigenlijk een variabe- de klassiekers, zijn exploten dankzij een puike le ster, die varieert van magni- een must-see voor elke amateur. PR-campagne van de Walt Dis- tude 3.1 tot 3.9 en terug in onge- Eerst moet je de vierhoek Epsi- ney studio's waaronder een ani- veer 90 dagen. lon-Pi-Eta-Zeta Her vinden, en matiefilm en een TV- dan neem je één derde van de tekenfilmserie, om nog te zwij- Kappa Her, is een drie- lijn Eta-Zeta Her. Je kan niet gen van de Xena-achtige TV- voudige ster waarvan de missen, zelfs in de zoeker reeks. We hebben het natuurlijk AB-componenten (m5.3- springt deze bolhoop in het oog. over Hercules die het constant 6.5) op een afstand van 28.4 Met de kijker echter straalt deze moet opnemen tegen de jaloerse boogseconden staan, dit maakt bolhoop met een oppervlakte- Hera. Ondanks zijn bekendheid dat de 2 geelachtige sterretjes magnitude van 5.7, de pannen kan bijna niemand, buiten de gemakkelijk te scheiden zijn in van het dak!. Hoe groter de kij- amateurs, dit groot sterrenbeeld een kleine kijker. Het C- ker, hoe dieper je in deze bol- aan de hemel lokaliseren. Ieder- component is te zwak om te hoop kan kijken en hoe meer een zal daarentegen wel al zien. sterren je kan oplossen. Dit is eens de halve cirkel sterretjes een echte publiekstrekker. gezien hebben van de Noorder- kroon, het gaat hier om een krans van laurier- en olijfblade- ren, die gegeven werd aan de winnaars van atletische wed- strijden. Onder deze laatste staat de kop van de slang (Serpens Caput). De staart van slang (Serpens Cauda) staat aan de andere kant van de slangendrager , maar dat is stof voor de volgende keer. Boötes, heeft 2 legendes op zijn naam. Ofwel is het de Ossen- drijver die zijn plekje aan de hemel verdiende door de uitvin- ding van de ploeg voortgetrok- ken door ossen, ofwel de Beren- wachter die met zijn Jachthon- den achter de Grote Beer aanzit. Eigenlijk ging het om zijn eigen moeder, die weliswaar betoverd was door Hera. Net voor de genadeslag kwam Zeus himself tussen en zette alle hoofdrolspelers aan de hemel.

M13 is waarschijnlijk de meest waargenomen bolvormige sterrenhoop Hercules — Hercules aan het noordelijk halfrond. Op een donkere plaats is ie zelfs al met het blote oog te zien, maar dan wel als een gewoon “puntje”. Een eenvoudi- Hercules is één van de grotere ge verrekijker toont echter al duidelijk dat het geen sterretje is, maar een sterrenbeelden aan de hemel en klein “vlekje” dat de stompe hoek vormt van een opvallend plat driehoek- iedereen zal direct de vierhoek je, samen met twee sterretjes van magnitude 7 en 7,3. Epsilon-Pi-Eta-Zeta Her zien, Tekening van Wim Stemgée, met een 32 cm telescoop.

MIRA Ceti - april - juni 2007 31 de kijker). Een trucje om de Corona Borealis - Noorder- M 92, dit is slechts nevel te kunnen spotten is blin- kroon een flauw afkooksel king. Een OIII-filter voor het van M13 en bekijk je oog zetten, wegtrekken en terug Buiten de opvallende vorm van best het eerst. Alhoewel hij klei- voor het oog plaatsen. Dan zal heldere sterren heeft de Noor- ner en minder helder is, is deze je deze kleine nevel van 14 derkroon weinig te bieden. bolhoop geconcentreerder. Je boogseconden en met een mag- kan hem vinden op zo‘n volle 6 nitude van 8.8 zien oplichten: R CrB,: zie de rubriek graden ten noorden van Pi Her. het licht van de sterren in beeld ―Veranderlijke sterren‖ op de wordt immers voor een groot voorgaande pagina. NGC 6210, Deze plane- deel weggefilterd, maar dat van taire nevel is een object de planetaire nevel komt er na- Sigma CrB, een qua hel- voor de iets grotere kij- genoeg helemaal door. derheid evenwichtige dub- kers. Je verlengt de gamma belster met een 6.6 bleek- Beta Her en je verschuift de Hercules X-1, is één van de gele ster (m5.6) en een diepgele kijker met 1 graad naar het wes- meest bestuurde objecten aan de begeleider (m6.6), een onderlin- ten. In die buurt zoek je naar een hemel, het is de eerst ontdekte ge scheiding van 7.1 boogsecon- afgeplat driehoekje van zwakke röntgenpulsar. Deze ligt spijtig den maakt dat deze dubbelster sterretjes en dan heb je de plane- genoeg niet in de mogelijkheden gemakkelijk te scheiden is. taire nevel reeds in beeld. Om van de amateur-telescoop. Het is de graad naar het westen te ne- een eclipsing binair stelsel met Zeta CrB, een dubbelster men bereken je best eerst het een blauwe reus en waarvan de (Sep 6.3") waarvan de com- werkelijke beeldveld van het begeleider een snel roterende ponenten, net zoals hierbo- gebruikte zoekoculair uit (= neutronenster is. Als dit je ding ven, quasi hetzelfde zijn m5.1- Schijnbaar beeldveld oculair is, moet je maar eens surfen op 6.0, maar hier zal het kleurver- maal Brandpunt oculair gedeeld het net. schil meer opvallen omdat het door de brandpuntsafstand van hier gaat om een heldere blauwe ster en een groenachtige ster. Als ik spreek over kleu- ren en kleurverschillen in sterren, verwacht dan niet de kleur zoals beschreven, maar eerder een nuance van wit. Er bestaan trucjes om de kleur beter zichtbaar te maken en dat is bijvoor- beeld de ster onscherp zetten. Of bij contrastrijke dubbelsterren valt het kleurverschil ook op.

Serpens - Slang De Slang is één van de weinige sterrenbeelden die uit 2 (of meer) delen bestaan. Vroeger werd het zelfs opgesplitst in twee sterrenbeelden: Serpens Cauda (de staart van de slang) is het gedeelte links van de Slan- gendrager (Ophiuchus), Serpens Caput (kop van de slang) is dan het gedeelte rechts van de Slan- Een bolvormige sterrenhoop als M13 is relatief moeilijk te fotograferen: gendrager. In dit artikel bespre- ofwel staan de ijlere buitengebieden er goed op en is de kern overbelicht, ken we enkel de deepsky- ofwel wordt de kern goed weergegeven maar is de belichting dan weer te objecten in de kop van het beest. kort om de zwakkere buitenkanten goed te laten uitkomen. Met de “digitale trukendoos” is dat tegenwoordig weer een pak makkelij- Buiten dit feit zijn de 2 delen zo ker geworden: men combineert enkele langer belichte opnames met enke- goed als onopvallend te noe- le kortere belichtingen voor een dergelijk resultaat. men, daar er geen heldere ster- Opname: Philippe Mollet, 80 mm f/7.5 ED-refractor met een EOS 300D. ren in opgenomen werden. Combinatie van 4 + 4 + 2 + 2 minuten belichtingen.

32 MIRA Ceti - april - juni 2007 Delta Ser, is een viervou- M 5, bijna 2maal de Epsilon Boo, is een ge- dige ster waarvan de lijn Beta-Delta Ser Cp makkelijk te vinden drie- bleekgele AB-componen- kom je op nog een voudige-ster, tussen alpha ten die schitteren aan m4.2-5.2 grote (17.4") heldere (m5.7) en delta Boötis. De goudgele en zonder veel moeite te schei- bolhoop met een goed gecon- hoofdster van magnitude 2.9 den zijn van elkaar door een centreerde kern en met die ken- vormt met zijn groenachtige afstand van 4.4 boogseconden. merken komt deze bolhoop qua begeleider van magnitude 4.9 schoonheid zeker in de buurt een mooi kleurcontrastrijke dub- Beta Ser, is een echte be- van M13. Een ―must-see‖ zo- belster met een scheiding van ginners-drievoudige ster dus... Bolhopen kunnen in het 2.8 boogseconden. De hoofdster met : algemeen wel wat vergroting op zich is ook nog eens een dub- • de A-component, bleekgele verdragen als je ze tot in de kern belster, maar daarvoor heb je ster van magnitude 3.7 wil oplossen. een groter lichtkanon nodig. • de B-component, is een blauwe ster van magnitude 9.9 en Xi Boo, alhoewel dit een ligt op 30.6" van de hoofdster Boötes - Ossenhoeder : viervoudige-ster is, is het • de C-component, is 10.7 toch het kleurverschil tus- magnitude ster en ligt op 201" Alpha Boötis of Arcturus sen het enkel AB component dat van de hoofdster (210) (of nog de wachter van de opvallend is. De geelachtige ster beer) is één van onze (mag. 4.7) staat op een afstand OStruve300, is te vinden buursterren met zijn afstand van van 6.6 boogseconden van een op lijn Delta-Beta Ser Cp, amper 27 lichtjaar. Deze geel- roodoranje ster (mag.7.0). Deze een mooi kleurcontrastrijke oranje ster, die prominent aan- is te vinden als je de lijn Eta en dubbelster (de heldere gele ster wezig is aan de hemel, heeft een Alpha Boötis net geen twee- en de zwakkere blauwe ster) grote eigenbeweging. Zo zou maal verlengt . met een groot verschil in helder- deze ster binnen 2000 jaar zo‘n heid (m6.4-9.5) en een schei- graad verder staan t.o.v. zijn NGC5676, voor dit stelsel ding van 15.3". huidige positie. moet men naar het noordelijk gedeelte gaan van Bo- ötis. Twee graden ten zuiden van Theta Bootis staan er 2 sterretjes van 5 magnitude en op een derde van de afstand tussen die twee t.o.v. de meest westelijke kan je de galaxie vinden, waarvan je de heldere kern kan zien met een iets grotere kijker.

NGC5689, iets minder dan een graad ten zuidwesten van NGC5676 staat er nog zon galaxie met een opvallende kern. Gebruik voor beide objecten minstens een 20cm en een donkere hemel, maar dan moet dit toch doenbare objecten zijn.

BRONNEN: • Hemelkalender 2007, Jean Meeus, VVS 2005. De bolhoop M5 in Serpens wordt nogal eens over het hoofd gezien, zeker • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo met kleppers als M13 (Hercules) en M3 (Jachthonden) in de ruime buurt. Aerts, Luc Vanhoeck e.a. Hij is misschien wel ietsje moeilijker te vinden (Serpens is een eerder moeilijk herkenbaar sterrenbeeld) wanneer de hemel niet perfect donker Software: is. Nochtans staat er een relatief heldere ster (magnitude 5) op nauwe- • Guide 8.0. Project Pluto lijks een halve graad er vandaan. • Astronomy Lab for Win- Opname Geert Vandenbulcke met een 250 mm Schmidt-Cassegrain. dows. Eric Bergmann-Terrell

MIRA Ceti - april - juni 2007 33 De sterrenhemel in juni

Venus 1/6

Saturnus Venus 1/7

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 juni om 23h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 juni om 0h, op 1 juli om 22h zomertijd,...

34 MIRA Ceti - april - juni 2007 De sterrenhemel in mei

Venus 1/5

Venus 1/6

Saturnus Venus 1/7

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 mei om 23h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 mei om 0h, op 1 juni om 22h zomertijd,...

MIRA Ceti - april - juni 2007 35 De sterrenhemel in april

Venus 1/4

Venus 1/5

Venus 1/6

Saturnus

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 april om 22h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 april om 23h, op 1 mei om 21h wintertijd,...

36 MIRA Ceti - april - juni 2007 BEELDGALERIJBEELDGALERIJ

Links: een hoge resolutie maanopname van Chris- tophe Behaeghel, met het bekende kratertrio Ptole- maeus (de grootste)-Alphonsus-Arzachel. Hij gebruikte daarvoor een Takahashi Mewlon van 210mm diameter en een DMK-firewire-camera (zie hiervoor het artikel over astrofotografie op pagina 15). Op het origineel zijn kraters van nauwelijks 1 km zichtbaar. Boven: een gelijkaardige camera gebruikte Bart De- clercq voor deze spectaculaire Venus-opnames. De planeet mag dan wel het opvallendste object aan de avondhemel zijn, door de telescoop is er -behalve de schijngestalten– in zichtbaar licht absoluut niets aan te zien. In ultraviolet daarentegen zijn er een aantal duidelijke wolkenstructuren te zien, vaak omschreven als een “gekantelde letter Y”, dus zo‟n beetje schuin weglopend van de evenaar. Bart filmde deze beelden doorheen een UV-doorlaatfilter van Baader. Onder: en ook deze compositiefoto van de maansverduistering van 3-4 maart mocht hier niet ontbreken.

MIRA Ceti - april - juni 2007 37 MIRA Ceti - april - juni 2007 Boven: M13 (Hercules) is waarschijnlijk de meest waargenomen bolvormige sterrenhoop in het noordelijk halfrond. Bij het fotograferen ervan is het de kunst om tegelijk het heldere centrum én de zwakkere buitengebieden goed te laten uitkomen. Daarom werden voor deze opname 44 belichtingen van 30s (voor de kern) gecombineerd met 4 foto‟s van 60s (voor de buitengebieden). Foto Philippe Mollet, 200 mm f/6.6 zelf- bouw-newton, gemodifieerde Canon 350D.

Onder: een groep actieve MIRA-leden trok in maart naar Zuid-Frankrijk, maar het weer werkte niet mee. Deze opname van NGC4565 (de Spoelnevel) in de Maagd is één van de weinige resultaten. Opname Chris Van Den Bossche, Vixen 200mm f/4 newton.

Onder: Luc Debeck trok enkele weken naar Zuid-Afrika, zowel voor de natuurpracht als voor de sterrenhemel. Het spectaculaire melkweggebied rond de ster Rho Ophiuchi (iets boven Antares) staat in België héél laag boven de horizon, terwijl het ginder zowat in het zenit te zien is. Let op de mooie kleurcontrasten tussen de oranjerode nevel rond Antares en de blauwe nevel rond rho Ophiuchi zelf. Maar bemerk ook de vele donkere stofbanden linksonder. Dit soort melkweggebieden komt het best tot zijn recht met een korte telelens of zelfs een gewone standaardlens. Luc gebruikte hiervoor een 50 mm lens bij f/2, en een belich- tingstijd van 50 minuten bij 1600 ASA (Canon 20D).

38 MIRA Ceti - april - juni 2007 MIRA Ceti - april - juni 2007