Medical History Journal, October 2017; 9(32): 71-84

Review Article

A on the Situation of Traditional Iranian and its History in Iranian Herbal

Arezou Rezaei1,2 1. School of Biology, Damghan University, Damghan, . 2. Institute of Biological Sciences, Damghan University, Damghan, Iran. Email: [email protected]

Received: 3 Mar 2017 Accepted: 14 Sep 2017

Abstract Background and Aim: Iran, a great country with a rich valuable history, has a unique herbal coverage for its special climate. Iranian scientists had a great role in the development of science before and after the advent of Islam such that even Western scientists and researchers in their efforts to introduce Greece and Western world as the cradle of civilization and science could not disregard the great role of Iranian scientists. Persian medicine dates back to many centuries before Christ and based on western documents of the history of science, it is of founders of Greek medicine. Investigation of the situation of traditional Iranian medicine and its history in the Iranian herbal research is the aim of present article. Materials and Methods: Some sources on the scientific history of Iran were studied. Valid scientific data sourced such as PubMed, and Wiley were also searched limited to Iran. All Iranian herbal research were collected and reviewed. Findings: Although some noteworthy efforts have been made to introduce the history of Persian and Iranian , it seems that these issues have not been adequately respected. For instance, there is no international and Iranian data bank for the vegetation or herbal of Iran. Furthermore, it hasn’t been found any on endemic plants to Iran or to a province of Iran. Conclusion: The properly recognition and understanding of Iranian traditional medicine as an independent medicine to the international community needs national management and planning, as well as efforts and notions of respected Iranian scientists and researchers to the historical background of Persian medicine and to the identification and introduction of medicinal herbs endemic to Iran. Keywords: Iran; ; Traditional Medicine; Herbal Medicine

Please cite this article as: Rezaei A. A Survey on the Situation of Traditional Iranian Medicine and its History in Iranian Herbal Research. Med Hist J 2017; 9(32): 71-84. 27/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931

مقاله مروری

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در پژوهش های ایرانی گیاهان دارویی

آرزو رضایی1و2 1. استادیار بیوشیمی، گروه علوم سلولی و ملکولی، دانشکده زیستشناسی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران. 2. پژوهشکده علوم زیستی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران. Email: [email protected]

دریافت: 11/12/1131 پذیرش: 1136/6/21

چکیده زمینه و هدف: ایران کشوری بزرگ و صاحب تاریخی غنی و ارزشمند است و با شرایط آب و هوایی و ارتفاعی وی ژهای که دارد از پوشش گیاهی ب یمانندی برخوردار است. نقش دانشمندان ایرانی پیش و پس از اسالم در رشد و تحول علم به اندازهای است که حتی دانشمندان و پژوهشگران غربی که م یکوشند یونان و غرب را مهد تمدن و علم معرفی نمایند، نم یتوانند آن را انکار کنند. تاریخ پزشکی ایرانی به سدههای پیش از میالد برم یگردد، حتی به گفته خود دانشمندان نامی غربی تاریخ علم، پزشکی ایرانی از بنی انگذاران طب یونانی می باشد. بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایرانی و تاریخچه آن در پژوهشهای ایرانی گیاهان دارویی هدف این مقاله است. مواد و روشها: پژوهش های ایرانی در زمینه گیاهان دارویی با انجام جستجویی محدود به ایران در منابع علمی معتبر مانند Scopus ،PubMed و Wiley استخراج و بررسی شدند. یافتهها: اگرچه تالشهای ارزشمندی در زمینه معرفی تاریخچه پزشکی سنتی ایرانی، دانشمندان ایرانی و گیاهان دارویی ایران انجام گرفته است، اما به نظر م یرسد این موضوعات چنانکه باید و شاید مورد توجه جدی قرار نگرفتهاند. برای نمونه، بانک اطالعاتی بی نالمللی گیاهان یا گیاهان دارویی ایران وجود ندارد. همچنین کتابی در جستجوی نگارنده یافت نشد که به طور خاص به معرفی گیاهان بومزاد ایران یا گیاهان یک استان پرداخته باشد. نتیجهگیری: شناخت پزشکی سنتی ایرانی و معرفی درخور آن به شکل یک پزشکی مستقل به جامعه بی نالمللی نیازمند مدیریت و برنامهریزی در سطح ملی و تالش و توجه دانشمندان و پژوهشگران محترم ایرانی به پیشینه تاریخی پزشکی سنتی ایرانی، شناسایی و معرفی کاربردی گیاهان دارویی بومزاد ایرانی است. واژگان کلیدی: ایران؛ تاریخ پزشکی؛ طب سنتی؛ گیاهان دارویی

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 29

مقدمه پزشکی سنتی گاهی جایگزین هم استفاده میشوند. پزشکی کشور باستانی ایران با اعتقاد به اخالق و فضایل انسانی و با سنتی و مکمل ) Traditional and Complementary نی کاندیشی، راستگفتاری و درستکرداری از پیشتازان فرهنگ Medicine; T & CM( شامل محصوالت، روشها، طبیبان و و علوم بشری از جمله پزشکی است )2-1(. رویکرد پزشکی شاغلین آن میباشد. گیاهان دارویی، مواد، ترکیبات و سنتی ایرانی به تندرستی بسیار دقیق و حکیمانه است که فرآوردههای آنها، محصوالت T & CM هستند )11(. دانش اصول آن با شواهد علمی ثابت میشود و مورد توجه و تأیید استفاده از گیاهان دارویی که ریشه در تاریخ و فرهنگ بشر جامعه علمی بینالملل قرار میگیرد، بیآنکه متأسفانه از دارد، با سعی و خطا به دست آمده و سینه به سینه و نسل به پیشینه تاریخی این رویکردها در پزشکی سنتی ایرانی نامی نسل به ارث رسیده است )11-14(. گیاهان دارویی یکی از برده شود. برای نمونه، در پزشکی سنتی ایرانی به پیشگیری قدیمیترین داروهای مورد استفاده بشر می باشند و نقش بیش از درمان بها داده میشود و شش فاکتور هوا، خوردنی و مهمی در ایجاد و توسعه پزشکی متعارف داشتهاند و بسیاری از نوشیدنی، خواب و شب زندهداری، تخلیه و احتباس، حرکت آنها هنوز هم به همان شکل اولیه خود استفاده و مصرف بدنی و آرمیدن، فعالیت فکری و آرمیدن برای حفظ تندرستی میشوند )16(. نکته جالب توجه آنکه انسان تنها موجودی ضروری هستند )4-1(. مثال دیگر، پزشکی فردی است که نیست که از خواص گیاهان دارویی بهره میبرد. برخی شواهد تقریبا از قرن بیستم در پزشکی متعارف ) Conventional نشان میدهد شامپانزهها نیز از گیاهان دارویی استفاده Medicine( مطرح شده است، در حالی که از رویکردهای میکنند. به باور برخی دانشمندان در سراسر آفریقا دهها اصولی پزشکی سنتی ایرانی میباشد. تفاوت پزشکی فردی با فرهنگ دارویی شامپانزهای وجود دارد )17(. پزشکی سنتی را در این میبینند که پزشکی سنتی با سعی و افزایش روزافزون مصرف گیاهان دارویی و فرآوردههای خطا به دست آمده است و پزشک با توجه به نشانههای آنها در سطح بینالمللی بیانگر توجه و تمایل عموم به بیماری و متناسب وزن بیمار داروهایی تجویز مینماید و روند جایگزینهایی برای پزشکی متعارف است )16(، اگرچه ابهامات درمان با توجه به نتیجه ادامه مییابد )7(. در پزشکی فردی و تردیدهایی نیز درباره فواید و مضرات استفاده از گیاهان تالش بر این است تا با شناسایی مارکرهای خاص زیستی دارویی وجود دارد )مرورشده در )4((. امروزه از طب تلفیقی، بهترین دارو و روش درمانی برای هر بیمار مشخص شود )6- با بهرهمندی از آموزههای پزشکی سنتی و پزشکی متعارف، به 1(، در حالی که، در پزشکی باستانی و سنتی ایرانی، برای افراد عنوان فرصتی مناسب برای شناخت عمیقتر بیماریها و یافتن مزاج و طبعهای گوناگون تعریف و از گیاهان دارویی با توجه روشهای مؤثرتر و ایمنتری برای پیشگیری و درمان بیماریها به ویژگیهای شخصی هر فرد استفاده میشود )2، 12-8(. یاد میشود )18( که الزمه آن آشنایی با فلسفه و پیشینه طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، پزشکی سنتی تاریخی هر دو رویکرد پزشکی میباشد. موقعیت جغرافیایی مجموعهای از دانش، مهارتها و روشهایی است که در کشور پهناور ایران و شرایط آب و هوایی و ارتفاعی ویژهای )از فرهنگهای گوناگون برای حفظ تندرستی، پیشگیری، 26 متر زیر سطح دریا تا حدود 1774 متر در قله دماوند( که تشخیص و بهبود یا درمان بیماریهای جسمی و ذهنی به کار دارد، زمینه زیستمحیطی مناسبی برای رویش انواع گوناگون میرود. پزشکی مکمل )Complementary Medicine( یا و بیمانند بالغ بر 8888 گونه گیاهی را فراهم نموده است که جایگزین )Alternative( مجموعهای از مراقبتهای بهداشتی احتماال شامل 2218 گونه گیاه دارویی میباشد )13-21(. است که بخشی از فرهنگ یک کشور و یا پزشکی متعارف پیشینه باستانی پزشکی سنتی ایرانی و همچنین تنوع گسترده نیستند و به صورت کامل در سیستم غالب مراقبت بهداشتی پوشش گیاهی ایران زمینه بسیار مناسبی برای مطالعات به کار گرفته نمیشوند. در برخی کشورها، پزشکی مکمل و داروشناسی قومی )اتنوفارماکولوژیکی ) Ethno 27/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931

Pharmacological(( فراهم نموده است. داروشناسی قومی با Phytomedicine ،Pharmacokinetic و Traditional همکاری بین رشتهای پژوهشگران گیاهشناسی، داروشناسی، جستجویی محدود به ایران تا پایان سال 1138 هجری پزشکی، سمشناسی، شیمی، انسانشناسی، جامعهشناسی و شمسی )23 اسفند، 28 مارس 2812 م.( انجام گرفت )4(. افرادی که در طب سنتی مهارت دارند، انجام میگیرد )22(، اما امروزه گفته میشود یکی از مشکالت حل نشده در یافتهها مطالعات گیاهشناسی قومی )اتنوبوتانیکی )Ethno Botanical(( 1ـ نگاهی به تاریخ پزشکی و گیاهپزشکی در ایران و داروشناسی قومی نقشآفرینی محدود علومی مانند 1-1- تاریخ پزشکی در ایران: آریانها قدیمیترین Anthropology انسانشناسی ) ( و تاریخ است )24-21(. گروههای مردمان هند و اروپایی هستند که آثار ادبی و حفاظت از هویت ملی و قومی در کنار مواردی همچون تاریخیشان از قرن چهاردهم پیش از میالد آغاز شده است، در حفاظت از گونههای گیاهی، بهبود امنیت غذایی، تغذیه و حالی که آثار یونانی و ایتالیایی و دیگر گروه ها در مقایسه بهداشت و کمک به توسعه داروهای نوین از هدفها و وظایف بسیار جوانتر میباشند. با جدایی آریانها از مردمان هند و علم گیاهشناسی قومی معرفی شده است )21(. اروپایی و مهاجرت ایشان، سه گروه هندی، ایرانی و سکایی با توجه به مصرف گسترده گیاهان دارویی و روشهای شکل گرفت، اگرچه اطالعات دقیقی درباره زمان این جداشدن سنتی درمان در ایران و گرایش روزافزون جامعه علمی ایرانی و مهاجرتها در دست نیست. آریانهای هندی و ایرانی هم به به پژوهش در زمینه گیاهان دارویی، آشنایی با پیشینه تاریخی نظر میرسد پس از همزیستی طوالنی مدت از هم جدا شدند و فرهنگی پزشکی سنتی ایرانی و معرفی آن اهمیت ملی و که شعبه ایرانی در فالت ایران پراکنده شد )27-26(. ورود بینالمللی بسیاری دارد. بررسی وضعیت پژوهشهای آریاییها به فالت ایران در گروههای گوناگون بزرگ و کوچک دانشمندان و پژوهشگران محترم ایرانی و آشکارشدن نقاط و در گذر تقریباً هزار سال انجام گرفت. سلسله جبال زاگرس و قوت و ضعف آن نکتهای مهم و قابل تأمل است تا بتوان از این دیوارهای کوهستانی این سرزمین مانع پیشرفت و گسترش رهگذر پزشکی سنتی و گیاهان دارویی ایران، به ویژه انواع قبایل ایرانی نشد )28-27(. ایرانیان با وجود این شرایط بومزاد آن، را چنانکه شایسته و بایسته است به جامعه جغرافیایی و دشواریهای مرزی، در چهار قرن انسانهای بومی بینالمللی معرفی نمود. هدف این مقاله، بررسی انتقادی نقش این سرزمین را در خود آمیخته و بدون توسل به زور جامعهای دانشمندان و پژوهشگران محترم ایرانی در آینه پژوهشهای را با ابتکارات معنوی خود و فرهنگهای همسایه بنیان نهادند ایرانی گیاهان دارویی در معرفی جایگاه پزشکی سنتی ایرانی )28(. آنان خود را آیریا، به معنای نجیب یا با وفا مینامیدند. به جهان و همچنین ارائه راهکارهایی برای شناساندن در خور نام ایران هم در گذشته آیران بوده که در گذر زمان به ایران پزشکی باستانی ـ اسالمی ایران به جامعه علمی بینالمللی تغییر یافت )26(. م یباشد. مهاجرت قوم آریایی به سرزمین ایران و سکونت در آن را ابتدای تاریخ پزشکی کشور ما می دانند )18(. تمدن و فرهنگ مواد و روشها ایرانزمین نقش به سزایی در کشت و پرورش گیاهان و رام و Gale Cengage Emerlad ‌ در پایگاههای علمی ، اهلیکردن حیوانات، یعنی دو وجه بنیادی و مهم زیست بشر، Ovid Irandoc GoogleScholar (Greener) ، ، ، ، داشته است )11، 28-26(. تاریخ پزشکی ایران زمین را SID Scopus PubMed ProQuest ، ، ، ، ، میتوان به سه دوره تقسیم نمود: دوره نخست، از عصر اوستا و Wiley Web of Knowledge Springerlink ، و پیش اوستایی تا دوران طالیی مادها و هخامنشیان و تا روی Herb Botany Interscience با 16 واژه کلیدی مانند ، ، کارآمدن ساسانیان که جز اشارههای کوتاهی در اوستا، برخی

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 27

کتابهای پهلوی و منابع یونانی متأسفانه مرجع دیگری از این درباره به دنیاآمدن رستم از راه شکافتن پهلوی رودابه و دوران طوالنی در دست نیست؛ دوره دوم، عصر ساسانی است استفاده از گیاهان دارویی برای ترمیم زخم مادر و بهبود حال که دوران انقالب علمی و ادبی ایران باستان نامیده شده است، وی به زیبایی سخن گفته شده است )18(. به همت و خوشبختانه آثار به جای مانده از این دوران میتواند دانش دانشمندان و اهل علم ایران، عمل زایمان غیر طبیعی غنی پزشکی ایرانیان را به اندازه کافی معرفی نماید؛ دوره میتوانست در دنیا به نام رستمی، رستمزایی یا رستمینه اسالمی، دوره سوم تاریخ پزشکی ایران است که پیشرفت و شناخته شود، در حالی که در کشور خودمان هم این عمل به شکوه آن و تأثیرش بر دنیای علم با هیچ دورهای قابل مقایسه نام سزارین شناخته میشود. نیست )1(. در واقع باید گفت تاریخ دانش پزشکی در ایران به چنانکه گفته شد، تاریخ پزشکی ایرانی به سه هزار سال پیش از دوره اوستایی و ظهور اشوزرتشت بازمیگردد. از پیش و سدههای بسیار قبل از میالد برمی گردد و مکتب گزارشهای موجود در وندیداد، یسنا و یشتهای کتاب اوستا زرتشت یا مکتب مزدیسنا خیلی پیشتر و زودتر از مکاتب میتوان نتیجه گرفت بسیاری از بیماریها و ناخوشیها در طبی یونان در عالم وجود داشتهاند )18، 23، 14(. سیریل دانش پزشکی ایران شناسایی شده و داروهایی نیز برای مقابله الگود با تمام عشق و عالقهاش به یونان ـ غرب، در پارههایی از با آنها استفاده میشد. برای نمونه، میتوان از بیماریهای کتاب خود به قدمت و تأثیر پزشکی ایرانی در شکلگیری و اژان )حالت تهوع(، اژهوه )اختالل دماغی و حواسی(، مرض تکامل پزشکی یونانی اشاره داشته و میگوید: »نبه جرات پلید )احتماال جذام و پیسی(، و ایشیره )اختالل حواس( نام میتوان پا را فراتر نهاده گفت که ایرانیان اصول آن چیزی را برد. از عوامل فیزیکی )آفتاب، آتش ـ گرما، و سرما( و عوامل که طب یونانی نامیده شده، به یونانیان تعلیم دادهاند. در سال شیمیایی )سداب، اسفند، اورواسنا ـ صندل، وهوکرته ـ عود، 788 پیش از میالد هیچ گونه اثری از علم و فرهنگ بر وهوگونه ـ کندر، هداپتنه ـ چوب انار، مورد، میخک، آویشن، یونانیان مشهود نبود« )11(، حتی بقراط که عنوان پدر طب را سیر و سرکه( برای ضد عفونی و خوشبونمودن و پلشتزدایی از آن خود نموده است، بیتأثیر از آموزههای پزشکی ایران استفاده میشده است. رواندرمانی، گیاهدرمانی و کارد درمانی باستان نبود )18، 11(. نه تنها تا 788 سال پیش از میالد ـ جراحی نیز روشهای درمان در ایران باستان بودند. اثری از پزشکی یونانی و بقراطی در ایران دیده نمیشود )18(، گیاهدرمانی از سه راه بخوری، خوراکی و مالیدنی تجویز میشد. بلکه بقراط در آثار خود بیان نموده برخی مبانی نظری پزشکی افزون بر گیاهان پلشتبر که نام برده شد، میتوان از هوم، را از خاندان سئنا یا سینا در هگمتان )همدان(، پایتخت دولت ارزن، انقوزه، بادرنجبویه، بالنگ و میوههایی مانند سیب، گالبی، ماد، به دست آورده است )2( تا آنکه 188 سال پیش از میالد، خرما، توت و انگور با کاربردهای درمانی در پزشکی باستانی یعنی 288 سال بعد است که آثار علوم یونانی در ایران دیده ایرانی نام برد. در کتاب اوستا و همچنین در دیگر کتابهای میشود )18(. الگود مقدمه کتاب تاریخ پزشکی ایران و پهلوی و پارسی از جمله شاهنامه و بندهش اشارههای بسیاری سرزمی نهای خالفت شرقی خود را اینگونه آغاز میکند که به دانش پزشکی و پزشکان ایرانی شده است )18، 18-23(. »به نظر نمیرسد هیچ یک از کشورهای اروپا، آسیا یا آفریقا سیمرغ، پرندهی افسانهای ایران بیش از 2188 سال است مانند ایران الهام بخش نویسندگان بوده باشد« و دلیل بیتوجهی که در فرهنگ و ادبیات کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی به پزشکی قبل از اسالم را ناآشنایی با زبان پهلوی یا دیگر )18( و منطقالطیر عطار )11( از جایگاه ویژهای برخوردار زبانهای قدیم ایران می داند )11(. جان برنال نیز میگوید: »به است و قدمتی بیش از برخی نمادهای پزشکی در جهان و خاطر از بینرفتن کتابهای ایران باستان و دسترسی نداشتن یونان دارد )12-11(. در شاهنامه فردوسی )منوچهر، به مدارک کافی به سهم ایرانیان در علم ارج کمی نهادهاند« بخشهای 12 و 14( رهنمودهای سیمرغ به زال و موبدان )16(. متأسفانه باید گفت، به نظر میرسد هنوز این ناآشنایی و 21/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931

بیگانگی با منابع کهن و تاریخچهی علمی ـ فرهنگی در جامعه بند هشتم آمده است: »از زیادشدن آنها )گیاهان دارویی( ما علمی ایرانی به طرز چشمگیری وجود دارد، در حالی که برد و پیروز میشویم.« در در یسنا 3 بند 1 و 4 و دیگر پزشکی سنتی ایرانی شامل مجموعه کاملی از دانش و تجربه بخشهای اوستا به گیاه هوم اشاره شده است. بَرسم، کُندر، تشخیص، پیشگیری و درمان بیماریها از دوران باستان تا اسپند و همچنین فشرده گیاهانی مانند نعنا، بیدمشک و عرق کنون میباشد )1، 18(. چهل گیاه نیز غیر از گیاه هوم در ایران باستان کاربرد درمانی امروزه، اهمیت پیشگیری بر درمان در جامعه علمی داشتند )11، 23(. بینالمللی مورد توجه خاص قرار گرفته است. بدون تردید نکته جالب، حضور نگاه تکاملی زیستشناسانه به پیدایش ایران یکی از باستانیترین کشورهایی است که از زمانهای موجودات زنده گیاهی، حیوانی، انسانی و نیز جنسیت در بسیار دور اهمیت این نکته را دریافته است. پیشگیری نکته اسطورههای ایرانی آفرینش است. برای نمونه، هوم نیای همه بسیار جالب و درخور اهمیت آن است، چنانکه گفته شد، گیاهان از جمله درختان میباشد. مشی و مشاینه در قامت و اهمیت ویژگیهای مهم برای تندرستی در پزشکی سنتی صورت یکسان از گیاه ریواس آفریده شدند و در پیکر این گیاه ایرانی )1( با روشهای نوین علمی به اثبات رسیده است. چنان به یکدیگر پیوسته بودند که ابتدا پیدا نبود کدام نر و شایسته است دانشمندان و پژوهشگران ایرانی درستی و منطق کدام ماده هستند. درختان خانواده سرو و کاج یادآور تنهایی و نگاه پزشکی سنتی ایران را به بیماری و درمان با شواهد سکون آغاز آفرینش و برآمدن و روییدن از درون آب تاریک علمی، آزمایش ها و پژوهش های خود به آگاهی جامعه علمی نخست میباشند )11(. ارزش یادآوری دارد که طبق بینالمللی برسانند )مرورشده در )4((. نظریههای تکاملی جدید، زندگی از اعماق دریاها و 2-1- تاریخ گیاهپزشکی در ایران: متین در پژوهشی اقیانوسهای نخستین آغاز شده است )18-48(. درخور ستایش جنبههای مدنی، فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی 3-1- جایگاه پزشکی سنتی ایرانی، گیاهان دارویی گیاهان را در زندگی مادی و معنوی ایرانیان و نیز مسیر تکامل و دانشمندان ایران در جهان و نزد پژوهشگران ایرانی: ذهنی و فرهنگی بشر بررسی و ارائه نموده است )11(. ایرانیان 1-1-1- پزشکی سنتی ایرانی: در جستجوی ساده با نخستین اقوامی بودند که توانستند به خواص گیاهان دارویی »Types of Traditional Medicine« در گوگل در بیست پی ببرند و گیاهدرمانی نمایند )23(. پیشینه گیاهپزشکی به یافته اول مطلب خاصی درباره پزشکی سنتی ایرانی یافت آغاز پیدایش کشاورزی و گیاهپروری در ایران برمیگردد و در نمیشود. در جستجو با Traditional Medicine Iran روزگاران کهن از ایران به دیگر کشورها از جمله هند، چین، Persian History، بدون گیومه، به جز ویکی پدیا که نخستین میانرودان، مصر و... راه یافت. گیاهپزشکان )اوروپزشک( از یافته است، تنها یک یافته در صفحه نخست )41( و سه یافته گیاهان به عنوان آرامبخش و تیمار بیماران بهره میبردند. )1، 41-42( در صفحه دوم جستجوهای گوگل در معرفی برای نمونه، در وندیداد فرگرد 28 بندهای چهارم، پنجم، پزشکی سنتی ایرانی به دست میآید، در حالی که همین ششم، هشتم و نهم آمده است تمام گیاهان دارویی را ستایش جستجو با جایگزینی Chinese و یا Indian به جای واژههای میکنیم و میخواهیم. اهورامزدا نباتات زیاد، صدها و هزارها و Iran و Persian یافتههای بسیاری در اختیار کاربر میگذارد بلکه ده هزار رویانده که آنها درمان بخش جان آدمی است و )تاریخ آخرین جستجو بیست و نهم خرداد 1136 میباشد(. به آن درود فرستاده است که برای مقابله با سردرد، مرگ، پزشکی باستانی ایرانی )Ancient Iranian Medicine( سوختن، تب، تبلرزه، مرض ازانه، مرض واژهوه، بیماری پلید در ویکی پدیا مستقل از پزشکی اسالمی )Islamic Medicine( جذام، مارگزیدن، مرض دورکه، مرض ساری و برای مقابله با و ایرانی )Iranian, Persian( معرفی میشود )44(. پزشکی نظر بد و گندیگی و پلیدی که اهرمن در تن مردم آورد. در یونانی )Yunani or ( هم پزشکی سنتی

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 22

Perso-Arabic نامیده میشود و در تاریخچه این پزشکی تالشهای ارزشمندی در زمینه معرفی تاریخچه پزشکی سنتی آمده است که اساس آن کتاب قانون ابن سینا است )41(. در ایرانی )14-18(، دانشمندان ایرانی )11، 18-11(، گیاهان معرفی پزشکی عربی از آن با عنوان پزشکی دوران طالیی دارویی ایران )11، 78-13( و حتی مقایسهای بین بیمارانی که اسالم یاد میشود که دانش پزشکی به زبان عربی نوشته شده از خدمات پزشکی متعارف و سنتی بهره میگیرند )71(، انجام است و آن را برآیند پزشکی یونانی، سوریه و ایرانی معرفی گرفته است، اما با توجه به تعداد مقاالت و همچنین مجالتی مینماید )46(. در تعریف یونسکو، پزشکی سنتی ایرانی که برای چاپ آنها انتخاب شده که بیشتر مجالت داخلی مجموعه دانش پیشگیری، درمان، حفظ و بهبود تندرستی بودهاند، به نظر میرسد این موضوعات چنانکه باید و شاید معرفی شده است )42(. سازمان جهانی بهداشت در استرانژی مورد توجه قرار نگرفتهاند و متأسفانه به نظر میرسد دغدغه پزشکی سنتی 2821-2814 )11( و دیگر منابع خود )48- جامعه علمی ایران نمیباشند. تبریزی و همکاران به آشنانبودن 47( از پزشکیهای سنتی آیورودا )هندی(، چینی و یونانی پژوهشگران با خاستگاه و جایگاه تاریخی گیاهان دارویی در )عربی( به عنوان پزشکیهای سنتی شناختهشده نام میبرد و پزشکی سنتی ایرانی در نتیجه رخوت فرهنگی دو یا سه سده اش ارهای به پزشکی سنتی ایرانی و نقش تاریخی آن در اخیر و نگاه سطحینگر و فاقد اندیشههای علمی دستاندرکاران پزشکیهای سنتی نامبرده ندارد. طب سنتی اشاره می کنند )21(. نگاهی گذرا به مقاالت دانشمندان از کشورهای دیگر مانند 2-1-1 نگاهی کیفی به پژوهش های گیاهان دارویی در هند، چین و آمریکای التین نشان می دهد که در معرفی تاریخ ایران: در مرور برخی مقاالت چاپشده توسط دانشمندان و پزشکی سنتی خود انگیزه بسیار داشته و به کتب و منابع پژوهشگران ایرانی در زمینه گیاهان دارویی، تنها 1/12 درصد باستانی خود اشاره م ینمایند، حتی مطالعات گیاهشناسی و گیاهان بررسیشده بومزاد ایران بودند )72(. نتایج بررسی داروشناسی قومی هدفمند و منطقه به منطقه گستردهای در نویسنده و همکارانش نشان داد که از بین 82 گیاه دارویی یا کشورهای خود انجام میدهند که با جستجویی ساده در پابمد محصوالت آنها که توسط پژوهشگران و دانشمندان ایرانی در و گوگل یافت میشوند. در جستجو با Traditional کنترل و درمان دیابت بررسی شدند، تنها 6 گیاه بررسیشده Traditional Medicine ،Medicine Iran History )حدود 1/7 درصد( بومزاد ایران بودند. از میان 113 مقاله China History و Traditional Medicine Indian بررسیشده تنها 11 مقاله )1/22 درصد( به تاریخچه کاربرد History به ترتیب 164، 1741 و 146 مقاله معرفی میشود گیاه بررس یشده در پزشکی ایرانی اشاره کرده بودند و 3 مقاله که بررسی دالیل آن از جهات گوناگون فرهنگی، جامعه )1/6 درصد( نیز به تاریخچه پزشکی ایرانی و غیر ایرانی گیاه شناسی، اقتصادی و برنامهریزی و مدیریت قابل تأمل و مورد نظر پرداخته بودند. به بیان دیگر، بیش از 78% مقاالت ارزشمند خواهد بود )تاریخ آخرین جستجو بیست و نهم نگارشیافته از سوی دانشمندان و پژوهشگران ایرانی هیچ خرداد 1136 میباشد(. جالب است که با همین جستجو در اشارهای به تاریخچه پزشکی سنتی ایرانی نداشتند )4(، در تاریخ دهم اسفند 1131 به ترتیب 143، 1781 و 148 مقاله حالی که هم از نظر تنوع پوشش گیاهی ایران و هم از نظر به خواننده معرفی میشد. نقش و جایگاه تاریخی پزشکی سنتی در ایران، بسیاری از عزیزی در اقدامی ارزشمند به جمعآوری مقاالت چاپشده پژوهشهای انجامشده بر روی گیاهانی که شاید در تاریخ در زمینه تاریخ پزشکی ایرانی نموده است که الزم است مورد پزشکی ایرانی پیشینه و قدمتی ندارند، میتوانند جای خود را توجه و ارزیابی عالقمندان قرار بگیرد )43(. در مقاله حاضر، به به مطالعه و شناسایی نمونههای ناشناخته و چه بسا بسیاری از مقاالت گردآوریشده در این مجموعه ارجاع داده ارزشمندتر بومی ـ ایرانی بدهند. چنانکه در مقاله یادشده )4(، شده است، اگرچه از سوی نویسندگان و دانشمندان ایرانی هم 27/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931

برخی از همان شش گونه بومزاد مطالعهشده اثربخشی بهتری پیشتازان تاریخ و تمدن است )16(. در شاهنامه )جمشید، بر عوارض دیابت در مقایسه با گیاهان دیگر نشان داده بودند. بخش 1( نیز به این مطلب از جمله نقش جمشید در مرسوم بر اساس معیار ( (IF، ارزیابی مقاالت کردن استحمام آب گرم و سرد برای نخستین بار اشاره شده چاپشده ایرانی در زمینه گیاهان دارویی تا پایان سال 1188 است. در افسانهها از جمشید به عنوان نخستین کاشف و خورشیدی نشان داد مقاالت گیاهان دارویی و پزشکی سنتی سازنده عطریات و مواد خوشبو نیز یاد شده است )18(. ایرانی در مجالت نه چندان پرمخاطبی در سطح بینالمللی نقش دانشمندان ایرانی مسلمان همچون »جابر بن حیان چاپ شدهاند )74(، اگرچه میتوان دالیلی مانند رعایتنکردن ازدی«، »ابوبکرمحمد بن زکریای رازی«، »ابومنصورموفق بن برخی استانداردهای ساده، اما مهم در پژوهشهای گیاهان علی الهراوی الفارسی«، »ابوعلی حسین بن عبداهلل بن سینا« و دارویی )4، 71-74( را برای چاپنشدن این مقاالت در »ابواسماعیل مؤیدالدین حسین بن علی اصفهانی« در علم مجالتی با IF باال برشمرد، اما با توجه به هزینههای مادی و نیازی به گفتن ندارد، اما جالب است که دیده میشود معنوی اجرا و انجام این پژوهشها که بدون تردید قابل توجه پژوهشگران عربی و غربی آنان را به عنوان دانشمندان عرب و است، توجه به استانداردهای کیفی پژوهش در زمینه گیاهان نه دانشمندان مسلمان ایرانی به جامعه جهانی معرفی میکنند دارویی الزم و ضروری است )76(. پرداختن به تاریخ پزشکی )12، 88-77(. نقش برخی از این دانشمندان بزرگ ایرانی آن سنتی ایران و نیز بررسی خواص گیاهان دارویی و به ویژه انواع اندازه مهم است که تعیین ملیت آنان به چالشی جدی حتی بومزاد آن که در پزشکی سنتی ایرانی کاربرد دارند، میتواند بین دانشمندان ترک و عرب تبدیل شده است )81-88( که نقش بسیار مهمی در شناختن و شناساندن ارزشها، خود نشاندهنده اهمیت بسیار تاریخچه فرهنگی و ملی، توانمندیها و برتریهای پزشکی سنتی ایرانی داشته باشد که بزرگان و اندیشمندان ایرانی است که سزاوار نادیده گرفتهشدن الزمه آن وجود یک دغدغه فرهنگی و آشنایی جامعه علمی از سوی خود ایرانیان نمیباشد. در پابمد با جستجویی بدون ایران با منابع تاریخی خود میباشد. اعمال هیچ گونه محدودیتی با واژگان کلیدی Traditional 1-1-1 دانشمندان ایرانی: ایران کشوری بزرگ و صاحب Medicine Iran Scientist کمتر از 18 مقاله معرفی میشود تاریخی غنی و ارزشمند است که پیش و پس از اسالم نقش به و با جایگزینی Scientists به جای Scientist کمتر از 18 سزایی در رشد و تحول علم داشته است )76، 77(، به گونهای مقاله معرفی میشود، در حالی که با جایگزینی China و که حتی دانشمندان و پژوهشگران شناخته شده و معتبر غرب India به جای Iran به ترتیب 186 و 21 مقاله معرفی که می کوشند یونان و غرب را مهد تمدن و علم معرفی نمایند، میشود )تاریخ آخرین جستجو 23 خرداد 1136 میباشد(. نمیتوانند نقش ایران را نادیده و انکار نمایند )16-11( و بر جالب است که نتیجه این جستجو با همین واژگان کلیدی با این باورند »ایرانیان در همه زمینهها به ویژه در زمینه اولین جستجو در تاریخ 18 اسفند 1131 برای ایران تغییری تکنولوژی، استعمال طاق و قبه و مهندسی هیدرولیک نقش نکرده است، در حالی که با واژه کلیدی China و India به مهمی به عهده داشتهاند. در علم اخترشناسی و ترکیب ترتیب 1 و یک مقاله جدید به پابمد افزوده شده است. اندیشههای یونانی و بابلی و احتماالً چینی برای پایهریزی جبر 4-1-1- بانک اطالعات گیاهان در ایران: چنانکه میدانیم و مثلثات نیز ایرانیان سهم بزرگی داشتهاند« و میگویند نسیم سرزمین پهناور و باستانی ایران از پوشش گیاهی متنوع و تازهای از علم که در ایران وزیدن گرفته و در پرتو لوای اسالم ستایش برانگیزی برخوردار است. هرباریوم ایران نیز در سال ترکیبی شکوهمند یافت دلیل زندهماندن و راهیافتن علم به 1112 خورشیدی توسط پروفسور گائوبا )Gauba( دانشمند قرون وسطی و امکانپذیرشدن پیشرفتهای تازه بود. ایران اتریشی تأسیس شد )21(. با اینحال، به جز برخی وبالگ ها و حتی در ابداع ابزارهای کشاورزی و ساخت شاهراهها، از سای تهایی محدود، هنوز بانک اطالعاتی جامعی برای گیاهان

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 23

و یا گیاهان دارویی در ایران وجود ندارد، در حالی که با گروه از اهل علم ایرانی به تمدن و فرهنگ کشور عزیز خود جستجویی ساده در www.google.com بانکهای اطالعاتی نمیباشد. شاید دلیل آن ناآشنایی با منابع معتبر و دست اول بسیاری را میتوان یافت که به معرفی پوشش گیاهی کشورها در این زمینه بوده باشد. تاریخچه و اعتبار پزشکی سنتی در و مناطق گوناگون اختصاص دارند. تأسیس بانک اطالعاتی ایران آنقدر هست که شایسته و بایسته است تا همچون گیاهان ایرانی نیازمند توجه خاص، همکاری و همدلی بسیاری از پزشکیهای سنتی دیگر، مانند طب سنتی چینی یا دستاندرکاران، دانشمندان و پژوهشگران ایرانی میباشد. هندی، به صورتی مستقل و در خور از آن یاد شود. تبریزی و همچنین به ندرت میتوان کتابی درباره معرفی گیاهان بومزاد کوچکی با اشاره به پهنه و گستردگی ایران و فراوانی گیاهان یا گیاهان استانهای ایران یافت. پرسش و ابهام مهم، دالیل درویی و معطر در این سرزمین، پیشنهاد توجه بیشتر به بی توجهی و حتی میتوان گفت کملطفی دانشمندان، پژوهشگران آموزش و پژوهش دانشجویان دورههای کارشناسی ارشد و و دانشجویان ایرانی به ویژه در رشتههای زیستشناسی به دکتری رشتههایی مانند زراعت و باغبانی در این زمینه، شناسایی و شناساندن این نعمت گسترده و متنوع پوشش سرمایهگذاری اقتصادی بر روی گیاهان دارویی پربازده و گیاهی ایران است. خودداری از انجام کارهای پراکنده و تکراری را مطرح نمودهاند 2ـ محدودی تهای پژوهش )21(. نگارنده سر رشته و تخصصی در تاریخ و فلسفه و دسترسی و اشراف کامل بر منابع تخصصی این علوم ندارد و تنها از سر نتیجهگیری عالقه و دغدغههای شخصی به مطالعات پراکندهای در این در مقاله حاضر، عالوه بر ارائه مدارک معتبر مبنی بر موارد میپردازد. همچنین دسترسی به برخی منابع همانند بیتوجهی یا کملطفی پژوهشگران ایرانی به پزشکی سنتی قانون پورسینا نداشته و نیز به دلیل ترجمهنشدن برخی منابع ایرانی و تاریخچه آن، در حد امکان برخی منابع برای آشنایی از زبان عربی به فارسی، امکان استفاده از این منابع هم فراهم با تاریخ علم و پزشکی سنتی در ایران به دانشجویان و نبود. از این رو ممکن است برخی منابع تاریخی استفادهشده پژوهشگران معرفی شده است. در ادامه، چند پیشنهاد با در این مقاله از منابع دست اول نبوده باشند. خوانندگان گرامی در میان گذاشته میشود، به امید آنکه در آیندهای نزدیک، پزشکی سنتی ایرانی نزد جامعه علمی بحث بینالمللی نه به عنوان زیرمجموعهای از پزشکی سنتی دیگر دانش استفاده از گیاهان دارویی در پزشکی سنتی ایرانی کشورها و فرهنگها، بلکه به عنوان یک پزشکی سنتی و به لطف پوشش گیاهی متنوع ایران بسیار غنی و ارزشمند تاریخی مستقل شناخته شود. است. با این حال، این واقعیت تلخ وجود دارد که تاریخ پزشکی سنتی ایرانی و همچنین گیاهان دارویی بومزاد ایرانی چنانکه پیشنهادات باید و شاید مورد توجه پژوهشگران ایرانی قرار نگرفتهاند. به پیشنهادهایی برای بازگرداندن پزشکی سنتی ایران به نظر میرسد نه تنها تالشی از سوی دانشمندان و پژوهشگران جایگاه راستین و واقعی خود: محترم ایرانی برای ارائه مدارک کافی از سهم ایران در تأسیس ـ ارزش و اهمیت مطالعات گیاهشناسی و داروشناسی بنیانهای علم از جمله پزشکی یونانی دیده نمیشود، بلکه با قومی مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران محترم ایرانی در تکرار برخی واگویهها به نوعی در نادیده گرفتهشدن نقش ایران رشتههای گوناگون از جمله علوم زیستی، پزشکی، انسانشناسی در جامعه علمی بینالمللی تشریک مساعی جدی دارند. به و تاریخ علم قرار بگیرد. احتمال بسیار، این بیتوجهی از سر بیمهری و یا کملطفی این 78/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931

ـ نهادها و مؤ سسههای گوناگون که به طور مستقیم و جمهوری اسالمی ایران و جناب آقای دکتر عزیزی هستیم که خاص در سطح ملی در برنامهریزی و مدیریت گیاهان دارویی نسخهای از مجموعه ارزشمند مقاالت درباره تاریخ پزشکی در فعالیت دارند، نگاهی جدی و با دغدغه به این مسأله داشته و ایران را به ما هدیه دادند. از خانم افسرالملوک رضایی، تمهیدات الزم را بیاندیشند. کارشناس ارشد تاریخ، سپاسگزارم که با معرفی برخی منابع ـ نهادها و انتشارات معتبر با همکاری دانشمندان و مرا در ویرایش مقاله پس از داوری بسیار کمک نمودند. برخی پژوهشگران تاریخ علم در ایران بودجهای خاص برای تدوین و منابع از کتابخانه شرکت صد دروازه دانش )سهامی خاص، تألیف کتابهای الزم در این زمینه در نظر بگیرند و کتابهای شماره ثبت 2148( به امانت گرفته شد. قدیمی و شناختهشده مانند قانون پورسینا ترجمه و هرچند سال یک بار تجدید چاپ شوند. همچنین کتابخانههای دانشگاههای ایرانی که در رشتههای زیستشناسی، پزشکی، انسانشناسی، تاریخ علم و دیگر رشتههای وابسته فعالیتهای آموزشی و پژوهشی دارند، نسخهای از این کتابها در اختیار داشته باشند. ـ نویسندگان و پژوهشگران محترم ایرانی در مقاالت خود به زبانهای دیگر از پزشکی سنتی ایرانی تنها با واژگانی مانند Traditional Iranian Medicine, Persian Medicine, « »Iranian Medicine, Irani Traditional Medicine, … یاد نموده و به طور جدی از اشاره به پزشکی سنتی ایرانی به عنوان شاخهای از طب یونانی ـ عربی خودداری نمایند و خود را ناگزیر ببینند در نوشتن پایان نامهها، طرحهای پژوهشی، مقالهها و کتاب های خود به تاریخ کهن و پربار پزشکی سنتی ایران اشاره نمایند و از منابع نامعتبر و دست دوم استفاده ننمایند. ـ دستکم، مجالت ایرانی در داوری مقاالت به این نکتهها اهمیت داده و آن را در اساس نامههای خود بیاورند.

تشکر و قدردانی از استاد فرهیخته، سرکار خانم دکتر اردستانی )مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک، دانشگاه تهران( که مقاله را خواندند و با پیشنهادها و انتقادهای خویش نقش مهمی در بازبینی آن داشتند، صمیمانه قدردانی می نمایم. از همکار گرامی، سرکار خانم دکتر عاطفه امیراحمدی که اطالعات و منابع مربوط به هرباریوم و پوشش گیاهی ایران را در اختیار گذاشتند، سپاسگزارم. قدردان فرهنگستان علوم پزشکی

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 76 References Traditional Medicine (ITM). History of Medicine 1. Serajoddini MF. Herbal therapy and medicine in Journal (Quarterly) 2012; 4(12): 37-76. [Persian] ancient Iran. History of Medicine Journal (Quarterly) 13. World Health Organization. Traditional Medicine 2010; 2(2): 12-33. [Persian] Strategy [Internet]. [Cited 2017 Nov 19]; 2013. 2. Haghighat A. The role of Iranian in the history of Available at: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/ world civilization. 1st ed. Tehran: Koomesh; 1999. 92455/1/9789241506090_eng.pdf. [Persian] 14. Dubick MA. Historical perspectives on the use of 3. Rezaeizadeh H, Alizadeh M, Naseri M, Ardakani herbal preparations to promote health. The Journal of MS. The Traditional Iranian Medicine Point of View Nutrition 1986; 116(7): 1348-54. PMID: 3528430. on Health and. Iranian J Publ Health 2009; 38(1): 169- 15. Pirbaloutl A. Medicinal plants used in 172. Chaharmahal and Bakhtyari districts of Iran. Herba 4. Rezaei A, Farzadfard A, Amirahmadi A, Alemi M, Polonica 2009; 55(2): 69-77. Khademi M. Diabetes mellitus and its management 16. Matthews HB, Lucier GW, Fisher KD. Medicinal with medicinal plants: A perspective based on Iranian herbs in the United States: research needs. research. Journal of ethnopharmacology 2015; 175: Environmental Health Perspectives. 1999; 107(10): 567-616. PMID: 26283471. 773-778. 5. Abrahams E. Right drug-right patient-right time: 17. Capra F. Hidden Links: Combining the Biological, personalized medicine coalition. Clinical and Cognitive and Social Spaces of Life in Sustainability. Translational Science 2008; 1(1): 11-12. PMID: 1st ed. Tehran: Nashr Ney; 2007. [Persian] 20443813. 18. Ansaripour M, Naseri M, Esfehani MM, Nabipour 6. US Food and Drug Administration. Paving the way I, Rakhshani F. Modernity and tradition in medicine. for personalized medicine: FDA’s role in a new era of History of Medicine Journal (Quarterly) 2017; 9(30): medical product development [Internet]. [Cited 2017 139-167. [Persian] Nov 19]; 2013. Available at: https://www.fda.gov/downloads/scienceresearch/specia 19. Nikbakht A, Kafi M, Haghighi M. Search engines ltopics/personalizedmedicine/ucm372421.pdf. for the World Wide Web: The abilities and potentials of medicinal plants production and herbal medicine in 7. Bodiroga-Vukobrat N, Rukavina D, Pavelić K, Iran. Paper presented at: VIII International People- Sander GG. Personalized Medicine: A New Medical Plant Symposium on Exploring Therapeutic Powers of and Social Challenge. 1st ed. Switzerland: Springer; Flowers, Greenery and Nature 790; June 4, 2004. 2016. Available at: http://www.actahort.org/books/790/790_ 8. Babaeian M, Naseri M, Kamalinejad M, Ghaffari F, 38.htm. Accessed Nov 19, 2017. Emadi F, Feizi A, et al. Herbal Remedies for 20. Parsa A. Flora of Iran. Tehran: Ministry of Science Functional Dyspepsia and Traditional Iranian Medicine and Higher Education of Iran; 1978. Perspective. Iranian Red Crescent Medical Journal 2015; 17(11): e20741. 21. Yousefi M. Flora of Iran. Tehran: Payame Noor University; 2007. [Persian] 9. Tafazoli V, Nimrouzi M, Daneshfard B. Porosity and Health: Perspective of Traditional Persian 22. Raza M. A role for physicians in Medicine. Iranian Journal of Medical Sciences 2016; ethnopharmacology and drug discovery. Journal of 41(3): S47. Ethnopharmacology 2006; 104(3): 297-301. PMID: 16459039. 10. Najm Abadi M. History of Medicine in Iran and the Islamic World (Medical History in Iran). Tehran: 23. Etkin NL, Elisabetsky E. Seeking a Tehran University; 1992. [Persian] transdisciplinary and culturally germane science: The future of ethnopharmacology. Journal of 11. Matin P. Ethnoplants: Ritual plants in Iranian Ethnopharmacology 2005; 100(1): 23-26. PMID: culture and folklore. 1st ed. Tehran: Farhameh; 2013. 16002247. [Persian] 24. Heinrich M, Kufer J, Leonti M, Pardo-de- 12. Mojahedi M, Naseri M, Majdzadeh R, Keshavarz Santayana M. Ethnobotany and ethnopharmacology- M, Ebadiani M, Nazem E, et al. A Review on Interdisciplinary links with the historical sciences. Identification Mizaj (Temperament) Indices in Iranian 77/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931 Journal of Ethnopharmacology 2006; 107(2): 157-160. genomics. Nature Reviews Genetics 2016; 17(9): 523- PMID: 16876349. 534. PMID: 27376488 25. Tabrizi L, Kouchaki A. Medicinal plants, Ecology 39. Nelson DL, Lehninger AL, Cox MM. Lehninger of production and sustainable exploitation. Tehran: Principles of Biochemistry. 6th ed. USA: W.H. Tehran University; 2014. [Persian] Freeman; 2013. p.1-41. 26. Pirnia H. The history of Iran from the beginning to 40. Sojo V, Herschy B, Whicher A, Camprubí E, Lane the extinction of the Sasanians. 3rd ed. Tehran: N. The origin of life in alkaline hydrothermal vents. Behzad; 2004. [Persian] Astrobiology 2016; 16(2): 181-197. PMID: 26841066. 27. Bayani (Islami Nodooshan) Sh. History of ancient 41. Zeinalian M, Eshaghi M, Naji H, Marandi SM, Iran (2): From the arrival of the Aryans to Iran to the Sharbafchi MR, Asgary S. Iranian-Islamic traditional end of the Achaemenids. Tehran: Organization for the medicine: An ancient comprehensive personalized Study and Compilation of of medicine. Advanced Biomedical Research 2015; 4: Universities (samt); 2010. [Persian] 191. PMID: 26605230. 28. Houdi M. History of Iran from the Ancient to the 42. The United Nations Educational, Scientific and Victory of Islam. Translated by Girshman R. 1st ed. Cultural Organization, Iranian traditional medicine Tehran: Bucaramimar ; 2006. [Persian] [Internet]. [Cited June 26 2017]; 2013. Available at: 29. The Center for Persian Gulf studies. History of http://www.unesco.org/archives/multimedia/?pg=33&s =films_details&id=3541. medical knowledge in ancient Iran [Internet]. [Cited 2017 Nov 19]. Available at: 43. Siahpoosh MB. Six Essential Principles of Iranian http://www.persiangulfstudies.com/fa/index.asp?p=pag Traditional Medicine for Maintaining Health from the es&id=447. [Perisan] Quran’s Point Of View. Quran Med 2012; 1(4): 101- 107. 30. A. based on Moscow printing. Tehran: Hermes; 2012. [Persian] 44. Wikipedia: The Free Encyclopedia, Traditional Medicine [Internet]. [Cited 2017, June 21]. Available 31. Neishabouri A. Mantegh-o-Tayr. 8th ed. Tehran: Sokhan; 2013. [Persian] at: https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_medicine. 45. Wikipedia: The Free Encyclopedia, Yunani 32. Nayernouri T. Asclepius, Caduceus, and Simurgh as Medical Symbols Part I. Archives of Iranian Medicine [Internet]. [Cited 2017 June 26]. Available Medicine (AIM) 2010; 13(1): 61-68. at: https://en.wikipedia.org/wiki/Yunani_medicine. 33. Nayernouri T. Asclepius, Caduceus, and Simurgh 46. Wikipedia: The Free Encyclopedia, Medicine in the medieval Islamic world [Internet]. [Cited 2017 June as Medical Symbols Part II Simurgh. Archives of Iranian Medicine (AIM) 2010; 13(3): 255-261. 26]. Available at: https://en.wikipedia.org/wiki/ Medicine_in_the_medieval_Islamic_world. 34. Azizi M-H. Gondishapur School of Medicine: the 47. Falkenberg T. Traditional and complementary most important medical center in antiquity. Archives of Iranian Medicine (AIM) 2008; 11(1): 116-119. medicine policy. MDS-3: Managing Access to Medicines and Health Technologies Arlington. VA: 35. Forghani B. Medical history of Iran and the lands Management Sciences for Health; 2012. of the eastern caliphate. Translated by Algod CL. 3rd ed. Tehran: Amir Kabir; 2007. [Persian] 48. World Health Organization. WHO guidelines on developing consumer information on proper use of 36. Asadpour Piranfar H, Fani K. Science in history. traditional, complementary and Translated by Bernal JD. Tehran: Amir Kabir; 2001. [Internet]. [Cited 2017 Nov 19]; 2004. Available at: [Persian] http://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Js5525e/. 37. Shakourzadeh Blouri A. Ten thousand like Persian 49. Azizi MH, Nayernouri T, Saidi F, Modanlou HD, and twenty-five thousand equivalents. 1st ed. Mashhad: Tabatabaei SM, Kalantar Hormozi A, et al. A Astan Quds Razavi Printing and Institute; Collection of Essays on the History of Medicine in Iran 1993. [Persian] (Published in the Journal of Archives of Iranian 38. Kelley JL, Brown AP, Therkildsen NO, Foote AD. Medicine, 1998-2014). Archives of Iranian Medicine The life aquatic: advances in marine vertebrate (AIM) 2014; 17(10): 733-793.

بررسی جایگاه پزشکی سنتی ایران و تاریخچه آن در... آرزو رضایی/ 79 50. Ebrahimnejad H. Observational medicine in 19th 62. Kalvandi R, Safi Khani K, Najafi G, Babakhanlou century Iran. Gesnerus 1997; 55(1-2): 33-57. PMID: P. Identification of medicinal plants of Hamedan 9684536. province. Iran J Med Aromat Plants 2007; 23(3): 350- 374. 51. Nikbakht A, Kafi M. Search engines for the World Wide Web: The history of traditional medicine and 63. Mir-Davoudi H, Babakhanlou P. Identification of herbal plants in Iran. Paper presented at: VIII medicinal plants of Markazi province. Iran J Med International People-Plant Symposium on Exploring Aromat Plants 2008; 23(4): 544-559. Therapeutic Powers of Flowers, Greenery and Nature 64. Modanlou HD. A tribute to Zakariya Razi (865-925 790; June 4, 2004. Available at: http://www.actahort.org/ AD), an Iranian pioneer scholar. Archives of Iranian books/790/790_37.htm. Accessed Nov 19, 2017. Medicine (AIM) 2008; 11(6): 673-677. 52. Pourahmad J. History of medical sciences in Iran. 65. Mousavi A. Medicinal plants of Zanjan province. Iranian Journal of Pharmaceutical Research 2008; Iran J Med Aromat Plants 2004; 20(3): 345-368. 7(2): 93-99. 66. Naseri V. Abul-Hasan al-Tabari: a review of his 53. Sahranavard S, Ghafari S, Mosaddegh M. views and works. Archives of Iranian Medicine (AIM) Medicinal plants used in Iranian traditional medicine to 2014; 17(4): 299-301. treat . Seizure 2014; 23(5): 328-332. PMID: 24525263. 67. Nayernouri T. Zakariya Razi The Iranian Physician and Scholar. Archives of Iranian Medicine (AIM) 2008; 54. Mozaffarpur SA, Khodadust M, Shirafkan H, 11(2): 229-234. Yousefi M, Mirzapor M. Introducing a model for prioritization of drugs, based on Iranian Traditional 68. Sadighi J, Maftoon F, Ziai S. Herbal medicine: Medicine references. History of Medicine Journal Knowledge, attitude and practice in Tehran. Journal of (Quarterly) 2014; 6(19): 11-28. [Persian] Medicinal Plants 2005; 1(13): 60-67. 55. Kalhor R. Contribution of Persian physicians to the 69. Sajadi MM, Mansouri D, Sajadi M-RM. Ibn Sina development of Islamic medicine. Medicinski Arhiv and the clinical trial. Annals of Internal Medicine 2009; 1996; 51(1-2): 9-12. 150(9): 640-643. 56. Sarrafzadeh AS, Sarafian N, Von Gladiss A, 70. Sartavi K, Gholamian F. Medicinal plants of Unterberg AW, Lanksch WR. Ibn Sina () Bushehr province. Iran J Med Aromat Plants 2004; 20: Historical vignette. Neurosurgical Focus 2001; 11(2): 213-227. 1-4. 71. Mohamadi Farsani GH, Eshraghian M, Movahed 57. Shoja MM, Tubbs RS. The disorder of love in the M, Pourreza A, Siadati M, Mohammadi Farsani T, et Canon of Avicenna (AD 980-1037). American Journal al. A comparison study between client of traditional of Psychiatry 2007; 164(2): 228-229. and modern medicine in Tehran. History of Medicine Journal (Quarterly) 2012; 4(12): 183-200. [Persian] 58. Changizi Ashtiyani S, Shamsi M, Farazi AA. Reviewing the Opinions of Avicenna, Tbilisi, and 72. Rezaei A, Farzadfard A, Amirahmadi A. An Akhaveayne on the Role of Fever in the Diagnosis of Encyclopedia of Herb-Disease, a Quick Shortcut for Illnesses and Comparing Them with Modern Medicine. Herbal Research: A Comprehension Based on Iranian History of Medicine Journal (Quarterly) 2014; 6(19): Herbal Studies. J Biomedical Sci 2016; 6: 1-8. 111-137. [Persian] 73. Rezaei A, Farzadfard A, Alemi M, Khademi M. 59. Afshar A. Honoring Avicenna, the great Persian Medicinal plants in Iran from the perspective of physician on the world’s postage stamps. Archives of University and Scientific Research. Paper presented at: Iranian Medicine (AIM) 2010; 13(5): 447-453. the Green Gold. Tehran: 3rd National Conference; 2014. [Persian] 60. Azizi MH, Nayernouri T, Azizi F. A brief history of the discovery of the circulation of blood in the 74. Chan K, Shaw D, Simmonds MS, Leon CJ, Xu Q, human body. Archives of Iranian Medicine (AIM) Lu A, et al. Good practice in reviewing and publishing 2008; 11(3): 345-350. studies on herbal medicine, with special emphasis on traditional Chinese medicine and Chinese materia 61. Ghadiri MK, Gorji A. Natural remedies for medica. Journal of Ethnopharmacology 2012; 140(3): impotence in medieval Persia. International Journal of 469-475. PMID: 22330011. Impotence Research 2004; 16(1): 80-83. 77/ مجله تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره سی ودوم، پاییز 6931 75. Rivera D, Allkin R, Obón C, Alcaraz F, Verpoorte R, Heinrich M. What is in a name? The need for accurate scientific nomenclature for plants. Journal of Ethnopharmacology 2014; 152(3): 393-402. PMID: 24374235. 76. Sanatizadeh H. Science in Iran and the Ancient East: Proceedings from: Bikerman, Henning, Willie Hunter, Coma, François Doblove, Wonder Verden, Kennedy, McKenzie, Mary Boys, Wales, Covell, Nouige Bau. Kerman: Ghatreh; 2005. [Persian] 77. Broumand B. The contribution of Iranian scientists to world civilization. Archives of Iranian Medicine (AIM) 2006; 9(3): 288-290. 78. Nayernouri T. Iranian or Arab scholars?. Archives of Iranian Medicine (AIM) 2011; 14(2): 144-145. 79. Defa-a A. The role of Muslim scholars in chemistry. 1st ed. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies; 2011. [Persian] 80. Broumand B. Where were Avicenna and Rhazes from? Ann Saudi Med 2008; 28(6): 470-471. PMID: 19011324. 81. Zargaran A, Rahimi R. Response to: Avicenna, a Persian scientist. Archives of Gynecology and Obstetrics 2015; 292(3): 475-476. PMID: 25986896.