Robert Bosch Leven en werk
Magazine over de geschiedenis van Bosch 2 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Voorwoord
Coverfoto: Deze special is gewijd aan het leven en het werk van Robert Bosch. Dit is een Robert Bosch verlaat na het feest naar aanleiding compleet nieuwe editie die door Robert Bosch GmbH en de Robert Bosch van het 50-jarig bestaan Stiftung werd bewerkt. Het is niet de bedoeling de volledige geschiedenis van zijn onderneming op 23 september 1936 het van de onderneming te beschrijven, maar een beeld te schetsen van het stadhuis van Stuttgart. persoonlijk leven van Robert Bosch. Hij vierde op dezelfde dag zijn 75e verjaardag Robert Bosch had al tijdens zijn jeugdjaren een lijfspreuk, die hij altijd trouw zou blijven: "Wees mens en respecteer de menselijke waardigheid!" Ook als bevlogen technicus en gepassioneerde ondernemer ging zijn meeste aan- dacht naar de mens, leiderschap was dan ook een van zijn grootste kwaliteiten.
De manier hoe hij leefde en dacht, welke ervaringen hem tekenden en met welke economische en politieke uitdagingen hij werd geconfronteerd, maar ook hoe zijn privéleven verliep – al deze facetten verduidelijken en verdiepen het beeld van een man, die zowel een liberale wereldburger als een vaderlands- lievende Schwabe was. Ook was hij zowel een technicus als een vriend van de natuur en een sociaal-politiek doordrijver als een voorzichtige patriarch.
Ik sta er telkens weer van te kijken hoe zeer Robert Bosch nu nog steeds, bijna 70 jaar na zijn overlijden, zijn stempel blijft drukken op de onderneming en de stichting. Hij liet daarbij geen strak keurslijf van regels na, die een rem hadden kunnen zetten op de groeimogelijkheden van beide organisaties. Hij oefent wel nog altijd zijn invloed uit via de aantrekkingskracht van zijn per- soonlijkheid. Hij speelt een voorbeeldrol - precies omdat hij geen ideaal per- sonage was, maar wel een onverkwikkelijke en soms moeilijke man, die niet alleen bij velen geliefd was, maar ook vaak ergernis opwekte. Maar hij werd vooral gerespecteerd, omdat men wist dat hij verder dacht en helderder zag dan de meeste van zijn tijdgenoten en dat hij ook stond achter wat hij zei.
Ik hoop dat deze special wijd verspreid zal worden, omdat de lezer hierin de mens Robert Bosch leert kennen. Gelijktijdig krijgt hij hiermee een inzicht in de oorsprong van onze onderneming en komt hij te weten waar het tot op vandaag bestaande respect voor de oprichter van het bedrijf en de fascinatie voor de onderneming vandaan komen.
Dr. Christof Bosch Robert Bosch | 3
Inhoudsopgave
4 De mens 7 "Het ontbrak me ook aan geduld en ambitie" Kinderjaren en opleiding van Robert Bosch
12 "Liefste Anna ..." Het huwelijk van Robert Bosch met Anna Kayser
16 Medewerkster, adviseur en bemiddelaarster Het huwelijk van Robert Bosch met Margarete Wörz
20 Jagerslatijn en vogelparadijs Robert Bosch als jager en landbouwer
26 De ondernemer 28 "Ik was het liefst op mijn eentje" De ‘Werkplaats voor fijne mechaniek & elektrotechniek’
32 Het knetterende idee Robert Bosch en de magneetontsteking
38 Kentering Rationalisatie, diversificatie en samenwerking
42 'Mede-werkers' in plaats van loontrekkenden De werkgever Robert Bosch Vanaf 1890 bezocht Robert Bosch zijn klanten met zijn speciaal uit Engeland 46 De visionair geïmporteerde fiets. Daarmee kon hij 48 Opleiding en gezondheid zich snel en veilig verplaatsen, in tegenstelling tot de toen gangbare Het maatschappelijke engagement van Robert Bosch fietsen met hoog voorwiel en laag achterwiel. De jonge ondernemer 52 De helende kracht van de natuur baarde met zijn 'safety bike' veel Homeopaat en voorstander van een nieuwe manier van leven opzien in de straten van Stuttgart
56 Liberale democraat met sociaal verantwoordelijkheidsgevoel Robert Bosch en de politiek
61 Zijn uiterste wilsbeschikking Het testament van Robert Bosch
64 Het erfgoed van Robert Bosch
70 Tijdlijn 4 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
De mens
Robert Bosch met zijn echtgenote Margarete en hun zoon Robert junior, 1931 Robert Bosch | 5 6 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch Robert Bosch | 7
"Het ontbrak me ook aan geduld en ambitie" Kinderjaren en opleiding
door Dr. Kathrin Fastnacht
De man die als oprichter van een succesvolle en wereldwijd actieve technologische en dienstverlenende onderneming de geschiedenis zou ingaan, was geen enthousiaste scholier en was eigenlijk liever iets helemaal anders geworden: "Ik was meer geïnteresseerd in zoölogie en plantkunde, maar aan mijn schooltijd beleefde ik weinig plezier […]." Dat had vooral veel te maken met zijn aversie tegenover de leraars en later de instructeurs, eerder dan met de inhoud. Reeds als scholier was Robert Bosch al leergierig en in veel geïnteresseerd.
Robert Bosch werd op 23 september 1861 Verhuizing naar Ulm Foto links: in Albeck in de buurt van Ulm geboren. Hij De verhuizing naar Ulm was de eerste grote Robert Bosch met zijn zus Maria, 1871 was de elfde van twaalf kinderen van de verandering in het leven van Robert Bosch. welstellende pensionhouder, landbouwer Servatius Bosch verkocht in 1869 zijn pen- en bierbrouwer Servatius Bosch en zijn sion en ging op 53-jarige leeftijd met pen- echtgenote Maria Margaretha. Beide ouders sioen. Omdat er plannen bestonden om een hadden grote hofsteden geërfd. Zijn vader nieuwe spoorverbinding aan te leggen was vrijmetselaar, overtuigd democraat en tussen Ulm en Heidenheim, vreesde hij dat zeer belezen. Hij had ook een goede hij zijn belangrijkste klanten – de voorbijtrek- opleiding genoten. Robert Bosch beschrijft kende vervoeders – zou verliezen. Bovendien zijn moeder als een buitengewoon wilde geen enkel van zijn volwassen kinde- bekwame en begripvolle vrouw, die niet ren het pension en het daarbij behorende aarzelde om 's nachts op te staan om voor landbouwbedrijf overnemen. late vervoerders maaltijden of voor een zieke zoon hoestbonbons te bereiden.
De moeder van Robert De vader van Robert Bosch, Maria Margaretha Bosch, Servatius Bosch (1818 –1898), foto op (1816-1880), foto op basis van een olieverf- basis van een olieverf- schilderij, rond 1838 schilderij, rond 1838 8 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto bovenaan links: Robert Bosch ging in Ulm naar het middel- opleiding van zijn leerjongens, was zelf vaak Het huis waar Robert baar onderwijs, maar daar hield hij niet echt niet in de werkplaats en kon de leerjongens Bosch geboren werd in goede herinneringen aan over: "Op school dan ook weinig bijbrengen. Na drie jaar sloot Albeck in de buurt van Ulm: het pension […] heb ik slechts met moeite mijn weg Bosch zijn vakopleiding af. Hij was toen 18 'Zur Krone' gevonden. We kregen er les van veel te oude jaar. Hij droomde er op dat moment van om leraars, en leraars die er voorbijgestreefde de wereld te ontdekken en nieuwe ervarin- Foto bovenaan rechts: ideeën op nahielden." De jonge Bosch gen op te doen. Van 1869 tot 1876 liep Robert Bosch school aan behoorde weliswaar tot de beter preste- het middelbaar onderwijs rende helft van de klas, maar de beste van Leerjaren in binnen- en buitenland in de Olgastraße in Ulm de klas zou hij nooit worden. In dat verband Nadat hij in Heidelberg, Pforzheim en gaf hij ook toe: "Het ontbrak me ook aan Karlsruhe tevergeefs werk had gezocht, trok geduld en ambitie." Hoewel hij graag iets in Robert Bosch in de herfst van 1879 naar de richting van zoölogie of plantkunde had zijn 18 jaar oudere broer Karl in Keulen. gestudeerd, ging hij na zijn middelbaar In diens zaak voor gas- en waterleidingen onderwijs op aanraden van zijn vader voor werkte hij maandenlang als koperwerker. een opleiding als fijnmonteur. Robert Bosch Maar al in de winter van dat jaar ging hij zijn trof het echter niet met zijn leermeester geluk beproeven bij C. & E. Fein in Stuttgart, Wilhelm Maier bij 'Mechanicus & Opticus' in een van de pioniers van de elektrotechniek. Ulm. Die bekommerde zich nauwelijks om de Daar bleef hij ook enkele maanden werken,
Dagboek van Robert Bosch, dat hij schreef tijdens zijn reis naar Amerika in mei 1884 Robert Bosch | 9
Robert Bosch tijdens zijn militaire dienst, 1881/82
voordat hij zijn tocht voortzette en van het nele ervaring voort. In de fabriek van Sig- Foto onderaan links: voorjaar van 1880 tot het voorjaar van 1881 mund Schuckert in Nürnberg hield hij zich Van de herfst van 1882 tot de zomer van 1883 in een kettingfabriek in Hanau aan de slag voornamelijk bezig met de vervaardiging van werkte Robert Bosch in ging. Tijdens die periode overleed zijn elektrische meetapparatuur. Toch had hij de fabriek van Sigmund vader. het daar niet helemaal naar zijn zin: "Ook bij Schuckert in Nürnberg De zoon was ervan overtuigd dat dat niet Schuckert hield ik het niet zo lang vol. In de Foto onderaan rechts: zou gebeurd zijn als zijn vader was blijven zomer trad ik al in dienst bij een zekere Robert Bosch, 1884 werken. "Het zou voor hem beter zijn Schäffer, die […] booglampen bouwde." geweest als hij niet zo vroeg met pensioen was gegaan." Maar ook die activiteit wist Bosch niet lang te boeien. Tijdens het wintersemester van Robert Bosch keerde in het voorjaar van 1883/84 schreef hij zich, ondanks het feit 1881 naar Keulen terug, waar hij nog een dat hij daarvoor geen vooropleiding had half jaar bij zijn broer zou werken om er zijn genoten, als toehoorder aan de Technische commerciële vaardigheden verder te ont- Hogeschool in Stuttgart in. Hoewel hij later wikkelen. Daarna begon hij in de herfst van toegaf dat hij tijdens dat halve studiejaar hetzelfde jaar in Ulm aan zijn legerdienst, relatief weinig wetenschappelijke kennis die een jaar zou duren. Vervolgens zette opdeed, verloor hij er naar eigen zeggen wel Robert Bosch zijn zoektocht naar professio- "zijn schrik voor technische uitdrukkingen […]. 10 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Voortaan wist ik wat men bedoelde met niet zou lukken in een land waar velen al hun spanning, stroomsterkte of paardenkracht." droom hebben kunnen waarmaken […]." Eenmaal op zijn bestemming aangekomen, Overzee kreeg Robert Bosch een baan in een van de Na het intermezzo aan de hogeschool fabrieken van Edison, waar allerlei elektri- besliste Robert Bosch om zijn geluk te sche apparaten werden gebouwd: booglam- beproeven in het verre buitenland, waar hij pen, verlichtingselementen, afstandsthermo- hoopte om nieuwe professionele ervaringen meters en grammofoons. Tegen alle op te doen. In die jaren waren in Amerika en verwachtingen in kreeg de jongeman echter Engeland heel wat pioniers in de elektro- niet het gevoel dat hij daar iets echt nieuws techniek aan de weg aan het timmeren. leren kon. Op professioneel vlak verliep niet Bosch had na bemiddeling van zijn leraar alles volgens plan: tussendoor was hij zelfs aan de technische hogeschool een aanbeve- even werkloos, waarna hij toch opnieuw in lingsbrief voor de Edison-fabriek in New York dienst werd genomen bij Edison Machine gekregen. Op 24 mei 1884 vertrok hij Works. Nadat Bosch zich per brief met Anna met een Nederlands stoomschip van Rotter- Kayser, de zuster van zijn vriend Eugen dam naar New York. Tijdens de twee weken Kayser, had verloofd, keerde hij na een jaar durende oversteek hield de toen 22-jarige in Amerika naar zijn vaderland terug. Voordat een reisdagboek bij. Daarin noteerde hij niet het zover was, werkte hij van mei tot decem- alleen grappige opmerkingen over zijn reis- ber 1885 nog voor Siemens Brothers in genoten, maar ook overwegingen over de Woolwich in de buurt van Londen. manier waarop hij zijn verdere carrière zag. Naast de opgewekte nervositeit die hij Tegen kerstmis van 1885 kwam Robert voelde voor het ongewisse dat hem aan de Bosch in Duitsland aan, waar hij zich nu overkant van de oceaan wachtte, blijken uit officieel verloofde. Wellicht was een van de zijn notities ook zijn bereidheid om hard te brieven van zijn aanstaande bruid van door- werken en zijn flinke portie zelfvertrouwen: slaggevende betekenis voor zijn terugkeer. "Nu wil ik alles doen om vooruit te komen in Uit een van zijn brieven kan worden afgeleid het leven. En het zou me verbazen als me dat dat zij hem had gevraagd om zo snel moge- Robert Bosch | 11
Foto links: Robert Bosch was bij zijn aankomst in New York in het voorjaar van 1884 vooral onder de indruk van de Brooklyn Bridge
Foto onderaan rechts: Robert Bosch (rechts) met een van zijn broers in 1884
lijk naar Duitsland terug te keren: "Als je me niet op zo'n verleidelijke manier had geschreven, dan had ik wellicht nog koppig enkele maanden lang aan mijn oorspronke- lijke plan vastgehouden. Maar wellicht zou me dat niets meer hebben opgeleverd dan een iets betere beheersing van de Engelse taal en vooral veel ergernis en verveling." Toch waren er niet onmiddelijk trouwplan- nen. Bosch besliste om nog een laatste keer in loondienst te werken – voor Buss, Sobart & Co. in Maagdenburg. Enkele maan- den later keerde hij naar het Schwabenland terug, om er in november 1886 zijn eigen zaak in de Rotebühlstraße in Stuttgart te openen: de 'Werkplaats voor fijne mecha- niek en elektrotechniek'. Robert Bosch werd daarmee ondernemer uit overtuiging. Hij kon daarbij terugvallen op de vele ervarin- gen die hij eerder op verschillende plaatsen had opgedaan. In zijn eigen bedrijf kon hij de zaken eindelijk organiseren op de manier die hij juist vond. Zijn hele leven lang legde hij de nadruk op de hoogste kwaliteit en absolute betrouwbaarheid. Zijn medewer- kers betoonde hij respect en vertrouwen, hij bezorgde hen een goede opleiding en de mogelijkheid tot verdere ontwikkeling en voorbeeldige arbeidsvoorwaarden. 12 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
"Liefste Anna ..." Het huwelijk van Robert Bosch met Anna Kayser
door Dr. Kathrin Fastnacht
"Wat er ook gebeurt, jij moet van mij worden. Als we met ongeluk worden geconfronteerd, zal ik ten minste op jouw liefde kunnen blijven rekenen. En ik zal mijn plicht vervullen." Toen Robert Bosch deze zinnen in november 1885 naar zijn verloofde Anna Kayser schreef, lag het ongeluk dat de liefde en het huwelijk zou ontwrichten, nog veraf. De eerste jaren van het huwelijk werden gekenmerkt door de ups en downs van de kleine werkplaats, die pas na meer dan tien jaar over voldoende stevige fundamenten beschikte.
Foto bovenaan links: Robert Bosch schreef vanuit Amerika en van de vrouw bleek Robert Bosch zelfs Anna Bosch geb. Kayser Engeland lange brieven naar zijn toekomstige vooruitstrevender dan zijn verloofde. Zij (1864 – 1949), 1886 echtgenote Anna Kayser, aan wie hij zijn was ervan overtuigd dat het in de aard van Foto bovenaan rechts: levensvisie uiteenzette. Die uiteenzettingen de vrouwen lag om "op de sterkere man te Robert en Anna Bosch, bieden ons nu een inzicht in zijn karakter, dat steunen […]." Hij had echter al zeer goed rond 1890 niet alleen door betrouwbaarheid en vastbe- begrepen wat oorzaak en gevolg was: "Het radenheid, maar ook door een opvliegend is niet zo verwonderlijk dat vrouwen niet in temperament werd gekenmerkt. Bosch was staat zijn om zo goed na te denken, […] als zich daar zeker van bewust. Zo gaf hij aan zijn ze eeuwenlang het recht zijn ontzegd om liefste toe: "Een van mijn grootste gebreken is zelf na te denken […]." Maar wanneer we dat ik opvliegend ben, maar daar heb ik altijd zijn brieven aandachtiger lezen, stellen we meteen spijt van. Intussen heb ik wel al vast dat zijn meningen voor het overige geleerd om me ten minste te verontschuldi- helemaal passen in de klassieke rolverdeling gen wanneer ik verkeerd heb gehandeld." van die tijd. Zo spoorde hij Anna aan om heel wat aandacht aan het koken te beste- De verloofden waren het niet altijd met den. Ze huwden op 10 oktober 1887 in de elkaar eens. Op het vlak van de emancipatie evangelische kerk van Obertürkheim. Robert Bosch | 13
De kinderen Paula, Margarete en Robert junior, rond 1900 14 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Anna Bosch met haar De familie breidt uit Natuurliefhebber zoon Robert junior, 1913 Robert en Anna Bosch betrokken hun eerste Het hele gezin trok ieder jaar tijdens de woning in de Stuttgarter Schwabstraße 56. schoolvakantie naar de bergen. Tijdens die Daar zagen in 1888 en in 1889 hun doch- vakanties en de uitstappen in het weekend ters Margarete en Paula het levenslicht. Met naar de Schwäbische Alb bracht Robert de geboorte van het derde kind Robert Bosch zijn kinderen zijn grote verbondenheid anderhalf jaar later verhuisde het gezin naar met de natuur en zijn liefde voor de natuur een grotere woning in de Rotebühlstraße bij. Toch bleef hij ook een strenge vader. Zijn 145. Naar aanleiding van de geboorte van dochter Margarete herinnerde zich in dat een derde dochter, Erna Elisabeth, in 1893, verband: "Hij heeft ons veel bijgebracht. Al werd er opnieuw verhuisd - ditmaal naar de tijdens onze kindertijd werden we heel vaak Moltkestraße 20. Een jaar later werd het intellectueel gestimuleerd. Maar we moesten gezin echter geconfronteerd met het plotse wel opletten, want iets een tweede keer overlijden van de kleine Elisabeth ten uitleggen, dat was er niet bij." gevolge van een 'acute diabetes- aanval'. De gedoodverfde opvolger Ondanks de zware tegenslagen in zijn per- Robert Bosch nam zijn zoon al vroeg mee soonlijke leven had Robert Bosch kort daarna naar de zaak: op amper elfjarige leeftijd wel reden tot vreugde: zijn onderneming was mocht hij al helpen bij het opmaken van de snel aan het uitgroeien van een kleine werk- inventaris. Hij beschouwde zijn zoon als zijn plaats tot een wereldwijd concern. Die snelle opvolger. De jonge Robert begon in 1909 groei vond plaats tussen 1900 en 1910. Dat dan ook als leerjongen in het bedrijf van succes werd weerspiegeld in de nieuwe zijn vader te werken. Maar het volgende jaar woningen van het gezin: in 1902 liet Bosch in moest hij al een punt zetten achter zijn de Hölderlinstraße 7 een kleine villa bouwen; carrière: "Nu moet ik door problemen met in 1910 werd begonnen met de bouw van de mijn ogen tot mijn spijt het bedrijf al verla- grote villa in de Heidehofstraße 31. ten." Die korte zin vormde een voorafspie- Robert Bosch | 15
geling van het ongeluk dat uiteindelijk ook eigen manier de dood van hun zoon te het echtpaar Bosch uit elkaar zou drijven: verwerken. Zo schreef Robert Bosch twee de multiple sclerose van hun zoon. De maanden later naar zijn vrouw: "Over volgende jaren werden gekenmerkt door Robert spreek ik inderdaad niet graag. ontelbare artsenbezoeken en gezondheids- Zulke zaken verwerk ik best helemaal kuren. Anna Bosch besteedde al haar tijd en alleen. […] Ik kan toch niets meer aan de energie aan de verzorging van haar zoon, situatie veranderen. En voor mij is het maar het kon niet baten. Hij overleed op 6 onvermijdelijke iets waarin ik berust." april 1921 na een lange ziekte. Terwijl Bosch in zijn werk vluchtte en aan het openbare leven bleef deelnemen, trok Het einde van het huwelijk zijn echtgenote zich steeds meer terug. Robert Bosch ontving het bericht over de Het verdriet en de verschillende manier dood van zijn zoon terwijl hij op zakenreis waarop ze de dood van hun zoon verwerk- in Zuid-Amerika was. "Hoe zeer je ook hoopt ten, dreven het paar steeds verder uit op een vredige dood, toch moet ik vaststel- elkaar, tot het huwelijk in 1927 ten slotte len dat zijn overlijden me tot in het diepst werd ontbonden. van mijn hart raakt. […] Hoe vaak heb ik me niet afgevraagd waarom ik verder moet leven terwijl hij al zo vroeg moet wegkwij- nen?" Beide ouders probeerden elk op hun
Foto links: Margarete Bosch (1888 – 1972), geschilderd door Georg Friedrich Zundel, 1907
Foto rechts: Paula Bosch (1889 – 1974), geschilderd door Georg Friedrich Zundel, 1907 16 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Medewerkster, adviseur en bemiddelaarster Het huwelijk van Robert Bosch met Margarete Wörz door Dr. Kathrin Fastnacht
Toen de 39-jarige Margarete Wörz in november 1927 met de 66-jarige Robert Bosch trouwde, was deze laatste al een succesvolle ondernemer. Ze was zich heel goed bewust van wat de maatschappij verwachtte van de echtgenote van Robert Bosch en ze wist uitstekend aan die verwachtingen te voldoen. Boven- dien vulde ze het grote huis aan de Heidehofstraße opnieuw met leven: er wer- den nog twee kinderen geboren, die hun vader vaak wisten af te leiden van zijn ongenoegen over de toestand waarin Duitsland onder de nationaalsocialisten was terechtgekomen.
Margarete Wörz (1888 – 1979), rond 1931 Robert Bosch | 17
Kort na zijn scheiding van Anna in 1927 buurt van Urach op de Schwäbische Alb. Zo Foto boven links: trouwde Robert Bosch opnieuw. Margarete liet hij weten uit Engadin: "Mijn echtgenote in 1910-11 liet Robert Bosch in de Heidehof- Wörz, werd op 12 juli 1888 geboren en was en de kinderen zijn hier dolgelukkig. Robl straße in Stuttgart de de dochter van Eberhard Wörz, een (Robert) schijnt uitstekend te kunnen skiën. villa in een park bouwen bosbouwkundig hoger ambtenaar, en zijn […] Zelf kon ik pas tijdens de laatste week echtgenote Maria. Na het huwelijk ver- van mijn verblijf opnieuw curling spelen - iets Foto boven rechts: De gerenommeerde huisde Margarete naar de villa in de Heide- waar ik erg blij mee was." Duitse architect Bruno hofstraße. In 1928 konden Margarete en Paul ontwierp in de jaren Robert Bosch zich al verheugen over de Robert Bosch was echter nog lang niet van 1920 de eetkamer van geboorte van hun zoon Robert. In de herfst plan om zich uit het openbare leven terug te de villa van 1930 kwam een tweede kind vroegtijdig trekken. Hij bleef zijn tijd besteden aan zijn ter wereld, maar dat stierf. vele maatschappelijke initiatieven. Naast een betere verstandhouding tussen de Het volgende jaar werd dochter Eva geboren. volkeren lag de steun aan noodlijdende Aangezien Robert Bosch zich ten tijde van mensen en de verbetering van de oplei- zijn tweede huwelijk al uit de operationele dingsmogelijkheden hem na aan het hart. activiteiten van zijn onderneming had terug- getrokken, kon hij veel tijd met zijn echtge- Terugtrekking uit het openbare leven note en kinderen doorbrengen. Zoals hij dat Toen de nationaalsocialisten in 1933 de tijdens zijn eerste huwelijk had gedaan, trok macht grepen, trok Robert Bosch zich nog hij ook met Margarete en de kinderen Robert meer dan voorheen in zijn privéleven terug. en Eva vaak naar de bergen - naar het Bosch- Hij had heel snel begrepen dat Hitler van hof in Beieren of naar zijn jachthut in de plan was om een nieuwe oorlog te ontkete- 18 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
nen - een vooruitzicht dat de ondernemer risico op bombardementen bestaat. Enerzijds wanhopig stemde. Zijn privésecretaris Felix omwille van de kinderen, maar anderzijds ook Olpp schreef daarover rond 1935: "De heer omdat mijn mensen in het bedrijf niet willen Bosch leed enorm onder het onrecht dat door dat ik gevaar loop." de nazi's werd aangericht. Telkens wanneer we niet meer wisten hoe we hem tot rust Over het tweede huwelijk bestaan nauwelijks konden brengen, nam ik contact op met de schriftelijke getuigenissen. Theodor Bäuerle, heer Mauk [de directeur van het Boschhof], een van de vertrouwelingen van Robert die telkens weer belangrijke vragen in ver- Bosch, schrijft in zijn memoires: "Hij beleefde band met het Boschhof wist te verzinnen, die zoals een grootvader erg veel vreugde aan de hij dringend met de heer Bosch wilde bespre- kinderen, terwijl hij hoge verwachtingen ken. Op die momenten konden we de bijzon- koesterde voor de opgroeiende zoon. […] der teneergeslagen heer Bosch voorstellen Mevrouw Margarete Bosch wist telkens op om naar het Boschhof te rijden, waar de heer een bijzonder slimme manier ook aan de Mauk er meestal in slaagde om hem uit zijn eigenaardige wensen van haar echtgenoot te sombere gemoed te halen." voldoen. […] zo nodigde ze vaak mensen uit, zodat er eigenlijk altijd een gezellige sfeer in Na het uitbreken van de oorlog in september het huis heerste. Ze wist de gasten ook zo te 1939 verhuisde het gezin naar het Boschhof , kiezen, dat zijn vele interesses altijd bevre- waar ook de kinderen naar school zouden digd konden worden." Bovendien was de gaan. Het aanbod van Paula, zijn dochter uit echtgenote in vele opzichten ook een mede- zijn eerste huwelijk, om in Sillenbuch in de werkster, adviseur en bemiddelaarster ten buurt van Stuttgart te gaan wonen, sloeg opzichte van de volgende generatie. Daardoor Robert Bosch af: "We zijn niet van plan om werd ze de grote steun en toeverlaat van naar Stuttgart terug te keren, zolang het Robert Bosch toen hij ouder werd. Robert Bosch | 19
De laatste levensjaren zijn oren en kreunde van de pijn." Robert Na de omvorming van de onderneming tot Bosch stierf op 12 maart 1942 als gevolg een GmbH in 1937 regelde Robert Bosch van een middenoorontsteking. zijn nalatenschap en stelde hij in 1938 zijn testament op. Daarin nam hij zijn visie over Zelfs na zijn overlijden kon hij niet ontsnap- de toekomst van zijn onderneming en zijn pen aan de nationaalsocialistische macht- erfenis op. Drie jaar later vierde hij zijn 80e hebbers. De familie ontving uit Berlijn een verjaardag in het Kurhotel Brenner in telefonisch bericht dat er op 18 maart 1942 Baden-Baden. Hij had die plaats gekozen een staatsbegrafenis zou worden georgani- om op die manier te ontsnappen aan zijn seerd. Op de vooravond van die dag vond in huldiging als 'Pionier der Arbeit' door de de fabriek te Stuttgart in aanwezigheid van nationaalsocialistische partij in Stuttgart. de familie een sobere rouwplechtigheid Dat plan mislukte echter omdat de natio- plaats. De staatsbegrafenis werd in de naalsocialistische leider van het Arbeits- König-Karl-Halle van het Landesgewerbe- front Robert Ley hem in Baden-Baden museum van Stuttgart georganiseerd. opspoorde en hem uiteindelijk daar de onderscheiding overhandigde. In veel gedenkreden werden vooral de zakelijke en persoonlijke verwezenlijkingen De daaropvolgende winter, werd Robert en dan in het bijzonder het sociale enga- Bosch zwaar ziek. Toch verscheen hij ook in gement van Robert Bosch geprezen. Die die dagen regelmatig in zijn privékantoor, herinnering wordt tot op de dag van van- zoals we in de geschriften van Olpp kunnen daag in alle delen van de onderneming en lezen: "Twee of drie dagen voor zijn overlijden de Robert Bosch Stichting en bij zijn werkte hij nog op zijn kantoor. Hij droeg toen nakomelingen in ere gehouden. een verband rond zijn hoofd ter hoogte van
Foto's van links naar rechts: Robert junior en Eva Bosch op de rijbaan aan de Stuttgarter Reithalle, 1937
Robert Bosch (3e van links) op het dek van een schip op weg naar Amerika, 1924
Groepsfoto in het Kurpark van Baden-Baden, met onder meer Robert en Margarete Bosch (2e en 3e van links), 1935 20 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Jagerslatijn en vogelparadijs Robert Bosch als jager en landbouwer door Dr. Kathrin Fastnacht Robert Bosch | 21
Al tijdens zijn leertijd in Ulm leerde Robert Bosch schieten met een van zijn zakgeld betaalde flobertbuks. Hij joeg daarmee aanvankelijk alleen op mussen. Het duurde daarna nog meer dan 20 jaar voordat hij een 'echte' jager werd. Hij was toen niet alleen jager, maar ook boswachter en beheerder van het wildbe- stand. Naast deze passie wijdde hij zich op zijn Boschhof in Mooseurach ook aan de landbouw. Hij schoot er niet meer op mussen, maar voerde een grote verscheidenheid van vogels in, die in het veenland de insecten moesten verdelgen.
"Tot 1904 ging ik alleen tijdens de zomer- zijn aangeboren stugheid niet helemaal kwijt- maanden in de bergen op jacht. Maar raakte. De weinige vertrouwelingen die hij daarna pachtte ik de Gemeindejagd van had, konden wel blindelings op hem vertrou- Magstadt [in de buurt van Stuttgart] - voor wen. Hij bepaalde echter zelf hoe vertrouwe- mij de gedroomde plaats om even tot rust lijk hij met iedereen omging. Intensieve en te komen. Ik had een kleine auto gekocht en vriendschappelijke contacten onderhield hij bracht bijna iedere zaterdagnamiddag en vooral met de mannen die zijn passie voor zondag in het jachthuis door, bij mooi weer de jacht deelden. Tot dat selecte kringetje in het gezelschap van zijn gezin en op vrienden behoorden onder meer Paul andere momenten alleen met een jacht- Reusch (1868 - 1956), de voorzitter van het vriend of met mijn zoon." Robert Bosch was bestuur van de Gutehoffnungshütte in Ober- niet alleen in het jagen zelf geïnteresseerd; hausen, Georg Escherich (1870 - 1941), een ook de verbondenheid met de natuur professionele jager, en vooral zijn jachtgezel speelde een grote rol in die hobby. Bij het Otto Mezger (1875 - 1934), de directeur van begin van de bronsttijd trok Bosch vanaf de chemische onderzoeksinstantie van de 1918 ieder jaar voor ongeveer acht dagen stad Stuttgart. naar Pfronten, waar hij met zijn jachtopzich- ter Franz Schöll of andere jachtvrienden op Felix Olpp, de privésecretaris van Robert zijn nieuwe jachtterrein op sluipjacht ging. Bosch, herinnerde zich in dat verband: "Tot de gasten die hij graag uitnodigde, Jachtvrienden behoorden Walther Mauk, de opzichter van Robert Bosch had niet veel intieme vrienden, het Boschhof, verscheidene geneesheren, aangezien hij ook bij mensen die hij kende onze arts Dr. Alfred Knoerzer, de heren
Foto links: Interessante beschouwingen: Robert Bosch (rechts) met opzichter Mauk op het Boschhof, 1935
Foto rechts: Robert Bosch en zijn terreinjager Seraphin Schöll, 1941 22 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto bovenaan links: August en Felix Schuler, directeur Ritter van ten contacten konden worden gelegd, die Robert Bosch (1e v. r.) Daimler-Benz en vooral zijn vriend Schirg zelfs op kantoor nooit mogelijk zouden zijn met drie andere jagers en hun trofeeën, rond 1938 (Dr. Georg Escherich)." geweest. Tijdens de jacht leer je iemand op een compleet andere manier kennen dan in Foto bovenaan rechts: Uitnodigingen voor de jacht de bedrijfsomgeving. De gesprekken in de Robert Bosch (1e v. r.) Wie voor een jachtpartij werd uitgenodigd, jachthutten of in de Krone in Pfronten met reisgenoten voor een hut in Zweden, 1917 kon er zeker van zijn dat hij heel wat aan- waren voor hem ook om professionele zien genoot bij Bosch. Maar ook de jacht- redenen heel nuttig." Wanneer een gast zijn gasten moesten aan hoge verwachtingen gastheer teleurstelde, dan werd het voor voldoen, zo herinnerde Felix Olpp zich later: hem erg moeilijk om zaken te beginnen met "De heer Bosch vertelde vaak dat in Pfron- Bosch. Robert Bosch | 23
De jachtpartijen van Bosch in Urach op de perfect bij zijn zwijgzame karakter. Na een Schwäbische Alb, in het Karwendelgebergte geslaagde jachtpartij kon hij wel heel goed in Tirol en in de Allgäu in de omgeving van loskomen en met veel vreugde jachtliederen Pfronten werden snel heel beroemd. In het zingen – zonder dat hij ooit beroemd zou jagersmilieu werd onder meer het uitste- worden om zijn zangtalent ... kende wildbestand op prijs gesteld, dat zeer gewetensvol door Bosch op peil werd De aankoop van het Boschhof gehouden. Robert Bosch ging nog tot op Ook op een ander vlak - de landbouw - hoge leeftijd jagen - ook toen het klimmen bleek de nauwe verbondenheid van Robert te voet hem te veel moeite kostte en hij Bosch met de natuur: "Landbouw is een van daarom te paard ging jagen. Net als in zijn de interessantste bedrijfstakken die er productiehallen hechtte de ondernemer ook bestaan. Weinig andere activiteiten zijn zo tijdens het jagen veel belang aan nauwkeu- gevarieerd, want landbouw hangt ook righeid. Hij werd dan ook om zijn uitste- samen met zoölogie, plantkunde, geologie, kende trefzekerheid geroemd. Aangezien chemie en meteorologie in hun meest uit- alleen levende personen en geen onderne- eenlopende verschijningsvormen." De mingen zoals Bosch als jachtpachter kon- belangstelling van Bosch voor de landbouw den optreden, legde Margarete, de echtge- was al vroeg merkbaar. In 1900 al had hij note van Bosch, na zijn dood de jachtproef met het idee gespeeld om de domeinen in Pfronten af, zodat de familie en de onder- Klein-Hohenheim in de buurt van Stuttgart neming ook daarna nog van de jachtgebie- te kopen en zich met landbouw bezig te den gebruik konden blijven maken. houden. Maar zijn echtgenote Anna vond dat geen goed idee. Ongetwijfeld vreesde Robert Bosch haalde uit de jacht en alles ze dat haar drukbezette echtgenoot met die wat daarmee verband hield, een bijzonder nieuwe activiteiten te veel hooi op zijn vork genot. De stilte tijdens de sluipjacht paste zou nemen.
Foto links: Robert Bosch met een zeehond in Zweden, 1917
Foto rechts: Robert Bosch met goederen- directeur Mauk bij een bezoek aan het Boschhof, 1932 24 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto bovenaan links: Na de Eerste Wereldoorlog werd Robert Van moeras naar melk en honing Moderne silo-installaties Bosch dan toch actief in de landbouw. Dat Deze tegenvaller zorgde er voor dat de op het Boschhof, 1930 gebeurde echter niet zozeer uit pure inte- ambitie van de ondernemer was gewekt. Hij Foto bovenaan rechts: resse, maar was veeleer het gevolg van een vatte het plan op om de slechte bodem in Reclame voor de produc- inschattingsfout. Omstreeks 1912 had hij Oberbayern in modellandbouwgrond om te ten van het Boschhof, aandelen verworven in een maatschappij vormen. Uit zeven zelfstandige boerderijen 1931 die in Beuerberg in Beieren de veengebie- ontstond het Boschhof. "Het leek me op dat den wilde opwaarderen. Het was de bedoe- moment een huzarenstuk om een moeras ling om met behulp van elektrolytische om te toveren tot land waar melk en honing hydratatietechnieken turfaarde om te zetten over stroomde." in brandstoffen. Het procedé bleek echter niet rendabel. De principes die hij bij zijn industriële activiteiten hanteerde, werden ook bij zijn nieuwe project toegepast. Het was de bedoeling van Bosch om met behulp van de modernste technieken kwalitatief hoog- waardige producten te maken en ze regio- naal op de markt te brengen. Daarbij wer- den speciale machines ingezet en werd de nieuw ontwikkelde techniek van silovoer Robert Bosch | 25
geïntroduceerd. Gelijktijdig ging hij al op Na het overlijden van Robert Bosch in 1942 Stand van het Boschhof een ecologisch verantwoorde manier te werd Mooseurach het toevluchtsoord voor op de landbouwbeurs van München, 1936 werk: Bosch creëerde er een waar vogelpa- zijn tweede gezin. Margarete Bosch bleef radijs – een natuurlijke manier om schade- daarna het Boschhof leiden samen met lijke dieren en planten te bestrijden. Op Hof verscheidene beheerders. Hoewel het Mooseurach bouwde Robert Bosch een huis landgoed meermaals werd verkleind, werd voor zijn gezin en richtte hij woningen op er nooit winst geboekt. De landbouwactivi- voor zijn personeel, dat snel tot meer dan teiten werden in 1976 ten slotte stopgezet. 300 medewerkers uitgroeide. Sinds 1986 wordt het land dat ooit uit het veen werd gewonnen, aan de natuur terug- Toch bleef het Boschhof-project ondanks gegeven. Vandaag baat de familie Bosch er alle inspanningen die er werden geleverd, opnieuw ecologisch verantwoorde land- een activiteit die niet zonder financiële bouwactiviteiten uit. ondersteuning kon overleven. Zelf gaf hij later in dat verband toe dat hij zich blinde- lings op het project had gestort. Voortaan was hij ervan overtuigd dat alleen mensen die over de nodige kennis ter zake beschik- ten, zich met landbouw zouden mogen bezighouden. 26 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
De ondernemer
Robert Bosch aan zijn schrijftafel in de fabriek van Stuttgart, 1906 Robert Bosch | 27 28 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
"Ik was het liefst op mijn eentje" De ‘werkplaats voor fijne mechaniek & elektrotechniek’
door Dieter Schmitt
Al in zijn brieven naar zijn latere eerste echtgenote Anna Kayser bleek duidelijk dat Robert Bosch op eigen benen wilde staan en zijn eigen bedrijf wilde oprich- ten. Toch wist hij in het voorjaar van 1886 nog niet waar hij zich zou vestigen. Lang zag het ernaar uit dat zijn keuze op Keulen zou vallen, maar uiteindelijk gaven de economische vooruitzichten en waarschijnlijk ook de woonplaats van de verloofden in het nabijgelegen Obertürkheim ten slotte de doorslag: Bosch zou zijn bedrijf in Stuttgart uit de grond stampen.
In een achterhuis in de Rotebühlstraße 75 B in Stuttgart huurde Robert Bosch ruimte op de benedenverdieping om zijn zelfstandige activiteiten uit te voeren. De werkplaats bestond – in zijn eigen woorden – uit "een schrijftafel, een grotere en een kleinere werkplaats en een ruimte zonder eigen licht, waarin ook de smidse was onderge- bracht.” Op 11 november 1886 richtte hij samen met zijn eerste medewerkers, een werktuigkundige en een loopjongen, de 'Werkplaats voor fijne mechaniek & elektro- techniek' op. Robert Bosch kon echter nog niet meteen aan het werk gaan: De officiële vergunning ontbrak nog. Die ontving hij Het eerste bedrijfs-logo uiteindelijk vier dagen later, op 15 novem- van de pas geopende ber 1886. Die dag wordt sindsdien 'Werkplaats voor fijne beschouwd als de dag waarop de onderne- mechaniek & elektrotech- niek 1886 ming werd opgericht. Het startkapitaal van 10 000 mark had Robert Bosch uit zijn deel van de erfenis van zijn vader gehaald, die zes jaar voordien overleden was. Maar met dat geld zou hij het niet lang uithouden. Robert Bosch | 29
Aanloopproblemen gasontstekers, schietschijven met elektrisch Foto bovenaan links: Robert Bosch kon bij het aanvaarden van display en wellicht nog veel andere appara- Robert Bosch op 25-jarige leeftijd, 1886 zijn opdrachten niet kieskeurig zijn. Hij ten, die ik mij nu niet meer herinner." aanvaardde dan ook alle fijnmechanische of Foto bovenaan rechts: elektrotechnische opdrachten die hij van Ondanks dit brede aanbod slaagde Bosch De binnenplaats van het zijn klanten ontving. Gottlob Honold, die er tijdens de eerste jaren vaak niet in om huis aan de Rotebühl- straße 75 B. Op de tussen 1891 en 1894 leerling was bij Bosch voldoende opdrachten binnen te halen om benedenverdieping en later opklom tot chef van de ontwikke- zijn personeel genoeg werk te bezorgen en rechts was van 1886 tot lingsafdeling en tot bestuurder, herinnert op de betaaldag de lonen te betalen. Hij 1890 de werkplaats zich van die periode vooral het grote aantal wilde echter niet bij hen in het krijt staan ondergebracht producten en diensten dat werd aangebo- en leende liever geld bij zijn moeder of hij den: "Een elektrische klavierstenograaf, nam met een borg van de familie een kre- verscheidene grote fotocamera's met een diet op. Af en toe stond ook een fruithande- brandpuntsafstand van ongeveer tien meter, laar hem een klein krediet toe. Richard schrijfmachines, snelheidsmeters, vulpen- Schyle, die tussen 1891 en 1930 bij Bosch nen, graveercirkels, sluiters van fotocame- werkte, schreef in zijn memoires dat de ra's, telefoonsnoeren, telefoontoestellen, "arbeiders van Bosch in die jaren wellicht schakelaars, elektrische bellen, elektrische meer geld hadden dan hun werkgever." waterniveaumelders, elektrische elementen, Robert Bosch bestempelde deze uitspraak elektrische deurcontacten en drukknoppen, als overdreven, hoewel hij zijn eerste jaren weerstandsmeetbruggen, sigarenschaartjes, als zelfstandige zelf omschreef als een waterleidingskranen met automatische periode van "moeizaam aanmodderen", die lediging bij het wegvallen van de druk, door ups en downs gekenmerkt was. Vooral 30 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Ter gelegenheid van de productie van de duizendste magneet- ontsteking in 1896 maakte Robert Bosch (bovenste rij, 3e v. l.) samen met zijn medewerkers een bedrijfsuitstap
het jaar 1892 bleek bijzonder lastig, toen hij liever geld verliezen dan vertrouwen. De zich verplicht zag om van zijn 24 medewer- onaantastbaarheid van mijn beloften, het kers iedereen op twee na te ontslaan. Maar geloof in de waarde van mijn goederen en in Bosch overleefde ook die lastige tijd. mijn woord waren voor mij altijd belangrijker dan voorbijgaande winsten." Principes De werkplaats hanteerde strikte regels. Wanneer hij merkte dat zijn werknemers Robert Bosch hechtte veel belang aan spaar- slordig werkten of verkwistend omsprongen zaamheid, kwaliteit, stiptheid en discipline. met bedrijfsmiddelen, sprak hij hen daar Hij vond het bijzonder belangrijk om zijn onmiddellijk op aan. Medewerkers die al klanten onberispelijke prestaties te kunnen lang bij Bosch in dienst waren, zoals Gottlob aanbieden. In 1921 formuleerde hij dat in Honold, wisten hoe ze daarmee moesten het bedrijfsblad 'Bosch-Zünder' als volgt: omgaan. Zo "trok er af en toe eens een "Ik heb altijd gehandeld volgens het principe: verfrissend onweer door de fabriekshal, Robert Bosch | 31
maar daarna klaarde de hemel altijd snel Sfeer in de werkplaats weer op en werden de goede persoonlijke Richard Schyle geeft ons in zijn memoires verhoudingen tussen de werkgever en zijn ook een idee van de werksfeer bij Bosch werknemers zeer snel hersteld." en vertelt daarbij ook over de vrolijke momenten. Zo besliste Robert Bosch op Robert Bosch vroeg veel van zijn medewer- een zomerdag dat de warmte in de werk- kers, maar hij zorgde er ook voor dat ze aan plaats zo ondraaglijk werd, dat hij besloot zijn hoge eisen konden voldoen. Hij was er zijn personeel een dag vrijaf te geven. De zich zeer goed van bewust dat een mede- arbeiders zongen ook graag tijdens het werker aan een verouderde werkbank met werk. Dat bleek zo in de smaak te vallen bij slechte gereedschappen niet de kwalitatief Bosch, dat hij dan meestal in zijn kantoor hoogwaardige producten kon maken, die hij bleef, zodat het gezang niet werd onderbro- van hem verlangde. ken omdat hij in de werkplaats verscheen. Robert Bosch vierde de bouw van de dui- Daarom investeerde hij de magere winsten zendste magneetontsteking in 1896 samen in de nieuwste machines en werktuigen. met zijn werknemers met een bedrijfsuit- Voor zijn service-opdrachten kocht hij in stap naar een pension in de buurt van Stutt- 1890 een fiets. En om voor zijn klanten snel gart. De magneetontsteking was op dat en gemakkelijk bereikbaar te zijn, veroor- moment al uitgegroeid tot het product dat loofde hij zich een telefoon-aansluiting, die de grootste omzet genereerde binnen het Foto's onderaan van op dat moment met een jaarlijkse huurprijs bedrijf. Maar dat dit product de naam links naar rechts: De eerste advertentie van 150 mark nog heel duur was. Robert Bosch even later in de hele wereld bekend van Robert Bosch in de Bosch bleef dankzij zijn abonnement op het zou maken, kon niemand toen voorspellen. Stuttgartse krant 'Der vakblad 'Centralblatt für Elektrotechnik' op Beobachter', 1887 de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. Stationaire benzinemotor In een poging om zijn werkplaats de nodige uit de jaren 1890 met bekendheid te bezorgen, betaalde hij ook een laagspanningsmag- voor advertenties in tijdschriften. neetontsteking van Bosch
Werkingstekening van de eerste laagspan- nings magneetontsteking van Bosch met breek- stang van 1887 32 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Het knetterende idee Robert Bosch en de magneetontsteking door Dieter Schmitt
Op 16 maart 1900 schreef Robert Bosch trots naar zijn zwager Eugen Kayser dat hij van plan was om in Stuttgart een huis te kopen en daar zijn eerste eigen fabriek uit de grond te stampen. Dat nieuwbouwproject betekende voor de onderneming een keerpunt: de kleine werkplaats in de achtertuin van een huis in Stuttgart groeide uit tot een industriële onderneming met kantoren en vesti- gingen in de hele wereld. De basis voor de economische doorbraak werd gevormd door de magneetontsteking, die Bosch en zijn medewerkers zo ver hadden doorontwikkeld, dat ze uitgroeide tot het beste ontstekingssysteem voor auto's. Robert Bosch | 33
Robert Bosch kreeg eerder toevallig inte- beschermd, slaagde Bosch erin om het Foto's bovenaan van resse voor de magneetontsteking. Een onderdeel na te bouwen. Bosch leverde zijn links naar rechts: Zicht op de eerste machinebouwer had hem gevraagd of hij eerste ontsteking aan machinebouwer eigen fabrieksgebouwen geen magneetontsteking kon nabouwen, Schmehl & Hespelt in het stadje Möckmühl van Bosch in de zoals hij die in Schorndorf had gezien. in Württemberg. Maar Bosch had de mag- Hoppenlaustraße in Robert Bosch nam de uitdaging aan, reed neetontsteking niet zomaar nagebouwd. Hij Stuttgart,1936 vanuit Stuttgart naar het ongeveer 30 km had de ontsteking ook verbeterd. In plaats Robert Bosch voerde verder gelegen Schorndorf en bestudeerde van de kwetsbare en zware staafmagneet bij de planning van het het apparaat daar heel nauwgezet. De maakte hij gebruik van kleinere en stabie- gebouw zijn ideeën en magneetontsteking diende op dat moment lere U-vormige magneten. Die zorgden voor voorstellingen door in de ontwerpen van het voor het opwekken van een elektrische een sterkere magnetische werking en verbe- architectenkantoor vonk, waarmee het gasmengsel in een terden daardoor de werkwijze nog meer. Beisbarth & Früh in, 1900 stationaire verbrandingsmotor tot ontbran- ding kon worden gebracht. De volgende jaren steeg de productie van Bosch bracht zijn zwager Eugen Kayser magneetontstekingen bij Bosch constant, trots op de hoogte van de Omzetkampioen hoewel de aantallen relatief bescheiden aankoop van het woon- Het apparaat dat Robert Bosch had bestu- bleven. In 1888 leverde hij in totaal negen huis in de Militärstraße deerd, was op een motor van de Gasmoto- magneetontstekingen. Een jaar later was 2 B en van zijn plannen voor de bouw van een renfabrik Deutz in Keulen gemonteerd. dat aantal al gestegen tot 23. In 1891 wer- nieuwe fabriek, 1900 Nadat hij had gecontroleerd of de magneet- den bij Bosch al meer dan 100 magneetont- ontsteking niet door octrooien was stekingen gemaakt. Daarmee vertegenwoor- 34 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto links: Eerste hoogspanningsmagneet- ontsteking van Bosch, type HdH, 1902
Foto rechts: Voor voertuigen zoals deze driewie- ler van Heinle & Wegelin met achter- bank en aanhangwagen ontwikkelde Bosch een magneetontstekingssy- steem, 1897
digde de magneetontsteking voor het eerst naar Stuttgart, met de vraag een magneet- meer dan 50% van de omzet van de werk- ontsteking in te bouwen. Robert Bosch en plaats. Voortaan zou dit product een van de zijn voorman Arnold Zähringer hadden commerciële fundamenten van Bosch vormen. Simms niet geloofd toen hij beweerde dat de motor ongeveer 600 toeren per minuut De eerste magneetontstekingen van Bosch kon draaien. Dit wilden de beide Duitse kampten echter met een groot nadeel, dat technici eerst met eigen ogen zien. Alleen een verdere uitbreiding van deze activitei- de toenmalige leerling en de latere direc- ten aanvankelijk zou hinderen: ze waren teur Max Rall waagde zich aan een eerste omwille van hun constructiewijze alleen testrit aan boord van het ongewoon snelle geschikt voor langzaam draaiende statio- gevaarte. Die rit eindigde prompt tussen de naire motoren. Dit soort motoren was opgestapelde lege wijnvaten van de nabu- bijvoorbeeld in fabrieken of molens geïn- rige wijnhandel Hirsch. Een latere testrit stalleerd, waar ze de machines aandreven. over een secundaire weg bracht uiteindelijk In die toepassingen speelden de grootte en aan het licht dat de motor ongeveer 1 800 het gewicht van de motoren nauwelijks een toeren per minuut haalde. rol. Ze konden door hun omvang ook bij lage toerentallen – in die jaren ongeveer 120 Op dat moment werd één zaak erg duide- toeren per minuut – voldoende vermogen lijk: de magneetontstekingen die tot dan ontwikkelen om te doen wat ervan werd werden gebouwd, zouden die toerentallen verwacht. De volgende jaren kon het toeren- nooit kunnen halen. Toch gaven Bosch en tal nog met ongeveer 200 tot 300 toeren Zähringer nog niet zo snel op. Uiteindelijk per minuut worden opgevoerd, maar daar- kwam Zähringer met een knetterend idee mee zaten ze wel aan hun limiet. Voor de op de proppen: in plaats van het zware kleinere snel lopende motoren, zoals anker liet hij in de magneetontsteking een degene die in de nieuwe en moderne auto's kleinere huls slingeren. Daarmee had hij en motorfietsen – meestal gemotoriseerde een verbluffend eenvoudige oplossing voor koetsen, fietsen of driewielers – werden het probleem gevonden. gebruikt, waren die magneetontstekingen Weldra zouden veel automobilisten het niet geschikt. Want die nieuwe motoren onbetrouwbare ontstekingssysteem dat nog draaiden toerentallen van meer dan 1 000 in hun auto was ingebouwd, door de toeren per minuut. nieuwe oplossing van Bosch laten vervan- gen. Om ook de klanten buiten Duitsland Inbouw in de auto snel te kunnen beleveren, richtte Bosch Frederick Richard Simms – een Engelse samen met Simms in 1898 zijn eerste ver- pionier in de automobielindustrie – stuurde koopkantoor in Londen voor de Engelse in 1897 een gemotoriseerde driewieler van markt op. Een jaar later volgden vestigingen de Franse constructeur De Dion-Bouton in Frankrijk en Oostenrijk. Robert Bosch | 35
"Ik heb een eigen huis" volgens de moderne gewapendbetontech- Foto boven: Door de snelle Europese groei moesten ook niek oprichten – het eerste gebouw van zijn Advertentie van de Oostenrijkse vertegen- grotere investeringen in Stuttgart worden soort in Stuttgart. Bovendien lette Bosch woordiger Dénes und doorgevoerd. In 1900 kocht Robert Bosch op een degelijke inrichting van de werk- Friedmann voor de een huurhuis in de buurt van zijn toenma- ruimten. De grote vensters in de werkruim- magneetontsteking van lige werkplaats, in de Militärstraße (de ten bijvoorbeeld lieten heel veel licht Bosch, rond 1905 huidige Breitscheidstraße). In brieven aan binnen en een goed uitgekiend verluch- Foto onderaan links: zijn vrienden schreef hij trots dat hij voort- tingssysteem zorgde voor gezonde lucht. Franse advertentie voor aan een 'huiseigenaar' was. Hij rekende hen Op 1 april 1901 nam Bosch samen met 45 het verlichtingssysteem zelfs voor dat de investering vanuit econo- medewerkers zijn intrek in de nieuwe 'Elek- van Bosch, een systeem met koplampen, een misch oogpunt binnen enkele jaren al zou trotechnische Fabrik Robert Bosch' - zoals generator, een regelsy- zijn terugverdiend. Want het huis was voor- in grote verticaal opgestelde letters te lezen steem en een batterij, zien van een grote tuin, waar hij een nieuw was op de muur van het trappenhuis van 1914 werkplaatsgebouw zou optrekken. het gebouw. Foto onderaan rechts: Proefrit met de eerste Bij de bouw van de fabriek paste Robert Hoogspanning bedrijfswagen van Bosch Bosch zijn ideeën op een consequente Dezelfde dag keerde ook Gottlob Honold in met Gustav Klein, Gottlob manier toe. Zo liet hij het gebouw volledig de onderneming terug. Na zijn leertijd had Honold, Ernst Ulmer en Arnold Zähringer (v. l. n. r.), 1907 36 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto's bovenaan van hij Bosch verlaten om als monteur bij ontwikkelde hij de hoogspanningsmagneet- links naar rechts: andere ondernemingen te gaan werken. Na ontsteking, waarbij de onbetrouwbare Robert Bosch bij de ingebruikneming van de zijn studie in Stuttgart en zijn legerdienst breekstang door bougies werden vervan- fabriek in Parijs met ontmoette hij zijn vroegere mentor. Hij over- gen. Toen hij in december 1901 het eerste medewerkers en zaken- tuigde Honold om als ontwikkelaar naar prototype voorstelde, was Robert Bosch partners, onder wie Bosch terug te keren. Robert Bosch richtte meteen onder de indruk: "Hiermee heb je Frederick Simms (5e v. r.), 1905 in de binnenplaats van de nieuwe fabriek de hoofdvogel afgeschoten!" een laboratorium op en gaf hem de opdracht Ingang van de fabriek in om de gevoelige breekstang van de magneet- Wereldwijde groei Parijs, rond 1906 ontsteking overbodig te maken. Het stangen- De onderneming begon nu snel te groeien.
Groepsfoto van belang- stelsel veroorzaakte vaak heel wat ergernis Beide systemen – zowel de oudere laagspan- rijke medewerkers van en vereiste daarnaast heel wat precisie bij nings- als de nieuwe hoogspanningsmag- Bosch in de beginperi- de productie, aangezien het aan iedere neetontsteking – bleken overal ter wereld ode: Gustav Klein, Got- motor afzonderlijk moest worden aangepast. heel gegeerd. Het duurde niet lang of het tlob Honold, Ernst Ulmer en Hugo Borst (v. l. n. r.), eerste fabrieksgebouw barstte uit zijn 1906 Honold ging op zoek naar een betere oplos- voegen. Bosch zag zich daardoor verplicht sing - een zoektocht die ook veel teleurstel- om het terrein in het westen van Stuttgart lende resultaten opleverde. Uiteindelijk steeds verder uit te breiden. In 1905 kon hij Robert Bosch | 37
samen met zijn belangrijkste medewerkers Robert Bosch AG en zakenpartners de tweede productievesti- Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in ging in gebruik nemen: een fabriek in Parijs. de zomer van 1914 was voor Bosch een Dit was opnieuw een gemeenschappelijk regelrechte ramp. De belangrijkste buiten- project met Frederick Simms. Maar kort landse markten vielen in één klap groten- daarna werden de spanningen tussen beide deels weg en de meeste oorlogsvijanden partners steeds groter. Bosch toonde zich van Duitsland namen het Bosch-vermogen steeds minder tevreden over de manier in beslag – niet alleen de materiële bezittin- waarop de Engelsman zaken deed en wilde gen, maar ook de beschermingsrechten daarom zo snel mogelijk zijn eigen weg zoals patenten en merken. gaan. Op een bepaald moment overwoog hij zelfs de mogelijkheid om de volledige Ook op persoonlijk vlak had Robert Bosch onderneming, inclusief de gemeenschappe- het bijzonder moeilijk met de oorlog. Al in lijke vestigingen in Engeland en Frankrijk, 1912 – toen de Balkan-crisis de vrede in aan Simms te verkopen. Europa bedreigde – had hij naar een vriend geschreven: "Ik ben bereid tien miljoen Voor de onderhandelingen deed Bosch een mark te betalen als ik daardoor een oorlog beroep op Gustav Klein, een van de studie- kan voorkomen." Naast de zakelijke en vrienden van Honold. In 1906 nam Bosch politieke problemen doken nu ook steeds definitief afscheid van Simms. Hij nam daarbij meer privéproblemen op: de ernstige ziekte de activiteiten over op de markten die op dat van zijn zoon woog zwaar op Bosch en zijn Foto onderaan links: moment de belangrijkste waren – Engeland echtgenote. Robert Bosch werd zelf ziek en Camille Jenatzy met een Mercedes tijdens de en Frankrijk . Nu kon hij ook zijn kans wagen wilde daarom zijn opvolging binnen het Gordon-Bennett-wed- aan de andere kant van de Atlantische Oce- bedrijf regelen - een voornemen waar ook strijd in Ierland, 1903. aan. Met een lijst van de belangrijkste Ameri- zijn belangrijkste medewerkers op aandron- De Belgische autocoureur kaanse autoconstructeurs op zak trok Gustav gen. Zo richtte hij in 1917 samen met zijn stond model voor het legendarische Bosch- Klein in 1906 naar Amerika. De reis van Klein leidinggevende werknemers Robert Bosch personage in de adver- en zijn reisgezel werd een 'triomftocht', zoals AG op, die de tot op dat moment in de vorm tenties, de 'Rode Duivel' Robert Bosch later zou zeggen. In amper van een persoonlijke vennootschap geleide enkele weken tijd wist Klein opdrachten ter onderneming van Robert Bosch overnam. Foto onderaan rechts: Reclamebord voor waarde van meer dan een miljoen dollar in de Zelf behield hij met 51% van de aandelen bougies met de wacht te slepen. In de volgende jaren kenden de controle over het bedrijf. De overige 49% 'Rode Duivel’, 1913 de activiteiten in de VS een explosieve groei. gingen naar de leidinggevende medewerkers. In een poging om de hoge invoertaksen te omzeilen en de leveringstijden te verkorten, besliste Robert Bosch om een eigen produc- tievestiging in Springfield, Massachussetts op te trekken. De VS waren in enkele jaren tijd met voorsprong de belangrijkste afzetmarkt voor Bosch geworden. 38 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Kentering Rationalisatie, diversificatie en samenwerking door Christine Siegel
Robert Bosch, de oprichter van het gelijknamige bedrijf, op 67-jarige leeftijd Robert Bosch | 39
Tijdens de twee decennia na het einde van de Eerste Wereldoorlog veranderde de onderneming Bosch grondig. De woelige economische tijden en de nieuwe omstandigheden wereldwijd zorgden ervoor dat Bosch met behoud van de oude kwaliteitsprincipes met nieuwe succesvolle strategieën zijn weg vond naar de toekomst. Met behulp van bandwerk, uitbreiding van het assortiment en internationale joint ventures slaagde de onderneming erin om in een veranderde omgeving een nieuwe succesvolle koers te varen.
De jaren na de Eerste Wereldoorlog werden duidelijker zicht te krijgen op de mogelijk- zowel voor Robert Bosch als voor zijn heden van de Zuid-Amerikaanse markt, die onderneming gekenmerkt door grote uitda- op dat moment aan een sterke opmars was gingen en persoonlijke drama's. Enkele begonnen, reisde Robert Bosch in 1921 zelf voorbeelden daarvan waren het overlijden naar het continent. In Buenos Aires legde van de eerste zoon Robert in 1921 en van hij de eerste steen voor een verkoopkan- meerdere nauwe medewerkers, die jaren- toor, dat de verkoop van Bosch-producten lang op een actieve manier hadden bijge- in Zuid-Amerika moest coördineren. dragen tot de succesvolle ontwikkeling van de onderneming. Uitbreiding van het assortiment Tot het midden van de jaren 1920 bleef het Ook de politiek onstabiele toestand en de assortiment van Bosch beperkt tot toebeho- woelige economische omstandigheden ren voor auto's. Maar intussen had Bosch zetten de onderneming zwaar onder druk. zijn onderzoek en zijn productie naast Bovendien kwamen er na afloop van de ontstekings- en verlichtingssystemen naar oorlog duidelijk veel minder opdrachten andere sectoren uitgebreid. Zo werd de binnen uit het buitenland : voor 1914 had familie van de Bosch-producten na verloop Bosch het grootste gedeelte van zijn omzet van tijd uitgebreid met claxons, batterijen, in het buitenland gerealiseerd. De voorma- servoremmen, ruitenwissers en richtingaan- lige tegenstanders van Duitsland in de wijzers. Gelijktijdig groeide in de auto-indu- oorlog hadden tot 1918 in eigen land toele- strie de belangstelling voor de dieselmotor. veringsbedrijven voor de automobielindu- Diesel was een brandstof die moeilijk ont- strie uitgebouwd, die intussen op de vlambaar was en daardoor minder risico's wereldwijde markt tot ernstige rivalen op brand met zich meebracht. Bovendien van Bosch waren uitgegroeid. verbruikten dieselmotoren minder brand- stof dan benzinemotoren. Bosch zag daarin Nieuwe strategieën een opportuniteit en testte in 1923 en 1924 Op die uitdagingen reageerden Robert al de eerste prototypes van de injectiepom- Bosch en de andere kopstukken van de pen voor dieselmotoren. Eind november onderneming op verschillende manieren. 1927 liep de eerste seriegeproduceerde In een poging om zijn marktposities in het pomp van de band. De eerste klant was buitenland te heroveren, knoopte Bosch M.A.N. waar dat mogelijk was opnieuw contacten aan met de zakenpartners van voor de Rationalisatie en crisis oorlog. De oprichting van Bosch Car Service Met de uitbreiding van zijn assortiment re- in 1921, waarbij wereldwijd servicestations ageerde Bosch op de grote concurrentie- voor auto's uit de grond werden gestampt, druk van de industrieën die de jaren voor- droeg bij tot de grotere bekendheid van de dien in het buitenland het levenslicht Bosch-producten overal ter wereld. Om een hadden gezien. Om het voortbestaan van de 40 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
onderneming te waarborgen moest echter verder te leiden. Bosch zelf voelde zich ook de productie worden gerationaliseerd daartoe om gezondheidsredenen niet meer en goedkoper gemaakt. Zo begon Bosch in in staat, maar hij wilde de commissie wel 1925 in Stuttgart met de omschakeling op nog altijd met raad en daad bijstaan. bandwerk. Samenwerking en licenties Maar voor die maatregelen echt effect De rationalisatiemaatregelen waren slechts sorteerden, kwam de auto-industrie in een een van de middelen waarmee Robert zware crisis terecht. De omzet viel van 1925 Bosch en de leiding van de onderneming de tot 1926 met maar liefst 35% terug. Een conjuncturele schommelingen en de con- groot aantal arbeiders moest worden ont- currentiedruk probeerden op te vangen. slagen en in de fabrieken werd nog slechts Een andere mogelijkheid bestond uit de drie dagen per week gewerkt. De ratio- diversificatie van het productenspectrum in nalisatiemaatregelen hadden ook gevolgen sectoren buiten de automarkt. In 1927 voor het hoogste bestuursniveau. Het aantal schreef Bosch zelf: "We proberen zo veel directieleden van de AG werd teruggebracht mogelijk afstand te nemen van de auto- van elf naar drie directeurs en drie waarne- markt of - juister gezegd - om nog andere mers. Met de reorganisatie van de directie ijzers in het vuur te hebben." legde Robert Bosch de leiding van de onderneming in handen van een commissie Door talrijke overnames en de oprichting van Werknemers aan de die bestond uit Hans Walz (commerciële nieuwe productieafdelingen veranderde de lopende band van aangelegenheden), Hermann Fellmeth toenmalige Robert Bosch AG in nauwelijks bougies, 1925 (technische aangelegenheden) en Karl enkele jaren tijd van toeleverancier voor de Martell Wild (verkoop en personeel). Zij auto-industrie tot elektroconcern. De aanzet kregen de opdracht om de voormalige daartoe werd gevormd door de Forfex ton- Robert Bosch AG volgens zijn principes deuse, een elektrisch apparaat met een Robert Bosch | 41
motor in de handgreep ingebouwd. Dit pro- Argentinië productielicenties toe aan binnen- Door de opname van duct was een verre voorloper van de latere landse ondernemingen, die daarmee de nieuwe productenfamilies evolueerde Bosch bij het boormachines en boorhamers. In 1933 kwam toestemming kregen om de producten van begin van de jaren 1930 de eerste koelkast van Bosch op de markt en Bosch na te bouwen. In het midden van de van leverancier voor de met de overname van Junkers, een fabrikant jaren 1930 zat de onderneming economisch auto-industrie tot een van gastoestellen, stapte Bosch in 1932 in de in de lift, maar intussen kreeg Robert Bosch elektroconcern markt van de thermotechniek. Door nog het steeds moeilijker met de druk van de andere overnames werd de onderneming ook nationaalsocialistische dictatuur. De discri- actief op de radio- en televisiemarkt en zelfs minatie van Joodse medeburgers en de in de film- en de cameratechniek. angst voor een nieuwe oorlog en het daar- mee verbonden verlies van de buitenlandse In een poging om overeind te blijven in de markten waren niet alleen voor de oprichter internationale concurrentiestrijd, mikte de van de onderneming, maar ook voor de bedrijfsleiding bij Bosch naast de rationalisa- directie een angstaanjagend vooruitzicht. In tie en de diversificatie ook op een samen- Hans Walz had Robert Bosch een waardige werking met concurrenten binnen en buiten opvolger gevonden, die de onderneming in Duitsland. In 1924 fusioneerde Bosch met zijn geest zou blijven leiden. Walz was sinds Eisemann, een andere onderneming uit 1926 steeds meer in zijn rol gegroeid als Stuttgart, die ongeveer dezelfde producten eigenlijke bedrijfsleider en opvolger. In 1940 produceerde. Vier jaar later, in 1928, startte schreef Robert Bosch naar hem: "Wat zou er de joint venture Lavalette-Bosch in de buurt van de onderneming en wat zou er van mij van Parijs haar productie op. In 1931 liepen geworden zijn, als u er de laatste twintig jaar in Londen de eerste producten van C.A.V.- niet was geweest?" Bosch van de band. C.A.V. was een dochter- onderneming van de Britse concurrent van Na het uitbreken van de oorlog trok Robert Bosch Joseph Lucas Ltd. De MABO, een Bosch zich nog meer uit de onderneming Duits-Italiaans samenwerkingsverband, vulde terug. De steeds grotere wapenproductie, in 1935 de basis van de Europese Bosch het massale inzetten van dwangarbeiders Groep aan. Hiermee werd niet alleen een en de vernieling van zijn fabrieken door sterkere positie ten opzichte van de concur- bombardementen van de geallieerden na rentie ingenomen, maar konden ook hoge zijn dood in 1942 bleven hem gelukkig invoerrechten worden omzeild. Om dezelfde bespaard. "Dat was zijn genade", schrijft reden kende Bosch in Japan, Australië en zijn biograaf Theodor Heuss. 42 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
'Mede-werkers' in plaats van loontrekkenden De werkgever Robert Bosch
door Christine Siegel
Robert Bosch vond het erg belangrijk dat zijn medewerkers in functie van hun vaardigheden werden ingezet en op die manier optimaal gemotiveerd. Als soci- aal bewogen ondernemer zorgde hij niet alleen voor een optimale professionele promotie, maar ook voor de verbetering van de arbeids- en de levensomstandig- heden van zijn personeelsleden. Dat maakte hem tot een echte vaderfiguur. Robert Bosch | 43
Toen Robert Bosch in 1886 met slechts de verbetering van de bougies en hun toe- Foto links: twee medewerkers in zijn eerste kleine passing in raceauto's en vliegtuigen werkte. Ingenieurs van de testafdeling voor injectie- werkplaats in de Rotebühlstraße in Stuttgart pompen in de laadbak zijn intrek nam, gebeurde dat onder de Verantwoordelijkheid rendeert van een Benz-vrachtwa- nieuwsgierige ogen van een vierjarige jon- Robert Bosch hechtte altijd veel belang aan gen in de fabriek van gen, die samen met zijn ouders in hetzelfde het rechtstreekse contact met zijn mede- Stuttgart, samen met Robert Bosch (vooraan), huis woonde. Niets ontging de kleine Otto werkers. Ze mochten niet alleen loontrek- 1926 Fischer: stomverbaasd zag hij hoe de jonge kers zijn, maar ze moesten zichzelf als deel man met zijn volle baard op een moderne van het geheel beschouwen en bij de evolu- Foto's onderaan: Paul Grundler (links), de fiets naar zijn klanten reed en aandachtig tie van de onderneming worden betrokken: directeur van de bougie- keek hij hoe de monteurs aan het werk "Ik heb altijd het principe gehanteerd om op fabriek in Feuerbach, waren. Dat schouwspel maakte blijkbaar enthousiaste medewerkers te kunnen reke- leidt Robert Bosch zo'n indruk, dat hij later besliste om een nen. Dat enthousiasme creëerde ik door doorheen de productie, 1941 opleiding als monteur te volgen. hen zoveel mogelijk zelfstandig te laten werken, maar hen ook de nodige verant- Otto Fischer doorliep zijn leer- en stageja- woordelijkheid toe te wijzen." De bereid- ren met brio en aanvaardde uiteindelijk in heid om verantwoordelijkheid over te 1905 een baan bij Robert Bosch. Aangezien nemen, leverde uiteindelijk ook op financi- Robert Bosch niet persoonlijk betrokken eel vlak winst op. Wie bij Bosch werkte, was bij de aanwerving, wist hij niets van zijn ontving een relatief hoog loon. Deze wissel- nieuwe medewerker. Toen de nieuwe baan werking ontlokte Robert Bosch in 1931 de van Otto Fischer bij een toevallige ontmoe- volgende uitspraak: "Ik betaal geen goede ting ter sprake kwam, zocht Robert Bosch lonen omdat ik veel geld heb. Ik heb wel hem de volgende dag op zijn werkplek op. veel geld omdat ik goede lonen betaal." Hij begeleidde daarna de jonge getalen- Die verantwoordelijkheid moesten de teerde monteur, toen die het volgende jaar medewerkers op alle vlakken opnemen. al de leiding kreeg van de werkplaats en als Robert Bosch kon als zuinige ondernemer nauwe medewerker van Gottlob Honold aan weinig geduld opbrengen voor wanorde op 44 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto's bovenaan van de werkplek of een tegenvallende kwaliteit. die factoren uiteindelijk ook een invloed links naar rechts: In de eerste jaren in het nieuwe fabrieksge- hadden op de rendabiliteit van de onderne- Toevallige ontmoeting: medewerkers van de bouw deden de volgende gevleugelde ming. Als een van de eerste ondernemers verlichtingsfabriek van woorden de ronde: "Heb je ‘vader’ al voerde hij in 1906 al de werkdag van acht Bosch ontmoetten tijdens gezien?" – "Neen, maar wel al gehoord." In uur in. Hij nam die beslissing niet alleen hun bedrijfsuitstap naar het woord 'vader' was echter nog een ander omwille van zijn sociaal gevoel, maar ook Ulm ook de oprichter van hun onderneming, Robert facet van de ondernemer, namelijk de zorg- om economische redenen: de medewerkers Bosch, 1936 plicht van de werkgever - een plicht die werkten doeltreffender en meer gemoti- Robert Bosch bijzonder au sérieux nam. veerd en verzetten hetzelfde werk in een Motivatie voor de mede- Hij was er zich dan ook steeds goed van kortere tijd. Bovendien kon ook het twee- werkers: interne reclame met citaten van Robert bewust dat bij alles wat hij deed als onder- ploegenstelsel worden ingevoerd. Bosch, 1943 nemer, steeds meer medewerkers afhanke- lijk waren van het lot van zijn onderneming. Ook de bedrijfskrant 'Bosch-Zünder', waar- Die wetenschap werd vooral in tijden van van het eerste nummer 13 jaar later ver- crisis voor de mens Robert Bosch een grote scheen, moest de motivatie en de identifi- last. Toen de fabriek steeds meer uitgroeide catie met de onderneming bij de tot een industriële gigant en het persoon- medewerkers stimuleren. In het eerste lijke contact met de afzonderlijke werkne- nummer van 15 maart 1919 werd het zo mers niet meer mogelijk was, kwamen in geformuleerd: "Deze krant vloeit voort uit de plaats van die persoonlijke aandacht een de wens om de werknemers meer nog dan uitgebreide sociale dienstverlening binnen vroeger te laten deelnemen aan het leven het bedrijf. en het lot, de zorgen en de verwachtingen van de onderneming, waarin ze hun vertrou- Motivatie en identificatie wen hebben gesteld en waaraan ze hun De onderneming werd vanaf het begin arbeidskracht, hun kennis en hun kunnen gekenmerkt door uitstekende arbeidsom- wijden en waarvan de toekomst ook hun standigheden en een goede werksfeer. toekomst is." Dat is ook nu nog de belang- Robert Bosch was er zich heel goed van rijkste opdracht van de bedrijfskrant, die bewust dat de motivatie van zijn medewer- intussen in negen talen verschijnt. kers van die factoren afhankelijk was en dat Robert Bosch | 45
Naar aanleiding van het 50-jarige bestaan van de onderneming vond in 1936 een feestelijke optocht plaats, waar alle medewerkers aan deelnamen
Het sociale zorgsysteem bleef echter niet ‘opleidingsafdeling’. Op de vacature voor beperkt tot de actieve medewerkers. In chef reageerde onder meer ook een oude 1929 voerde de onderneming met terugwer- bekende van Robert Bosch, die hij tijdens kende kracht tot 1 januari 1927 met de zijn leerjaren had leren kennen en apprecië- Bosch-Hilfe een ouderdomsverzekering en ren: August Utzinger. Hij bleek de ideale een nabestaandenpensioen in voor de man voor de nieuwe afdeling. werknemers en hun nabestaanden. De oprichting van Bosch-Hilfe e. V. betekende Niet alleen bij Utzinger, maar ook bij veel het begin van het gewaarborgde ouder- andere nauwe medewerkers had Robert domspensioenstelsel in de onderneming. Bosch blijkbaar de juiste man op de juiste plaats ingezet. Samen met mensen als Gelukkige keuze Gottlob Honold, die als hoofd van de ont- De sociale steunverlening voor zijn mede- wikkelingsafdeling achter talrijke technische werkers liet Robert Bosch in 1913 ook toe innovaties schuilging, of Gustav Klein, die om een zelfstandige afdeling voor leerjon- vooral bij de succesvolle internationalisatie gens op te richten. Bosch was zeer ontevre- van de onderneming een belangrijke rol den over zijn eigen opleiding en het engage- speelde, vormde Robert Bosch een succes- ment van zijn leraren en was vast van plan volle industriële onderneming met mede- om dat in zijn eigen onderneming anders werkers, die zich in de traditie van de aan te pakken. Tijdens de bescheiden oprichter ook nu nog eerder beschouwen beginjaren van zijn onderneming nam hij als 'mede-werkers' en niet louter als loon- altijd maar twee leerjongens tegelijk in trekkenden en bedienden. dienst. Hij hechtte ook veel belang aan een volledige opleiding. De toenemende rationa- lisatie van de arbeidsprocessen zorgde er voor dat steeds meer specialisten en steeds minder 'allrounders' telkens dezelfde taken uitvoerden. Bosch wou zijn leerjongens een allroundopleiding geven, en bracht hen daarom samen in een nieuw opgerichte 46 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
De visionair
Richtinggevend: Robert Bosch (3e v. l.) bij de inwij- ding van het Robert Bosch Ziekenhuis 1940 Robert Bosch | 47 48 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Opleiding en gezondheid Het maatschappelijke engagement van Robert Bosch door Dr. Sabine Lutz
Onafhankelijkheid, familietraditie en een vroege bekommernis om de sociale thema's van zijn tijd waren de basis van het maatschappelijke engagement van Robert Bosch. Hij besefte echter ook dat alleen een winstgevende onderne- ming de basis kon vormen om zijn visie op maatschappelijke verantwoordelijk- heid in de praktijk om te zetten. Hij zag zichzelf niet als een mecenas, maar wel als een "sociaal bewogen zakenman.” Robert Bosch | 49
In de richtlijnen voor zijn executeur-testamen- maar ook om de woonsituatie van arbeiders- Foto uiterst links: tair omschreef Robert Bosch in 1935 zijn gezinnen. Zij leefden meestal in bijzonder Zicht op een ziekenkamer van het Robert Bosch Zie- maatschappelijke betrokkenheid als volgt: krappe woningen en in mensonterende kenhuis. Op het balkon "Het is mijn bedoeling om niet alleen allerlei omstandigheden, terwijl de algemene staat Robert Bosch noden te lenigen, maar vooral om de morele, schaarste op de woningmarkt leidde tot (rechts), 1940 gezondheids- en geestelijke krachten van het huurprijzen die een arbeidersgezin zich Foto bovenaan links: volk op een hoger peil te tillen." nauwelijks kon veroorloven. De Schwabische Robert Bosch tijdens zijn Huisvestigingsvereniging had dan ook als doel toespraak naar aanleiding "Allerlei noden lenigen" om de bouw van betaalbare woningen te van de inwijding van het De bereidheid van Robert Bosch om met bevorderen. Robert Bosch bracht in 1915 een Robert Bosch Ziekenhuis, 1940 grote schenkingen de gevolgen van noodsitu- miljoen mark in het oprichtingskapitaal van aties zoveel mogelijk te beperken, werd anderhalf miljoen mark in. Foto bovenaan rechts: vooral duidelijk in de Eerste Wereldoorlog. Aanleg van het Neckar- Tijdens het eerste oorlogsjaar schonk hij aan Omwille van de noden en het leed die door kanaal in de buurt van Heilbronn, 1932 de stad Stuttgart al meer dan 400 000 mark, de oorlog werden veroorzaakt, wilde Bosch Foto: ullsteinbild die vooral voor oorlogswezen bestemd waren. niet profiteren van de inkomsten uit de Toen men dringend op zoek was naar ruimte opdrachten voor de wapenindustrie. Dat voor een militair hospitaal, stelde hij meer- leidde uiteindelijk tot de oprichting van dere hallen in zijn nieuwe verlichtingsfabriek zijn grootste stichting: "Toen de oorlog en in Feuerbach, in de buurt van Stuttgart, ter daarmee ook de oorlogsleveringen kwamen, beschikking. Pas twee jaar na de voltooiing […] werd ik neerslachtig van de daaruit van de bouwwerken werden daar uiteindelijk voortvloeide inkomsten, terwijl anderen dynamo's in elkaar gezet. Bosch bekommerde daardoor hun leven verloren. zich niet alleen om de opvang van gewonden, 50 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Eind 1916 nam ik de beslissing om mijn wijs. Op het vlak van de hogescholen speelde winsten uit de oorlogsindustrie over te dra- hij vooral een rol in de ontwikkeling van de gen aan een stichting die werd opgericht voor huidige Universiteit van Stuttgart. Hij had de aanleg van het Neckar-kanaal." De stad persoonlijk en als ondernemer ervaren hoe Stuttgart droomde er al lang van om de belangrijk het was om technisch deskundige Neckar te kanaliseren en op die manier het jongeren op te leiden. In 1910 richtte hij zijn scheepsverkeer te vergemakkelijken. Die eerste grote stichting op. Met een vermogen droom was echter wegens gebrek aan financi- van één miljoen mark werden de onderzoeks- ële middelen niet realiseerbaar gebleken. activiteiten en het onderricht aan de toenma- Robert Bosch bracht 20 miljoen mark in de lige technische hogeschool fors ondersteund. stichting in. Voor de aanleg van het Neckar- Bosch speelde ook een belangrijke rol in het kanaal, waarmee na afloop van de oorlog met ontstaan van de 'Vereniging van de Vrienden de bouw zou worden begonnen, was 13 van de Technische Hogescholen' in 1923. Hij miljoen mark voorzien. De renteopbrengst uit legde de basis voor de vereniging en kwam het volledige vermogen van de stichting zette ook aan het hoofd ervan te staan. het stadsbestuur opzij voor maatschappelijke noodgevallen. Niet alleen de algemene omstandigheden aan de hogescholen vond hij belangrijk. Hij vond "Bevordering van de geestelijke krachten" het minstens even essentieel om begaafde Voor Robert Bosch was opleiding zijn hele scholieren de kans te bieden om hoger onder- leven lang een essentieel verlangen. Dit wijs te volgen. Daarom richtte hij in 1916 de aspect nam dan ook een centrale plaats in de vereniging 'Bevordering van Talenten', waar- activiteiten van zijn stichting in. Zijn belang- voor hij twee miljoen mark ter beschikking stelling ging daarbij zowel naar de opleiding stelde. Vanaf 1932 nam hij de kosten op zich op scholen en hogescholen als ook naar de voor de Markelstichting, die studiebeurzen beroepsopleiding en het volwassenenonder- toekende aan getalenteerde leerlingen en die
Foto links: Gewonden en verplegend personeel in het militair hos- pitaal dat in de dynamofa- briek van Bosch in Feuer- bach werd ingericht, 1915 Robert Bosch | 51
na het overlijden van haar oprichter financieel "Bevordering van de gezondheid" veel zwakker was geworden. Naast de onder- Op het vlak van de gezondheidszorg was Robert steuning van hogescholen en getalenteerde Bosch een voorstander van homeopathie. Zo scholieren hechtte Bosch ook veel belang aan liep hij al lang met het idee om ooit een homeo- de uitbouw van volwassenenonderwijs. Zo pathisch ziekenhuis op te richten. Al in 1915 en ondersteunde hij de 'Vereniging ter bevordering 1916 stelde hij in totaal bijna drie miljoen mark van Vormingswerk' in Stuttgart, die onder ter beschikking om die droom te verwezenlijken. leiding stond van Theodor Bäuerle, een van zijn Zijn 75e verjaardag en het 50-jarige bestaan van vrienden. De vereniging speelde een pioniersrol zijn onderneming in 1936 vormden een dubbele op dat vlak en droeg in belangrijke mate bij tot aanleiding voor een nieuwe schenking van 5,5 de ontwikkeling van de nieuwe Stuttgarter miljoen voor de oprichting van het ziekenhuis. Volkshogeschool. Voor Robert Bosch betekende Met de opening van het Stuttgarter Robert Bosch een opleiding echter niet het louter verzamelen Ziekenhuis in 1940, twee jaar voor zijn dood, van kennis, maar ook het aanleren van het bereikten de maatschappelijke activiteiten van vermogen om "politiek juist te handelen en Robert Bosch tijdens zijn leven een hoogtepunt. dwaalleren als zodanig te herkennen.” Uitgere- kend in de politiek onstabiele tijden van de Hij zorgde er ook voor dat die activiteiten na zijn Weimarrepubliek vond hij het belangrijk om de dood zouden werden voortgezet. De belicha- mensen een basiskennis over democratie bij te ming van zijn uiterste wilsbeschikking is de in brengen en dan meer bepaald het begrip van 1964 opgerichte Robert Bosch Stichting GmbH, de "erkenning van het recht en de waarde van die zijn maatschappelijke ambities op het vlak de andere.” Dat idee vormde ook de basis voor van de wetenschap, de gezondheid, de ver- zijn steun aan de Hogeschool voor Politiek, die standhouding onder de volkeren en opleiding door Friedrich Naumann werd geleid en de in een hedendaagse vorm voortzet. Duitse Liga voor de Volkerenbond die door Matthias Erzberger was opgericht.
Foto links: Uitreiking van het Bundes- verdienstkreuz aan Mari- anne Weber, 1967. Mevrouw Weber was een nauwe medewerkster van Theodor Bäuerle, wiens 'Verein zur Förderung der Volksbildung' stevig werd ondersteund door Robert Bosch
Foto rechts: Oorkonde voor zijn benoe- ming tot eredoctor, eresena- tor en ereburger van de Technische Hochschule Stuttgart voor Robert Bosch, 1941 52 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
De helende kracht van de natuur Homeopaat en voorstander van een nieuwe manier van leven door Prof. Dr. Robert Jütte
De promotie van alternatieve genezingsmethodes door Robert Bosch werd geïnspireerd door zijn wil om anders te gaan leven. Dat bleek ook uit zijn voor- liefde voor kleding van wol. De ondernemer hanteerde geen dogma's op het vlak van gezondheid en ziekte. Hij was weliswaar een groot voorvechter van homeopathie, maar hij aanvaardde ook andere geneesmethodes, zelfs klas- sieke medische therapieën. Dat engagement blijkt nu nog uit het Robert Bosch Ziekenhuis en het Instituut voor de Geschiedenis van de Geneeskunde.
Op 22 september 1941 besloot de gemeen- Prof. Dr. Gustav Jäger teraad van Stuttgart om hun ereburger (1832 – 1917) in wollen Robert Bosch naar aanleiding van zijn 80e kledij verjaardag wegens zijn "blijvende verdien- sten […] om de homeopathische weten- schap, de biologische geneeskunde en daarmee ook de openbare gezondheid te bevorderen" een groot huis te schenken. Daar zou een museum worden ingericht "waar het werk van Paracelsus en de grote namen van de biologische geneeskunde op een levendige manier aan het publiek zou worden voorgesteld." Terzelfdertijd ver- leende de faculteit geneeskunde van de Universiteit van Tübingen Robert Bosch de titel van eredoctor.
Deze eerbetuigingen hadden nauwelijks tegenstrijdiger kunnen zijn. Enerzijds werd Robert Bosch omwille van zijn verdiensten voor de 'alternatieve geneeskunde' geëerd, anderzijds kreeg hij ook erkenning van de vertegenwoordigers van de klassieke geneeskunde. Hoe valt dat te rijmen? Robert Bosch | 53
Ontwerptekening van het homeopathi- sche ziekenhuis in Stuttgart, 1914
Het antwoord op die vraag vinden we wel- Robert Bosch stond overigens niet alleen licht in de woorden van de historicus Golo met zijn kritische houding ten opzichte van Mann, die eens verklaarde dat het "brein de klassieke therapieën. In de tweede helft van een afzonderlijke levendige geest" geen van de 19e eeuw bestonden er slechts schoolboek is omdat daar veel moet wor- weinig therapieën die we nu nog als werk- den samengebracht. Toch kan je je nog zaam zouden bestempelen (zoals kinine bij altijd de essentiële vraag stellen wat een ziekten met koorts). Het is dan ook niet zo industrieel zoals Robert Bosch ertoe bracht verwonderlijk dat bewegingen die kritisch om zich op een gebied te begeven dat op stonden tegenover de geneeskunde, toen dat moment geen enkel raakvlak had met honderdduizenden aanhangers telden. de activiteiten van zijn onderneming. Zoals zo vaak is dat toe te schrijven aan zijn Toen Robert Bosch in 1883-84 lezingen opvoeding en sociale achtergrond. aan de Technische Hogeschool in Stuttgart volgde, raakte hij eerder door een medicus In harmonie met de natuur dan door een elektrotechnicus onder de In zijn memoires schrijft Robert Bosch: indruk: Prof. Dr. Gustav Jäger (1832 - 1917). "Mijn vader was al een voorstander van Op basis van jarenlang onderzoek was homeopathie. Zelf ben ik van kindsbeen af Jäger tot de conclusie gekomen dat de op geen andere manier dan met homeopa- menselijke huid wol beter verdroeg dan thie behandeld. Ik ben bijzonder gevoelig plantaardige vezels. De door hem aanbevo- voor welk geneesmiddel dan ook. Ik heb het len 'normale herenkleding' was dan ook zelfs meegemaakt dat ik last had van een gemaakt van dierenwol die voldoende lucht homeopathisch geneesmiddel dat tot een doorliet. Jäger liet Bosch ook kennismaken 1 000ste was verdund." met de visie van de Levenshervormings-
54 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto bovenaan links: beweging. Hun lijfspreuk luidde: 'Terug naar op het vlak van gezondheid en ziekte geen Patiënte in Stanger-Bad, de natuur!' Hun vertegenwoordigers pleit- dogmaticus - hoewel dat nadien soms wel rond 1940 ten niet alleen voor een natuurgeneeswijze, werd beweerd. Hij hield weliswaar veel van Foto bovenaan rechts: maar ook voor een levensstijl die dicht bij homeopathie, maar stond gelijktijdig niet Medewerkster in het de natuur stond, voor de combinatie van afkerig tegen andere vormen van genees- laboratorium van het een moderne met een 'natuurlijke' land- kunde of zelfs tegen de klassieke thera- Robert Bosch Ziekenhuis, rond 1940 bouw en voor een voedingspatroon zonder pieën. In zijn 'memoires' lezen we in dat vlees. Op die manier wilden ze de volgens verband onder meer: "Wanneer ik nu nog hen negatieve gevolgen van de economi- altijd zeg dat ik veel aan homeopathie te sche en maatschappelijke veranderingen in danken heb, bedoel ik niet dat ik meen dat de 19e eeuw wegwerken. Robert Bosch men alleen homeopathie mag toepassen." werd dan ook, net als zijn latere huisarts Hermann Göhrum (1861 - 1945), die de Maar uit zijn mecenaat blijkt duidelijk dat ondernemer in 1890 voor het eerst ont- Bosch de homeopathische beweging heel moette op een avond bij Gustav Jäger, al dankbaar was. Voor het homeopathische heel vroeg een grote voorstander van wollen ziekenhuis dat vlakbij zijn woonplaats - het kledij. De passie van Robert Bosch voor de latere Robert Bosch Huis - zou worden natuur paste in een breder streven om op opgetrokken, schonk hij in 1915 in totaal een andere manier te gaan leven. Dat is ook drie miljoen mark. Het verloop van de oor- de reden waarom hij er altijd voor zorgde log gooide echter roet in het eten. Toen in dat er in zijn fabrieksgebouwen voldoende 1920 een homeopathische ziekenhuisafde- verluchting en een goede belichting werden ling in de Marienstraße werd ingericht voorzien. (omdat het wegens de economische crisis niet mogelijk was om een nieuw gebouw op Een homeopathisch ziekenhuis te richten), zorgde Robert Bosch ook nu Zoals eerder al gezegd was Robert Bosch weer – net als bij de inrichting van een Robert Bosch | 55
homeopathisch militair ziekenhuis eer- Bircher-dieet of hydrotherapie), maar ook in der – voor extra financiële middelen. Pas in de geschiedenis van de natuurgeneeskunde april 1940 kon hij zijn lang gekoesterde plan in het algemeen en de homeopathie in het realiseren om een eigen homeopathisch bijzonder. In 1926 verwierf Bosch de waar- ziekenhuis te openen: het naar hem devolle collectie werken over de geschiede- genoemde Robert Bosch Ziekenhuis in nis van de homeopathie van Richard Haehl Stuttgart. (1873 - 1932), een geneesheer uit Stuttgart. Samen met de Paracelsus-Bibliothek, die in Al in 1925 had Robert Bosch een uitgeverij aanzienlijke mate door Robert Bosch was voor medische boeken gesticht - het gefinancierd, zou deze collectie de basis Hippokrates-Verlag - dat volgens zijn vormen voor een museum over de geschie- instructies "moest openstaan voor alle denis van de natuurgeneeskunde. Maar dit medische scholen.” Het was zijn bedoeling plan werd gedwarsboomd door de Tweede om onder meer met dit project de dialoog Wereldoorlog. Beide collecties bevinden tussen de klassieke geneeskunde en de zich momenteel in het Instituut voor de alternatieve geneeskunde te bevorderen. Geschiedenis van de Geneeskunde van de Bosch was echter niet alleen geïnteresseerd Robert Bosch Stichting en zijn daardoor in de praktische toepassing van homeopa- voor het publiek toegankelijk. thie in combinatie met andere aanvullende medische therapierichtingen (zoals het
Zicht op het privé-Hahnemann- Robert Bosch in de apotheek van museum van Richard Haehl, 1922 het Robert Bosch Ziekenhuis, 1940 56 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Liberale democraat met sociaal verantwoordelijkheidsgevoel Robert Bosch en de politiek door Prof. Dr. Joachim Rogall
Zijn liberale ouders en zijn leerjaren - onder meer in de VS zorgden er uiteinde- lijk voor dat Robert Bosch uitgroeide tot een maatschappelijk verantwoord handelende ondernemer. Na de Eerste Wereldoorlog engageerde hij zich als pacifist en als Europeaan - en dan voornamelijk met de bedoeling om Duitsland opnieuw met Frankrijk te verzoenen. Als tegenstander van de nationaalsocialis- ten moest Bosch tijdens zijn laatste levensjaren toezien hoe zijn concern in de bewapenings- en de oorlogspolitiek van het Derde Rijk betrokken raakte. Bosch en zijn leidinggevende medewerkers ondersteunden de weerstand tegen het regime en hielpen mee bij de redding van Joodse medewerkers en andere men- sen die werden vervolgd.
De politieke visie van Robert Bosch werd bij Bosch, die de economische stellingen door zijn liberale ouders ingekleurd. Zijn van Marx en Engels niet overtuigend genoeg vader Servatius was een overtuigde demo- vond, zijn eigen visie over een maatschap- craat. Die overtuiging werd bij Bosch nog pelijk verantwoord ondernemer. versterkt tijdens zijn 'leerjaren', en meer bepaald tijdens zijn verblijf in de VS van Robert Bosch besliste daarom aanvankelijk 1884 tot 1885. Maar zelfs in het 'Moeder- om geen lid te worden van de in 1907 land van de democratie' miste hij "de hoek- opgerichte Werkgeversverbond van de steen van de gerechtigheid: de gelijkheid Metaalindustrie van Württemberg, een van alle burgers voor de wet.” belangengroep van regionale ondernemers. Die bewust gekozen afstand, zijn bekende Na zijn terugkeer in Duitsland en de oprich- sympathie voor het socialistische gedachte- ting van zijn eigen bedrijf onderhield Bosch goed, de relatief hoge lonen die hij aan zijn enige tijd nauwe contacten met de sociaal- werknemers betaalde en de sociale dien- democraat Karl Kautsky. In die jaren rijpte sten die hij intern aan zijn medewerkers Robert Bosch | 57
aanbood, leverden hem bij andere onderne- Motor van de Duits-Franse verstandhouding Robert Bosch in gesprek mers al snel de bijnaam 'Rode Bosch' op. Vanaf dat moment zette Robert Bosch zich met Leo Hausleiter, redacteur van de De razendsnelle groei van zijn onderneming als ondernemer en als mens in voor het Münchner Illustrierten maakte het voor hem steeds moeilijker om algemeen welzijn en begon hij zich in de Zeitung, 1932 zijn economische verantwoordelijkheid als gemeenschap meer politiek te engageren. grote ondernemer en zijn maatschappelijke Hij was tot in het diepste van zijn ziel paci- visie met elkaar te verzoenen. fist. Het verlies van goede vrienden en Uitgerekend bij de 'Rode Bosch’ brak in medewerkers, die tijdens de oorlog waren 1913 een staking uit. Bosch schrijft daar- gevallen, en de diepe kloof die de oorlog over in zijn memoires: "De ondernemer met met name tussen de Duitsers en de Fransen oog voor sociale behoeften wordt nu als had geslagen, overtuigden Bosch om zich een storend element ervaren. Men stookt op te werpen als een invloedrijk pleitbezor- links op tegen rechts en rechts op tegen ger voor een betere verstandhouding tussen links, en beide kanten stoken elkaar op de volkeren. Hij werd lid van de Duitse tegen het midden - en daar stond ik." sectie van het Comité voor de Duits-Franse 58 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Robert Bosch tijdens een ontmoeting met Franse en Duitse oorlogsveteranen uit de Eerste Wereldoorlog in Stuttgart, 1935
Verstandhouding en nodigde in 1935 Duitse Coudenhove-Kalergi van zijn kant omschreef en Franse oorlogsveteranen uit onder het Bosch als een ondernemer die "niet uit econo- motto 'Pioniere des Friedens – Pionniers de mische, maar uit morele overtuigingen een la Paix' in Stuttgart. pan-Europeaan is, [...] niet om beter te kunnen exporteren, maar wel om Europa tegen nieuwe Na het einde van de Duitse monarchie oorlogen te beschermen." beschouwde Robert Bosch het als zijn taak om de jonge Weimarrepubliek tegen haar Bovendien ondersteunde Robert Bosch de talrijke politieke tegenstanders te steunen. hervormingsideeën van de nationaalliberaal Dat doel wilde hij bereiken door de bevor- Friedrich Naumann, en dan meer bepaald zijn dering van het volkswelzijn, volwassenenon- Duitse Hogeschool voor Politiek, die zonder derwijs en een betere verstandhouding invloed van de overheid en in samenwerking tussen de volkeren. Zo ondersteunde hij met wetenschappers en ervaringsdeskundigen ook de visie van graaf Richard Coudenhove- politieke opleidingen zou moeten geven. Kalergi over een pan-Europese statenbond. Robert Bosch | 59
Ondernemer onder de nationaalsocialisten onmisbare en voor de oorlog zeer belangrijke Na de machtsovername van de nationaalsocia- activiteiten. Voor deze redding van Joden en listen in januari 1933 ontving Robert Bosch in 'halfjoden' mocht Hans Walz in 1969 in Yad september van hetzelfde jaar een uitnodiging Vashem in Israël als vertegenwoordiger voor van rijkskanselier Hitler voor een gesprek. Zijn de onderneming Bosch de titel 'Rechtvaar- hoop om met zijn politieke visie gehoor te dige onder de volkeren' in ontvangst nemen. vinden bij de nieuwe machtshebbers, bleek In 1937 had Bosch de voormalige opperbur- echter een illusie. Tijdens de ontmoeting stak gemeester van Leipzig, Carl Goerdeler, het Hitler een monoloog af, waarna Bosch, vol latere 'burgerlijke hoofd' van de weerstand afschuw over de ideeën van de dictator, ont- tegen Hitler als adviseur aangesteld en op die goocheld naar Stuttgart terugkeerde: "Dat wil manier een liberaalconservatieve weerstands- een staatsman zijn en hij weet niet eens wat kern tegen het regime samengesteld. Die gerechtigheid betekent!" bestond onder meer uit Goerdeler, bedrijfs- chef Hans Walz, privésecretaris Willy Om de toenemende druk van de nieuwe Schloßstein en nog andere leden van de machthebbers op de onderneming af te directieraad van het concern. zwakken, traden directeur Hans Walz en twee andere leden van de directieraad formeel tot Met de gezondheid van Robert Bosch ging de NSDAP toe. In de praktijk liet Bosch hen in het vanaf 1937 echter van kwaad naar erger. het Ministerie van economie echter protest Het uitbreken van de oorlog in 1939 uitbrengen tegen het beleid ten opzichte van beschouwde hij zowel als een persoonlijke de Joden en haalde hij jonge Joden als leer- als een nationale ramp. Tot grote spijt van de jongens binnen. Hij wierf andere mensen die familie werden zowel de 80e verjaardag van door het NS-regime werden vervolgd als Robert Bosch op 23 september 1941 als zijn medewerkers aan. Verder werden Joodse overlijden in maart 1942 door de nationaal- solidariteitsverenigingen financieel onder- socialisten als propagandamiddel misbruikt. steund en werden financiële middelen opzij Om zijn werkelijke visies nog eens uitdrukke- gelegd waarmee gearresteerde Joden naar lijk te documenteren, had Bosch kort voor het buitenland konden vertrekken. Ten slotte zijn overlijden aan de liberaal Theodor Heuss konden ook zogenaamde 'halfjoden' van de gevraagd om zijn biografie te schrijven, deportatie worden gered, omdat de onderne- aangezien deze laatste "uit een milieu afkom- ming ze in dienst nam voor herstellingen aan stig was, dat hem in staat stelt om mij tot in voertuigen en de wapenproductie - twee mijn essentie te begrijpen."
Foto links: Friedrich Naumann (1860 - 1919), oprichter van de door Robert Bosch ondersteunde Duitse Hogeschool voor Politiek in Berlijn Foto: ullsteinbild
Foto rechts: Richard Coudenhove-Kalergi (links) en Robert Bosch tijdens het 'Pan-Europees Congres' in Berlijn, 1930 60 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Robert Bosch bepaalde in zijn testament dat de onderneming ook na zijn over- lijden in zijn geest zou moeten worden geleid. Hij effende daarmee de weg naar de huidige statuten van de onderneming, die op zijn wensen zijn gebaseerd: de duurzame veiligstelling van de zelfstandigheid van de onderneming, de betrok- kenheid van de familie bij de onderneming en het gebruik van de dividenden voor maatschappelijke doeleinden. Robert Bosch | 61
Zijn uiterste wilsbeschikking Het testament van Robert Bosch door Dieter Schmitt
Robert Bosch hoopte uit de grond van zijn Zijn testament Foto uiterst links: hart dat zijn onderneming ook na zijn dood Een jaar later, in 1938, stelde Robert Bosch Het vroegere woonhuis van Robert Bosch, waar een "krachtige en rijke ontwikkeling" zou zijn testament op. Daarin legde hij de richt- tegenwoordig de Robert beleven. Die onderneming mocht daarom lijnen voor zijn opvolgers vast. "Het is mijn Bosch Stichting gevestigd niet alleen maar behouden blijven en in sterke innerlijke behoefte om erop toe te is, en het Bosch Huis haar bereikte toestand worden beheerd, ze zien dat Robert Bosch GmbH […] voor Heidehof, het nieuwe management- en confe- moest verder groeien en op een actieve zoveel mogelijk generaties in haar voortbe- rentiecentrum van de manier de toekomst vormgeven. Omdat hij staan wordt verzekerd en dat haar financi- Bosch Groep, 2005 iedere strijd om zijn opvolging wilde vermij- ële onafhankelijkheid, haar zelfstandigheid den, dacht hij al vroeg na over manieren om en haar activiteit te allen tijde gewaarborgd Foto onderaan links: Vergadering van de het succes van zijn onderneming op lange blijft." De belangrijkste principes die in het executeurs-testamentair, termijn te garanderen. De eerste poging testament werden uiteengezet, waren naast 1954. Aan de tafel zien daartoe – de oprichting van Robert Bosch de langdurige verzekering van het voortbe- we Robert Bosch junior AG in 1917 – bleek uiteindelijk geen lang staan en de ontwikkelingsmogelijkheden en Hans Walz (4e en 5e van links) leven beschoren. Daarom herzag Bosch die van het bedrijf ook de duurzame band van beslissing en koos in 1937, voor de juridi- de nakomelingen van Bosch met het bedrijf Foto onderaan rechts: sche vorm van een Gesellschaft mit en het gebruik van delen van de inkomsten Robert Bosch, beschränkter Haftung (GmbH). De onderne- voor maatschappelijke doeleinden. 2. maart 1942 ming had toen al meer dan 18.000 mede- werkers op de loonlijst staan. 62 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Vertrouwensmannen en ze na de zware verwoestingen tijdens de Dat is de reden waarom Robert Bosch de Tweede Wereldoorlog opnieuw op te bouwen. beslissing in handen van zijn nauwste vertrou- welingen legde. Zij zouden – wanneer de tijd In zijn geest daar rijp voor was – een duurzame oplossing De executeurs-testamentair legden de basis in de geest van de oprichter van het bedrijf voor de statuten van de huidige onderneming moeten vinden. Bosch benoemde dan ook en vonden een mogelijkheid om de uiterste zeven mannen als executeurs. Een van hen wilsbeschikking van Robert Bosch op een was Hans Walz, die later tot voorzitter werd unieke en toekomstgerichte manier vorm te verkozen. Hij was in 1912 als privésecretaris geven. Bosch had in 1921 een maatschappij van Robert Bosch naar het bedrijf gekomen voor het beheer van zijn aandelen opgericht, en was in 1924 in de directie opgenomen. met de bedoeling om daar op lange termijn Later had hij de leiding van de onderneming zijn maatschappelijke activiteiten samen te overgenomen en was hij in de loop der jaren brengen: de Vermögensverwaltung Bosch uitgegroeid tot de meest op prijs gestelde GmbH. Die verwierf in 1964 van de erfgena- adviseur van Robert Bosch voor zakelijke en men het grootste deel van het kapitaal in sociale aangelegenheden. Alle voorgestelde Robert Bosch GmbH en droeg de stemrechten executeurs-testamentair kenden de visie en over aan de eerder opgerichte Robert Bosch de wensen van Bosch door hun persoonlijke Industriebeteiligung GmbH – de voorloper van ervaringen met hem. Daarnaast gaf Robert de huidige Robert Bosch Industrietreuhand Bosch hen aanvullende en uitvoerige richtlij- KG, die de ondernemingsfunctie uitoefent. nen mee, waarop ze hun beslissingen moes- ten afstemmen. Om haar maatschappelijke karakter te onder- strepen, veranderde de Vermögens- Na het overlijden van Robert Bosch in de verwaltung haar naam in 1969 in Robert vroege ochtenduren van 12 maart 1942 in Bosch Stichting GmbH. Die stichting vertaalt Stuttgart, namen de executeurs-testamentair de maatschappelijke doelstellingen van het beheer van zijn erfenis over. Ze slaagden Robert Bosch in een hedendaagse vorm en er grotendeels in om de onderneming uit de benut de dividenden die ze ontvangt in de greep van de nationaalsocialisten te houden geest van de oprichter.
"In principe dienen de executeurs-testamentair erover te waken dat de ondernemingen die deel uitmaken van Robert Bosch GmbH in mijn geest en mijn wil worden geleid, d. w.z. dat die ondernemingen op lange termijn niet alleen in leven worden gehouden, maar ook dat ze de mogelijkheden krijgen om ondanks de onvermijdelijke moeilijkheden en crisissen in de toekomst een krachtige en rijke ontwikkeling te mogen kennen. Om dat doel te bereiken, mogen kosten noch moeite worden gespaard." Robert Bosch | 63
De stichting heeft verschillende engagemen- eigen middelen in de toekomst te investeren. ten lopen op het vlak van onderwijs, gezond- De Robert Bosch Stichting zorgt ervoor dat er heid, verstandhouding tussen volkeren, dankzij de dividenden die ze ontvangt een maatschappij, cultuur en wetenschap en is duurzaam maatschappelijk engagement kan bijvoorbeeld ook de dragende kracht van het worden gegarandeerd. Robert Bosch Ziekenhuis in Stuttgart. Zijn nalatenschap De stichting heeft momenteel 92 % van de Net als Robert Bosch had gehoopt, is de onder- kapitaalaandelen van Robert Bosch GmbH in neming er na zijn dood in geslaagd om zich handen. De overige aandelen bevinden zich -ondanks veel externe crisissen - tot op de dag vooral bij de familie Bosch en voor een klein van vandaag op een "krachtige en rijke" manier gedeelte bij Robert Bosch GmbH. Op die te ontwikkelen. Die erfenis ook in stand houden manier blijft de familie heel nauw bij de voor de volgende generaties is de opdracht die onderneming betrokken. Christof Bosch – de Robert Bosch heeft gegeven . En zoals de onder- kleinzoon van Robert Bosch – is als woord- nemer dat altijd uit de grond van zijn hart heeft voerder van de familie lid van de raad van gewenst, moeten ook alle medewerkers daar toezicht van Robert Bosch GmbH en vennoot actief bij betrokken worden. van Robert Bosch Industrietreuhand KG. Hij maakt ook deel uit van het curatorium van de Op 27 oktober 1941 had Bosch zijn werknemers Robert Bosch Stichting. bedankt voor hun gelukwensen naar aanleiding van zijn 80e verjaardag. Enkele maanden voor De statuten van de onderneming, die de zijn overlijden kunnen de woorden die hij toen uiterste wilsbeschikking van Robert Bosch tot hen richtte, zelfs als definitief afscheid omzet, staan garant voor de zelfstandigheid worden beschouwd: "Ik vraag jullie tijdens mijn en de financiële onafhankelijkheid van de leven om onze gemeenschappelijke toewijding Bosch Groep. De gerealiseerde opbrengsten met anderen te delen. Als ik er niet meer ben, blijven grotendeels in de onderneming en doe dan verder in deze geest, voor het welzijn worden gebruikt om haar toekomst veilig te van elke medewerker en voor het welslagen van stellen. Hierdoor is de onderneming in staat de onderneming, mijn levenswerk dat me zo na om op lange termijn te plannen en met aan het hart ligt!"
Fritz von Graevenitz werkt aan de buste van Bosch, 1940. Foto: Stiftung Fritz von Graevenitz 64 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Het erfgoed van Robert Bosch door Andreas Kempf
"Dat zit in de Bosch-genen." Dat is het antwoord dat Franz Fehrenbach, de voorzitter van de directie- raad van Bosch, graag geeft op vragen naar de oorzaak van de bijzondere innovatiekracht van Bosch. "We hebben altijd geprobeerd om nog betere oplossingen te vinden", voegt hij er dan regelmatig aan toe. Voor die 'Bosch-spirit' wordt vaak het begrip 'bedrijfscultuur' gebruikt. Maar wie aandachtiger kijkt, ziet dat veel aspecten naar die ene persoon terugvoeren: Robert Bosch, de oprichter van de onderneming.
Zelfs vele decennia na zijn overlijden in in twaalf jaar tijd nauwelijks 50 000 exempla- 1942 is de onderneming doordrongen van ren hadden kunnen verkopen. Bosch was het de waarden en denkwijzen van Robert daar echter niet mee eens. De ontwikkeling Bosch - ondanks het feit dat de onderne- stopzetten, was toegeven dat er ondanks ming intussen op alle continenten aanwezig meer dan tien jaar van inspanningen geen is en tegenwoordig werk biedt aan meer resultaat was bereikt. Misschien had Bosch dan 270 000 vrouwen en mannen. Die toen al begrepen dat die technologie aan de 'roots' zijn nooit verloren gegaan - ook niet basis zou kunnen liggen voor andere toepas- onder invloed van revolutionaire technologi- singen. De geschiedenis heeft hem gelijk sche ontwikkelingen, politieke kenteringen gegeven. Al in 1922 werd een jaarlijkse of zelfs de globalisering. Maar wat houdt productie van 20 000 exemplaren van de Bosch – de onderneming en de oprich- oplossing bereikt. De ervaring die daarmee ter – zo stevig samen? De 'Bosch-genen' zijn werd opgedaan - om met een pomp met in het alledaagse leven van de onderneming hoge druk olie te verdelen - speelde een op veel meer plaatsen aanwezig dan je essentiële rol in de latere ontwikkeling van aanvankelijk zou verwachten. de dieseltechnologie, een branche die van- daag nog altijd een heel belangrijke rol Volhardend op weg naar het succes speelt bij Bosch. Dat blijkt vooral uit de kracht die de onder- neming sinds haar oprichting in 1886 drijft: De vaststelling dat veel hardnekkigheid en de technologie. Robert Bosch leerde uit doorzettingsvermogen soms tot nieuwe eigen ervaring dat tussen het eerste idee en technologieën kan leiden, geldt voor veel de introductie van een succesvol product producten in de geschiedenis van Bosch. In een lange en lastige weg kan liggen. In 1920 het midden van de jaren 1950 werden de wou de onderneming een punt zetten achter ontwikkelaars van de Bosch Groep gecon- de ontwikkeling van een centraal smeerap- fronteerd met de vraag hoe ze elektronische paraat voor machines, aangezien ze daarvan componenten in auto's konden inbouwen. Robert Bosch | 65
Hoofdkantoor van Robert Bosch GmbH op de Gerlinger Schillerhöhe in de buurt van Stuttgart 66 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Vanuit technisch oogpunt bekeken was het worden omgezet, wanneer ook de mede- duidelijk dat met behulp van de elektronica werkers in de gekozen richting meestappen. de ontsteking onderhoudsvrij en veel nauw- Bij Bosch speelt de verhouding van het keuriger kon worden gestuurd. Het eerste personeel met de onderneming en de direc- elektronisch gestuurde systeem, de Jetronic tie een zeer belangrijke rol. Tijdens de benzine-injectie, werd in 1967 op de markt recentste interne enquête gaven vier van de gebracht. Toch duurde het tot het einde van vijf medewerkers aan dat ze er trots op zijn de jaren 1970 voordat dit systeem en zijn dat ze voor Bosch werken. opvolgers, het L-Jetronic- en het Motronic- systeem, uiteindelijk een doorbraak kenden, Toch wordt bij Bosch ook met kritiek reke- want de meeste klanten uit de auto-indu- ning gehouden. Zo leidde de vaststelling dat strie kozen aanvankelijk voor de mechanisch de productiviteit door kortere arbeidstijden gestuurde K-Jetronic. In dit geval is deze kan worden opgevoerd, in 1906 al tot de ontwikkeling te danken aan de volharding invoering van de werkdag van acht uur. van Hermann Scholl, de voorganger van Hierdoor kon een hogere productie worden Franz Fehrenbach. Hij wordt tegenwoordig gehaald tegen lagere loonkosten. Voor de niet alleen beschouwd als de vader van de werknemers betekende dit echter het begin elektronische benzine-injectie, maar ook van een toenemende productiviteit. van de auto-elektronica van Bosch in zijn totaliteit. Zonder hem was de ontwikkeling De verhouding tussen directie en personeel van Bosch-producten zoals stuursystemen was niet altijd harmonieus te noemen. Zo voor motor en transmissie of rijhulpsyste- werd oprichter Robert Bosch, die door men zoals het ABS-antiblokkeersysteem of andere ondernemers ook wel eens de 'Rode het elektronisch stabiliteitsprogramma ESP Bosch' werd genoemd, met stakingen niet mogelijk geweest. geconfronteerd, ondanks het feit dat hij behoorlijke lonen en kortere arbeidstij- Met elkaar in plaats van tegen elkaar den aanbood. Ook later zorgden grote Beslissingen in een onderneming kunnen conflicten op de arbeidsmarkt, zoals ratio- pas op een geslaagde manier in de praktijk nalisaties of de strijd om de 35 uren-werk-
Foto links: Materiaalonderzoekers bij een röntgeninstallatie bij Bosch, 1936
Foto rechts: Productie van elektronische stuursystemen voor Bosch- Jetronic in Japan, 1986 Robert Bosch | 67
week, voor onrustige periodes en langdu- rige en heftige discussies. Maar zelfs op de lastigste momenten wer- den alle disputen tot op de dag van vandaag gekenmerkt door een gemeenschappelijke zoektocht naar een compromis en weder- zijds respect.
Een leven lang In zijn testament heeft Robert Bosch de bijzondere ondernemingsstructuur uitgetekend, die de onderneming tot op de dag van vandaag kenmerkt. Daarin staat de Industrietreuhand bovenaan, waarin niet alleen vroegere, maar ook huidige bedrijfs- leiders, Christof Bosch als woordvoerder van de nakomelingen van Robert Bosch en externe ervaren personaliteiten uit de bedrijfswereld vertegenwoordigd zijn. "We respecteren de opdracht die we van Robert Bosch hebben gekregen om de onderne- ming op een krachtige manier verder te ontwikkelen", omschrijft Franz Fehrenbach de opdracht en de eis die in de hoogste regionen van de onderneming voor ogen worden gehouden. Want wie tot dat niveau wordt toegelaten, neemt niet alleen een job aan – hij of zij neemt hiermee ook een levenstaak op zich. Dat is ook de reden
Foto bovenaan: Reclamebord van Lucian Bernhard, 1914 68 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Foto's bovenaan van waarom de onderneming sinds de oprich- gement ten opzichte van de maatschappij links naar rechts: ting in 1886 slechts door zes verschillende en de cultuur leeft in de onderneming
Robert Bosch bedrijfsleiders - inclusief de oprichter - voort. Bosch investeert in het buitenland, werd geleid. De stabiele bedrijfsstructuur maar dat buitenland is niet louter een Hans Walz vormt voor de BoschGroep ook een garantie economisch actieterrein. We proberen tegen overnamepogingen en laat een onaf- gelijktijdig om de cultuur van die landen Hans L. Merkle hankelijk bedrijfsbeleid op lange termijn aan te voelen en te begrijpen." Marcus Bierich toe. Niet alleen de directeurs blijven vaak decennia lang met de onderneming verbon- Tegenwoordig moeten leidinggevende Hermann Scholl den. Ook de werknemers blijven vaak hun werknemers een bepaalde tijd in het buiten-
Franz Fehrenbach hele professionele leven lang bij Bosch. land actief zijn geweest als ze een hoge positie binnen de onderneming ambiëren. Internationale verstandhouding en De onderneming wil er op die manier voor culturele verscheidenheid zorgen dat leidinggevende werknemers niet Robert Bosch heeft zijn nakomelingen nog alleen een duidelijker zicht hebben op de een andere erfenis nagelaten: hij zag zijn markt, maar ook dat ze leren omgaan met handelen als mens en ondernemer steeds in andere denkwijzen en culturen. Zo spreekt de context van een maatschappelijke ver- men bij Bosch traditioneel niet van buiten- antwoordelijkheid. Zo zette hij zich bijvoor- landse maatschappijen, maar wel van regio- beeld zijn hele leven lang in voor een betere nale maatschappijen. Dat inzicht in een verstandhouding tussen de volkeren. Die pluralistische maatschappij werd niet altijd inzet liet ook haar sporen na in de onderne- even enthousiast onthaald. Het leidde ming: Marcus Bierich, die tussen 1984 en bijvoorbeeld ten tijde van het nationaal- 1993 aan het hoofd van de onderneming socialisme voor een vijandige houding stond, formuleerde het ooit zo: "Het enga- vanuit bepaalde hoeken. Ondanks de Robert Bosch | 69
risico's die daarmee gepaard gingen, hield wereldwijd. Het ‘House of Orientation’ legt de onderneming altijd vast aan die waarden. principes zoals wettigheid, betrouwbaar- heid, verplichtingen op het vlak van de De levende erfenis kwaliteit en respect voor verschillende De erfenis van Robert Bosch leeft. Dat blijkt culturen vast. Ook de bedrijfsvisie om met niet alleen uit het feit dat de waarden, de innovatieve en nuttige oplossingen de inzichten en de principes van de oprichter levenskwaliteit te verbeteren en met die van het bedrijf ook vandaag nog alomtegen- producten toonaangevende marktposities woordig zijn, maar ook uit de vaststelling in te nemen staat er in beschreven. dat die waarden telkens weer aan de nieuwe omstandigheden worden aangepast Dat brengt ons terug naar de Bosch-genen: en op die manier levendig worden gehou- de voortdurende zoektocht naar nog betere den. Op het einde van de jaren 1990 technologische oplossingen ten gunste van besliste de bedrijfsleiding van Bosch om de de onderneming en de maatschappij. De ongeschreven bedrijfswaarden tegen het slogan ‘Technologie voor het leven ‘ is licht te houden. De kernvraag daarbij luidde helemaal in de geest van Robert Bosch. In wat er overeind was gebleven van wat 1932 schreef hij: "… Technologische voor- Robert Bosch had achtergelaten. Dat was uitgang in de volle betekenis van het woord geen onomstreden oefening, want elke dient om de mensheid de grootste diensten onderneming die zijn waarden neerschrijft, te verlenen. Technologie heeft de capaci- kan hierop worden afgerekend. teit, en dient er ook toe, om de mensen een maximale levenskwaliteit en dito De in het 'House of Orientation' samenge- levensgeluk te verschaffen." vatte waarden doen dienst als gemeen- schappelijke factor voor alle medewerkers 70 | Special | Magazine over de geschiedenis van Bosch
Tijdlijn
1861 Robert Bosch wordt op 23 september in Albeck in de buurt van Ulm geboren
1876-79 Opleiding tot fijnmonteur in Ulm
1883-84 Robert Bosch bezoekt als toehoorder de Technische Hogeschool in Stuttgart
1884 Werkverblijf van één jaar in de VS, onder meer bij Edison Machine Works
1885 Robert Bosch werkt enkele maanden bij Siemens Brothers in Groot-Brittannië
1886 Op 15 november opent Robert Bosch zijn 'Werkplaats voor fijne mechaniek & elektrotechniek' in Stuttgart
1887 Huwelijk met Anna Kayser (1864 -1949)
1888 Geboorte van dochter Margarete (overleden in 1971)
1889 Geboorte van dochter Paula (overleden in 1974)
1891 Geboorte van eerste zoon Robert (overleden in 1921)
1893 Geboorte van dochter Erna Elisabeth (overleden in 1894)
1897 Robert Bosch bouwt voor de eerste keer een magneetontsteking in een auto in
1901 Robert Bosch betrekt met 45 medewerkers zijn eerste eigen fabriek in Stuttgart
1910 Bouw van het Robert Bosch Huis in de Heidehofstraße
1917 Robert Bosch vormt zijn onderneming om tot een AG
1927 Huwelijk met Margarete Wörz (1888 -1979)
1928 Geboorte van tweede zoon Robert (overleden in 2004)
1931 Geboorte van dochter Eva
1937 Omvorming van Robert Bosch AG tot een GmbH
1940 Inwijding van het Robert Bosch Ziekenhuis
1942 Robert Bosch overlijdt op 12 maart Robert Bosch | 71
Robert Bosch in Pfronten, 1940/41 Robert Bosch GmbH Postfach 10 60 50 70049 Stuttgart www.bosch.com
Robert Bosch N.V. Henri-Joseph Genessestraat 1 B-1070 Brussel www.bosch.be www.bosch.nl