België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

ISSN-nummer 1783-4406

Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 11 nr 3 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - juli juli - -septemberaugustus 2007 2007 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 Dit project wordt ondersteund binnen het Actieplan Wetenschaps- informatie en Innovatie, een initiatief van de Vlaamse Gemeen- schap.

2 MIRA Ceti - juli - september 2007 INHOUD

Nieuws van de werkgroepen 4 MIRA-publicaties en –verkoop 5 Activiteitenkalender bij de collega‘s 6 Activiteitenkalender van MIRA 7 MIRA Ceti sprak met… Roeland van der Marel 8 MIRA Ceti is een periodieke uitga- ve van Volkssterrenwacht MIRA Sterrenfotografie anno 2007 - deel 2 13 vzw. Te bezoeken: LUDIVER. 15 Redactie: Philippe Mollet Gravity Probe B. Examen voor de relativiteitstheorie 23

Redactieadres MIRA Ceti: Hemelkalender 28 Volkssterrenwacht MIRA Uitneembare sterrenkaart in ‗t midden Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen Beeldgalerij: losse kleurenpagina Teksten: Francis Meeus, Geertrui Cornelis, Hans Coeckelberghs, Wim Stemgee, Lieve Meeus, Phi- lippe Mollet. Nazicht: Martine De Wit OP DE VOORPAGINA maken van de ontelbare film-

Teksten worden alleen aanvaard als fragmenten voor de vele multi- naam en adres van de auteur ge- De afbeeldingen op de vorige mediaopstellingen (een karwei kend zijn. De redactie behoudt het pagina‘s verklaren direct waar- die ons aller Frank Deboosere recht om kleine wijzigingen in de om u dit nummer zo laat in de voor zijn rekening nam). tekst aan te brengen. bus krijgt (waarvoor onze excu- ses trouwens): dezer dagen on- Stilaan raakt het eerste deel van Abonnement: dergaat MIRA een ware meta- het project afgewerkt, zodat we Een abonnement op MIRA Ceti morfose, en daar kruipt natuur- half juli al terug open kunnen kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te lijk héél veel tijd en werk in. gaan voor het publiek. Maar het storten op rekeningnummer 000- De oude tentoonstellingen wer- tweede deel van het project zal 0772207-87 met vermelding van den ondertussen uitgebroken, niet minder intensief zijn: het naam + MIRA Ceti + jaartal. oude muren werden geverfd, maken en inspreken van teksten Lidmaatschap: nieuwe muren werden geplaatst, voor onze audioguides (in drie Voor € 20 wordt u lid van MIRA, elektriciteitswerken uitgevoerd, talen zomaar even), én de op- en krijgt u bovenop het tijdschrift vensters verduisterd, getimmerd, maak van een ―museumgids‖: 50% korting op de bezoekersactivi- geboord, geklopt,… Zonder een fraai boekje met de uitleg teiten op MIRA. overdrijven durven we te stellen voor individuele bezoekers. Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en dat voor wie enkele weken niet Daarom zijn we nog steeds op komt u gratis naar die activiteiten. meer langskwam de sterren- zoek naar enthousiaste vrijwilli-

Familie: wacht onherkenbaar veranderd gers die ons willen helpen bij Wil u met de ganse familie lid wor- is. deze karwei: een vlotte pen, een den dan betaalt u respectievelijk 30 Het tentoonstellingsgedeelte goede stem, talenkennis,… het of 45 euro (ipv 20 of 30). (m.a.w. de volledige eerste en komt zeker van pas de volgende tweede verdiepingen) wordt im- maanden! STEUN MIRA ! mers helemaal heringericht: een Als vzw heeft MIRA natuurlijk uniforme layout, sobere tentoon- En denk eraan: eind augustus meer dan ooit uw steun nodig om stellingspanelen, veel multime- moet alles klaar zijn: tijdens de onze werking te kunnen verder dia,… opendeurdagen op 1 en 2 sep- zetten en uit te breiden. Helaas tember kan iedereen massaal komen we sinds kort niet meer in Maar naast dit meer opvallende komen kennismaken met de aanmerking om hiervoor fiscale fysieke werk, was er ook heel nieuwe MIRA. Maar vanzelf- attesten uit te schrijven. Hopelijk veel werk achter de schermen: sprekend kan u ondertussen elke weerhoudt dit U er niet van om van de opmaak van de tentoon- woensdag– of zondagnamiddag ons (bovenop het abonnement of stellingspanelen (onderwerpen al even een kijkje komen ne- lidmaatschap) nog een schenking vastleggen, figuren zoeken en men... te doen. maken, teksten schrijven) tot het

MIRA Ceti - juli - september 2007 3 NIEUWS VAN DE WERKGROEPEN

Sinds enkele jaren functioneert Jongerenwerkgroep Instrumenten op MIRA een systeem van werkgroepen voor de leden en MIRA Jeugdkern De werkgroep ―Instrumenten‖ vrijwilligers. Hiermee willen we Welkom aan alle sterrenfreaks werd de laatste weken en maan- niet enkel het werk op MIRA van 9 tot 18 den vooral een werkgroep efficiënter verdelen, maar ook ‗Herinrichting en verbouwing‖. de dienstverlening van de volks- Het programma voor de maan- Aangezien we eind augustus sterrenwacht beter organiseren. den juli tot september 2007 ziet willen uitpakken met een volle- En last-but-not-least bieden be- er als volgt uit: dig vernieuwd bezoekerscen- paalde werkgroepen ook de kans trum, was en is er héél wat werk om iedereen actiever te betrek- 14 juli van 14 tot 17 uur aan de winkel. En de coördinatie ken bij het reilen en zeilen van  Zomerpret met water en hiervan gebeurde niet onver- de volkssterrenwacht. vuur wachts door de medewerkers Hopelijk beleven we dit jaar een van deze werkgroep. Informatietechnologie aangename zomer met veel zon- nige dagen, dan kunnen de deel- In de ―vaste‖ tentoonstellings- nemers aan de namiddagactivi- zaal werden alle kurken en hou- Na vele maanden ijverig werken teit van de MIRA Jeugdkern is het eindelijk zo ver: sinds juni ten wanden verwijderd en kre- spelen met water en vuur. Op gen de muren en het plafond een is de nieuwe website van MIRA het programma: waterraketten online. In de eerste plaats werd nieuwe verflaag. Nadien werd bouwen en lanceren, zonne- hier ook het elektriciteitsnet de inhoud van de oude versie waarnemingen en enkele vurige overgezet naar een nieuw sys- uitgebreid om de diverse nieuwe en stomende proefjes met be- consoles van stroom te voor- teem (Drupal, een zogenaamd hulp van het licht van de Zon. ―content management system‖), zien. Ondertussen is de schrijn- werker begonnen met het instal- maar vanaf nu kunnen we ijve- 11 augustus van 14 tot 17 uur rig beginnen nieuwe inhoud toe leren van de diverse consoles,  Zomerpret met water en en de volgende dagen/weken te voegen. De nieuwe website vuur kan veel vlotter aangepast wor- worden ook de figuren en tekst- Hopelijk beleven we dit jaar een panelen geplaatst. den, en maakt het vooral mak- aangename zomer met veel zon- kelijker om meerdere medewer- nige dagen, dan kunnen de deel- De planetariumzaal –één van de kers er bij te betrekken. nemers aan de namiddagactivi- Bij deze willen we echter Tom oudste onderdelen van MIRA– teit van de MIRA Jeugdkern werd misschien nog het gron- De Mulder, de vorige webmas- spelen met water en vuur. Op ter, nogmaals bedanken voor digst onder handen genomen: de het programma: waterraketten laatste van de twee grote zitban- meer dan 10 jaar onbaatzuchtig bouwen en lanceren, zonne- werk aan de MIRA-site. Het ken werd verwijderd, de vrijge- waarnemingen en enkele vurige komen ―holte‖ werd dichtge- was vooral aan Tom te danken en stomende proefjes met be- dat we in 1996 konden uitpak- maakt en ook alle baksteen mu- hulp van het licht van de Zon. ren werden met gyprocplaten ken met de allereerste sterren- kundige website in België. effen gemaakt. Datzelfde geldt 8 september van 20 tot 22 uur ook voor de muur vooraan: de Een andere grote karwei betrof  Scientists-in-spe 2 vensters werden definitief dicht- het aanmaken van video- Net zoals in februari staan er gemaakt en nu fungeert deze bestanden voor de nieuwe mul- voor de deelnemers allerlei muur als één groot projectieop- timediaconsoles. In de heringe- proefjes op het programma, pervlak (voor de zonnetele- richte sterrenwacht zullen meer maar dit keer is het de bedoeling scoop, voor filmbeelden en voor dan tien dergelijke opstellingen dat de jongeren thuis zelf een een aantal optische experimen- komen te staan, waar de bezoe- tweetal proefjes hebben opge- ten). kers naar hartelust filmpjes en zocht en voorbereid die ze dan Bovendien werd ook de sturing animaties kunnen oproepen, op MIRA voor de ganse groep van de heliostaat verplaatst om horende bij het onderwerp dat demonstreren en van een zinni- beter aan te sluiten bij de nieu- op die plaats besproken wordt. ge uitleg voorzien. we schikking van deze zaal. Dit is een monnikenwerk ge- weest waar Frank Deboosere de U merkt het: de binnenkant van laatste maanden letterlijk elke MIRA is weer grondig van uit- vrije minuut aan besteedt heeft. zicht verandert!

4 MIRA Ceti - juli - september 2007 Rondleidingen Sterrenkunde

Vrijdag 10 augustus om 20 De werkgroep waarnemen komt uur. De Werkgroep Rondleidin- elke eerste en derde woensdag gen nodigt alle geïnteresseerden van de maand bijeen. Op het uit terras en in de koepels wordt bij Kennismaking met de vernieuw- helder weer waargenomen; in de de inrichting van de volksster- cafetaria worden ervaringen uit- renwacht. Hoe kunnen we tij- gewisseld. Eén keer per maand dens een groepsbezoek optimaal is er bovendien een lezing voor- gebruik maken van de nieuwe zien, zowel door eigen leden als mogelijkheden? Wat is nieuw? door externe specialisten. En welke opstellingen horen niet meer bij de permanente Oprechte dank gaat naar hen tentoonstelling? Nadien kunnen uit voor het delen van hun we een en ander al meteen in expertise! praktijk brengen, want vanaf 22 uur is MIRA open voor de eer- De volgende samenkomsten Voor de formule “MIRA open op zon- ste van drie Midzomersterren- gaan door op 18 juli, 1 augustus dag” werd een heus draaiboek uitge- nachten (10, 11 en 12 augustus). (lezing over “Een eigen sterren- werkt waarin met veel foto‟s stap voor Heb jij ook zin om af en toe een wachtje bouwen‖), 15 augustus, stap alle schakelaars, knoppen, formu- handje toe te steken tijdens het 5 september en 19 september. lieren, computers,… getoond worden rondleiden van groepen op MI- die nodig zijn om de volkssterrenwacht RA? Of wil je graag jouw erva- Wie op de hoogte wil gehouden klaar te zetten voor het publiek. ringen over bovenstaande on- worden van de activiteiten kan De eerste zondagen hadden de nieuwe derwerpen delen met je colle- dit o.a. doen via de MIRA- vrijwilligers hiervoor makkelijk een ga‘s? Wees dan zeker present! Yahoo-groep. Een mailtje naar half uurtje nodig, maar dat mindert [email protected] helpt u op weg. snel met wat ervaring. MIRA-publicaties en -verkoop

Stilaan groeit onze verkoopsstand, maar de nadruk Enkele andere interessante artikels uit onze ―winkel‖: blijft liggen op de eigen publicaties. Daarnaast zijn er de nodige basiswerken over sterrenkunde, sterren- Sterrenkaarten: kaarten, eclipsbrilletjes,... • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, logo!) € 10,00 (+ € 2,00) maar ook via overschrijving op PCR 000-0772207- • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) 87 (tussen haakjes de verzendingskosten). • VVS-sterrenkaart-poster (Nl of F) € 5,00 (+ € 3,50) • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,00) • De VVS-Hemelkalender 2007 is nog steeds be- schikbaar. Deze onmisbare almanak van de Weerkunde: Vlaamse (amateur)-sterrenkundige wordt elk jaar • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 3,50) geschreven en vooral berekend door de bekende • Goedenavond Beste kijkers, Jean Meeus. Kostprijs € 10,00 (+ € 2,50 ) Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 3,50) Praktische astronomie: • Telescopen en hun gebruik €6,50 (+ € 2,50) Posters: • Sterrenkunde met de verrekijker €6,50 (+ € 2,50) • Crescent Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Earth € 7,50 (+ € 3,50) Theoretische astronomie: • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 3,50) • Genieten van de sterrenhemel €14,50 (+ €2,50) • Eclips € 5,00 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor beginners €5,00 (+ € 2,00) • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 3,50) • Kometen €6,50 (+ € 2,50) • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 3,50) • Mars, een fascinerende planeet €6,50 (+ € 2,50) • Saturn € 7,50 (+ € 3,50) • Mensen op de Maan €1,25 (+ € 1,00) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 3,50) • Onze nieuwe kosmos €15,00 (+ € 3,50) • Solar System € 7,50 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor in je binnenzak €10 (+ € 2,00) • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 3,50) • Zon en Aarde, een unieke relatie €32,50 (+ € 3,50) • Welke ster is dat? €18,90 (+ € 3,50)

MIRA Ceti - juli - september 2007 5 • Ma 30/07 tot vr 3/08/07: Astrokids sterrenkamp van 9h tot 16 h op Ura- nia • Zo 5 tot zo 19/08/07: astroreis Egypte • Di 7 tot vr 17/08/07: Oberonkamp Fornet-Dessus II in Zwitserland Volkssterrenwacht Urania • Vr 10 tot ma 13/08/07: Perseïden waarnemen op Urania op 10/08/ Mattheessenstraat 60, 2540 Hove (vanaf 20h), 11/08 (vanaf 22h) en 12/08 (vanaf 22h) Tel.: 03/455 24 93 • Vr 7 - zo 9/09/07: 20h - 23h55: Opendeurdagen Urania: 50 jaar ruimte- e-mail: [email protected] vaart http://www.urania.be/

• Er zijn planetariumvoorstellingen om 15h00 (woe en zo en op ma, di en do in juli en augustus) , om 16h30 (woe en zo) en om 20h30 (vr) Vol- gende planetariumvoorstellingen worden vertoond : De redding van sterrenfee Mira (Nederlandstalig, kinderen van 6 tot 9 jaar) ; Les Mys- Volkssterrenwacht Beisbroek tères du Ciel Austral (Frans) ; Donker Afrika (Nederlandstalig, gezins- Zeeweg 96, 8200 Brugge voorstelling) ; Mysteries of the Southern Sky (Engels) ; Verhalen van Tel.: 050/39 05 66 mensen en sterren (Nederlandstalig, gezinsvoorstelling) ; Op reis met e-mail: [email protected] de sterren (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling) en Geheim- http://www.beisbroek.be/ nisse des Südlichen Sternhimmels (Duits).

• Planetariumshows : De geheimen van de zuidelijke sterrenhemel ; De aarde, planeet met duizend gezichten ; Missie Saturnus ; 3D film Dawn of the Space Age ; 3D film Origins of Life ; De Spike Codex (jeugdvoorstelling) • Za 11/08/07 om 20h : Mythologische sterrenwandeling op de terril van Europlanetarium Genk Waterschei Planetariumweg 19, 3600 Genk Tel.: 089/30 79 90 • Za 25/08/07 om 20h30 : Film in het bos : een sterrenbeeldenverhaal, [email protected] een bossprookje, een filmpje over het Nationaal Park Hoge Kempen en http://www.europlanetarium.com/ de film "Over the hedge" .

• Elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. • Woe 4/07/07 en 18/07/07 van 18h tot 23h : Thema-avond: De Zon • Woe 22/08/07 van 20h tot 22h : Thema-avond: Neptunus • Dinsdagen: 28 augustus; 4, 11, 18 en 25 september 07 : Cursus: Initia- RUG Volkssterrenwacht A. Pien tie waarnemen Rozier 44, 9000 Gent • Woe 12/09/07 van 20h tot 22h : Thema-avond: Uranus Tel.: 09/264.41.68 • Za 22/09/07 : 100 jaar Sterrenwacht: voorstelling 2 nieuwe experimen- e-mail: [email protected] ten : : de buis van Toricelli en de slinger van Foucault http://www.rug-a-pien.be/

• Zo 8 /07/07 om 14h, 15h en 16h : activiteit rond zwaartekracht : inlei- ding over de zwaartekracht op de verschillende planeten en enkele een- voudige zwaartekrachtproeven, wandeling langs het planetenpad en bezoek aan AstroLAB IRIS • vr 17/08/07 tot zo 19/08/07 : "STARNIGHTS 2007 " : jaarlijkse star- AstroLAB IRIS party met voordrachten, workshops en waarnemingen Verbrandemolenstraat 5, 8902 Ieper • Vr 7/09/07 om 20h : Voordracht : Leuke Astrofotografieprojecten door Tel.: 057/20 03 87 Philippe Vercoutter e-mail: [email protected] http://www.astrolab.be/

6 MIRA Ceti - juli - september 2007 ACTIVITEITENKALENDER JULI – SEPTEMBER 2007 Elke woensdagnamiddag, 10-11-12 augustus Astroclub met 14-18h Midzomersterrennachten Frank Deboosere: laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van In de zomermaanden juli en 14h-18h) is MIRA geopend augustus geen ―Astroclub met Elke laatste vrijdag van de voor individuele bezoekers. Frank Deboosere‖ omdat het in maand –met uitzondering van Het is de bedoeling dat elkeen dit seizoen toch véél te laat don- juli en augustus– komt weerman aan zijn eigen tempo de sterren- ker wordt. Maar in ruil krijgt u Frank Deboosere een voordracht wacht verkent: gluur eens in de van ons drie waarnemings- houden op MIRA. telescoopkoepels, loop het waar- nachten in augustus, in de peri- Zijn voordracht start steeds om nemingsterras af, lees de instru- ode dat de bekende Perseïden- 19h30, en duurt ongeveer een menten van het weerstation af, meteorenzwerm actief is. uur. Bij helder weer trekken we bestudeer de hemelmechanica Op vrijdag 10, zaterdag 11 en dan naar de telescopen voor de met behulp van de armillair- zondag 12 augustus is MIRA waarnemingen, zoniet volgt een sfeer, de sterrenhemel met de open van 22h tot minstens 1h ‗s rondleiding op de sterrenwacht. interactieve sterrenkaart, bezoek nachts. Jupiter en de vele objec- De prijs bedraagt € 5,00 (gratis de diverse tentoonstellingen en ten van de zomerhemel zullen voor MIRA-LedenPlus). experimenten (waaronder na- van de partij zijn, maar we ho- Op 28 september luidt de titel tuurlijk het befaamde optische pen natuurlijk op tijd en stond van Frank zijn lezing ―Het klei- experimentarium)… En vergeet een vallende ster te zien langs ne grut van het zonnestelsel". niet ook even binnen te springen flitsen. En daar proberen we dan Héél actueel na de ―degradatie‖ in onze bibliotheek. een simultaanwaarneming van van Pluto tot dwergplaneet, en Bovendien kan u vanaf nu ook te maken: tegelijk zien én horen de ontdekking van steeds meer het ganse parcours verkennen via ons radio-meteoordetectie- nieuwe objecten in de buitenge- met een zogenaamde ―Audio- systeem. bieden van het zonnestelsel. guide‖, waarmee u bij elke op- Wat het waarnemen betreft kij- stelling of instrument gesproken ken we die avond vooral uit naar commentaar krijgt. Jupiter en de Maan, maar ook de De toegangsprijs bedraagt € vele nevels, sterrenhopen en 2,50 maar is gratis voor leden dubbelsterren van de zomerhe- van MIRA. mel lonen zeker de moeite.

MIRA op zondag

Behalve op woensdag zijn we sinds kort ook op zondagnamid- dag (14-18h) doorlopend geo- pend voor bezoekers. Het succes is vaak afhankelijk van de weersomstandigheden en de ac- tualiteit: soms maar enkele be- zoekers, soms vele tientallen. Dit initiatief wordt volledig ge- dragen door de enthousiaste vrijwilligers: een steeds groter wordende groep staat paraat om minstens één zondag per maand van dienst te zijn. Maar nieuwe kandidaten zijn zeker welkom! Met deze formule mikken we dan voornamelijk op twee doel- groepen: dagjestoeristen die “MIRA op zondag”, de nieuwe formule van de volkssterrenwacht raakt Grimbergen bezoeken en dan goed op dreef. Sinds april houden de enthousiaste vrijwilligers MIRA ook even op MIRA binnensprin- ook elke zondag open (14-18h). Het succes ervan hangt natuurlijk ook gen, en anderzijds families die voor een groot deel af van de weersomstandigheden: in april en mei speciaal voor MIRA komen. konden de bezoekers bijna elke zondag de Zon en Venus waarnemen.

MIRA Ceti - juli - september 2007 7 MIRA Ceti sprak met ... Roeland van der Marel Francis Meeus

Wie van ons heeft de afgelopen jaren niet vol verrukking kennis gemaakt met allerlei schitterende objecten in het omringende universum via die adembenemend mooie Hubble-foto‟s? MIRA Ceti smaakte het genoe- gen om Roeland van der Marel (39) te interviewen, en die was de afgelopen jaren mee verantwoordelijk voor de twee bekende beeldcamera‟s op de Hubble-ruimtetelescoop, de Wide Field and Planetary Camera en de Advanced Camera for Surveys. Momenteel houdt hij zich niet alleen met Hubble bezig, maar ook met diens opvolger, de James Webb Space Telescope, en met zijn sterrenkundig onderzoek. Ondanks een drukke agenda was deze vriendelijke Nederlander meteen bereid ons ruim een uur te woord te staan. Een vlotte Skypeverbinding zorgde ervoor dat het zelfs niet nodig was om even over en weer naar de VS te reizen. Roeland van der Marel studeerde wiskunde en sterrenkunde in Leiden en kon als “Hubble Fellow” drie jaar onderzoek verrichten aan het befaamde Institute for Advanced Study in Princeton waar o.a.Einstein, Oppenheimer en Gödel werkzaam zijn geweest. Sinds 1997 is hij verbonden aan het Space Telescope Scien- ce Institute in Baltimore.

U bent als jong onderzoeker kern van een sterrenstelsel pro- veer dezelfde snelheid als de begonnen met het bestuderen beren we te ontdekken hoe snel sterren aan de buitenkant van van de dynamiek in kernen de materie daar beweegt. Als het stelsel, terwijl je verwacht van sterrenstelsels. Wat was dingen niet bewegen in het heel- dat sterren in stelsels met wel daar tot dan toe over gewe- al vallen ze heel snel naar elkaar een centraal zwart gat extra gra- ten? toe. We zien dus overal objecten vitatie voelen t.g.v. het zwarte om elkaar heen bewegen, soms gat, en dus in de buurt van de Sinds de jaren 1950-1960 is be- op een geordende manier zoals kern veel sneller bewegen dan kend dat een klein percentage de Aarde om de Zon in een bij- sterren aan de buitenkant van van de sterrenstelsels er heel an- na cirkelbaan, in sterrenstelsels het sterrenstelsel. En dat soort ders uitzien in radiogolven en kan dat zeer chaotisch verlopen metingen heb ik dus verricht röntgenstralen dan in zichtbaar met sterren die in allerlei soor- toen ik begon met mijn onder- licht, waarbij men als hypothese ten banen rond het centrum be- zoek. Een serieus probleem stelde dat dit kwam door de aan- wegen. Maar als er zich geen daarbij was dat door de aanwe- wezigheid van een massief zwart gat bevindt in het centrum zigheid van de atmosfeer het zwart gat in het centrum. Dat van een sterrenstelsel zijn de vanaf het aardoppervlak niet zwarte gat slorpt materie die in verwachtingen dat de sterren in mogelijk was een scherp beeld de buurt zit op, waarbij die ma- het centrum bewegen met onge- te krijgen van het centrale deel terie volgens E = mc2 omgezet wordt in energie. De energie die zo vrijkomt zie je voornamelijk als straling in het radio- en rönt- gengebied. De vraag was of we kunnen be- wijzen dat er effectief een zwart gat zit in het centrum van die sterrenstelsels zit, en de beste manier om dat te doen is door de materie in het centrum te we- gen. Eén van de karakteristieken van een zwart gat is dat er geen licht van daar afkomstig is. Als je de waargenomen hoeveelheid licht in de kern van zo‘n sterren- stelsel vergelijkt met de massa die je gemeten hebt, kan je zo de aanwezigheid van een zwart gat Roeland van der Marel van het Space Telescope Science Institute in bewijzen. Baltimore samen met M51, de beroemde Draaikolknevel zoals de Hub- Om de massa te meten in de ble-ruimtetelescoop die in al zijn pracht en glorie kan afbeelden.

8 MIRA Ceti - juli - september 2007 de vitale onderdelen definitief zou uitvallen. Maar twee jaar geleden is er bij NASA een nieuwe baas geko- men, en die noemde Hubble hét pronkstuk van de Amerikaanse ruimtevaart waardoor niet alleen ons beeld van het universum da- nig veranderde, maar ook dank- zij die schitterende foto‘s inte- resse voor sterrenkunde werd opwekt bij mensen over de hele wereld. En tot genoegen van ie- dereen op ons instituut kreeg Hubble zo een hoge prioriteit in het ruimtevaartprogramma van NASA en is er opnieuw een on- derhoudsbeurt gepland voor september 2008. In principe zou de ruimtetelescoop dan opnieuw voor minstens vijf jaar moeten NGC 4261 met links een opname van het hele sterrenstelsel gemaakt van- kunnen functioneren, dus zeker af het aardoppervlak en rechts een gedetailleerde Hubble-opname van de tot de Webb-telescoop in 2013 kern van het stelsel. Een gigantische ring van stof en gas wordt zichtbaar gelanceerd wordt. die zich volgens de geldende modellen bevindt rondom een massief zwart gat in de kern van het sterrenstelsel. U ontwikkelde een eigen ma- thematisch model voor uw on- van sterrenstelsels, zodat mijn niet scherp te krijgen waren derzoek naar de kernen van interesse snel uitging naar de door een aantal verkeerde speci- sterrenstelsels? Hubble-ruimtetelescoop. Aange- ficaties van de overigens perfect zien deze boven de aardatmos- geslepen hoofdspiegel. Geluk- In het onderzoeksgebied waar ik feer opereert kunnen veel scher- kig is Hubble bereikbaar voor me mee bezig houdt, meten we pere waarnemingen gedaan wor- de Space Shuttle, zodat een klei- de snelheden van sterren in ster- den en is het mogelijk door ster- ne vier jaar later die fout her- renstelsels, en hebben we dus te ren en materiaal te bestuderen steld kon worden, en sindsdien maken met de wetten van de dicht bij de kern van sterrenstel- presteert hij uitstekend. Intussen gravitatie, want die bepalen hoe sels veel beter bewijs te vinden zijn er nog drie andere onder- sterren bewegen in sterrenstel- voor het bestaan van die centra- houdsbeurten geweest, waarbij sels. De techniek waar ik aan le zwarte gaten. Hubble heeft op astronauten verouderde of de- gewerkt heb om dit soort waar- dit vlak een heel grote bijdrage fecte onderdelen vervingen door nemingen te interpreteren be- geleverd, hetgeen algemeen ge- technologisch meer geavanceer- staat erin dat alle mogelijke ba- zien wordt als één van de tien de instrumenten. nen die kunnen bestaan in een hoogtepunten in de zeventien Dat alles kost natuurlijk behoor- sterrenstelsel berekend worden, jaar dat de telescoop operatio- lijk veel geld en is niet zonder en op grond daarvan ontwikkel neel is. risico voor de betrokken astro- je een computerprogramma dat nauten. Na de ramp met Space uit al die mogelijke sterbanen Gaat Hubble het uithouden tot Shuttle Columbia begin 2003 diegene selecteert die ook daad- de lancering van de James besliste de toenmalige NASA- werkelijk de waarnemingen re- Webb Space Telescope? baas het hele Space Shuttle- produceert. De vraag was dus of programma zo snel mogelijk te het mogelijk is een model te ma- Dat hopen we zeker. Hubble is beëindigen waarbij alleen nog ken waarbij er geen massief één van de duurste wetenschap- maar de engagementen t.o.v. de zwart gat in het centrum van het pelijke instrumenten ooit, en internationale partners m.b.t. het sterrenstelsel zit en dat toch alle heeft al een bewogen geschiede- afwerken van het internationale waarnemingen reproduceert. Als nis achter de rug. Zelfs vóór de ruimtestation ISS zouden nage- je zo‘n computermodel ontwik- lancering dreigde het hele pro- komen worden. In dat geval zou keld hebt en je laat het draaien, ject o.w.v. budgettaire redenen Hubble geen onderhoudsbeurt en als je vervolgens als ant- geschrapt te worden. Na de lan- meer krijgen, en zou de ruimte- woord krijgt dat zo‘n model niet cering ontstond er veel beroe- telescoop aan zijn einde komen kan bestaan, mag je blijkbaar ring toen bleek dat de beelden wanneer vroeg of laat één van concluderen dat er wel degelijk

MIRA Ceti - juli - september 2007 9 ten van de eigenbeweging van het Andromedastelsel geen een- voudige zaak. Om het een beetje simplistisch uit te leggen zou je het als volgt kunnen stellen: je neemt een foto van het sterren- stelsel, wacht vervolgens een eeuw en dan maak je opnieuw een foto waarbij je beide opna- mes vergelijkt om te zien of het sterrenstelsel bewogen heeft. Zo‘n tijdspanne is nodig om ook maar enige verplaatsing te kun- nen vaststellen aangezien het een object betreft op zowat 2,5 miljoen lichtjaar Waar ik onlangs samen met een aantal collega‘s aan heb gewerkt is de eigenbeweging van de Grote en de Kleine Magellaanse Op basis van Hubble-waarnemingen vermoeden sterrenkundigen dat de Wolk. Met behulp van de scher- Magellaanse Wolken voor het eerst langs onze Melkweg aan het voorbij- pe blik van Hubble hebben we trekken zijn. Gezien hun grote snelheid zullen ze zich via een bijna para- waarnemingen verricht, en op bolische baan verwijderen om wellicht nooit meer terug te komen. basis van deze recente informa- Foto Grote Magellaanse Wolk: Luc Debeck. tie menen we te kunnen conclu- een zwart gat in het centrum van snelheid van sterren die aan de deren dat de Magellaanse Wol- die sterrenstelsels moet zitten, buitenkant van het sterrenstelsel ken mogelijk voor de eerste keer want zonder zo‘n zwart gat kan zitten. langs onze Melkweg voorbij- je de waarnemingen niet verkla- trekken. Men was er altijd van ren. Kan u iets vertellen i.v.m. uw overtuigd dat ze als onderdeel onderzoek over de evolutie van de Lokale Groep al meerde- Donkere materie speelt hierbij van onze Melkweg? re keren rond ons sterrenstelsel geen rol? zouden gecirkeld zijn, maar de Onze Melkweg zit in een cluster snelheid waarmee de Magellan- Over donkere materie weten we van sterrenstelsels die we de Lo- se Wolken bewegen is dubbel nog niet zo veel, maar wel dat kale Groep noemen. Naast ons zo groot als aanvankelijk ge- het gaat om een soort materie eigen sterrenstelsel maken daar dacht, hetgeen doet vermoeden die massa heeft, en bijgevolg ook de Andromedanevel en de dat als ze eenmaal voorbij de gehoorzaamt aan de wetten van Driehoeknevel deel van uit plus Melkweg zijn ze zich via een de zwaartekracht. Donkere ma- een heleboel kleinere dwergstel- bijna parabolische baan zullen terie zit geconcentreerd in ster- sels. Sommige van die kleinere verwijderen om nooit meer te- renstelsels en manifesteert zich stelsels zijn zo lichtzwak dat we rug te komen. Dit heel nieuwe onrechtstreeks als een uitge- er nog regelmatig nieuwe ont- inzicht heeft betrekking op de strekte halo rond het deel van de dekken. Het Andromedastelsel twee dichtstbijzijnde sterrenstel- sterrenstelsels dat bestaat uit ge- en de Melkweg zijn de twee do- sels van de Melkweg op zo‘n wone materie en dat wel recht- minante stelsels. Er wordt al wel kleine tweehonderdduizend streeks kan waargenomen wor- eens beweerd dat ze binnen een lichtjaar die we vrij goed kun- den. Als je b.v. naar een foto aantal miljarden jaren zullen sa- nen bestuderen. De andere van de Andromedanevel kijkt, mensmelten, maar dat is nog dichtbijgelegen buur, de zoge- zie je sterren in een platte schijf niet helemaal zeker. Zo‘n moge- naamde Sagittariusdwerg op met een diameter van meer dan lijk botsing hangt in grote mate minder dan honderdduizend tweehonderdduizend lichtjaar. af van de eigenbeweging van lichtjaar, is veel moeilijker te Daaromheen zit een halo van het Andromedastelsel. Hoe be- bestuderen omdat die zich van- donkere materie die misschien weegt het ten opzichte van onze uit ons standpunt bekeken onge- wel tien keer zo uitgestrekt is. Melkweg in het vlak van de he- veer achter het centrum van on- Dus als een astronoom modellen mel? Als we geen beweging ze Melkweg bevindt. maakt van sterrenstelsels moet vaststellen betekent dit dat het hij daar wel degelijk rekening sterrenstelsel alleen maar in on- In 2005 won jij samen met mee houden, maar die donkere ze richting beweegt, en dan Gijs Verdoes Kleijn van de materie bepaalt eigenlijk voor- komt er dus zeker een botsing in universiteit van Groningen de namelijk wat er gebeurt met de de verre toekomst. Nu is het me- prestigieuze Pirelli Internetio-

10 MIRA Ceti - juli - september 2007 al die alles opslorpt wat hij in zijn buurt tegenkomt. Het is na- tuurlijk wel zo dat materie die binnen de waarnemingshorizon van een zwart gat komt er defi- nitief in verdwijnt. De waarne- mingshorizon kan je best om- schrijven als een hypothetisch oppervlak dat een zwart gat om- ringt. Niets wat binnen dat op- pervlak zit kan er nog ooit aan ontsnappen, zelfs licht niet, van- daar de benaming zwart gat. Maar de zwaartekracht van een zwart gat is in se niet anders dan die van andere objecten. Mocht de Zon morgen – hypothetisch gesproken – in een zwart gat veranderen, toch zou de Aarde gewoon in een cirkelbaan om dat zwarte gat blijven bewegen In september 2008 is er opnieuw een onderhoudsbeurt gepland voor de terwijl er verder niets zou veran- Hubble-ruimtetelescoop. . Er zullen nieuwe instrumenten, batterijen en deren behalve dat het eerst don- gyroscopen geïnstalleerd worden en twee instrumenten die momenteel ker en vervolgens koud zou niet goed functioneren zullen van nieuwe elektronica voorzien worden, worden op Aarde. zodat het er naar uitziet dat Hubble beter zal zijn dan ooit tevoren. Het meest interessante aan zwarte gaten is dat ongelooflijk nal Award voor beste educa- doen. veel materie in het centrum sa- tieve website met jullie schitte- Een heel leuke reactie is zeker mengedrukt wordt in één punt rende ―Black Holes: Gravity's die van een man uit India: zijn van oneindig kleine afmetingen, Relentless Pull‖. Hoe hoog driejarige zoon is zo verknocht hetgeen we een singulariteit schat jij het belang in van die aan de site dat ze iedere avond noemen. De gravitatietheorie webstek? wanneer de kleine naar bed van Einstein voorspelt dat die moet samen nog even naar het singulariteit oneindig klein is, Als sterrenkundige heb je toch zwarte gat vliegen, anders wil maar we weten dat dit niet kan de verantwoordelijkheid om on- hij niet gaan slapen. Dergelijke omdat op een bepaald moment, derzoek te verrichten dat niet al- positieve feedback geeft natuur- als je materie maar dicht genoeg leen wetenschappelijk relevant, lijk veel voldoening en toont bij mekaar brengt, zwaarte- maar ook toegankelijk is voor aan dat er blijkbaar behoefte is kracht niet meer de enige domi- het grote publiek, want per slot aan dit soort websites voor het nante factor is, maar ook kwan- van rekening zijn het de gewone grote publiek. tumeffecten zich laten gelden. belastingbetalers die dat onder- Nu is kwantumgravitatie eigen- zoek financieren. Ik vind dat Over zwarte gaten bestaan er lijk iets waar we nog maar heel dergelijke populariserende initi- heel wat misverstanden. weinig van afweten, het is atieven heel belangrijk zijn en a.h.w. de heilige graal van de neem ze dan ook serieus op. En Zeker weten. Men denkt al wel theoretische natuurkunde. Het aangezien er vele misvattingen eens dat het mysterieuze en to- was de droom van Einstein in de bestaan over zwarte gaten, leek taal onkenbare objecten zijn, laatste twintig jaar van zijn le- het ons zeker de moeite om maar dat is niet zo. Een zwart ven om één enkele theorie te daarover een website te maken. gat bestaat uit de gewone mate- vinden die alles in het heelal kan Momenteel zijn we trouwens riedeeltjes die we kennen. In- voorspellen, maar hem is het bezig aan een Nederlandse ver- dien de Zon twintig keer zwaar- niet gelukt, en 52 jaar na zijn taling ervan. der zou zijn geweest zou die ge- dood hebben we die theorie nog Per dag krijg ik toch zo‘n twee à zien haar leeftijd al een zwart steeds niet. Begrijpen hoe het er drie e-mails met reacties van gat geworden zijn. Op het mo- in het binnenste van zwarte ga- mensen over de hele wereld. Dat ment dat haar nucleaire brand- ten aan toe gaat zou wel eens de kan een grootmoeder in Austra- stof opgebrand is, stort zo‘n sleutel kunnen zijn om dit pro- lië zijn die enthousiast schrijft zware ster ineen tot een zwart bleem op te lossen, want in de dat ze al heel haar leven over gat. extreme omstandigheden die het heelal wilde leren en nu ze Volgens een ander misverstand daar heersen doen zich tegelijk met pensioen is eindelijk tijd is een zwart gat een soort rond- gravitatie- en kwantumproces- heeft om dat o.a. via onze site te trekkende stofzuiger in het heel-

MIRA Ceti - juli - september 2007 11 sen voor op een schaal die we mechanica krijgen we te maken enorm klein, en op die manier op geen enkele andere manier met het onzekerheidsprincipe duurt het misschien 10100 jaar zo kunnen bestuderen. van Heisenberg, en één van de vooraleer een zwart gat volledig wijzen waarop we dit kunnen verdampt is. Ter vergelijking: Een bekende uitspraak over formuleren is dat tijd en energie de leeftijd van het heelal is on- zwarte gaten is dat ze geen twee grootheden zijn die in ze- geveer 1010 jaar. We mogen dus haar hebben. Wat wordt daar kere zin complementair zijn. In stellen dat die Hawkingstraling eigenlijk mee bedoeld? een vacuüm kan binnen een hele heel weinig praktische relevan- kleine periode in tijd een vrij tie heeft voor de eigenschappen Sterren hebben vele eigenschap- grote hoeveelheid energie vrij- van de zwarte gaten die we pen: we kunnen het hebben over komen waarbij paren van deel- waarnemen in het heelal, maar hun magnetisch veld, rotatie, tjes en antideeltjes kunnen ont- dat ze wel degelijk erg relevant temperatuur, chemische samen- staan die weer annihileren tot is voor het theoretische begrip stelling, helderheid, enzovoort. nul energie. Stephen Hawking van zwarte gaten. Eén van de interessante aspecten toonde aan dat als dit proces ge- van zwarte gaten is dat ze maar beurt vlak bij de waarnemings- Bedankt voor het boeiende ge- drie eigenschappen hebben: horizon van een zwart gat het sprek en ik wens ons allen nog massa, spin – d.w.z. de rotatie kan dat één van de twee virtuele veel Hubbleplezier toe! om een as, en elektrische lading. deeltjes binnen en het andere Met deze drie parameters kan je buiten de waarnemingshorizon ieder zwart gat beschrijven. Als zit, zodat ten gevolge van de gesteld wordt dat zwarte gaten zwaartekracht van het zwarte geen haar hebben is dat in ver- gat beide deeltjes niet meer kun- gelijking met mensen waarbij er nen annihileren. Het deeltje bin- een grote variëteit is i.v.m. hun nen de waarnemingshorizon zit haar: sommigen hebben gekruld gevangen in het zwarte gat en haar, bij anderen is het stijl, je komt nooit meer tevoorschijn, hebt blond haar, grijs of zwart terwijl het andere deeltje naar haar, kort, lang en wat weet ik buiten ontsnapt, niet langer een nog meer. virtueel deeltje is maar een reëel deeltje wordt dat als straling kan Als we het hebben over zwarte waargenomen worden. gaten moeten we het toch ook Toen Hawking zijn ideeën voor even hebben over Stephen het eerst presenteerde waren een Hawking. Wat is zijn bijdrage hoop van zijn collega‘s scep- binnen dit onderzoeksgebied? tisch, maar inmiddels zijn alle deskundigen ervan overtuigd dat Reeds een dertigtal jaren gele- die zogenaamde Hawkingstra- den heeft Hawking aangetoond ling wel degelijk een feit is. dat er toch straling en informatie Aangezien er straling naar bui- Zwarte gaten zijn ook voor het gro- uit een zwart gat kan komen, ten komt, betekent dit eigenlijk te publiek erg fascinerend. Om de iets dat tot dan toe voor onmo- dat een zwart gat geleidelijk vele misvattingen over deze objec- gelijk werd gehouden en eigen- verdampt, en als we er genoeg ten toch enigszins uit de wereld te lijk een eerste stap was op weg tijd overheen laten gaan, zal uit- helpen proberen sterrenkundigen naar een theorie over de kwan- eindelijk alle materie verdwenen via professionele websites het pu- tumgravitatie. zijn. Maar de hoeveelheid stra- bliek wegwijs te maken. Afbeelding: In de wereld van de kwantum- ling die naar buiten lekt is Ute Kraus, Universität Tübingen.

Interessante websites betreffende de HST, zijn opvolger, en het werk van Roeland van der Marel: • Homepage Roeland van der Marel: http://www-int.stsci.edu/~marel/ • De bekroonde website over zwarte gaten ―Black Holes: Gravity's Relentless Pull‖: http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/ • Hubble Space Telescope: http://hubblesite.org/ • James Webb Space Telescope: http://www.jwst.nasa.gov/ • Vragen over zwarte gaten: http://home.hetnet.nl/~laureijs1/dutch/blackholes00.html • Zwarte gaten (dossier Kennislink): http://www.kennislink.nl/web/show?id=113642 • Theorie van alles of niets (dossier Kennislink over kwantumzwaartekracht): http://www.kennislink.nl/web/show?id=105560 • Step by step into a Black Hole: http://www.spacetimetravel.org/expeditionsl/expeditionsl.html

12 MIRA Ceti - juli - september 2007 Sterrenfotografie anno 2007 Geen filmrolletjes meer… Philippe Mollet

Het maken van de beelden is slechts de eerste stap, het bewerken ervan vergt minstens even veel tijd. Net zoals we vroeger in de donkere kamer allerhande subtiele technieken toepasten om contrasten te veranderen of foutjes weg te werken, maken we nu van de computer een soort ―digitale DoKa‖. We gaan beelden optellen, aan elkaar plakken, de helderheid of het con- trast aanpassen, ruis onderdrukken,… En nadien gebruiken we diezelfde computer natuurlijk weer om de afgewerkte beelden uit te wisselen met gelijkgestemden via het internet! De gebruikte software kan eenvoudig of juist héél complex zijn, gratis of even duur als een goede camera, maar steevast zal je er eerst moeten le- ren mee werken vooraleer er bevredigende resultaten uit te voorschijn komen. Een bezoek aan de werkgroep Waarnemen van MIRA kan daarbij trouwens héél behulpzaam zijn!

Webcam: te op de harde schijf (honderden megabyte tot meer dan een giga- Bij het maken van planeetbeel- byte) maar door te comprimeren den is de luchtonrust gaan er details verloren. (turbulentie; “seeiing”) dé be- perkende factor. Elk beeldje dat De bewerking van de opnames we maken zal dus in min of bestaat uit volgende aspecten: meerdere mate bewegingson- • afhankelijk van de kwaliteit scherpte vertonen. van het filmpje (en dus essen- tieel van de luchtonrust) gaan Daarom hangen we een webcam we kiezen hoeveel van de achter de telescoop en maken afzonderlijke frames daadwer- we geen afzonderlijke beeldjes kelijk zullen gebruikt worden. maar volledige filmpjes. Daarbij • Die uitgezochte beelden gaan kan elk filmpje bestaan uit hon- we dan netjes over elkaar leg- derden tot zelfs duizenden af- gen om de effecten van de zonderlijke frames, afhankelijk bewegende lucht zoveel mo- van de snelheid van de camera gelijk ongedaan te maken, maar ook van de PC die dit na- waarna het gemiddelde bere- dien allemaal moet verwerken. kent wordt van al deze beel- den Belangrijk is wel dat dit filmpje • En uiteindelijk gaan we op dit opgeslagen wordt in ―ruw for- resultaat een aantal beeldbe- maat‖, dus zonder enige vorm werkingstechnieken toepas- van compressie. Dat vreet ruim- sen: eigenlijk wiskundige mo-

Eén van de allerbeste opnames van Mars die we ooit maakten van op MIRA (Kuttertelescoop), dateert van 7 november 2005. Helaas waren de wolken ook van de partij, zodat “slechts” een filmpje van zo‟n 1500 bruikba- re frames gemaakt werd. Van boven naar onder: 1. één van de beste afzonderlijke frames uit het filmpje. Enkele donkere gebieden zijn te zien, zonder veel detail 2. een stack (optelsom) van de 19 beste beeldjes uit de volledige film. We winnen al een beetje detail, maar het beeld wordt vooral veel “gladder” dan het ruwe enkele beeld 3. datzelfde opgetelde beeld nadat er een aantal beeldbewerkingstechnieken op losgelaten werden. Het kleine witte vlekje bovenaan (Olympus Mons) wordt al beter zichtbaar, en ook de details in de donkere gebieden worden beter afgelijnd. Maar het beeld lijkt heel sterk gekorreld: elektronische ruis. 4. voor het eindresultaat werd werd gekozen voor een stack van 644 frames uit het filmpje. Nog ietsje meer de- tail als op het vorige resultaat, maar vooral een véél gladder en natuurlijker uitzicht.

MIRA Ceti - juli - september 2007 13 dellen die er voor zorgen dat pje gemaakt, steeds bij dezelfde de kijker verlicht de camera de aanwezige details beter tot instellingen, die nadien dan stuk chip niet uniform. Daarom hun recht komen. Doe dit ech- voor stuk op dezelfde manier maken we een zogenoemde ter met mate, want anders verwerkt wordt. Al deze ver- ―flatfield‖: een kort belichte lopen we het risico dat we werkte beelden worden dan net- opname van een uniform ver- details zichtbaar maken die er jes aan elkaar ―genaaid‖ tot één licht object (vaak een witte eigenlijk niet echt zijn groot overzichtsbeeld. plaat of karton) waarop al die afwijkingen ook zullen te zien Gelukkig moeten we dit tegen- Ook dat gebeurt natuurlijk niet zijn. Dit beeld gaan we dan woordig niet meer manueel meer manueel: software als nadien aftrekken van de eigen- doen (probeer maar eens >1000 ―PTGui‖ neemt dit voor zijn lijke astrofoto. frames te gaan stacken): er is rekening. • elektronisch: ruis, warmteont- software die dat allemaal in wikkeling in de camera,… het meer of mindere mate gaat auto- Deep-sky-beelden: zorgt allemaal voor degradatie matiseren: programma‘s zoals van de beeldkwaliteit. Dat ef- Iris of AstroArt, maar dé refe- Het diepere heelal is dan weer fect kunnen we verminderen rentie is eigenlijk het gratis pak- het geliefkoosde speelterrein door de camera te koelen (in ket Registax (versie 4). van digitale reflexcamera‘s en de winter hebben we er duide- speciale astronomische CCD- lijk minder last van), een re- Nadien kunnen we het resultaat camera‘s. centere camera te kopen (die eventueel nog wat opsmukken Ook hier neemt de nabewerking zijn er weer minder gevoelig via klassieke beeldbewerkings- meestal meer tijd in beslag dan voor) of het maken van een pakketten als PhotoShop, Paint- de eigenlijke opnames. darkframe. Dat is eigenlijk een ShopPro of The Gimp. Hier worden we geconfronteerd opname gemaakt onder dezelf- met volgende problemen: de omstandigheden (zelfde Mozaïeken: • mechanisch: volgfouten. Zelfs belichtingstijd en temperatuur) de allerbeste parallactische maar met het deksel op de ca- Webcams zijn dus bij uitstek monteringen vertonen volgfou- mera. Als we dit aftrekken van geschikt voor het maken van ten waardoor de sterren toch het originele beeld zal er alvast haarscherpe detailbeelden, maar lichtjes uitgerokken of zelfs een deel systematische ruis helaas hebben ze slechts een streepvormig worden. Om dit verdwijnen. klein beeldveld: typisch passen op te lossen zal men ofwel de er dan slechts enkele maankra- belichtingstijd korter maken Het aanbod aan software is ters tegelijk in beeld. (zodat de fout niet kan optre- schier onbeperkt, maar de be- Heel geduldige amateurs hebben den) of actief ingrijpen (dat langrijkste zijn AstroArt, het ook daar een oplossing op ge- kan manueel of zelfs automa- gratis pakket Iris of het dure vonden: maak er een mozaïek tisch via een volgkijker) MaximDL.Voor wie met digita- van. Zorgvuldig wordt van elk • optisch: er kunnen stofjes in le reflexcamera‘s werkt is Ima- stukje maanoppervlak een film- de camera zichtbaar worden, of gesPlus dé referentie.

Links: het ruwe beeld zoals het uit de camera kwam (480 seconden belicht bij 100ASA, 80 mm f/7.5-refractor). Er is al opmerkelijk veel te zien van de nevel rond de Plejaden, maar ze “verdrinkt” in de achtergrondgloed (lichthinder, maar ook elektronische ruis). Bemerk ook de heldere gloed aan de rechterkant, veroorzaakt door opwarming van dat deel van de chip door elektronica in die buurt. Rechts: zes dergelijke opnames werden gestackt (opgeteld), maar stuk voor stuk werd er ook een donkerbeeld (dark-frame) van afgetrokken om een deel systematische ruis te verwijderen. En nadien werd het beeld geopti- maliseerd dankzij beeldbewerkingsalgoritmes die speciaal voor astronomische beelden ontwikkeld werden.

14 MIRA Ceti - juli - september 2007 TE BEZOEKEN: LUDIVER De mooiste volkssterrenwacht van Europa? Philippe Mollet

Enfin, na MIRA natuurlijk…

Als medewerker van MIRA moet je toch wel een beetje vak- idioot zijn: op vakantie staan er bij ons altijd wel een paar we- tenschapsmusea of sterrenwach- ten op het programma. Je legt contacten met de collega‘s, neemt her en der een kijkje, en je probeert vooral nieuwe ideetjes te vinden die ook op MIRA van pas zouden komen.

In het voorjaar hadden we –na een helaas uitgeregende waarne- mingsweek met een groepje actieve MIRAnezen– nog een weekje vakantie gepland in Nor- mandië. De ideale gelegenheid om nog eens langs te gaan bij van het netwerk ―Stations de Normandië voorstelt. Zoals zo LUDIVER. Nuit‖ (vergelijkbaar met onze vaak is hier echter een duidelij- ―Vlaamse Volkssterrenwach- ke financiële reden voor te vin- LUDIQUE — UNIVERS ten‖). De opening dateert im- den: vlakbij ligt de immense mers van mei 2000. nucleaire opwerkingsfabriek Net zoals MIRA is ook de naam COGEMA, waar o.a. ook het LUDIVER een woordspeling Wie gewend is aan de centrale Belgische kernafval verwerkt die veel zegt over de doelstellin- ligging van MIRA, kijkt raar op wordt. Geen enkele gemeente gen: op een LUDIeke manier bij het zien van de locatie van die zoiets met plezier op zijn het UniVERsum uitleggen. LUDIVER op bijhorende kaart: grondgebied ziet, dus als com- Het is een relatief recente volks- in de allerverste uithoek van het pensatie wordt er in de regio sterrenwacht, deel uitmakende schiereiland dat de punt van kwistig met subsidies omge- sprongen, vandaar… Bovendien hoopte men ook een graantje te kunnen meepikken van de vele Britse toeristen die via de vlakbij gelegen haven van Cherbourg het land binnen- reizen (vandaar de hoge mate van tweetaligheid in het bezoe- kerscentrum– niet zo evident in Frankrijk). Helaas valt dit in de praktijk wel even tegen: de Brit- ten rijden blijkbaar liefst direct door naar hun vakantiebestem- ming.

Unieke ligging

De punt van Normandië is een

MIRA Ceti - juli - september 2007 15 mooie wandel– en fietsstreek: een glooiend landschap met overal hagen: de ―bocage‖ waar de Amerikaanse troepen in WO II grote problemen ondervon- den. LUDIVER ligt trouwens op één de hogere punten, met in de verte een fraai uitzicht op de zee. De nabijheid van die laatste (het Kanaal én de Atlantische Oceaan) zorgt trouwens voor onverwachtse moeilijkheden wist directeur Bruno Daverdin ons te vertellen: het zout dat met de zeebries over het land waait voldoende parkeerplaats voor geluk gehad: tijdens onze beide is enorm corrosief, en zelfs het wagens én bussen. Het gebouw bezoeken overdag was het stee- roestvrij materiaal waaruit de ziet er ook van buiten héél fraai vast bewolkt… meeste instrumenten vervaar- en modern uit: veel ronde vor- Maar geen nood: als de Zon zich digd zijn hebben hier enorm men, en vooral héél veel glas. niet vertoonde, stond in dit deel onder te lijden. Voor één van de Nadien zal blijken dat het bo- van de zaal een andere blikvan- telescoopkoepels heeft men venste deel van het gebouw een ger: een klein bellenvat maakt hiervoor zelf een speciaal lucht- grote cafetaria, met een uniek de sporen zichtbaar van diverse verversingssysteem voorzien om uitzicht over 360° (en daarboven elementaire deeltjes. Héél spec- na een waarnemingsnacht de ook nog eens een terras). taculair, en maar weinig volks- vochtige nachtlucht te kunnen sterrenwachten die dit kunnen verwijderen. Eenmaal binnen worden we aanbieden! vriendelijk verwelkomt aan de BEZOEKERSCENTRUM: ruime balie. Direct valt op dat er PLANETARIUM en AMFI- naast de balie een kleine ver- THEATER: LUDIVER is makkelijk te vin- koopsruimte-annex-bibliotheek den: in de buurt staan voldoende is, strategisch geplaatst tussen Bij ons laatste bezoek was er pijltjes. Het centrum staat mid- balie en uitgang. een defect aan het planetarium, den in een groot domein, met zodat er geen voorstellingen Via een ruime gebogen gang doorgingen. Maar tijdens een belanden we in een eerste, zwak vroeger bezoek zagen we dat het verlichte zaal, wat de bezoekers om een klassiek projectieplane- direct in de juiste sfeer brengt. tarium ging, met een SkyMaster De klassieke onderwerpen – van Zeiss erin. Maan, Zon, planeten, sterren, Wel in gebruik was het recente- nevels,...– komen hier aan bod. re amfitheater, waar op regelma- Veel kleurrijke beelden, veel tige (?) tijdstippen astronomi- maquettes, de nodige bewegen- sche filmvoorstellingen doorgin- de elementen, maar hier en daar gen. Hier had wel ietsje meer toch ook een paar zaken die al uitleg gepast, nergens stond wat veroudert of versleten zijn. geafficheerd of werd omgeroe- Dit is duidelijk het oudste ge- pen wanneer de volgende film deelte van LUDIVER: op 7 jaar zou starten. Maar goed, ‗t was tijd kan de tand des tijds al be- dan ook een rustige weekdag hoorlijk toeslaan! dus dan zullen er wel minder medewerkers aanwezig zijn? In deze zaal kan met wat geluk ook de Zon waargenomen wor- MEER DAN ALLEEN STER- den: bovenop het gebouw staat RENKUNDE een koepeltje met daarin het Kleine details maken vaak het ver- equivalent van de heliostaat op In de volgende zalen wordt dui- schil: de tafeltjes in de cafetaria MIRA (in Frankrijk heet men delijk dat men zich niet beperkt zien er stuk voor stuk héél fraai uit. zoiets een ―siderostaat‖), die via tot enkel sterrenkunde: vooral Het tafelblad bestaat immers tel- een buis in het plafond het zons- de aardrijkskunde komt ruim kens uit een unieke foto, gemaakt beeld naar binnen brengt. He- aan bod: de geologie en geogra- met de telescopen van LUDIVER. laas hebben we tot nog toe nooit fie van de streek, aardbevingen

16 MIRA Ceti - juli - september 2007 In de grote tentoonstellingszaal komen de klassiek onderwerpen uit de sterrenkunde aan bod: van zonnestelsel tot de objecten uit het diepere heelal. De foto links toont een mooie maquette van de historische eerste voetaf- druk van Neil Armstrong op de Maan. De opname rechts toont dan weer de gigantische maquettes van de pla- neten in ons zonnestelsel (helaas niet alle op dezelfde schaal, dat doen we op MIRA dan toch anders…), met op de achtergrond de hoek die over de Zon handelt (met filmpjes, de zonnetelescoop,…).

en vulkanisme, maar ook een planeten en de dagen van de bezoekje aan de shop, is het tijd fikse dosis weerkunde worden week (dat werkt vooral in het om ook het buitengedeelte te aanschouwelijk voorgesteld. Frans behoorlijk goed). Het stelt verkennen. Vooral de talrijke Hiervoor werd duidelijk geluis- voor ons allemaal niet zoveel zonnewijzers vallen op: hier kan terd naar de verzuchtingen uit voor, maar voor kleuter is het u makkelijk een uurtje zoet zijn. het onderwijs, én werd nauw ongetwijfeld plezant én tegelijk Diverse types, diverse uitvoerin- samengewerkt met de specialis- leerrijk. gen, en dit alles heel fraai gedo- ten terzake. MeteoFrance blijkt cumenteerd. Natuurlijk is dit het hierbij trouwens veel publieks- ZONNEWIJZERPARK aangenaamst bij zonneschijn, gerichter én behulpzamer dan maar de goed uitleg maakt dat ons eigen KMI. Na nog een paar interessante ze ook bij bewolking perfect te Maar ook de toeristische dienst opstellingen (o.a. een begrijpen zijn. Een dergelijke van de streek had heel wat in de ―muziekzuil‖ waar allerhande zonnewijzerpark is behoorlijk pap te brokken: een apart ka- kosmische geluiden kunnen zeldzaam: naar eigen zeggen mertje laat toe kennis te maken opgeroepen worden) en een moet het enkel onderdoen voor met de landschappen van de punt van Normandië, maar ook met de grillen van de zee: je voelt er letterlijk de lichte bries aanwakkeren tot een zware storm… en voor je het weet wordt je zelfs lichtjes natge- sproeid!

KLEUTERHOEKJE

Op MIRA twijfelen we nog een beetje of we ons aanbod ook willen opentrekken tot de kleu- terklassen, maar op LUDIVER hebben ze onlangs de knoop doorgehakt. Eén zaal is volledig ingericht voor de allerkleinsten: puzzels, prikborden, een ballen- spel dat de link legt tussen de Ook geografie komt uitvoerig aan bod: hier bvb kan de bezoeker letterlijk dwars door de Aarde lopen: kern, mantel en korst worden voorgesteld.

MIRA Ceti - juli - september 2007 17 Een deel van het optisch instrumentarium van Ludiver: links de koepel met de 30 cm telescoop en een 10 cm protuberansenkijker. Aan de linkerkant van de koepel is trouwens een rare constructie te zien: een speciaal ge- construeerd luchtverversingssyteem om na een waarnemingsnacht de vochtige en vooral zoute zeelucht te ver- wijderen. De foto rechts toont zowel de koepel van de grote 60 cm Newton-Cassegrain, als een uniek gebouw met dubbel afschuifdak (geschatte afmetingen: 10x5 meter). Hieronder staan nog een hele resem grotere en kleinere tele- scopen die na het wegschuiven van het dak klaar staan voor gebruik.

de versie in… ons eigen Genk! optiek wel fijn afgeregeld,en kijkers en verrekijkers die er sindsdien realiseerden de mede- opgeborgen staan direct kunnen DE TELESCOPEN werkers er enkele van de aller- gebruikt worden. scherpste detailbeelden van de Het telescopenpark van LUDI- Maan die er ooit gemaakt wer- ZEKER EEN OMWEG VER oogt héél indrukwekkend, den. Zoek maar eens in Google WAARD maar helaas krijgt men daarvan op de trefwoorden ―Lune‖ en weinig te zien tijdens een indivi- ―Daversin‖ (Bruno Daversin is LUDIVER bezoeken zal in de dueel bezoek (tenzij eventueel de héél actieve directeur van meeste gevallen een behoorlijke de zonnetelescoop bij helder LUDIVER), en geniet van de omweg betekenen, maar het weer). Alle koepels en tele- beelden! bezoek is dit zeker waard. En scoopbehuizingen hebben een probeer dan zeker een klein rond venstertje, maar af- Behalve deze 60 cm (die zowel ―museumbezoek‖ overdag te hankelijk van de lichtinval is als Newton als Cassegrain kan combineren met een waarne- daar meestal weinig door te gebruikt worden) is er nog een mingsavond: een grote 60 cm zien. tweede koepel waar o.a. een 30 kijker op een donkere plaats mèt Wij hadden echter de gelegen- cm en een protuberansenkijker enthousiaste gidsen, dat staat heid om enkele jaren geleden staat, en natuurlijk het opvallen- garant voor een onvergetelijke deel te nemen aan een waarne- de gebouwtje met het lage ge- nacht onder de sterren... mingsavond, en daarbij vooral kromde dak. Dit laatste kan he- met de allergrootste kijker te lemaal openschuiven, zodat alle werken. Toen moesten er duide- lijk nog heel wat kinderziektes LUDIVER praktisch: overwonnen worden, en de op- • http://www.ludiver.com, Tel: 02.33.78.13.80 tiek stond nog niet op punt, • 1700, rue de la libération, 50460 TONNEVILLE. maar niettemin waren de beel- • Openingsuren: elke dag van 14h-18h (zaterdag gesloten), in het den toen reeds adembenemend. hoogseizoen (14/7-19/8) zelfs van 11h-18h30 (ook op zaterdag) In de meeste kijkrichtingen is het er nog behoorlijk donker • Planetariumvoorstellingen op vaste uren (15h, in het hoogseizoen (met uitzondering van een licht- ook om 11h30 en 16h30). koepel richting Cherbourg en • Prijzen: 3,50€ voor het museumgedeelte, 7€ indien ook een plane- een andere richting COGEMA), tariumvoorstelling en wanneer het helder is kan de • In de buurt: de gigantische nucleire fabriek COGEMA (te be- lucht er héél stabiel zijn. zoeken op afspraak), het gloednieuwe Cité de la Mer in Cher- Kort na ons bezoek werd de bourg, de Nez de Jobourg en het visershaventje van Goury,...

18 MIRA Ceti - juli - september 2007 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC 7006 Bolhoop 10.6 3.6'

NGC 6934 Bolhoop 8.9 7.1’

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

S752 4voudige ster 6.8

S752

MIRA Ceti - juli - september 2007 19 Aquila, Delphinus en Equulus Zoekkaart 2

Zoekkaart 1

λ

20 MIRA Ceti - juli - september 2007 Zoekkaart 2

Zoekkaart 3

11

23

Zoekkaart 4

14 15

12

MIRA Ceti - juli - september 2007 21 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. B142 + B143 Barnard’s E Donkere nevels 5.0-6.0 7.6'-19.8'

B143

B142

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. V-Aquilae Carbonster 6.5 Rode kleur

B135

B136

V-Aquilae B134

B133

22 MIRA Ceti - juli - september 2007 GRAVITY PROBE B Examen voor de relativiteitstheorie Jan Janssens

Relativiteit. Eén woord, twee kaar verbonden als 2 zijden van mer zit en een kracht onder- gevoelens. Enerzijds is er de eenzelfde munt. Het is deze vindt, zal niet kunnen zeggen of machteloosheid die velen voelen ruimte-tijd die leidt tot schijnba- deze kracht afkomstig is van een wanneer ze worden geconfron- re tegenstrijdigheden, zoals de hemellichaam -zoals de zwaar- teerd met de ingewikkelde for- beroemde Tweelingparadox. tekracht van de aarde- of van de mules en complexe principes die Een tweede begrip van de SRT versnelling van de kamer waar er met deze theorie gepaard is de massa-energie, waarbij hij zich in bevindt -zoals in een gaan. Anderzijds is er de ver- massa in energie kan worden raket-. Dit geniale idee liet zich wondering wanneer de resulta- omgezet en omgekeerd. Dit be- echter niet zomaar in een wis- ten geheimen in onze leefwereld grip is natuurlijk bekend onder kundige theorie vertalen, en het blootleggen met zo een elegan- het beroemde formuletje E = duurde dan ook tot 1915 eer tie dat ze de sleutels tot het uni- m.c2 dat zijn toepassing vindt in Einstein dat voor elkaar had: de versum zelf lijken te bevatten. bijvoorbeeld de berekening van Algemene Relativiteitstheorie Niettemin blijft de relativiteits- de energie die sterren zoals de (ART) was geboren. theorie een theorie die, net als zon in hun inwendige produce- alle andere, op zijn betrouw- ren. Effecten baarheid moet getest worden. Een van de talrijke gevolgen De experimenten vereisen ech- Einstein was uiteraard niet te- van de ART is dat de massa- ter unieke omstandigheden die vreden met het bereikte resul- energie de ruimte-tijd kromt. meestal niet op aarde realiseer- taat. Hij wou ook de begrippen Hoe groter de massa-energie, baar zijn, zoals zwarte gaten, ruimte-tijd en massa-energie hoe groter de kromming van de pulsars, enzovoort. Om de theo- met elkaar verenigen, en kijken ruimte-tijd. Dit kan aanschou- rie in de buurt van de aarde te wat er gebeurde indien waarne- welijk worden voorgesteld in testen, zijn er dan ook hoogtech- mers niet met een constante bed. Wanneer je bijvoorbeeld nologische apparaten nodig: zeg snelheid ten opzichte van elkaar een pingpongbal op het matras maar gerust het neusje van de bewogen. Zijn ideeën drukte hij legt, blijft het matras zalm! Het is hier dat Gravity uit met het equivalentieprincipe: (ogenschijnlijk) vlak. Maar Probe B (GP-B) zijn nut bewijst. De natuurwetten in een versnel- plaats je daarentegen een bow- lend stelsel zijn dezelfde als de- lingbal op dat matras, dan blijkt ze in een zwaartekrachtveld. deze laatste duidelijk een de- Einstein Met andere woorden, een waar- pressie te vertonen. Op precies De relativiteitstheorie is het nemer die in een afgesloten ka- dezelfde manier vervormt de geesteskind van Albert Einstein. In feite gaat het om een twee- ling: ―Speciale‖ zag het levens- licht in 1905, en ―Algemene‖ werd boven de doopvont gehou- den in 1915. Het centrale idee in de speciale relativiteitstheorie (SRT) is dat de lichtsnelheid de- zelfde is voor alle constant be- wegende waarnemers. Hierop voortbordurend introduceerde Einstein het begrip ruimte-tijd: ruimte en tijd stonden niet los van elkaar, maar waren met el-

De massa-energie van de aarde kromt de lokale ruimte-tijd. Bo- vendien sleept de rotatie van de aarde deze ruimte-tijd mee als in een spiraal. Dit wordt het Lense- Thirring effect genoemd.

MIRA Ceti - juli - september 2007 23 massa-energie de ruimte-tijd. Dat we, als we een kamer betre- den, de muren rondom ons niet zien kromtrekken, is gewoon te wijten aan het feit dat we (massa -energie) veel te licht zijn om de kamer (ruimte-tijd) te vervor- men. Dat wil echter niet zeggen Richtster dat het effect er niet is. Zelfs een (IM Pegasi) vlo kromt haar omgeving, welis- waar miniscuul.

Objecten staan echter niet stil. Waar Newton de zwaartekracht als een reële kracht zag tussen 2 lichamen, zag Einstein zwaarte- kracht als een vervorming van de ruimte-tijd waarlangs de Het krommingseffect en het meesleepeffect zorgen ervoor dat de rotatie-as massa‘s zich bewegen. Zoals hij van een gyroscoop na verloop van tijd niet meer naar de richtster wijst. het zelf uitdrukte: ―Materie zegt aan de ruimte hoe het zich moet grote (―relativistische‖) snelhe- den. Kosmologen willen immers krommen; de ruimte zegt aan de den of in de buurt van objecten de 4 natuurkrachten (gravitatie, materie hoe het zich moet bewe- met een zeer grote massa, kan elektromagnetisme, zwakke en gen‖. De aarde, de planeten, de de RT zo maar niet eventjes in sterke kernkracht) samensmel- zon, de sterren,… draaien alle- een labo geverifieerd worden. ten tot 1 grote theorie: de maal ook rond hun as. Deze ro- Toch bleek al snel dat de RT ―Theorie van Alles‖. Het pro- tatie zorgt voor een extra ver- een noodzakelijke aanvulling bleem is nu dat gravitatie niet vorming van de ruimte-tijd, fra- was op Newton‘s gravitatietheo- netjes wil passen in deze theo- me-dragging genoemd. Je kan rie. Die laatste kon immers een rie. Een mogelijke aanpak be- dit effect het best vergelijken extra beweging in het periheli- staat er in om fouten te vinden met de bijkomende vervorming um van Mercurius niet verkla- in de RT, die dan aanwijzingen die de bowlingbal veroorzaakt ren. Dat extraatje vloeide echter zouden kunnen leveren van hoe wanneer je die op het matras wel automatisch uit de ART. gravitatie alsnog zou kunnen ge- ronddraait: In de onmiddellijke ïntegreerd worden in deze kos- omgeving van de bal krijgt het Wat het vertrouwen in de ART mologische graal. Maar daar- matras dan de vorm van een enorm deed toenemen, waren de voor zijn er dus zeer nauwkeuri- draaikolk. Je kan het eventueel meetresultaten van de totale ge metingen nodig, veel nauw- nog wat duidelijker maken door zonsverduistering in 1919. Toen keuriger dan tot nog toe moge- bijvoorbeeld een geruite hand- werd vastgesteld dat sterren vlak lijk was. doek tussen de bal en het matras in de buurt van de zon zich niet te leggen: Door de rotatie zullen bevonden op hun normale posi- De uitdaging de rechte lijnen van de hand- tie, maar op een plaats die over- Het idee is simpel en werd reeds doek een spiraalstructuur krij- eenkwam met Einstein‘s voor- in 1959 naar voor geschoven gen. Het effect wordt ook het spellingen over de buiging van door 3 professoren van Stanford Lense-Thirring effect genoemd, het licht in een zwaartekracht- University. Al wat je nodig hebt naar de twee wetenschappers die veld. Zelfs in de buurt van de is een satelliet in een polaire het reeds in 1918 beschreven. In zon waren de afwijkingen zeer baan rond de aarde, en waarvan de praktijk blijkt het effect van klein, maar ze klopten met de het baanvlak steeds opgelijnd is deze meesleepbeweging nog berekeningen en werden tijdens met een richtster. De satelliet veel kleiner te zijn dan het latere eclipsen bevestigd. zelf dient één of meer gyrosco- krommingseffect. pen te bevatten. Een gyroscoop Vele door de RT voorspelde ef- is eigenlijk gewoon een roteren- Metingen fecten zijn in de loop der jaren de massa, waarvan de rotatie-as Extreme theorieën vereisen ex- correct bevonden. Wetenschap- steeds in dezelfde richting wijst. treme testen die de juistheid er- pers willen de theorie echter in Voorbeelden van een gyroscoop van telkens opnieuw met grote alle mogelijke omstandigheden zijn de wielen van een fiets of nauwkeurigheid bevestigen. en voor alle effecten testen, en auto, een spinnende schaatser, Aangezien de effecten van de liefst op een zo nauwkeurig en de aarde,… Door de ART weten relativiteitstheorie (RT) pas gecontroleerd mogelijke manier. de wetenschappers dat de rotatie goed zichtbaar worden bij zeer Er is echter nog een andere re- -as van de gyroscoop door het

24 MIRA Ceti - juli - september 2007 krommingseffect in de loop van De gyroscopen worden in een supergekoeld helium. Dat is ook een jaar iets meer dan 6,6 boog- kwartsblok geïnstalleerd, dat nodig om de gyroscopen en de seconden zal afwijken ten op- zich in een grote ―thermosfles‖ instrumenten gedurende meer zichte van de richtster. Het mee- vol vloeibaar helium bevindt. dan 16 maanden op supergelei- sleepeffect is veel kleiner en be- Dit ―Dewar-vat‖ koelt de gyro- dende temperaturen te houden: draagt slechts 0,042‖ per jaar. scopen tot een temperatuur van Een stijging van 1 graad is im- Deze afwijkingen zijn vergelijk- slechts 1,8° boven het absolute mers al voldoende om het expe- baar met respectievelijk een eu- nulpunt. Hierdoor krijgt het nio- riment volledig te doen misluk- rocent gezien vanop een afstand bium supergeleidende eigen- ken. Doordat de satelliet zich van 500 meter, en diezelfde eu- schappen (het heeft niet langer elke 90 minuten in en uit de rocent gezien op zijn kant vanop een elektrische weerstand), en aardschaduw beweegt, zal dit een afstand van meer dan 5 kilo- gaan de gyroscopen elk een helium geleidelijk opwarmen en meter. Voeg daarbij nog alle magneetveldje creëren. Doordat verdampen. Om te vermijden achtergrondfenomenen die de de krommings- en meesleepef- dat deze bellen gaan reageren metingen kunnen verstoren, en fecten in de loop van een jaar de met het vloeibaar helium, moe- het is meteen duidelijk voor positie van de rotatie-as lichtjes ten ze geleidelijk worden afge- welke uitdaging de fysici en in- zullen veranderen, verandert voerd. Hiervoor werd een po- genieurs stonden. ook dit magneetveldje. Deze reuze plug ontwikkeld die ei- verandering wordt gedetecteerd genlijk als een soort spons op- De technologie door de SQUID-magnetometer treedt voor het heliumgas, en te- Het hart van het GP-B experi- (Superconducting QUantum In- gelijkertijd het vloeibare helium ment wordt gevormd door de 4 terference Device). Deze mag- onaangeroerd laat. Het proces gyroscopen. Het gaat hier over 4 netometer is zo precies dat hij zorgt zo ook voor extra koeling. homogene kwartsbolletjes ter afwijkingen kan detecteren van Dit plugsysteem werd ondertus- grootte van een golfbal, die – een tienduizend miljardste van sen al in andere ruimtemissies eenmaal geactiveerd- in hun de sterkte van het aards magne- gebruikt zoals de beroemde CO- huizing ongeveer vijfduizend tisch veld. Hierdoor is het ‘s we- BE en WMAP, die onderzoek maal per minuut rond hun as relds meest nauwkeurige gra- van de kosmische achtergrond- draaien. De gyroscopen zijn denboog! straling hebben gedaan. zéér rond: de afwijking bedraagt slechts 40 atoomlagen, wat hen De ―thermos‖ bevat 2441 liter Aan het kwartsblok zit een 14- meteen een plaatsje in het Guin- ness Book of World Records opleverde. Uitvergroot tot de omvang van de aarde, zou de grootste ―berg‖ immers niet eens 2,4 meter hoog zijn! De bolletjes zijn zo perfect dat de enige nog rondere objecten in het heelal neutronensterren zijn.

De gyroscopen mogen natuur- lijk nooit contact hebben met de behuizing. Ze moeten er dus in zweven, waarbij er rekening moet worden gehouden met hun grote rotatiesnelheid en het feit dat de afstand tussen de gyro- scoop en de wand van de behui- zing slechts 25 micrometer be- draagt. Bovendien bevat de be- huizing de apparatuur om de gy- roscopen aan het draaien te brengen. De ophanging van de De Gravity Probe – B bevat 4 gyroscopen die bestaan uit homogeen gyroscopen wordt elektrosta- kwarts met daar rond een laagje Niobium. Ze draaien in een behuizing tisch geregeld door 3 paar elek- die voorzien is van een opstartgedeelte (rechts) om de gyroscopen aan troden, 220 keer per seconde! het draaien te krijgen. Met 3 paar elektroden wordt de positie van de gy- Om de positie van de rotatie-as roscoop precies gestuurd. Het linkergedeelte dient om de kleine afwijkin- te meten, werd elke gyroscoop gen in de positie van de rotatie-as te meten. voorzien van een niobiumlaagje. Credit: Don Harley

MIRA Ceti - juli - september 2007 25 Links: Credit: Russ Underwood, Lockheed Martin Corporation Het Dewar-vat en een doorsnee ervan. De gyroscopen zijn geïnstalleerd in een kwartsblok dat zich, samen met de telescoop, in een probe bevindt. Het geheel bevindt zich in een grote thermos van vloeibaar helium, met daarrond een vacuüm om thermische storingen zoveel mogelijk tegen te gaan.

cm-telescoop vastgehecht die en er blijft dan precies 1 secon- wegen. Dankzij deze technolo- steeds de richtster, IM Pegasi, in de over. De lancering verliep gie kon ook de precisie van de het vizier heeft. Een gewone te- echter vlekkeloos: Er was zelfs TOPEX, een satelliet die oce- lescoop zou een oplijning geven geen bijsturing nodig! aanstromingen en –fenomenen die 10.000 keer te ruw is. Daar- zoals El Niño en La Niña bestu- om wordt het beeld van de ster Ondanks haar hoogte van 642 deert, worden vervijfvoudigd. in 4 gesplitst en de telescoop zo km ondervindt de satelliet nog bijgestuurd dat de beeldjes steeds een lichte weerstand van De opstartfase begon op 28 steeds dezelfde helderheid heb- de aardatmosfeer. Bovendien is april, de wetenschappelijke fase ben. IM Pegasi zelf staat ook de satelliet ook onderhevig aan op 27 augustus. Uiteraard kende niet perfect stil. Naast een welis- zonnestraling. Om aan de ver- de missie een paar technische waar kleine jaarlijkse eigenbe- eiste meetnauwkeurigheid te problemen, maar die werden re- weging van 0,00015‖ maakt ze kunnen voldoen, werd niet de latief snel opgelost. De weten- ook deel uit van een dubbelster- baan van de satelliet gevolgd, schappers hielden wel hun hart systeem en produceert ze regel- maar van één van zijn gyrosco- vast toen begin 2005 enkele matig steruitbarstingen. De ster pen! Het ruimtetuig vrijwaart de zware zonneuitbarstingen het werd dan ook met een wereld- gyroscoop van storingen zoals beeldveld van de telescoop zo- wijd netwerk van radiotelesco- wrijving en magnetische velden, danig verstoorden dat deze op pen in het oog gehouden, en en stelt zelf op basis van het op- 17 januari zijn richtster uit het haar bewegingen vergeleken hangsysteem van de gyroscoop oog verloor. Het probleem kon met een ver verwijderde quasar. zijn positie 10 keer per seconde pas op 18 januari worden her- bij zodat het steeds gecentreerd steld, en tot 20 januari veroor- Lancering en baan blijft rond de gyroscoop. Deze zaakten de protonstormen soft- GP-B werd gelanceerd met een laatste is steeds in perfecte vrije ware problemen. De weten- Delta-II raket op 20 april 2004 val rond de aarde en wordt dus schappers waren het er wel over vanop Vandenberg AFB enkel beïnvloed door de zwaar- eens dat deze tijdelijke dataon- (Californië) in een bijna cirkel- tekracht zelf. derbreking geen invloed zou vormige poolbaan. Het lanceer- hebben op het uiteindelijke re- venster bedroeg slechts 1 secon- De nauwkeurigheid werd nog sultaat van de GP-B-missie. De de. Dat was noodzakelijk omdat verhoogd door een optimalisatie wetenschappelijke fase werd af- het baanvlak precies (+/- 0,04°) van het GPS-systeem. Deze ver- gesloten op 15 augustus. opgelijnd moest zijn met de betering dateert al van in het be- richtster. Aangezien de aarde gin van de jaren negentig, en Vliegen in de soep zelf roteert, wordt dit kleine laat centimeterprecisie toe. Het Door de duur van het project hoekje reeds in 10 seconden af- systeem wordt onder andere ge- waren andere wetenschappers gelegd. Voeg daar nog de on- bruikt bij landingssystemen van op zoek gegaan naar alternatie- nauwkeurigheid van de raket vliegtuigen, in geautomatiseerde ven om het geodetisch zelf bij en een veiligheidsfactor, tractoren, en bij de bouw van (krommings-) effect en de frame

26 MIRA Ceti - juli - september 2007 dragging te meten. Op 4 septem- ber 2004 kondigde Ingrid Stairs, assistent professor aan de Uni- versity of British Columbia (Canada), aan dat zij en haar team het geodetisch effect had- den gedetecteerd in de binaire pulsar B1534+12. Deze super- dichte, snel om elkaar bewegen- de neutronensterren vertoonden een precessie in hun rotatie-as In januari 2005 ondervond Gravity Probe – B nogal wat problemen van enke- die redelijk overeenkwam met le zonne-uitbarstingen afkomstig van NOAA 0720. De protonenstormen die wat door Einstein‘s ART was hiermee gepaard gingen, zorgden er op 17 en 18 januari voor dat GP-B zijn voorspeld. De onzekerheidsmar- richtster tijdelijk kwijt was. De protonen verzadigen immers de pixels van de ge bedroeg echter meer dan CCD, zodat het lijkt of er zich plotseling duizenden sterren in het beeldveld 35%! bevinden. Zelfs beelden van de zon worden dan tijdelijk niet meer bruikbaar.

Nauwelijks een maand later, op en 2 zien er dan ook eigenlijk andere satelliet (Grace) konden 21 oktober 2004, kondigde een uit als 2 golfballen met een dia- de zeer kleine variaties worden Italiaans team onder leiding van meter van ongeveer 60 cm. Ze afgeleid die zouden duiden op professor Ciufolini aan dat ze zweven op een hoogte van 5.900 het frame dragging effect. Vol- het frame dragging effect had- km in een zeer stabiele baan. gens het team zou de nauwkeu- den gedetecteerd. Daarvoor had- Door een precieze meting van righeid 10% bedragen, maar den ze miljoenen laserstralen de reistijden van de laserpulsen nogal wat wetenschappers den- geanalyseerd die naar 2 hoogre- kunnen bijvoorbeeld de vorm ken dat die onzekerheid veel flecterende satellieten waren ge- van de aarde, de dikte van de groter is. Sommigen betwijfelen stuurd en daar telkens door en- poolkappen, of de oceaanbewe- zelfs dat dit frame dragging wel kele van de 426 spiegeltjes wer- gingen worden bepaald. Door meetbaar is op deze manier. den weerkaatst. De LAGEOS 1 vergelijking met de data van een Resultaten Door deze grote onzekerheden en twijfels bleven GP-B‘s resul- taten uiteraard enorm belangrijk. Van GP-B wordt verwacht dat hij het geodetisch effect met een precisie van 0,01% zal meten, en het meesleepeffect met een nauwkeurigheid van 1%. De uit- eindelijke resultaten werden verwacht in april 2007, maar reeds in 2006 bleek dat een elektrostatisch effect in de be- huizing van de gyroscopen voor een grotere storing had gezorgd dan verwacht. Hierdoor werd duidelijk dat de data-analyse veel meer tijd ging vragen dan oorspronkelijk gepland. Op 14 april 2007 kondigde professor Everitt, hoofdonderzoeker van het team, aan dat GP-B de geo- detische precessie bevestigde De Lageos-1 is slechts 60 cm groot, maar weegt wel 411 kg. Het is een met een nauwkeurigheid van bronzen bol zonder aandrijfsysteem waarop 426 retro-reflectoren ge- 1%. Voor resultaten met een monteerd zijn. Deze reflecteren laserpulsen in dezelfde richting als grotere nauwkeurigheid, evenals waaruit ze kwamen, ongeacht de invalshoek. Dit systeem wordt ook ge- over het meesleepeffect, wordt bruikt om de afstand tussen de aarde en de maan te meten. De Lageos-1 het wachten tot het einde van dit zweeft al sinds 1976 op 5.900 km boven de aarde, de Lageos-2 sinds jaar. Dan zullen weten we of de 1992. De baan van de satellieten is zo stabiel dat hun terugkeer in de ART ook in dit examen met aardatmosfeer pas over 8,4 miljoen jaar verwacht wordt. glans geslaagd zal zijn.

MIRA Ceti - juli - september 2007 27 DE HEMEL VAN JULI TOT SEPTEMBER 2007

Lieve Meeus—Philippe Mollet—Wim Stemgee

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden) 1 juli ----- 5h32m 21h59m ----- +23°08' 1,0166 8 juli ----- 5h38m 21h56m ----- +22°32' 1,0167 15 juli ----- 5h45m 21h50m ----- +21°37' 1,0165 22 juli 2h33m 5h54m 21h42m ----- +20°24' 1,0161 29 juli 3h06m 6h03m 21h33m ----- +18°54' 1,0154 5 aug, 3h32m 6h13m 21h22m ----- +17°09' 1,0146 12 aug, 3h54m 6h24m 21h09m 23h39m +15°10' 1,0135 19 aug, 4h15m 6h35m 20h56m 23h16m +12°59' 1,0122 26 aug, 4h33m 6h46m 20h41m 22h54m +10°39' 1,0107 2 sept, 4h49m 6h56m 20h26m 22h33m +8°10' 1,0092 9 sept, 5h05m 7h07m 20h11m 22h13m +5°34' 1,0075 16 sept, 5h19m 7h18m 19h55m 21h54m +2°54' 1,0056 23 sept, 5h32m 7h29m 19h39m 21h36m +0°11' 1,0037 30 sept, 5h45m 7h40m 19h23m 21h19m -2°31' 1,0017

Schemering: We onderscheiden drie soorten schemering: • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon Datum Maanfase • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de 30 juni Volle Maan horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 7 juli Laatste kwartier juli-september 2007: de sterrenhemel in „t kort: 14 juli Nieuwe Maan  Venus is nog even zichtbaar aan de avondhemel tot half juli onge- 22 juli Eerste kwartier veer, nadien verdwijnt de planeet in de gloed van de Zon tot eind september. 30 juli Volle Maan  Hetzelfde geldt voor Saturnus, die dan trouwens dicht in de buurt 5 augustus Laatste kwartier van Venus staat. 12 augustus Nieuwe Maan  Dé blikvanger deze zomer zou Jupiter moeten zijn, maar deze staat helaas nogal laag boven de Belgische horizon. Toch kan men niet 20 augustus Eerste kwartier missen: de helderste ―ster‖ aan de hemel eenmaal Venus er niet 28 augustus Volle Maan meer is.  En ook Mars duikt weer op: eerst nog aan de ochtendhemel, maar 4 september Laatste kwartier langzaamaan wordt hij vroeger zichtbaar én wint de planeet aan 11 september Nieuwe Maan helderheid (in oppositie op 24 december).  Maar de zomermaanden staan natuurlijk ook bekend om hun val- 19 september Eerste kwartier lend sterren: in juli en augustus zijn de Aquariden en de Cygniden 26 september Volle Maan actief, maar dé meteorenzwerm is natuurlijk die der Perseïden. Het maximum is dit jaar voorzien voor de ochtend van 13 augustus, Tabellen: de Zon en de Maan in maar ook de nachten ervoor is er al heel wat activiteit. april, mei en juni. Alle uren zijn gegeven in zomertijd.

28 MIRA Ceti - juli - september 2007 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: De zomertijd (vanaf zondagoch- tend 25 maart) loopt twee uur voor op de Universele Tijd (UT). ZONNECYCLUS 24 Deze loopt dit jaar tot de ochtend van 28 oktober: vanaf dan stappen we weer over op wintertijd (dus één uur voorlopend op UT). Maar de zon kent perioden van komst en voorspelt de evolutie Het verschil met de in sterrenkun- meer frequent gewelddadige uit- op korte termijn volgens een dige middens gangbare UT barstingen! En dat deze wereld- methode waarvan de grondsla- (Universal Time) bedraagt dus: wijd gevolgd en besproken wor- gen deels werden gelegd in de den, bewijzen volgende teksten Koninklijke Sterrenwacht van Wintertijd = UT + 1h afkomstig van het SIDC in Uk- België door P. Cugnon. In 2000 Zomertijd = UT + 2h kel: ging het SIDC een nieuwe uit- daging aan en werd het een Re- 1: ZONNE-WIJZER ! ————————————— gionaal Waarschuwingscentrum In oktober 2006 is het ‗Solar (RWC) waar het ruimteweer Zonnecyclus 23 is Cycle 24 Prediction Panel‘ voor wordt opgevolgd en voorspeld. nog steeds op weg de eerste maal bijeen gekomen Het SIDC is een onderdeel van naar een minimum. in Boulder, Colorado. We zitten een wereldwijd netwerk van Toch liet van begin immers in een periode waarin de ruimteweercentra. Het ruimte- tot half juni zonne- zon zich minder vaak en minder weer is een wetenschappelijke vlekkengroep Noaa intens van haar gewelddadige discipline die steeds belangrij- 0960 zich opmerken door in 60 kant toont. Eens het minimum ker wordt voor onze hoogtech- uur tijd zo maar 8 M-flares te gepasseerd, zal de zonneactivi- nologische maatschappij. De produceren. ―Solar flares‖ of teit terug stijgen. De voorspel- zon kan immers een nefaste in- zonnevlammen zijn krachtige lingskoorts en speculaties zijn vloed hebben op o.a. satellieten, explosies die zich voordoen aan inmiddels al gestegen en zijn GPS systemen, elektriciteitscen- het zonsoppervlak. Deze stoten uitgemond in het oprichten van trales. veel energie uit in de vorm van dit wetenschappelijk panel waar Deze wetenschappelijke experti- röntgenstraling. Flares worden de hamvraag de hoogte van de se omtrent de zon en het ruimte- dan ook geklasseerd volgens de volgende (24ste) zonnecyclus weer heeft België op de (ruimte) piekflux die ze bereiken: betreft. In de commissie zetelen wereldkaart geplaatst en een A,B,C,M en X, waarbij elke zonnefysici van over de hele plaats verzekerd in deze com- klasse 10 maal sterker is dan de wereld. Zij evalueren de kwali- missie met wereldfaam. voorgaande. teit, geloofwaardigheid en we- Na de eerste workshop bleven tenschappelijke waarde van de de leden van het 'Solar Cycle verschillende voorspellingen en Prediction Panel' verder in con- modellen. Vanuit België zetelt tact via e-mail en maandelijkse Dr. R. Van der Linden als we- teleconferenties. Tijdens een tenschappelijke expert in deze tweede workshop in maart 2007 commissie. Hij is directeur van werd een consensusverklaring het SIDC, ‗Solar Influences Da- opgesteld die op woensdag 25 ta analysis Center‘. Dit is een april werd bekendgemaakt via onderzoeks- en dienstencentrum een persconferentie op de Boul- van de Koninklijke Sterren- der Space Weather Workshop. wacht van België. In het SIDC De vertaling van deze consensus draait alles letterlijk en figuur- is in bijlage. lijk rond de zon. Enerzijds is het ————————————— SIDC sinds 1981 hét wereldge- gevenscentrum voor het Interna- Volgende cyclus van zonne- De zon in zichtbaar licht op 12 tionaal Zonnevlekkengetal Ri. stormen zal met vertraging dec 2006, SIDC. De zonnevlek die Het SIDC is verantwoordelijk beginnen en niet extreem zijn hier te zien is was verantwoorde- voor het berekenen en bewaren Meningen van de experten lijk voor een paar dagen extreem van deze index van de zonneac- zijn verdeeld over de intensi- ruimteweer, hetgeen atypisch is tiviteit. Dit archief gaat terug tot teit van de cyclus. voor de huidige fase van de zonne- in 1700 en is zo een unieke, on- cyclus. De zon is echter niet op schatbare bron van informatie. De volgende 11-jarige cyclus hol geslagen en is nog steeds op Het SIDC kijkt ook in de toe- van zonnestormen zal hoogst- weg naar een minimum.

MIRA Ceti - juli - september 2007 29 waarschijnlijk slechts in maart militaire en luchtvaartcommuni- ter en SEC zijn twee van de 9 2008 beginnen en laat in 2011 catie verstoren, de veiligheid nationale centra voor voorspel- of midden 2012 haar piek berei- van astronauten in gevaar bren- lingen van de menselijke omge- ken; dit is 1 jaar later dan ver- gen door schadelijke straling, ving (in de US). SEC is tevens wacht. Deze voorspelling werd satellieten onklaar maken, en het vandaag bekend gemaakt door signalen van GPS-satellieten ‗wereldwaarschuwingscentrum‘ het NOAA Space Environment doen verloren gaan. Dezelfde van de International Space Envi- Center in samenwerking met stormen verlichten de nachtelij- ronment Service (ISES), een een internationaal panel van ex- ke hemel met heldere verschij- consortium van 11 lidstaten. perten. Met de conclusie van ningen van groen en rood licht, een vertraagde start van de 24ste aurora genoemd maar beter be- De intensiteit van de zonnecy- zonnecyclus (oorspronkelijk kend als Noorderlicht en Zuider- clus wordt gemeten door het verwacht in vorige herfst) bleef licht. maximum aantal zonnevlekken, het panel verdeeld inzake de in- donkere vlekken op de zon die tensiteit van het komende sei- ―De alarmsignalen, waarschu- aangeven waar er veel magneti- zoen van zonnestormen. Een wingen en voorspellingen van sche activiteit is. Hoe meer zon- deel van de experts gelooft dat ruimteweer van het Space Envi- nevlekken er zijn, hoe waar- we een eerder zwakke cyclus ronment Center vormen een kri- schijnlijker het is dat grote zon- tegemoet gaan, het andere kamp tische component van de alom- nestormen zullen optreden. zoekt meer heil in een sterke vattende dienstverlening van cyclus. Maar geen van beide NOAA van het gehele aardse In de voorspelling van de cyclus voorspelt een record, niet ex- milieu, vanaf de zon tot aan de treem zwak en niet extreem zee‖, zegt de op rust gestelde sterk. Het voorspellingspanel Vice Adm. Dr. Conrad C. Lau- stond onder leiding van NOAA/ tenbacher, ondersecretaris van SEC en gaf haar voorspellingen handel voor oceanen en atmos- vrij op de jaarlijkse Space Wea- feer en administrateur van ther Workshop in Boulder. Het NOAA. panel werd gesponsord door NASA. SEC geeft het eerste alarm van zonne-activiteit en de invloed Gedurende een actieve periode ervan op de Aarde. Net zoals de gebeuren er meer frequent ge- experten in het voorspellen van welddadige uitbarstingen op de orkanen het komende seizoen zon. Zonnevlammen en grote van Atlantische stormen en indi- uitbarstingen, beter bekend als viduele orkanen voorspellen, coronale massa-ejecties, schie- geven de experten aangaande ten energetische fotonen en ruimteweer een vooruitblik op elektrisch geladen massadeeltjes het komende 11-jaarlijkse naar de Aarde. Dit beïnvloedt de ‗seizoen‘ van zonneactiviteit, en ionosfeer en het geomagnetisch waarschuwt voor stormen die op veld van onze planeet en kan de zon gebeuren en die een in- De zonnevlekken worden, als het potentieel elektriciteitsnetwer- vloed kunnen hebben op de Aar- weer het natuurlijk toelaat, dage- ken doen uitvallen, belangrijke de. Het National Hurricane Cen- lijks geobserveerd vanuit de zonne- telescoop die zich op het domein van de Koninklijke Sterrenwacht van België bevindt. M.b.v. deze en andere gegevens van over gans de wereld, berekenen we het Internati- onale Zonnevlekkengetal. Onze gegevens zijn toegankelijk voor iedereen en vrij voor gebruik. Het zonnevlekkenarchief is zeer waar- devol voor onderzoek naar het gedrag van de zon in het verleden en de link met de aarde. Boven- staande figuur geeft een dagelijks/ maandelijks overzicht van de hui- dige cyclus en de voorspelling voor het komende minimum.

30 MIRA Ceti - juli - september 2007 die vandaag werd vrijgegeven, den aan de polen van de zon tij- rij (samengesteld in de jaren verwacht de helft van het panel dens het uitdoven van de voor- 1870). een eerder sterke cyclus met een bije cyclus. Deze polaire velden waarde van 140 plus of min 20, op het einde van de cyclus vor- De kerntaak van NOAA is het die het maximum zou bereiken men de basis voor de aanpak die verhogen van de nationale vei- in februari 2012. De andere helft een zwakke cyclus 24 voorspelt. ligheid, ook op economisch houdt het bij een eerder zwakke De voorspellers van een sterke vlak, door het voorspellen van cyclus van 90 plus of min 10 die cyclus hechten meer belang aan het weer en klimaatgebonden zou pieken in augustus 2012. andere voorlopende indicatoren gebeurtenissen en onderzoek Een gemiddelde zonnecyclus waarvan de invloed zich over hiernaar te doen. Dit omvat ook situeert zich tussen 75 en 155. meerdere cyclussen laat gelden. het verstrekken van informatie Het laat uitblijven van het einde Een andere aanwijzing zal zijn naar de transportsector en het van de 23ste cyclus heeft het pa- of zonnevlekken van cyclus 24 milieubeheer van de kust- en nel de eerdere verwachting van tegen midden 2008 verschijnen. zeegebieden. Met behulp van een sterke cyclus doen herzien. Zoniet zouden de voorspellers het opkomende Global Earth Nu is de groep evenredig ver- van een sterke cyclus van ge- Observation System of Systems deeld tussen sterk en zwak. dacht kunnen veranderen. (GEOSS), werkt NOAA samen met partners binnen de U.S., ―Door een voorspelling op lange Het eerste jaar na zonnemini- maar ook in meer dan 60 andere termijn te geven, begeven we mum, dat het eind van zonnecy- landen en met de Europese ons op nieuw terrein – het ruim- clus 23 markeert, zal de infor- Commissie. Het doel is het ont- teklimaat – waarvan onze kennis matie brengen die wetenschap- wikkelen van een wereldwijd nog in de kinderschoenen staat‖, pers nodig hebben om tot een waarnemingsnetwerk dat even zegt SEC-directeur Thomas consensus te komen. NOAA en sterk geïntegreerd is als de pla- Bogdan. ―Een voorspelling pu- het panel besloten om nu reeds neet zelf die het waarneemt, bliceren zo lang voor het begin hun beste schatting bekend te voorspelt en beschermt. De Na- van de cyclus brengt ons op het maken, en updates van de voor- tional Science Foundation spon- randje van wat we weten van de spelling te maken tijdens de cy- sort de jaarlijkse Space Weather zon‖. clus, omdat SEC klanten reeds Workshop. meer dan een jaar naar een voor- Wetenschappers hebben slechts spelling vragen. Websites: twee keer eerder cyclusvoor- NOAA: http://www.noaa.gov spellingen bekend gemaakt. In ―De panelleden in elk kamp SEC: http://www.sec.noaa.gov 1989 is er een panel geweest dat hebben een duidelijk kijk op de cyclus 22 voorspelde, die dat- redens waarom ze geloven in Belgische expertise in inter- zelfde jaar piekte. Wetenschap- hun voorspelling, waar ze fout nationaal panel pers kwamen opnieuw samen in zouden kunnen zitten en wat er september 1996 om cyclus 23 te nodig is om van gedacht te ver- BIJKOMENDE INFO voorspellen – 6 maanden nadat anderen,‖ zegt NOAA/SEC we- op http://www.sidc.be over al onze deze cyclus begonnen was. Vol- tenschapper Douglas Biesecker, activiteiten en producten. gens NOAA/SEC wetenschap- die ook de voorzitter was van Grafieken omtrent de zonneactiviteit per Douglas Biesecker, die het het voorspellingspanel. ―We en het zonnevlekkengetal, vindt u op: huidige panel voorzat, deden staan op het punt om gezamen- http://sidc.oma.be/sunspot-index- beide groepen het beter op vlak lijk te begrijpen welke voorlo- graphics/ sidc_graphics.php. van het voorspellen van het tijd- pers het belangrijkste zijn om stip van het maximum dan het zonneactiviteit te voorspellen.‖ CONTACT voorspellen van de intensiteit Koninklijke Sterrenwacht van België van de cyclus. Hij beschrijft het Het National Oceanic and At- Ringlaan 3—1180 Brussel vertrouwen van de groep in hun mospheric Administration eigen voorspellingen als ―hoog‖ (NOAA) is een agentschap van Nederlands voor het voorspellen van een het U.S. Commerce Department Dr. Ronald Van der Linden cyclusbegin in maart 2008 en dat reeds 200 jaar wetenschap ++32-(0)2-3730249 een ―matig‖ voor de twee schat- en wetenschappelijke diensten Dr. David Berghmans tingen van de hoogte en tijdstip levert. Het omvat de erfenis van ++32-(0)2-3730559 van de piek van het zonnevlek- oudere wetenschappelijke dien- kengetal. sten van de Verenigde Staten Frans zoals bvb de kustwacht Dr. Frederic Clette De huidige panelleden hebben (opgericht in 1807 door Thomas ++32-(0)2-3730233 een meningsverschil over het Jefferson), het Weerbureau en Dr. Christophe Marqué belang van de magnetische vel- de Commissie van Vis en Visse- ++32-(0)2-37367270

MIRA Ceti - juli - september 2007 31 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‘s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (zomertijd tot 28 oktober).

Venus en Saturnus waren de laatste maanden dé blikvangers aan de hemel, maar vatten nu hun zwanenzang aan: na half juli verdwijnen ze beide in de gloed van de ondergaande Zon. Tot die tijd blijft Venus echter wel de allerhelder- ste “ster” aan de (westelijke) hemel, dus héél makkelijk te vinden. Venus zal pas vanaf eind september terug opduiken aan de ochtendhemel, maar voor Saturnus lukt dat al vanaf half september. Wie Venus de laatste maanden regelmatig bekeek met de telescoop zal merken hoe zowel de fase van de planeet als zijn diameter de laatste weken héél snel veranderde: midden juli was het nog een voor de helft verlicht bolletje met een diameter van 25 boogseconde, maar een maand later zal dit al verandert zijn tot een kwart bolletje (sikkeltje) van zomaar even 39 boogseconden diameter. Jupiter is ietsje minder opvallend als Venus, maar ook deze planeet is helder genoeg om niet te verwarren met de “vaste sterren”. Deze zomer is de planeet elke avond van de partij, hoewel hij eind september op zijn beurt verdwijnt in de avondschemering. De grote planeet ziet er ook door de telescoop behoorlijk groot uit: bijna 45 boogseconden, wat overeenkomt met 1/50 van de diameter van de Volle Maan. En stilaan krijgen we ook Mars in het vizier: begin juli is het nog maar een bolletje van 6 boogseconden diameter dat „s morgens ongeveer dezelfde helderheid haalt als de oranje Aldebaran in zijn buurt. Maar eind september haalt de planeet al een negatieve magnitude en is hij al aangegroeid tot 10 boogminuten.

MARS SATURNUS JUPITER Datum Op- Datum Op- Datum Onder- komst komst gang 1 juli 0h15m 16 september 5h16m 1 juli 3h57m 8 juli 23h56m 23 september 4h53m 8 juli 3h27m Saturnus 1 oktober 15 juli 23h39m 30 september 4h30m 15 juli 2h58m 22 juli 23h22m 22 juli 2h29m 29 juli 23h06m SATURNUS 29 juli 2h00m 5 augustus 22h51m Datum Op- 5 augustus 1h28m komst 12 augustus 22h36m 12 augustus 1h01m 1 juli 0h07m 19 augustus 22h21m 19 augustus 0h34m 8 juli 23h41m 26 augustus 22h07m 26 augustus 0h07m 15 juli 23h15m 2 september 21h53m 2 september 23h41m 22 juli 22h49m 9 september 21h39m 9 september 23h15m 16 september 22h50m 16 september 21h25m Jupiter 1 augustus 23 september 21h11m 23 september 22h26m 30 september 20h56m VENUS 30 september 22h01m Datum Op- komst 1 juli 0h02m 8 juli 23h38m MERCURIUS 15 juli 23h10m Datum Op- komst 22 juli 22h38m Venus 15 juli 15 juli 4h38m 22 juli 4h25m 29 juli 4h33m 5 augustus 5h06m Mars Mars Mars Mars 1 juli 1 augustus 1 september 1 oktober 12 augustus 5h56m

32 MIRA Ceti - juli - september 2007 Uranus beweegt zich de laatste jaren doorheen de Waterman, waardoor de planeet dus bij uitstek een zomerobject is. Wie over een stel goede ogen beschikt kan in prin- cipe de zevende planeet net met het blote oog zien vanop een donkere loca- tie. Zoniet dan zal een kleine verrekijker zeker volstaan. Dit jaar staat de traag bewegende Uranus trou- wens vlak bij de ster Phi Aquarii, een ster van magnitude 4,2, net boven het opvallende driehoekje gevormd door Psi1, Psi2 en Chi Aquarii. Dat maakt het opzoeken nu extra makkelijk. En mocht ook dit niet lukken kan u ook starten vanaf het “cirkeltje in de Vissen”, het figuurtje bovenaan links op de kaart.

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 juli en 1 oktober 2007. Beide figuren zijn identiek georiën- teerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto Bemerk hoe de Aarde stilaan aan het inlopen is op Mars: eind december staat de Rode Planeet in oppositie, en voor een buitenplaneet komt dat er op neer dat ze aan dezelfde kant van de Zon staat als de Aarde. Ook Venus staat de volgende maanden aan dezelfde kant van de Zon als de Aarde, maar voor een binnenplaneet bete- kent dit natuurlijk juist het omgekeerde: onze zusterplaneet verdwijnt nu een paar maand in de gloed van de Zon.

MIRA Ceti - juli - september 2007 33 Positie Samenstand Samenstanden van de Maan met dé ideale periode om vallende Datum t.o.v. met ster of pla- een ster of planeet vormen een ide- sterren te kijken: lekker warm, Maan neet ale gelegenheid voor de beginnende vakantie, en doorlopend redelijk waarnemer om deze laatste terug te hoge activiteit van een aantal 9 juli 7° onder Mars vinden. verschillende zwermen. 13 juli 8° onder Mercurius U zal wel merken dat het steeds De Delta Aquariden zijn ty- dezelfde heldere sterren zijn die pisch te zien in de tweede helft 1,5° bo- 16 juli Saturnus opduiken: diegene die binnen een van juli en de eerste helft van ven zone van 6° boven en onder de augustus, met een maximum 17 juli 5° rechts Venus ecliptica staan. omstreeks 28 juli. Verwacht u aan 5-10 meteoren per uur. 2,5° bo- Spica 21 juli 2: DE PLANETEN Maar dé topzwerm zijn natuur- ven ( Virginis) lijk de Perseïden: vanaf eind juli Antares De eerste weken kunnen we Ve- begint de activiteit ervan stilaan 25 juli 3° rechts ( Scorpio) nus en Saturnus nog aan de op te lopen, maar het maximum avondhemel zien, maar nadien wordt dit jaar verwacht op de 25 juli 7° boven Jupiter verdwijnen ze in de gloed van ochtend van 13 augustus. Dat is BEDEK- de Zon waar ze half september ideaal, want één dag na nieuwe 6-7 aug. Plejaden (M45) KING terug uit te voorschijn komen maan (dus geen storend maan- aan de ochtendhemel. licht dit jaar). Verwacht u die 7 aug. 6° onder Mars ochtend aan meerdere tientallen Spica Jupiter daarentegen is deze zo- meteoren per uur. 18 aug. 8° rechts ( Virginis) mer doorlopend te zien aan de avondhemel maar staat helaas in 4: PLANETOIDEN 21-22 2,5° bo- Antares een zuidelijk deel van de eclipti- aug. ven ( Scorpio) ca (Schorpioen-Boogschutter) Profiteer er deze zomer van om eens planetoïde 2 Pallas op te Aldebaran en komt dus niet zo hoog boven 4 sept. 10° onder onze horizon. De mooiste foto‘s zoeken. Deze haalt begin sep- ( Tauri) ervan zullen dit jaar dus wel uit tember magnitude 8,8 en valt 4 sept. 7° onder Mars zuidelijker waarnemingsplaat- dus binnen het bereik van een sen komen. redelijke verrekijker of een klei- Pollux 7 sept. 4° boven ne telescoop. ( Gemini) 3: METEOREN Het kleine rotsblokje meet 520 8 sept. 9° onder Venus kilometer en werd al in 1802 De zomermaanden –en dan ontdekt door Olbers. 10 sept. 2° boven Saturnus vooral augustus- zijn natuurlijk 10 sept. 2° boven Regulus ( Leo) Antares 18 sept. 6° rechts ( Scorpio) 7° rechts- 18 sept. Jupiter boven

34 MIRA Ceti - juli - september 2007 5. DEEPSKY (zie middenflap) dat nauwelijks zichtbaar is en dubbelster met een groenachtige geen leuke deepsky-objecten ster die draait rond een gele. Aquila (Aql, Arend) – Delphi- heeft. Deze vinden is ook een beetje nus (Del, Dolfijn) – Equuleus moeilijker en je kan volgens mij (Eql, Veulentje) Aquila - de Adelaar: het best 1/3 nemen van de af- stand Delta - Lambda Aquilae Sterrenbeelden : We beginnen deze tour in de (= 3), daar zal je in de zoeker 2 Adelaar met een aantal dubbel- sterretjes zien van magnitude Nadat Hercules met het lawaai sterren 6.5 (waaronder 24 Aquilae), dan van een soort cimbalen, gekre- ga je 1 graad naar het noorden. gen van Minerva, de godin van 15 Aql (5.4-7.2;38.4"- Misschien een truukje, dat toch het verstand, de Stymphalische 209) dit is een echte be- voor mij werkt, is dit eerst eens vogels (Aquila - Adelaar, Cyg- ginners-dubbelster met 2 te doen met een gewone verre- nus - Zwaan en Vulpture - Gier gele sterretjes. Met een grote kijker en dan pas met de tele- nu Lyra - Lier) had opgejaagd scheiding moet deze zelfs ge- scoop. begon hij ze één voor één met makkelijk te scheiden zijn met pijl en boog af te schieten. Sa- een verrekijker of een kleine Pi Aql (5.8-6.9;1.4"- gitta - de Pijl miste zijn doel net. kijker. Deze staat op ongeveer 1 110) 2 bijna even heldere graad ten Noorden van Lambda gele sterren die heel dicht De hoofdsterren van deze 3 op- Aquilae. bijeen staan, bij deze best een vallende zomersterrenbeelden iets grotere telescoop gebruiken (Deneb, Wega en Altair) vor- 11 Aql (5.2-8.7;17.5"-286) en eventueel wachten op goede men de gekende zomerdriehoek, Op een 1,5 graden ten wes- seeing. waarvan Altair, de hoofdster ten van Zeta Aquilae staat van de Adelaar, de meest zuide- er nog zo'n dubbelster voor de V-Aquilae (6.5) Als je met lijke hoek vormt. kleinere kijker, maar deze is een verrekijker of kleine kleurcontrastrijk met een gele telescoop het onderste stuk- De Adelaar heeft, net zoals de hoofdster en een blauwe bege- je van de staart van de Adelaar Zwaan, een mooi zichtbaar ster- leider. bekijkt (12 Aquila), dan zal di- renpatroon, met het hoofd, een rect een extreem roodachtige lijf en een paar vleugels. Omdat 23 Aql (5.2-9.3;3.1"- ster opvallen tussen alle ande- dit zo opvalt, is de adelaar één 5) Een iets moeilijkere ren. Dit is een schoolvoorbeeld van de oudste sterrenbeelden die gekend zijn . Daar dit sterren- beeld zo goed als het centrum van de melkweg als achtergrond heeft, zou deze rijk aan sterren- hopen moeten zijn, "spijtig" genoeg blokkeert de Great Rift (= vrij vertaald de Grote Breuk of Scheur), een complex van donkere stofnevels, alle licht dat van daarachter zou moeten ko- men. Maar dan kunnen we wel een paar van die donkere nevels waarnemen. De meeste werden opgenomen in de catalogus van sterrenkundige Barnard (uitleg zie: http://www.library.gatech.edu/ barnard/index.html). Een paar donkere slierten steken af tegen de heldere melkweg… Bar- Onder de categorie ―klein maar nard 142 en 143 zijn misschien wel de makkelijkste van alle donkere fijn‖ kan je het sterrenbeeld nevels in Aquila. Ze liggen nauwelijks anderhalve graad rechts van de Delphinus - de Dolfijn onder- heldere ster Gamma Aquilae (links in beeld), en zijn daardoor héél brengen, die door zijn geringe makkelijk op te zoeken met een gewone verrekijker… mits een héél don- oppervlakte aan de hemel dan kere waarnemingsplaats. De bovenste “krul” is Barnard 143 (in de toch een opvallend sterrenpa- vorm van een “C”), het onderste “boogje” is B 142. troontje heeft. Dit in tegenstel- Opname Philippe Mollet, 200 mm f/2.8 telelens, Canon 300D, vanuit de ling met Equuleus -het Veulen-, pikdonkere Franse Quercy.

MIRA Ceti - juli - september 2007 35 van een "Carbon" ster in hetzelfde beeldveld, kan je (koolstofster). Naast het feit dat NGC6756 zien, maar daarvoor B133 + B134 (6.0-4.2' + deze sterren zeer "koel" zijn, zal je wel minstens een 6.0-5.0'). Barnard 134 hebben ze in hun buitenste lagen 20cm telescoop nodig heb- maakt een gelijkbenige veel meer koolstofmoleculen ben of de perfecte hemel driehoek met de sterren zitten dan gewone sterren. Deze zoals je die in de Provence Lambda - 12 Aquilae naar het moleculen neutraliseren het of in de Alpen kan vinden. zuidoosten. M.a.w. als je die blauw licht, met een rode ster afstand van zo'n 1,5 van beide als gevolg. (zie ook HIND'S NGC 6738 (8.3 - 15.0') Op sterren afmeet zit je pal in een CRIMSON STAR - R Leporis een 2 graden ten zuidwes- klein cirkelvormig donker plek- en cataloog CGCS http://vizier.u ten van Zeta Aquilae staat je waar er eigenlijk "geen" ster- -strasbg.fr/viz-bin/Cat?III/156) een een gelijkbenig drie- ren staan. B135 ligt nog eens hoekje van 7-magnitude sterre- ruim een halve graad naar het Een aantal open sterrenhopen tjes, zak dan van het middelpunt zuiden en heeft eerder de vorm met ongeveer dezelfde grootte 1 graad naar het zuiden. Een van een komma, waarvan het en helderheid: onregelmatige open sterrenhoop onderste gedeelte het donkerste met zo'n 50 sterretjes in een los gedeelte is. (Zie ook NGC 6709 (7.4 - 13.0') Een verband verspreid over een 30'. http://www.library.gatech.edu/ opensterrenhoop van zo'n Barnard_Project_W/platechart/ 40 sterretjes in de vorm van Daar de Adelaar de Melkweg platechart37.jpg) een driehoek. Deze staat op met "the Great Rift" als achter- bijna 5 ten zuidwesten van Zeta grond heeft, krioelt het er van de B135 + B136 (6.0-13.0' + Aquila. donkere nevels. Die zijn vrij ge- 6.0-16.1'). Beide donkere makkelijk te zien - of eerder nevels staan op een graad NGC 6755 (8.6 - ―niets is er te zien‖- met een ten noordoosten van 14.0') Twee in één slag als richfield-kijker of een goede Lambda Aquilae. Beiden heb- je net geen 2 graden ten verrekijker. M.a.w. je mag niet ben ze aan de rand 1 voor- Zuiden van 19 Aquilae gaat al te veel vergroten en dan krijg grondsterretje, B135 linksonder kijken. NGC 6755 is gemakke- je automatisch ook een groot en B136 eerder centraal. (Zie lijk te zien met een kleinere beeldveld, zodanig dat de don- ook linksboven http:// kijker als een onregelmatig be- kere stofwolkfilamenten mooi www.library.gatech.edu/ zaaid stukje hemel van 14 boog- afsteken op de achtergrondster- Barnard_Project_W/platechart/ minuten met de melkweg als retjes van de melkweg. Natuur- platechart37.jpg) achtergrond. Een halve graad lijk werkt dit enkel op de aller- ten noorden, zodus meestal nog donkerste locaties! B142 + B143 (5.0-7.6' + 6.0-19.8'). Nu gaan we naar het hoofd van de Adelaar, naar Gamma Aquilae. Anderhalve graad ten westen van deze ster staan deze twee donkere nevels. B142 is de kleinste en is rechthoekig, het rechtse en donkerste gedeelte van B143 is in de vorm van de letter "C" (zie ook centraal http://www.library.gatech.edu/ Barnard_Project_W/platechart/ platechart41.jpg).

Delphinus – Dolfijn

Dit mini-sterrenbeeldje bevat waarschijnlijk wel de gekst klin- kende sterrennamen: de hoofd- sterren alfa en beta heten im- NGC 6905 is een al te vaak verwaarloosde planetaire nevel in de Dol- mers respectievelijk Sualocin fijn. Een niet al te grote telescoop toont immers al mooi de nevel, en en Rotanev. Koeterwaals? Ver- ook verrassend goed de centrale ster. Voor deze tekening van Kurt basteringen van het Arabisch? Christiaens werd echter wel een 40 cm gebruikt. Helemaal niet: eerder een stukje

36 MIRA Ceti - juli - september 2007 ―eigen lof stinkt‖! Wie de twee begeleider zo goed als in apas- NGC 6891 (11.7 - 15") woorden achterstevoren leest tron staat ofwel het verst van de Dit is duidelijk een zoeker- komt op ―Nicolaus Venator‖, hoofdster staat en dat deze ster tje, alhoewel deze planetai- wat de gelatiniseerde versie is binnen 1300 jaar rakelings langs re nevel net halverwege ligt van Niccolo Cacciatore. En da‘s de hoofdster zal scheuren tussen Sualocin (Alpha Delphi- dan weer de naam van een brave (periastron). Iets om naar uit te ni) en Altair (Apha Aquilae). Of kerel die assistent-directeur was kijken... misschien toch beter als starhop- op de sterrenwacht van Palermo, pend er naartoe? Dan zou ik toen daar in 1814 een nieuwe NGC 7006 (10.6 - 3.6') beginnen met het verlengen van stercataloog verscheen. Eén van Als je de lijn Alpha - Gam- de lijn Beta - Zeta Delphini met de weinige geslaagde pogingen ma Delphini met 3.5 ver- 3,5, want dan kom je op een om de naam van een levende lengt zal je op een piepklein driehoekje van 6 magnitude persoon aan een ster te koppe- bolhoopje komen. Daar het toch sterretjes. Zak dan 1,5 naar het len! gaat om een geconcentreerd Zuiden om er een nu een trape- object dat daarbij nog vrij klein zium te vinden van 4 sterretjes. S752 (6.8 - 10.9;2.40"; 128 is, zal je voor dit object toch een Op iets meer dan een 1 graad - 7;105.90"; 288- 10.9; grote vergroting moeten gebrui- naar het westen van de meest 56.40"; 296) Een meervou- ken. Om deze bolhoop te kun- zuidelijke ster van de trapezium dige ster (4) die je kan vinden nen oplossen en afzonderlijke zal je waarschijnlijk 2 zwakke als je 1.5 op de middelloodlijn sterren te kunnen zien zal je een sterretjes zien, waarvan de zui- naar het noorden neemt van de groot lichtkanon nodig hebben. delijkste de kleine planetaire lijn Gamma Delphini - Eta Sagi- nevel is, maar door de lage ver- tae, de ster die je gebruikt om de NGC 6934 (8.9 - 7.1') Nog groting als stellair wordt gezien. Dumbell-nevel te vinden. Je zal zo'n goed geconcentreerd Met een hoge vergroting en dan een 6-tal sterretjes zien die bolhoopje is te vinden op eventueel in combinatie met een in een halve cirkel staan, daar- bijna 4 graden ten zuiden van O-III filter zal dit object beter van is het de meest oostelijke Epsilon Delphini. Gebruik ook tot uiting komen. ster of die het dichtst bij Gamma hier een hoge vergroting voor. Del. Equulus – Veulen NGC 6905 (11.9 - 40") Kappa Del (5.1 - 11.8 Tijdens het starhoppen Lambda Equ (6.72 - 7.67; mag; 28.80"; 286 - voor het vinden van S752 2.85";215) Een dubbelster 8.9;214.40";101) Bijna 2 kwamen we een halve cirkel van voor kleine kijkers, alhoe- graden ten zuidoosten van Epsi- sterren tegen. We nemen nu de wel het hier gaat om een vrij lon Delphini (de meest zuidelij- meest westelijke ster en we gaan nauwe dubbelster met 2 gele ke ster van het sterrenbeeld) nog een 1 graad naar het westen. sterretjes. vind je Kappa Delphini, die een Deze planetaire nevel, ook nog 3-voudige ster is. Zowel het A- de "Blue Flash Nebula" ge- Epsilon Equ (5.2 - als B-component zijn gele ster- noemd, heeft in de iets grotere 6.42;0.60"; 284 - 7.37; retjes en het verste C- kijkers een blauwe gloed 10.32";67 - component is roodachtig. Deze die helderder wordt in het cen- 12.4;74.80";280). De A en B meervoudige ster is in het bereik trum. De centrale ster ligt zeker component staan zo dicht bijeen van kleine sterrenkijkers en is in het bereik van amateurstele- dat ze bij lage vergroting als één zodus een ideaal beginnersob- scopen vanaf 25cm onder een gele ster worden gezien en dit ject. goede hemel. geeft dan een mooi kleurcontrast met het blauwachtige C- Gamma 2 Del (3.9-5.25; component. Bij hoge vergroting 13.78"-184) is één der zullen de AB-componenten niet mooiste gekleurde dubbel- te scheiden zijn en eerder aan sterren aan onze hemel. De elkaar plakken. hoofdster van Gamma Del (de ster ten oosten van Alpha Delp- BRONNEN: hini) is subtiel goudgeel ge- • Hemelkalender 2007, Jean kleurd, terwijl de aanduidingen Meeus, VVS 2005. voor de zwakkere begeleider • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo variëren van nagenoeg neutraal Aerts, Luc Vanhoeck e.a. wit tot zelfs zwak groenachtig. Die begeleider maakt trouwens Software: elke 3249 jaar één rondje rond • Guide 8.0. Project Pluto de hoofdster: zie schema. Daar- • Astronomy Lab for Win- op is duidelijk te zien dat de dows. Eric Bergmann-Terrell

MIRA Ceti - juli - september 2007 37 De sterrenhemel in september

Mars 15/09

Mars 15/08

Mars 15/07

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 september om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 september om 01h, op 1 oktober om 23h zomertijd,...

38 MIRA Ceti - juli - september 2007 De sterrenhemel in augustus

Mars 15/07

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 augustus om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 augustus om 01h, op 1 september om 23h zomertijd,...

MIRA Ceti - juli - september 2007 39 De sterrenhemel in juli

Jupiter

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 juli om 0h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 juli om 01h, op 1 augustus om 23h zomertijd,...

40 MIRA Ceti - juli - september 2007 Links: een opname door Roland Oeyen met zijn nieuwe Scopos-lenzenkijker (80 mm f/6), een Canon 350D en een IDAS-filter om de ergste lichthinder weg te werken. Op de opname zijn mooi de bekende melk- wegstelsels M81 (onder) en M82 te zien, in het sterrenbeeld Grote Beer. Bemerk ook het kleine stelseltje NGC 3077 linksonder. Een combinatie van 8 opnames van 5 minu- ten en één beeld van 10 minuten belich- tingstijd.

Boven: een nieuwe sport is in de maak: hoge-resolutie-beelden maken van overvliegende ruimtetuigen. Bart Declercq realiseerde deze heel gedetailleerde beelden van het Internationale Ruimtestation ISS (bovenste beeldje op 15 april, de onderste set dateert van 3 dagen eerder). Gebruikt materiaal: een C9.25-telescoop en een snelle FireWire-camera van DMK. De kunst bestaat erin het snel bewegende object in beeld te krijgen én te houden: door het bewegen er ronddraaien ervan zien we het op de verschillende frames steeds vanonder een iets andere hoek. Op het afzonderlijke beeld zijn mooi de zonnepanelen te zien (bovenaan) en de meccano- structuur van het station. Onder: ook van recente datum is alle commotie rond de Lichtende Nachtwolken (NLC’s), waarvoor de NASA zelfs een ruimtesonde lanceerden (de AIM-missie). De eerste gekende waarnemingen ervan dateren van eind 19de eeuw, maar pas de laatste jaren wor- den ze frequent gezien. Deze foto (Philippe Mollet, Meise) dateert van 15 juni laatstleden en toont één van de allerspectaculairste versies die we konden zien. Een toevallig fenomeen of een zoveelste indicatie dat er iets met de atmosfeer aan de hand is?

MIRA Ceti - juli - september 2007 41 BEELDGALERIJBEELDGALERIJ

Rechts: op 22 mei werd de planeet Saturnus nog eens bedekt door de Maan. De eerste fase ervan (de intrede aan de donkere kant van de Maan) was een moeilijk geval want zo vroeg op de avond was het nog niet don- ker genoeg. De tweede fase (de uittrede) werd in het Brusselse dan weer moeilijk ge- maakt door de overkomende wolken, maar nèt erna was er heel even een gaatje waar- door dit beeld kon geschoten worden. Opname Philippe Mollet en Christophe Be- haeghel met een Canon 350D en een oude 20 cm f/19 klassieke Cassegraintelescoop.

Onder: weer een reeks spectaculaire beel- den van de Zon in Waterstof-alfa-licht, ko- mende van Christophe Behaeghel. De middelgrote zonnevlek die eind april te zien was toonde door de protuberansenkij- ker héél veel structuur. Het overzichtsbeeld dateert van 28/4, op het detailbeeld van twee dagen later ziet de vlek er al helemaal anders uit. De gebruikte telescoop is een uitmuntende Takahashi-refractor met daarop gemon- teerd een combinatie van onderdelen: een 125mm ERF (Energie Rejection Filter) van Baader, het etalon uit de populaire kleine PST-protuberansenkijkertjes, en uiteindelijk een Blocking Filter van Coronado.

42 MIRA Ceti - juli - september 2007