Arkusz Latowicz Mapy Geośrodowiskowej Polski W Skali 1

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MODZELE WYGODA (335)

Warszawa 2011

Autorzy planszy A: Agata Jaworek*, Alicja Pobratyn*, Katarzyna Bednarz* Autorzy planszy B: Jerzy Król***, Anna Wąsowicz*** Jerzy Miecznik**, Paweł Kwecko** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny Planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny Planszy B: Anna Gabryś-Godlewska** Redaktor tekstu: Anna Gabryś-Godlewska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hauke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** - Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A., ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN ……………….

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MODZELE WYGODA (335)

...... mgr inż. Agata Jaworek

...... mgr inż. Alicja Pobratyn upr. CUG 020973

...... Katarzyna Bednarz

...... Redaktor regionalny dr inż. Albin Zdanowski upr. geol. nr 020823

...... Kierownik / Dyrektor Zakładu

Warszawa 2011 Spis treści

I. Wstęp A. Jaworek ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza A. Pobratyn ...... 4 III. Budowa geologiczna A. Jaworek ...... 8 IV. Złoża kopalin K. Bednarz ...... 11 1. Piaski kwarcowe ...... 11 2. Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe ...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ...... 19 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny K. Bednarz ...... 21 VII. Warunki wodne A. Jaworek ...... 22 1. Wody powierzchniowe ...... 22 2. Wody podziemne ...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 27 1. Gleby P. Kwecko ...... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze J. Miecznik ...... 29 IX. Składowanie odpadów A. Wąsowicz, J. Król...... 31 X. Warunki podłoża budowlanego A. Jaworek...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ...... 39 XII. Zabytki kultury A. Jaworek ...... 45 XIII. Podsumowanie K. Bednarz, A. Wąsowicz, J. Król ...... 47 XIV. Literatura ...... 49

I. Wstęp

Arkusz Modzele Wygoda Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany zo- stał w latach 2010-2011r. w Przedsiębiorstwie Geologicznym Sp. z o. o w Kielcach (plansza A), Przedsiębiorstwie Geologicznym „PROXIMA” S.A. we Wrocławiu oraz Państwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Modzele Wygoda Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2007 r. przez Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie (Frankiewicz, 2007 r.) Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składo- wania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogar- szać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przed- stawione na mapie informacje środowiskowe stanowią dużą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały archiwalne i informacje uzyskano m.in. w: Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, w Urzędzie Marszałkowskim województwa Podlaskiego, Podlaskim Urzędzie Wo- jewódzkim, biurze Konserwatora Zabytków i w Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska w Bia-

łymstoku. Korzystano również z opracowań w starostwach powiatowych w Łomży, Zambrowie, w urzędach gmin: Piątnica, Łomża, Śniadowo, Zambrów. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w terenie. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Pol- ski (MGśP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Modzele Wygoda określają współrzędne 53o00’ - 53o10’ szerokości geograficznej północnej i 22o00’ - 22o15’ długości geograficznej wschodniej. Pod względem administracyjnym omawiany obszar znajduje się w granicach województwa podlaskiego. Północną, północno-zachodnią i środkową część obszaru arkusza obejmuje powiat grodzki Łomża oraz powiat łomżyński z częściami gmin: Śniadowo, Łomża i Piątnica natomiast część południową obejmuje powiat zambrowski z częścią gminy Zambrów. Pod względem geograficznym (Kondracki, 2002) zachodnia część omawianego obszaru znajduje się w prowincji Niż Środkowoeuropejski (podprowincja Niziny Środkowopolskie) i należy do makroregionu Nizina Północnomazowiecka (mezoregiony: Dolina Dolnej Narwi i Międzyrzecze Łomżyńskie). Wschodnia część obszaru znajduje się w prowincji Niż Wschodniobałtycko- Białoruski (podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie) i należy do makroregionu Nizina Północnopodlaska (mezoregiony: Wysoczyzna Kolneńska, Kotlina Biebrzańska i Wysoczyzna Wy- sokomazowiecka) (Fig.1).

Dolina Dolnej Narwi to głęboka i szeroka forma obejmująca odcinek Narwi od ujścia Biebrzy do połączenia z Bugiem. Ku północnemu wschodowi przechodzi w Kotlinę Biebrzańską. Jej szero- kość zmienia się od 3 do 7 km. Dolina w obrębie omawianego arkusza jest najwęższa i o stromych zboczach, tworząc rodzaj przełomu oddzielającego Wysoczyznę Kolneńską od Międzyrzecza Łom- żyńskiego. Dno doliny zajęte jest przez łąkowy, podmokły taras zalewowy.

Międzyrzecze Łomżyńskie jest wysoczyzną morenową między dolinami Dolnej Narwi i Dolnego Bugu wznoszącą się 100-120 m n.p.m. Dominującymi formami są równiny sandrowe i jeziorne przechodzące w części zachodniej arkusza w wysoczyznę morenową płaską i falistą. Gra- nicę między Międzyrzeczem Łomżyńskim i Wysoczyzną Wysokomazowiecką stanowi kemowo- morenowy wał o rozciągłości północ-południe, zwany Czerwonym Borem, którego kulminacja osiąga wysokość 225 m n.p.m (Dębowa Góra).

Wysoczyzna Kolneńska zajmuje niewielką północno-wschodnią część obszaru arkusza. Jest to wysoczyzna morenowa falista wznosząca się 120-200 m n.p.m., której powierzchnia obniża się stopniowo w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim (ku dolinie Narwi). Kotlina Biebrzańska jest rozległym zabagnionym obniżeniem o powierzchni 2 600 km2 i długości ponad 100 km. Jej kontynuacją na zachód jest Dolina Dolnej Narwi. W granicach arkusza znajduje się niewielki zachodni fragment Kotliny Biebrzańskiej o szerokości 700-1000 m wy- pełniony osadami madowo-piaszczystymi przykrytymi torfami, które tworzą rozległe równiny torfowiskowe. Wysoczyzna Wysokomazowiecka to w większości wysoczyzna morenowa płaska położona 110-140 m n.p.m., urozmaicona zdenudowanymi pagórkami akumulacji szczelinowej oraz rozle- głymi równinami sandrowymi i torfowymi. Na obszarze arkusza Modzele Wygoda występują formy rzeźby pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego, eolicznego, rzecznego, jeziornego, denudacyjnego, a także formy antropogeniczne. Różnica wysokości względnych na tym obszarze wynosi maksymalnie 127,2 m. Najwyż- szym punktem (225,1 m n.p.m.) jest szczyt formy akumulacji szczelinowej (ozu) w rejonie Czer- wonego Boru, w centralnej części arkusza. Najniższy punkt (97,9 m n.p.m.) znajduje się w dolinie rzeki Narew w północnej części arkusza.

Obszar arkusza jest terenem urozmaiconym pod względem morfologicznym. Większą cześć zajmują równiny sandrowe i tarasy kemowe związane ze zlodowaceniem warty, nadbudowane formami akumulacji szczelinowej, wzgórzami kemowymi moren czołowych i moren martwego lodu. Ich powierzchnia porozcinana jest rynnami subglacjalnymi, dolinami wód roztopowych i dolinami rzecznymi.

Równiny sandrowe wznoszą się 100-180 m n.p.m. tworząc w centralnej części omawianego terenu kilka poziomów rozdzielonych od siebie niekiedy stromymi stokami. W południowo- wschodniej i północno-zachodniej jego części występują rozległe równiny jeziorne i torfowe wy- pełniające dna rynien subglacjalnych (okolice Porytego-Jabłoni i Konarzyc). W części zachodniej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej zachowały się fragmenty wysoczyzn morenowych związanych ze zlodowaceniem warty. Wysoczyzna morenowa w północno-zachodniej i północno- wschodniej części ma charakter wysoczyzny falistej, wznoszącej się od 120 do 149 m n.p.m, prze- chodzącej ku południowi w morenę płaską. W południowo-wschodniej części arkusza zachowały się także fragmenty wysoczyzny morenowej płaskiej, której powierzchnia osiąga wysokość 113- 130 m n.p.m.

Istotnym elementem rzeźby terenu są wzgórza, pagórki kemowe i wały ozów i form akumulacji szczelinowej związane ze zlodowaceniem warty. W centralnej i południowej części arkusza licznie występują kemy, ozy i formy akumulacji szczelinowej. Ozy tworzą kilka wyraźnych ciągów o przebiegu: Ratowo-Śniadowo-Olszewo, Góra Borowa-Pstrągi oraz Wypychy-Milewo. Najbar- dziej imponujące jest wzgórze akumulacji szczelinowej w centralnej części arkusza będące kulmi- nacją większej formy (Czerwony Bór), o orientacji północ-południe i wysokości do 65 m.

Ważnym elementem morfologii omawianego terenu jest dolina Narwi o szerokości 3-7 km. Dolinę Narwi od wysoczyzny i równiny sandrowej oddzielają strome zbocza o wysokości 25-35 m, rozcięte dolinkami erozyjnymi i denudacyjnymi.

Pod względem klimatycznym obszar arkusza położony jest w regionie mazursko-białostockim i charakteryzuje się mniejszym nasłonecznieniem i większą wilgotnością niż inne rejony kraju (Sta- chy, 1986). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,5-7,0 oC. Czas trwania zimy wynosi od 90 do 112 dni, a lata od 80 do 90 dni. Liczba dni ze śniegiem wynosi od 85 do 100. Okres wegetacji trwa nieco poniżej 200 dni. Średni roczny opad wynosi 580 mm, z tego 60 % opadów przypada na okres od kwietnia do września. Wiosną, latem i jesienią dominują wiatry zachodnie i południowo- zachodnie, a zimą wiatry wschodnie.

Lasy zajmują około 30 % powierzchni arkusza, tworząc większe kompleksy w południowej i centralnej części.

Omawiany obszar ma charakter rolniczo-turystyczny. Znaczną część obszaru zajmują użytki zielone (łąki i pastwiska). Jedynymi ośrodkami przemysłowymi są Śniadowo i Łomża.

Dominującą dziedziną gospodarki na tym terenie jest rolnictwo, rozwinięte na gruntach rolnych (klasa V-VI). Produkcją rolną zajmują się przede wszystkim gospodarstwa indywidualne (do- minuje chów bydła mlecznego oraz uprawa zbóż i ziemniaków). Większość gospodarstw produkuje bardzo dobrej jakości mleko, które po przetworzeniu przez Okręgowe Spółdzielnie Mleczarskie w Piątnicy i Zambrowie trafia na stoły konsumentów w całym kraju.

Z omawianego terenu pochodzi ponad 30% mleka skupowanego przez te zakłady. Znaczący udział w produkcji rolnej na terenie gminy mają również gospodarstwa prowadzące hodowlę trzody chlewnej oraz produkcję roślinną - uprawy zbóż i okopowych.

Największą miejscowością i ośrodkiem przemysłowym na tym terenie jest miasto Łomża (po- łudniowy fragment) liczące 63 888 mieszkańców. Do większych wsi należą: Śniadowo (1400 osób), Konarzyce (610 osób), Pniewo (840 osób), Podgórze (450 osób).

W południowej części Łomży zlokalizowane są: Browar „Łomża” sp. z o.o. i Zakład Prze- twórstwa Spożywczego „PEPEES”. Ponadto na obszarze arkusza znajdują się: Zakład Produkcji Betonu Komórkowego „PREFBET” w Śniadowie, zakład karny i jednostka wojskowa w Czerwo- nym Borze. Pozostałe, mniejsze zakłady pracy prowadzą głównie działalność handlowo-usługową lub zajmują się drobną wytwórczością. Do najważniejszych szlaków komunikacyjnych drogowych przechodzących przez omawiany teren należą: droga krajowa nr 63 relacji Łomża – Augustów, która w przyszłości ma być częścią trasy Via Baltica. Aktualnie trwają konsultacje o dokładnym przebiegu tej trasy. Drogi wojewódzkie nr: 679 (Łomża-Mężenin) i 680 (Łomża-Zambrów). Dobrze rozwinięta jest także sieć dróg powiatowych i gminnych.

Przez teren arkusza przebiegają wyłączone z ruchu linie kolejowe: Ostrołęka-Łapy przez Śniadowo i Łomża-Śniadowo.

III. Budowa geologiczna

Przedstawiony poniżej rys budowy geologicznej obszaru arkusza Modzele Wygoda jest uproszczony i ogranicza się jedynie do tych elementów, które są istotne dla omawianej dalej problematyki złożowej, wód podziemnych i warunków podłoża budowlanego. Bliższą charakterystykę geologiczną omawianego obszaru zawiera arkusz Modzele Wygoda Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Butrymowicz, 1997).

Obszar arkusza położony jest w obrębie wyniesienia mazurskiego, struktury paleozoicznej utworzonej na obszarze prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w której podłoże krystaliczne położone na głębokości 700–1500 m, jest zbudowane głównie ze skał metamorficznych: migmatytów, gnejsów, amfibolitów i granitognejsów (Pożaryski, 1974). W odwierconych otworach na terenie arkusza nie stwierdzono osadów paleozoiku. Na całym obszarze występują utwory mezozoiczne – zaliczane do triasu, jury i kredy – wykształcone w postaci mułków, wapieni, dolomitów, piaskowców, margli i kredy piszącej o miąższości od 300 do 800 m.

Najstarszymi osadami nawierconymi na tym obszarze są osady kredy górnej wykształcone w postaci: margli szarych z rogowcami i skorupkami małży oraz margli białych z otwornicami i małżoraczkami. Na osadach kredowych leżą utwory paleogenu, neogenu i czwartorzędu.

Utwory paleogenu (eocenu i oligocenu) występują na prawie całym omawianym terenie i wykształcone są jako piaski glaukonitowe, piaski żwirowate, piaski z wkładkami węgla brunatnego, mułki piaszczyste i ilaste oraz iły.

Osady neogenu (miocen) reprezentowane są przez piaski, piaski pyłowate, piaski z wkładkami węgla brunatnego, mułki piaszczyste i iły. Miąższość osadów paleogenu i neogenu wynosi od 6 do ponad 70 m.

Utwory czwartorzędu (o łącznej miąższości 117-250 m) odsłaniają się na całej powierzchni omawianego obszaru (Fig. 2). Osady plejstocenu zaliczono do interglacjałów: augustowskiego, mazowieckiego i eemskiego oraz zlodowaceń: najstarszego, południowopolskich, środkowopol- skich i północnopolskich .

Najstarsze zlodowacenie (narwi) reprezentowane jest przez poziom gliny zwałowej w najniż- szych partiach podłoża czwartorzędu w północnej części arkusza.

Interglacjał augustowski reprezentowany jest przez piaski rzeczne (o ponad 40 m miąższości) wypełniające dolinę rzeczną wciętą w osady paleogenu.

W obrębie osadów związanych ze zlodowaceniami południowopolskimi (nidy, sanu, wilgi) wyróżniono trzy poziomy glacjalne rozdzielone utworami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi o łącznej miąższości osadów 80-120 m. Na arkuszu Modzele Wygoda osady tych zlodowaceń wy- stępują w przeważającej części omawianego terenu. Zlodowacenie nidy reprezentują gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Osady zlodowacenia sanu to dwie warstwy glin zwałowych, iły i mułki zastoiskowe oraz piaski wodnolodowcowe. Kompleks osadów zlodowacenia wilgi two- rzą iły, mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe.

Interglacjał mazowiecki pozostawił na tym terenie piaski rzeczne wypełniające niewielkie formy dolinne.

Osady zlodowaceń środkowopolskie tworzą dwa kompleksy glacjalne związane ze zlodowaceniem odry i warty o miąższościach dochodzących do około 50 m. Osady zlodowacenia odry to mułki i iły zastoiskowe (dwa poziomy), piaski i żwiry wodnolodowcowe (dwa poziomy) i poziom glin zwałowych. Kompleks osadów zlodowacenia warty składa się z glin zwałowych (dwa poziomy), piasków i żwirów lodowcowych (dwa poziomy), piasków i żwirów wodnolodowcowych (trzy poziomy), piasków, żwirów, mułków i glin akumulacji szczelinowej, piasków i mułków ze żwirami kemów i tarasów kemowych, piasków i żwirów ozów, piasków, żwirów i glin moren martwego lodu, piasków i mułków wytopiskowych oraz mułków i iłów zastoiskowych.

Osady interglacjału eemskiego to: torfy, mułki, gytie, iły i piaski humusowe.

Kompleks osadów zlodowaceń północnopolskich (wisły) to piaski i żwiry fluwioperyglacjalne oraz iły, mułki i piaski jeziorno-rzeczne o zmiennych miąższościach od 10 do 24 metrów.

Największe znaczenie dla ukształtowania powierzchni terenu miały procesy zachodzące w dolnym i górnym stadiale zlodowacenia warty (z których pochodzą dwa poziomy glin, rozdzielone osadami akumulacji wodnolodowcowej i zastoiskowej, przykryte miejscami osadami moren martwego lodu i wodnolodowcowymi) oraz u schyłku zlodowacenia wisły, gdy utworzyła się dolina Biebrzy-Narwi.

Fig. 2. Położenie arkusza Modzele Wygoda na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej red., (2006)

Zachowano oryginalną numerację wydzieleń litologicznych z Mapy geologicznej Polski.

Z końcem plejstocenu rozpoczęła się akumulacja namułów zagłębień bezodpływowych, pia- sków i glin deluwialnych (wypełniające dna dolin, dolinek denudacyjnych oraz dna obniżeń bezod- pływowych) oraz piasków eolicznych (w postaci płatów i wydm).

W holocenie nastąpiła akumulacja piasków humusowych, namułów piaszczystych i torfów den dolinnych i zagłębień okresowo przepływowych, piasków, mad rzecznych tarasu zalewowego Narwi (1,0-3,0 m n.p. rzeki), oraz namułów torfiastych, gytii wapiennych i torfów.

IV. Złoża kopalin

W granicach arkusza Modzele Wygoda rozpoznano i udokumentowano wystąpienia piasków kwarcowych oraz piasków i piasków ze żwirem. Zlokalizowano tu 18 złóż o zasobach udokumentowanych i zarejestrowanych (Wołkowicz i in., 2010). Ich charakterystykę gospodarczą i klasyfi- kację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o złożach zamieszczono również w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. Złoże piasku i piasku ze żwirem „Stare Modzele” (Januszkiewicz, 1997) zostało wykreślone z „Bilansu zasobów..” z powodu wygaśnięcia koncesji zezwalającej na eksploatację .

1. Piaski kwarcowe

W złożu piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Podgórze” udokumentowanym w kategorii C2 (Machelski, Salachna, 1974) kopaliną są wodnolodowcowe piaski kwarcowe o miąższości 6,2-24,0 m. W nadkładzie występują: gleba, humus, piaski gliniaste, piaski pylaste, pył piaszczysty, glina piaszczysta i pospółka o grubości od 0,2 do 3,6 m. W spągu stwierdzono ił pylasty, ił piaszczysty, glinę piaszczystą, piasek pylasty, pospółkę. Powierzchnia wynosi 60,7 ha, miąższość serii surowcowej waha się od 6,2 do 24,0 m, średnio 14,7. Jakość kopaliny przedstawia się następująco: średnia zawartość SiO2 wynosi 88,14% przy skrajnych wartościach 80,65-93,47%, zanieczyszczenia ilaste od 1,6 do 10,8 %, średnio 4,1%, zawartość ziarn o średnicy 0,05-0,5 mm od 58,8 do 96,0 średnio 85,5%. Kopalina może mieć zastosowanie do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Złoże „Podgórze” jest częściowo zawodnione. Złoże piasków kwarcowych „Śniadowo” położone jest we wschodniej części arkusza, zostało udokumentowane w kategorii C1. Pierwotnie zlokalizowane było na dwóch polach o łącznej powierzchni 39,6 ha (Kowal, Krzyżanowski, 1960). W wyniku dalszych prac dokumentacyjnych powierzchnia złoża uległa zmniejszeniu do 12 ha, a zasoby zostały na nowo oszacowane (Haas, 1962, Januszkiewicz, 1998, Szymborski, 2007). Główną kopalinę (Pole A północne) stanowią wodnolodowcowe piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych o miąższości 11,2-14,6 m. Seria złożowa przykryta jest glebą, piaskami gliniastymi i glinami zwałowymi o grubości 0,0-1,6 m.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Nr złoża Rodzaj Wiek kom- giczne bilansowe Kategoria Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny na ma- Nazwa złoża kopaliny pleksu (tys. t) (tys. m3)* rozpoznania rowania złoża (tys. m3) kopaliny złoża konfliktowości pie litologiczno- wg stanu na rok 2009 (Wołkowicz i inni, 2010) Klasy Klasy złoża surowcowego 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Boguszyce pż Q 197 C1 N - Sb, Sd 4 A Kołaczki- pż 2 Q 396 C * N - Sb, Sd 4 A Lemiesze 1 1 3 Podgórze pki Q 8 652* C2 N - Sb 4 B L, W 4 Podgórze p Q 20 C1 G - Sb, Sd 4 B L, Z, W

5 Stare Modzele I p Q 1 446 C1 G 4 Sb, Sd 4 A

6 Stare Modzele II p Q 1 470 C1 Z - Sb, Sd 4 A 7 Bacze Suche p Q - C1 Z - Sb, Sd 4 A 12 Stare Modzele p 8 Q 145 C Z - Sb, Sd 4 A III 1 pki1 976* 10 Śniadowo Q C Z - Sb 4 A pki2 428* 1 pż L, 11 Czerwony Bór I Q 245 C G 20 Sd 4 B 1 NATURA 2000 pż L, 12 Czerwony Bór Q 13 C Z - Sb, Sd 4 B 1 NATURA 2000 13 Podgórze II p Q 403 C1 N - Sb, Sd 4 A Stare Modzele p 14 Q 127 C N - Sb, Sd 4 A IV 1 15 Stare Modzele 5 p Q 406 C1 N - Sb, Sd 4 A Bacze Suche dz. p 16 Q 185 C N - Sd 4 B L, GL 115 1 17 Zbrzeźnica p Q 296 C1 N - Sb, Sd 4 A 18 Zbrzeźnica I p Q 181 C1 G - Sb, Sd 4 A 19 Zbrzeźnica II p Q 1004 C1 N - Sb, Sd 4 A Stare Modzele p, pż Q - - ZWB - - - -

Rubryka 3 – p – piaski, pż – piaski i żwiry, pki1 – piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej, pki2 – piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych; Rubryka 4 – Q – czwartorzęd; * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: C1, C2; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ; Rubryka 7 – złoże: Z – zaniechane, G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – złoże skreślone z Bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczone w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10 – złoże: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoże: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, Gl –ochrona gleb chronionych, W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu 13

Kopaliną towarzyszącą są piaski kwarcowe (Pole B południowe ) do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Surowiec w złożu stanowią czwartorzędowe piaski kwarcowe, które morfologicznie w terenie tworzą lekkie wyniesienie w formie wału pochodzenia ozowego, ciągnącego się z NW na SE długości ok. 1,5 km, a szerokości od 40 do 160 m. Oz budują piaski o różnorodnym uziarnie- niu miejscami ze znaczą domieszką żwirów lub gliny. Średni punkt piaskowy 87%, zawartość py-

łów mineralnych waha się od 1,0 do 3,7%, średnia zawartość SiO2 wynosi 84,35%. Złoże „Śnia- dowo” jest częściowo zawodnione. Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony (Zasady.., 2002) oba złoża piasków kwarcowych zaliczono do złóż powszechnie występujących na terenie kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska złoże „Podgórze” uznano za konfliktowe, znajduje się bowiem na terenach leśnych oraz w granicy strefy ochrony pośredniej ujęcia dla miejscowości Podgórze. Złoże „Śniadowo” uznano za małokonfliktowe.

2. Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe

Występowanie osadów piaszczystych na omawianym terenie związane jest z czwartorzędo- wymi osadami zlodowaceń środkowopolskich (warty). Najważniejszymi kompleksami surowco- wymi na tym terenie są: piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski ze żwirami kemów i ozów oraz piaski i żwiry moren martwego lodu. W dwunastu złożach udokumentowano piaski: „Podgórze” (Bandurska-Kryłowicz, 1994), „Stare Modzele I” (Kuczyński, Lichwierowicz, 1996a), „Stare Modzele II” (Kuczyński, Lichwie- rowicz, 1996b), „Bacze Suche” (Kuczyński, 1994), „Stare Modzele III” (Januszkiewicz, Mazur, 1998), „Podgórze II” (Szymborski, 2009), „Stare Modzele IV” (Januszkiewicz, 1997, Data, 2009), „Stare Modzele 5” (Januszkiewicz, 2009), „Bacze Suche dz. 115” (Lipiński, 2008), „Zbrzeźnica” (Mazur, 2009a), „Zbrzeźnica I” (Mazur, 2009b), „Zbrzeźnica II” (Mazur, 2010); w czterech piaski i żwiry: „Boguszyce” (Szymborski, 2004), „Kołaczki Lemiesze” (Nehring, 1964), „Czerwony Bór I” (Lipiński, Tatarata, 2003) i „Czerwony Bór” (Machelski, 1995). Zestawienie parametrów geologiczno-górniczych oraz parametrów jakościowych kruszywa piaskowo-żwirowego dla niżej omówionych złóż ujęto w tabeli 2. Złoże „Podgórze” położone jest w centralnej części arkusza na zachód od wsi Podgórze.

Udokumentowane zostało w dwóch polach, w kat. C1. Kopalinę stanowią piaski wodnolodowcowe w formie pokładu o miąższości 0,9-6,5 m, przykryte glebą, piaskami drobno- i różnoziarnistymi, gliniastymi o grubości 0,2-1,6 m. Złoże jest suche. Kopalina jest wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

Tabela 2 Charakterystyka najważniejszych parametrów geologiczno-górniczych złóż i parametrów jakościowych kruszywa piaskowo-żwirowego Zawartość Grubość Miąższość Gęstość na- Punkt pyłów Numer Nazwa złoża Powierzchnia Rodzaj nadkładu złoża N/Z sypowa piaskowy mineral- złoża złoża kopaliny od – do; od – do; Warunki od – do; w stanie od – do; nych na (ha) średnio średnio hydrogeolo- średnio utrzęsionym średnio od – do; mapie Autor dokumentacji, rok (m) (m) giczne od-do; śred- (%) średnio nio (T/m3) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Boguszyce 0,2 – 1,5; 4,3 – 13,0; 0,03 – 0,42; 1,9 – 2,0; 59,0– 70,0; 4,0 – 7,0; 1,25 pż suche 1 Szymborski, 2004 0,6 7,7 0,07 1,96 63,0 6,0 (dwa pola) Kołaczki – Lemiesze 0,6 – 3,9; 8,4 – 17,7; b.d. – b.d.; 2,07 – 2,21; 51,7 – 70,9; 2,1 – 4,6; 2,0 pż suche 2 Nehring, 1964 2,5 11,0 0,22 b.d. 57,48 2,91 Podgórze 0,2 – 1,6; 0,9 – 6,5; 1,65 – 1,90; 80,0 – 99,8; 0,4 – 3,6;

15 Bandurska-Kryłowicz, 2,66 p suche b.d. 4 0,7 3,6 1,76 92,3 1,3

1994 Stare Modzele I 0,0 – 6,6; 13,4 – 23,7; 0,0 – 0,50; 1,65 – 2,12; 57,0 – 100; 2,4–22,0; Kuczyński, Lichwiero- 4,68 p suche 5 1,6 18,8 0,1 1,76 87,0 6,2 wicz, 1996a Stare Modzele II 1,65 – 2,13; 0,4 – 4,9; 15,1 – 23,7; 0,02 – 0,32; 50,0 – 100; 2,0–18,0; Kuczyński, Lichwiero- 4,45 p suche 1,78 6 1,7 20,5 0,09 88,9 6,8 wicz, 1996b Bacze Suche 0,3 – 3,0; 3,0 – 10,2; 0,02 – 1,0; 1,90 – 2,0; 73,0 – 88,2; 1,5 – 5,0; 7 0,5 p suche Kuczyński, 1994 1,1 8,0 0,25 1,9 81,8 2,63 Stare Modzele III 0,4–0,5; 5,1 – 12,2; b.d. – b.d.; 1,71– 1,80; 90,0 – 95,6; 2,1 – 9,4; 8 Januszkiewicz, Mazur, 0,99 p suche 0,4 9,2 0,05 1,75 92,8 4,97 1998 Czerwony Bór I 0,0 – 2,4; 7,7 – 8,9; 0,02 – 0,04; 1,70 – 1,90; 69,2 – 80,7; 2,6 – 8,6; 1,99 pż suche 11 Lipiński, Tatarata, 2003 1,6 8,0 0,03 1,84 74,75 5,3

Czerwony Bór 0,3 – 0,7; 2,9 – 7,3; 0,1 – 0,23; 1,88 – 2,03; 59,0 – 70,0; 3,4 – 7,1; 12 Machelski, 1995 0,57 pż suche 0,5 3,9 0,13 1,96 65,4 4,9

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Podgórze II 0,4 – 0,5; 5,4 – 15,1; częściowo 0,03 – 0,09; 1,67 – 1,79; 79,0 – 94,0; 0,6 – 6,3; 13 1,99 p Szymborski, 2009 0,4 10,8 zawodnione 0,04 1,73 86,94 2,06

Stare Modzele IV 0,07 – 0,4; 3,0 – 7,2; 0,07- 0,55; 1,71 – 1,95; 64,0 –97,5; 3,6–10,0; 14 Januszkiewicz,1997; 1,72 p suche 0,2 5,7 0,31 1,8 87,75 6,27 Data, 2009 15 zł. suche zł. suche zł. suche 1,61-,67; 80,3-91,3; 2,7-3,3; 16 Stare Modzele 5 1,5 – 3,0; 9,0– 12,2; częściowo 0,12-0,33; 1,64 85,8 3,0

2,25 p Januszkiewicz, 2009 2,1 11,1 zawodnione 0,23 zł. zaw. zł. zaw. zł. zaw. 1,58-1,70; 81,6-98,2; 2,7-11,8; 1,63 89,6 5,2 Bacze Suche dz. 115 0,4 – 0,4; 4,10 – 5,10; 0,08 – 0,10; 1,69 – 1,71; 94,03-96,92; 10,7- 12,2; 16 2,5 p suche Lipiński, 2008 0,4 4,4 0,10 1,70 95,73 11,54 Zbrzeźnica 3,1 – 4,2; 8,5 – 10,5; suche 0,36 – 0,41; b.d. – b.d.; b.d. – b.d.; b.d – b.d.; 17 1,89 p Mazur, 2009a 3,8 9,6 1,64 92,8 8,0 Zbrzeźnica I 2,8 – 5,2; 3,4 – 9,7; 0,4 – 0,8; b.d. – b.d.; b.d. – b.d.; b.d.– b.d.; 18 1,4 p suche Mazur, 2009b 3,9 7,6 0,61 1,64 92,8 8,0 Zbrzeźnica II 1,2 – 4,6; 2,8 – 15,3; częściowo 0,09 – 0,64; 1,6 – 1,73; 86,4 – 98,4; 1,7 – 5,3; 19 5,35 p Mazur, 2010 2,7 10,8 zawodnione 0,30 1,69 89,05 3,97

b.d. – brak danych Rubryka 4: p – piaski, pż – piaski ze żwirem

W złożu kruszywa „Stare Modzele I” kopaliną są kemowe piaski i piaski z niewielką domieszką żwirów. Występują w formie pokładu pod przykryciem gleby, humusu, piasków różnoziarnistych i gliny piaszczystej o średniej grubości 1,6 m. W spągu występują pył piaszczysty, piaski gliniaste i glina piaszczysta. Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

Złoże „Stare Modzele II” graniczy od północy ze złożem „Stare Modzele I”. Serię złożową stanowią kemowe piaski i piaski z niewielką domieszką żwirów w formie pokładu o miąższości 15,1- 23,7 m. Przykryte są glebą, humusem, piaskami pylastymi, drobnoziarnistymi i piaskami gliniastymi o grubości 0,4-4,9 m. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

W złożu „Bacze Suche” udokumentowanym w kategorii C1, kopalinę stanowią piaski kemowe tworzące pokład o miąższości 3,0-10,2 m, przykryte glebą, humusem i piaskami gliniastymi o grubości 0,3-3,0 m. W spągu występują: piasek drobnoziarnisty, piasek pylasty i pył piaszczysty. Jest to złoże suche. Kopalinę wykorzystywano w budownictwie i drogownictwie.

Kopalinę w złożu „Stare Modzele III” udokumentowanym w kat. C1 stanowią piaski wodnolodowcowe. Złoże posiada prostą budowę geologiczną przykryte jest niewielką warstwą gleby. W spągu występują gliny zwałowe i piaski pylaste. Jest to złoże suche. W stanie naturalnym kopalina miała zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

W złożu „Podgórze II” serię surowcową stanowią piaski i piaski ze żwirami. Złoże ma formę pokładu o miąższości 5,4–15,1 m. W nadkładzie zalega humus o grubości 0,4-0,5 m, a w spągu glina piaszczysta. Jest to złoże częściowo zawodnione, zwierciadło swobodne wody gruntowej wy- stępuje od 9,8 do 13,5 m. Kopalina może mieć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Złoże „Stare Modzele IV” powstało w obrębie złoża „Stare Modzele” (Januszkiewicz, 1997), które było eksploatowane w latach 1997-2008 w ramach obszaru i terenu górniczego „Stare Modze- le IV”. Po wygaśnięciu koncesji opracowano „Dodatek nr 1…” (Data, 2009) rozliczający zasoby złoża „Stare Modzele”, równocześnie tym samym dodatkiem udokumentowano złoże „Stare Mod- zele IV”. Skorygowane zasoby, aktualnie wynoszą 127 tys./ton, natomiast granice złoża nie uległy zmianie. Jednocześnie dodatek ten był podstawą do skreślenia z bilansu zasobów złoża „Stare Mod- zele”. Serię złożową stanowią piaski wodnolodowcowe przykryte glebą oraz piaskami drobnoziarnistymi zaglinionymi. W spągu występują gliny pylaste, piaski gliniaste i piaski pylaste. Złoże jest suche. Kopalina występująca w złożu może znaleźć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

W 2009 roku udokumentowano w kat. C1 złoże piasku „Stare Modzele 5”. Teren złoża zajmują grunty rolne VI klasy bonitacyjnej. Serię złożową budują utwory plejstoceńskie

17 zlodowacenia środkowopolskiego stadiału północnomazowieckiego. Są to piaski lodowcowe ablacyjne. Nadkład stanowi gleba piaszczysta, piasek drobnoziarnisty, średnioziarnisty i drobnoziarnisty zapylony. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

W złożu „Bacze Suche dz 115” kopaliną są piaski drobnoziarniste, które zostały rozpoznane w kategorii C1. Miąższość wydzielonej serii złożowej zmienia się od wartości 4,1 do 5,1 m. Nadkład zalegający nad złożem stanowi gleba, której grubość jest stała i wynosi 0,4 m. Cała seria złożowa jest sucha. Złoże ma formę pokładową. Kopalina może mieć zastosowanie w budownictwie drogowym.

W południowej części arkusza w rejonie miejscowości Zbrzeźnica udokumentowano w kat.

C1 trzy złoża piasku: „Zbrzeźnica”, „Zbrzeźnica I” i „Zbrzeźnica II”. Wszystkie te złoża mają formę pokładową, zaleganie poziome. Kopalinę stanowią piaski różnoziarniste, głównie średnio- i drobnoziarniste zlodowacenia środkowopolskiego zalegające pod piaskami zaglinionymi i pylastymi. Spełniają one kryteria surowców drogowych lub budowlanych i pod takim kątem były badane. Złoża mają niewielkie powierzchnie (do 5,35 ha), i zbliżone parametry jakościowe co dokładniej przedstawiono w tabeli 2. Złoże „Zbrzeźnica II” jest częściowo zawodnione.

Złoże „Boguszyce”, w którym kopalinę stanowi piasek ze żwirem moren martwego lodu o miąższości 4,3-13,0 m, zostało udokumentowane w dwóch polach w kat.C1. Nadkład stanowi gleba, humus i piaski gliniaste o grubości 0,2-1,5 m. W spągu występują ił pylasty, ił piaszczysty, piasek pylasty i glina piaszczysta. Kopalina może mieć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

„Kołaczki-Lemiesze” to udokumentowane kartą rejestracyjną złoże piasku ze żwirem moren martwego lodu występujące w formie soczewki o miąższości 8,4-17,7 m, przykryte glebą i pia- skiem gliniastym o grubości 0,6-3,9 m. W spągu występują piasek gliniasty i glina piaszczysta. Złoże jest suche. Kopalina z tego złoża może być wykorzystywana jako kruszywo budowlane i drogowe. „Czerwony Bór I” i „Czerwony Bór” to złoża, w których kopaliną są piaski ze żwirem wodnolodowcowe, udokumentowane w kategorii C1, występujące w formie pokładu, przykryte glebą i piaskami zaglinionymi. W spągu występują piaski zaglinione i glina zwałowa. Złoża są suche. Kopalina występująca w tym złożu może znaleźć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Dla wszystkich złóż kopalin piaskowo-żwirowych występujących na obszarze arkusza Mod- zele Wygoda przeprowadzono ocenę sozologiczną w formie klasyfikacji złóż z punktu widzenia ich

18 ochrony (Zasady…, 2002) oraz ze względu na ochronę środowiska (tabela 1). Wszystkie złoża kopalin pospolitych występujące na omawianym terenie, z punktu widzenia ich ochrony, należą do złóż powszechnych, licznie występujących, łatwo dostępnych (klasa 4), natomiast ze względu na ochronę środowiska złoża: „Podgórze”, „Czerwony Bór I”, „Czerwony Bór” oraz „Bacze Suche dz. 115” uznano za konfliktowe (klasa B). Przyczynami konfliktowości złóż na omawianym arkuszu jest ochrona lasów, położenie w obrębie strefy ochrony pośredniej ujęcia dla miejscowości Podgó- rze, konflikt zagospodarowania terenu, ochrona gleb chronionych, a także położenie w obszarach Natura 2000. Pozostałe złoża zaliczono do małokonfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Modzele Wygoda w 2010 roku prowadzona była eksploatacja czterech złóż kopalin okruchowych: „Podgórze”, „Stare Modzele I”, „Czerwony Bór I”, „Zbrzeźni- ca I”. W pięciu złożach zaniechano eksploatacji, a dziewięć pozostało niezagospodarowanych gór- niczo. Ze względu na wielkość powierzchni złóż właściwym organem koncesyjnym dla złóż: „Pod- górze”, „Stare Modzele I” jest Marszałek Województwa Podlaskiego, a złoża „Czerwony Bór I” i „Zbrzeźnica I” pozostają w gestii Starosty Zambrowskiego. Dla złoża „Podgórze” uzyskano koncesję wydobywczą w 1997 r., którą zmieniono w 2007 r. przedłużając okres ważności do 2013 r. Utworzony obszar i teren górniczy o powierzchni 2,66 ha, pokrywa się z granicami złoża. Eksploatację podjął prywatny przedsiębiorca. Prowadzona jest ona mechanicznie, metodą odkrywkową w wyrobisku wgłębnym, jednym poziomem w zależności od potrzeb lokalnego rynku. Planuje się rekultywację w kierunku rolnym. Eksploatacja piasku w złożu „Stare Modzele I” jest prowadzona metodą odkrywkową w wyrobisku wgłębnym. Obszar i teren górniczy zostały ustanowione wraz z decyzją koncesyjną w 1999 r., ważną do 2013 roku. Powierzchnie obszaru, terenu górniczego oraz złoża różnią się mię- dzy sobą i wynoszą odpowiednio 2,66 ha, 3,28 ha i 4,68 ha. Użytkownikiem złoża jest prywatny przedsiębiorca z Łomży. Planowana rekultywacja prowadzona będzie w kierunku leśnym. Piasek ze złoża „Czerwony Bór I” eksploatowany jest od 2008 r. Prywatny właściciel posiada koncesję ważną do 2018 r. Powierzchnie obszaru, terenu górniczego i złoża pokrywają się i wyno- szą 1,99 ha. Złoże eksploatowane jest metodą odkrywkową, systemem ścianowym. Właściciel wy- dobył ok. 20 tys. ton kruszywa mającego zastosowanie w drogownictwie. Po zakończeniu eksploatacji powstałe wyrobisko planuje się rekultywować w kierunku leśnym. Eksploatacja piasku ze złoża „Zbrzeźnica I” prowadzona jest w ramach koncesji wydanej w 2010 roku, ważnej przez okres dziesięciu lat. Powierzchnie obszaru, terenu górniczego i złoża

19 różnią się między sobą i wynoszą odpowiednio: 1,48 ha, 1,53 ha i 1,40 ha. Eksploatacja prowadzona jest odkrywkowo, systemem ścianowym, jednym poziomem wydobywczym założonym ok. 1 m ponad powierzchnią zwierciadła wody. Wyrobisko poeksploatacyjne planuje się rekultywować w kierunku rolno-wodnym lub rolno-leśnym. W omówionych złożach eksploatacja prowadzona jest mechanicznie. Kruszywo nie podlega procesowi przeróbki, sprzedawane jest w stanie surowym i wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasków kwarcowych „Śniadowo” eksploatowane było w latach 1991–2006. Koncesja dotyczyła Pola A północnego, Pole B południowe nie było jak dotąd eksploatowane. W wykona- nym „Dodatku…” (Szymborski, 2007) dokonano rozliczenia zasobów wg stanu na 31.12.2006 roku, zasoby te wynoszą: pole A – 976 tys. m3, natomiast zasoby pola B – 428 tys. m3. Powstałe wyrobisko nie zostało zrekultywowane zgodnie z założeniem (leśny), jest zamieniane w nieformalne składowisko komunalne. W złożach piasku „Stare Modzele II”, „Stare Modzele III” eksploatację ukończono z chwilą wygaśnięcia koncesji na wydobycie: kolejno w 2001 i 2005 roku. W obu złożach rozliczono zasoby (Szymborski, 2002; Januszkiewicz, 2006) natomiast do chwili obecnej w żadnym z nich teren po- eksploatacyjny nie został zrekultywowany. Eksploatacja kruszywa w złożu „Bacze Suche” trwała od 1994 do 1997 roku. Po wyczerpa- niu zasobów eksploatacja została zaniechana, a powstałe wyrobisko uległo samo rekultywacji. Nie został sporządzony dodatek rozliczeniowy zasobów. Od 1998 roku prowadzona była eksploatacja piasku i żwiru ze złoża „Czerwony Bór”, przez Nadleśnictwo Łomża. Zakończono ją w 2002 roku z chwilą wygaśnięcia koncesji. Zasoby rozliczono (Borawska, 2002), wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku leśnym. Złoża: „Boguszyce”, „Kołaczki Lemiesze”, „Podgórze”, „Podgórze II”, „Stare Modzele IV”, ”Stare Modzele 5”, „Bacze Suche dz.115”, „Zbrzeźnica” oraz „Zbrzeźnica I” są niezagospodarowane. Na terenie arkusza Modzele Wygoda prowadzone jest wydobycie kruszywa naturalnego (pia- sków i piasków ze żwirem) z punktów niezalegalizowanych. Sporządzono dla nich karty informa- cyjne. Punkty te zlokalizowane są w rejonach miejscowości: Drozdowo, Stara Łomża nad Rzeką, Niewodowo, Stara Łomża – Zosin, Krzewo, Giełczyn-Wysocha, Pniewo, Podgórze, Gać, Konopki Stare, Sierzputy Zagajne, Modzele-Wypychy, Modzele-Skudosze, Stare-Duchny, Bacze Mokre, Duchny-Młode, Tabędz, Kolonia Zbrzeźnica. Wydobycie kopaliny w tych punktach prowadzone jest na potrzeby lokalne mieszkańców.

Na mapie zaznaczono również punkty wystąpienia kopaliny, dla których nie sporządzono kart informacyjnych. Są to wystąpienia piasków w okolicach miejscowości: Drozdowo, Słupia, Stare Modzele, Gać, Pstrągi i Klimasze – Jabłoń oraz wystąpienia piasku ze żwirem rejonach: Wiktorzyn, Zawady, Boguszyce, Konarzyce, Pniewo i w okolicy miejscowości Pstrągi. W miejscowości Śniadowo znajduje się zakład „PREFBET” produkujący betony komórkowe, jest on w czołówce krajowej podmiotów specjalizujących się w tej dziedzinie. Do 1998 roku zakład był użytkownikiem złoża „Śniadowo” obecnie zaopatruje się w surowiec ze złoża piasku w Szu- mowie położonym poza arkuszem Modzele Wygoda.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny

W granicach arkusza Modzele Wygoda obszary perspektywiczne piasków kwarcowych, pia- sków, piasków i żwirów oraz torfów wyznaczono na podstawie analizy budowy geologicznej, mor- fologi terenu, opracowań złożowych oraz lokalnych punktów występowania kopaliny. Ze względu na brak dokładniejszego rozpoznania geologicznego nie wyznaczono prognoz dla kopalin. Po przeanalizowaniu dostępnych materiałów (Kowal, Krzyżanowski, 1960, Butrymowicz, 1997), wyznaczono obszar perspektywiczny piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno- piaskowej i betonów komórkowych, przylegający do wcześniej udokumentowanego złoża „Śnia- dowo”. Surowiec w tym obszarze stanowią czwartorzędowe piaski kwarcowe. Jest to oz, morfologicznie tworzący lekkie wyniesieni o kierunku NW na SE o długości ok. 2,5 km. Piaski o miąższo- ści 11,2-14,6 m, występują pod nadkładem 0,0-1,6 m. Średni punkt piaskowy wynosi 87%, zawar- tość pyłów mineralnych waha się od 1,0 do 3,7%, średnia zawartość SiO2 wynosi 84,35%. W zachodniej części arkusza w rejonie udokumentowanego złoża „Boguszyce” wyznaczono obszar perspektywiczny występowania piasków i żwirów akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia warty. Serię złożową stanowią piaski i żwiry występujące pod nadkładem gleby, humusu i piasków gliniastych o miąższości 0,2–1,5 m. Miąższość warstwy złożowej w tym rejonie wynosi od 4,3–13,0 m, a punkt piaskowy około 63%. Kopalina może być stosowana do robót budowlanych i drogowych (Szymborski, 2004, Butrymowicz, 1997). W centralnej i wschodniej części arkusza w rejonie udokumentowanych złóż „Podgórze II” i „Stare Modzele 5” wyznaczono dwa obszary perspektywiczne piasków i piasków ze żwirem akumulacji wodnolodowcowej. W rejonie złoża „Podgórze II” serię złożową stanowią piaski i piaski ze żwirem miejscami zaglinione i zapylone o miąższości 5,4-15,1 m, zalegające pod nad- kładem o grubości od 0,4 do 0,5 m. Kopalina z tego obszaru może być przydatna do robót drogowych i budowlanych. Zawartość frakcji żwirowej wynosi średnio 86,94%, natomiast pyłów od 0,6 do 6,3% (Szymborski, 2009, Butrymowicz, 1997).

W okolicach złoża „Stare Modzele 5” w wyznaczonym obszarze perspektywicznym serię złożową stanowią piaski z domieszką żwiru zalegające na piasku drobnoziarnistym zailonym bądź glinie piaszczystej. Przeprowadzone prace dokumentacyjne pozwalają przypuszczać, że miąższość warstwy złożowej w tym rejonie waha się od 9,0 do 12,2 m, przy średniej grubości nadkładu wyno- szącej 2,1 m. Zwierciadło wody o charakterze swobodnym występuje w tym rejonie na głębokości 6,8-9,0 m p.p.t. Parametry kopaliny odpowiadają przydatności kruszywa w budownictwie ogólnym i drogownictwie (Januszkiewicz, 2009, Butrymowicz, 1997). W rejonie tym istnieją liczne wyrobiska, w których prowadzona jest nielegalna eksploatacja. Torfy na omawianym terenie występują niewielkimi płatami w dolinach rzek Narwi i Gać. Nie spełniają one kryteriów bilansowości i nie wchodzą w skład potencjalnej bazy zasobowej. Są to torfy niskie olesowo-turzycowiskowe (Ostrzyżek, Dembek, 1996).

W rejonie Siemień-Podgórze przeprowadzono prace zwiadowcze za złożami piasku do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Gradys, 1972). Obszar uznano za negatywny z uwagi na zbyt małą miąższość (ok.1,2 m) i występowanie utworów piaszczystych w formie odosobnionych, niewielkich płatów wśród glin zwałowych. Prowadzone w kilku rejonach (Drozdowo, Nowe Krzewo, Czachy, Bacze Suche i Puchały) prace poszukiwawcze i badawcze mające na celu udokumentowanie wystąpień piasku i żwiru dały wyniki niezadowalające. Powodem była mała miąższość (ok.1,2 m) serii złożowej znaczne zapyle- nie niekiedy były to piaski zaglinione lub gliny piaszczys te (Makowiecki,1993).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Modzele Wygoda znajduje się w dorzeczu Wisły i w całości należy do zlewni III rzędu rzeki Narew, przepływającej w jego północno-wschodniej części.

Narew jest największym prawostronnym dopływem Wisły. Całkowita długość rzeki wynosi 484 km (z tego w Polsce 448,1 km), powierzchnia dorzecza 75,1 tys. km2 (z tego w Polsce 53,8 tys. km2). Narew bierze początek w Puszczy Białowieskiej na Białorusi i uchodzi do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim. Dolina Narwi jest szeroka i bagnista, a koryto tworzy liczne rozwidlenia, meandry i łachy. Jedynie koło Łomży dolina ma charakter przełomowy. Drugą większą rzeką na omawianym terenie jest rzeka Gać (lewobrzeżny dopływ Narwi o długości 43,2 km) wraz z dopływem Jabłonką. W północno-zachodniej części arkusza płynie Łomżyczka, będąca lewostronnym dopływem Narwi o długości 16,4 km, i powierzchni zlewni równej 74 km2. Rzeka wpada do Narwi na 200,8

22 km jej biegu. Głównym źródłem zanieczyszczenia rzeki na terenie miasta Łomży są kolektory od- prowadzające wody opadowe z kanalizacji deszczowej z około 2/3 miasta. Ponadto w okresie let- nim do rzeki mogą dostawać się ścieki z Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Budowlanego „FABET” S.C. w Łomży. Ścieki technologiczne powstające przy produkcji betonu i z prac porządkowych są kierowane na osadnik poziomy i następnie odprowadzane do kanalizacji burzowej mającej ujście do Łomżyczki. Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych (rzek) województwa podlaskiego w 2009 roku wykonana została przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 162, poz. 1008) (Rozporządzenie…, 2008). Według opublikowanych przez WIOŚ danych, w 2009 roku badania takie na obszarze arkusza nie były prowadzone. Ostatnie badania pochodzą z 2005 roku, monitoringiem objęte były wody rzeki Narew i Gać. Ocena jakości wód dokonywana jest na podstawie badań prowadzonych w danym punkcie pomia- rowym, a kryterium określenia ogólnej klasy jakości stanowią wskaźniki graniczne w poszczegól- nych klasach. Stosowana jest klasyfikacja pięcioklasowa jakości tych wód (Rozporządzenie..., 2004). Wody rzeki Narew (punkt monitoringu poza terenem arkusza) wskazują, że pod względem zanieczyszczeń fizykochemicznych jakość wód rzeki Narwi jest bardzo dobra i dobra, kwalifikująca się do II klasy czystości. Jednak pod względem sanitarnym wody rzeki zaliczono do klasy III. Na obniżenie klasyfikacji ogólnej, nawet do pozanormatywnej, wpływa pojawiające się głównie w okresie wiosennym masowe występowanie glonów, powodujące wysokie koncentracje chlorofilu (Stan…,2006). W 2009 roku przeprowadzono ocenę stanu czystości wód Gaci w profilu ujściowym poza granicami arkusza. Według obowiązującego rozporządzenia Ministra Środowiska wody Gaci wyka- zują umiarkowany stan ekologiczny (III klasa) (Stan…,2009). W okolicach miejscowości Poryte-Jabłoń znajdują się stawy hodowlane.

2. Wody podziemne

Według podziału Polski na jednolite części wód podziemnych obszar arkusza leży w obrębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna w subregionie zlewnia górnej Narwi (Paczyński, Sadurski., 2007).

Na omawianym obszarze rozpoznane i ujmowane są głównie wody w utworach czwartorzędowych, sporadycznie w eoceńskich, oligoceńskich i mioceńskich (trzeciorzędowych) (Fert, Mordzonek, 2004).

Wody piętra czwartorzędowego występują w pięciu poziomach wodonośnych: poziomie wód gruntowych i czterech poziomach międzyglinowych. Poziom wód gruntowych (nie mający na ogół znaczenia użytkowego), związany jest z występującymi na powierzchni piaskami i żwirami sandrowymi zlodowacenia warty oraz współczesnymi osadami aluwialnymi w dolinie Narwi. Jego miąższość najczęściej nie przekracza 20 m, lokalnie dochodzi do 50 m. Swobodne zwierciadło wody występuje przeważnie na głębokości mniejszej niż 7 m, a w dolinie Narwi 1,5 m. Poziom ten jest wrażliwy na zanieczyszczenia ze względu na ograniczoną izolację. Nie spełnia kryteriów głównego poziomu użytkowego.

Pierwszy poziom wodonośny (spełniający kryteria głównego poziomu użytkowego) tworzą piaskowo-żwirowe osady wodnolodowcowe oraz osady jeziorne pochodzące z okresu transgresji zlodowacenia warty. Poziom ten, wyznaczony w centralnej (wał Czerwonego Boru) i północno- zachodniej (rynna Łomżyczki) części arkusza stanowi główne źródło zaopatrzenia w wodę. Jego strop znajduje się na głębokości 15-50 m (część centralna) i 50-100 m (część północno-zachodnia). Miąższość poziomu waha się od 14-30 m w części centralnej do 10-40 m w części północno- zachodniej. Wydajności potencjalne typowej studni wynoszą 30-50 m3/h, a maksymalnie >70 m3/h (część północno-zachodnia), przewodność w granicach 200-500 m2/24h. Jest to w większości poziom wód naporowych zasilany poprzez infiltrację z poziomu wód gruntowych lub przesączanie opadów atmosferycznych. Drugi poziom wodonośny (spełniający kryteria głównego poziomu użytkowego) – składa się z piasków, żwirów i mułków wodnolodowcowych zlodowacenia wilgi i zlodowacenia odry. Eks- ploatowany jest przez większość studni i występuje na przeważającym obszarze arkusza (brak w rejonie Pniewa, Starej Łomży i Dłużniewa). Miąższość poziomu generalnie mieści się w przedziale 10-40 m (średnio 17 m). Największą miąższość stwierdzono w części zachodniej w okolicy Kozików (48 m), a najmniejszą w dolinie Narwi (5-10 m). Jest to w większości poziom wód naporowych, którego strop znajduje się na wysokości 60-100 m n.p.m. Izolację stanowi warstwa gliny o miąższości 5-20 m. Zasilanie następuje poprzez przesączanie pionowe przez utwory słabo przepuszczalne rozdzielające warstwy wodonośne. Największe wydajności potencjalne studni wynoszą >70 m3/h (rejon: Kozików, Podgórza i Łomży), a najniższe 10-30 m3/h (dolina Narwi). Na pozostałym obszarze wydajności mieszczą się w granicach 30-70 m3/h. Przewodność poziomu na przeważającej części terenu nie przekracza 500 m2/24h. Bazą drenażu tego poziomu są doliny rzek: Łomżyczki, Narwi i Gaci.

Trzeci poziom wodonośny związany jest z serią osadów wodnolodowcowych (piaski i żwiry) z okresu zlodowacenia sanu, występującą na wysokości 30-50 m n.p.m. Spełnia on rolę głównego poziomu użytkowego na obszarach w północnej części omawianego terenu, gdzie brak jest poziomu drugiego. Miąższość tego poziomu waha się w dwóch przedziałach: 10-20 m i 20-40 m. Przeciętne wydajności potencjalne studni mieszczą się w granicach 50-70 m3/h, a największe wydajności osią- gają 70-120 m3/h, przewodność wynosi 100-200 m2/24h . Jest to poziom wód naporowych przykry- ty warstwą izolacyjną (gliną) o miąższości 30-50 m. Zasilany jest poprzez przesączanie pionowe

25 z wyższych poziomów. Przepływ wód podziemnych skierowany jest w kierunku stref drenażowych w obrębie dolin Narwi i Łomżyczki. Czwarty poziom związany jest z serią piasków i żwirów wodnolodowcowych zlodowacenia nidy. Jest to poziom wód naporowych, którego strop znajduje się na wysokości 50-130 m n.p.m. Poziom ten jest rozpoznany tylko w jednym otworze w Kozikach. Miąższość warstwy w tym otworze wynosi 14 m. Chemizm wód czwartorzędowych przedstawia się następująco: sucha pozostałość od 121 do 3 - 3 2- 730 mg/dm , odczyn (pH) 7-8, zawartość: Cl od 0,0 do 86,1 mg/dm , SO4 od 0,0 do 115,9 mg/dm3, Fe od 0,0 do 2,8 mg/dm3, Mn2+ od 0,0 do 0,2 mg/dm3.

Na obszarze arkusza nie obserwuje się znacznych zmian chemizmu wód wywołanych antropopresją (amoniak i azotany). Pod względem jakościowym wody podziemne na tym terenie należą do klas: I, IIa i IIb (Fert, Mordzonek, 2004).

Piętro eoceńsko-oligoceńsko-mioceńskie (trzeciorzędowe) zostało nawiercone i przebadane w jednym otworze w północno-zachodnim narożu arkusza. Pierwsza warstwa tego poziomu występuje na głębokości 118 m i są to mioceńskie piaski z wkładkami węgla i przewarstwieniami mułków i iłów. Warstwa ta nie jest eksploatowana. Niższa warstwa wodonośna to oligoceńskie piaski glaukonitowe i piaski z wkładkami węgla nawiercone na głębokości 155 m. Przechodzą one na głębokości 185,1 m w piaski eoceńskie. Warstwa ta jest eksploatowana, a wydajności potencjalne studni mieszczą się w przedziale 30-50 m3/h, współczynnik filtracji wynosi 2,5 m/h, a przewodność 840 m2/24h.

Największą wydajność (powyżej 120 m3/h) stwierdzono w studni zlokalizowanej we wsi Koziki. Wydajności rzędu 70-120 m3/h stwierdzono w rejonach: Łomży, Drozdowa i Baczy Mokrych. W pozostałych ujęciach wiejskich dominują wydajności studni rzędu 50-70 m3/h. Większymi ujęciami przemysłowym na omawianym terenie są ujęcia w: Browarze i Szpitalu Wojewódzkim w Łomży, Przedsiębiorstwie Produkcji Betonów „PREFBET” i firmie „DREGO” w Śniadowie oraz piekarni w Gaci.

Na mapie zaznaczono zasięgi trzech lejów depresyjnych powstałych w wyniku intensywnego poboru czwartorzędowych wód podziemnych oraz granice strefy pośredniej dla ujęcia miejskiego „Podgórze” i browaru „Łomża”.

Lej depresyjny w Łomży związany jest z ujęciem dla browaru „Łomża”, a w Starej Łomży z ujęciem „Rybaki” (poza granicami arkusza). Lej depresyjny w okolicach Podgórza, związany z eksploatacją ujęcia miejskiego „Podgórze”, ma średnicę około 4 km. Pomiary głębokości położe-

26 nia zwierciadła wody, prowadzone na potrzeby arkusza Modzele Wygoda Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 w okresie czerwiec-sierpień, wykazały obniżenie zwierciadła wody w stosunku do poziomu sprzed eksploatacji w granicach 3-6 m. Według regionalizacji A.S. Kleczkowskiego (1990) większa część obszaru arkusza Modzele Wygoda (za wyjątkiem wschodniego i południowo-wschodniego fragmentu) znajduje się w obrębie trzeciorzędowego zbiornika Subniecka Warszawska (GZWP nr 215), o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 250 tys.m3/d i średniej głębokości ujęcia 160 m. Zbiornik ten nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standar- dów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz prze- ciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 335 – Modzele Wygoda, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobie- rano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i prze- siewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem pla- zmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL

27 z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 335 – dian) w gle- obszarów niezabu- Modzele Wygo- bach na arku- dowanych Polski 4) da szu 335 – Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Modzele lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Wygoda Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Metale

N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 - 20 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11 - 128 33 27 Cr Chrom 50 150 500 2 - 6 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 13 - 50 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 - 0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1 - 13 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 - 7 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5 - 21 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,12 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 335 – Modzele 1) grupa A Wygoda w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 9 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych Hg Rtęć 9 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 335 – Modzele Wygoda do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytkowania (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do war- tości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wykazuje jedynie zawar- tość baru i cynku. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Map radioekolo- gicznych Polski 1: 750 000 (Strzelecki i in., 1993-1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecina- jących Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyż- szonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wy- sokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno. Prezentacja wyników Ponieważ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1 : 50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy

335W PROFIL ZACHODNI 335E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5892477 5890896 5890687 5890386 5888779 m m 5884549 5886712 5883555 5884725 5882297 5882842

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 30

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5892477 5890896 5890687 5890386 5888779 m m 5884549 5886712 5883555 5884725 5882297 5882842

0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Modzele Wygoda (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

(zachodniej i wschodniej). Było to możliwe gdyż krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z prze- biegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano także informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości promieniowania gamma na zachodnim profilu wahają się w granicach 26 – 44 nGy/h. Wartości poniżej 30 nGy/h są związane z osadami rzecznymi (Łomżyczanka) i jeziornymi, wyższe z utworami plejstoceńskimi reprezentowanymi przez gliny zwałowe, piaski żwiry lodowcowe i wodnolodowcowe. Na profilu wschodnim wartości promieniowania wynoszą od 9 do 42 nGy/h i podobnie jak na profilu zachodnim odpowiadają osadom rzecznym lub utworom plejstocenu. Warto wspomnieć, że średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. Stężenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardo niskie i waha się w granicach 1,5 – 7,5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy skła- dowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składo- wisk odpadów (Rozporządzenie …, 2009). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżynier- sko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4 ; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Miąższość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 * 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne dokumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami bezwzględnych wyłączeń, których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano również na MGśP - plansza B.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Modzele Wygoda Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Fert, Mordzonek, 2004). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Modzele Wygoda około 75% waloryzowanej powierzchni obejmuje bezwzględny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: - obszar zwartej zabudowy w obrębie części miasta Łomża (siedziby starostwa i powiatu grodzkie- go) wraz z infrastrukturą i terenami zielonymi, a także fragment wsi gminnej Śniadowo; - tereny bagienne i podmokłe, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego występujące na większych powierzchniach wzdłuż dolin rzek: Narwi, Jabłonki, Gaci, Jakaci, Łomżyczki, a także innych mniejszych cieków, wraz ze strefą o szerokości 250 m; - otoczenie stawów rybnych (Aleksander, Fortuna, Kowale, Grażyna, Kajtek) położone na północ od Porytych-Jabłoni (bufor 250 m od linii brzegowej); - obszary występowania osadów holoceńskich: torfów, namułów torfiastych, mad rzecznych i piasków rzecznych akumulowanych wzdłuż rzek: Narwi, Jabłonki, Gaci, Jakaci, Łomżyczki, Le- packiej Strugi, a także innych mniejszych cieków; - obszary położone w obrębie zagłębień bezodpływowych i okresowo przepływowych wypełnio- nych w znacznym stopniu osadami organicznymi (torfy, namuły, piaski humusowe); - tereny występowania utworów deluwialnych (piaski, gliny) w rozcięciach erozyjnych w obrębie wysoczyzny, na zboczach dolin rzecznych lub suchych dolinkach, z uwagi na możliwość powstawania ruchów geodynamicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywanie); - tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), występują- ce wzdłuż doliny Narwi, w okolicach Baczy Suchych oraz pomiędzy Modzelami a Milewem;

- kompleksy leśne o wielkości powyżej 100 ha, zajmujące duże i zwarte powierzchnie w centralnej, wschodniej i południowej części arkusza; - leśne rezerwaty przyrody: „Kalinowo”, „Dębowe Góry,” i „Wielki Dział”; - tereny objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalnej ochrony siedlisk – „Przełomowa Dolina Narwi” (PLC 200003) oraz obszar specjalnej ochrony siedlisk: „Czerwony Bór” (PLH 200018); - strefa ochrony ujęcia wód podziemnych w Podgórzu oraz fragmentu ujęcia „Rybaki” w Łomży; - obszary zagrożone podtopieniami w dolinie Narwi, wskazane na „Mapie obszarów zagrożonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); - niewielki obszar bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego użyt- kowego poziomu wodonośnego położony koło wsi Jarnuty, w obrębie którego obecność pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na głębokości 0–5 m (Fert , Mordzonek 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna zajmują około 25% powierzchni arkusza. Preferowane do tego celu są jednak obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 4). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceńskie gliny zwałowe zlodowacenia warty stadiałów: środkowego i dolnego. Pokrywają one znaczną część obszarów wysoczyznowych i na większych oraz zwartych powierzchniach występują od Jarnutów po Starą Stację w zachodniej części arkusza, i od Zbrzeźnicy po Klimasze-Jabłoń w części południowo-wschodniej. Gliny zwałowe mogą stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Gliny stadiału środkowego odsłaniające się w północnej i wschodniej części analizowanego obszaru osiągają miąższość od 5 do12 metrów w rejonie Dłużniewa, Jarmutów, Zawad i Starej Łomży, do 15 m na południe od Dłużniewa i koło Boguszyc i maksymalnie - do ponad 20 metrów - w okolicach Konopek Młodych i Sierzputów. Podobne miąższości glin zwałowych zanotowano we wschodniej części arkusza: około 10 m na zachód od Pniewa i 15–17 m w rejonie Porytych- Jabłoni. Lokalnie, w spągu tych glin występują starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe i zastoiskowe osady słabo przepuszczalne zlodowaceń środkowo- i południowopolskich, zwiększające miąższość NBG do 20 metrów (Łochtynowo), a nawet do 50 (Poryte-Jabłoń) i 65 m (Zawady).

Gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty odsłaniają się na niewielkich powierzchniach jedynie w strefach krawędziowych wysoczyzny morenowej, w rejonie miejscowości Modzele Stare i Puchały (wschodnia część obszaru arkusza), a ich miąższość wynosi od kilku do około 20 metrów. W miejscach, gdzie w stropie osadów tworzących naturalną barierę geologiczną występują przepuszczalne osady piaszczyste o miąższości nie przekraczającej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Tworzą je wodnolodowcowe utwory piaszczysto- żwirowe przykrywające gliny zwałowe głównie w zachodniej części arkusza. Lokalizacja składo- wisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej. Na mapie wskazano również obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej. Są to tereny występowania utworów wodnolodowcowych, lodowcowych, wytopiskowych, kemowych i jeziornych. Największe powierzchnie tworzą one w części północnej (okolice Nowego Krzewa), zachodniej (pomiędzy Konarzycami a Starą Stacją) i wschodniej (pomiędzy Podgórzem a Modzelami). Lokalizacja składowiska w tych miejscach jest dopuszczalna, pod warunkiem wykonania pełnej sztucznej przesłony izolacyjnej. Wyznaczone obszary POLS znajdują się w zasięgu dwóch różnowiekowych głównych użyt- kowych pięter wodonośnych (GPU), wykształconych w osadach czwartorzędowych i paleogeńsko- neogeńskich (Fert, Mordzonek, 2004). Czwartorzędowe piętro wodonośne o znaczeniu użytkowym występuje na niemal całym obszarze arkusza, na zmiennych głębokościach, od 5 do 100 m p.p.t. W rejonie położonym między Podgórzem i Pniewem nie stwierdzono obecności GPU. Bardzo niski stopień zagrożenia wód podziemnych przed wpływami zewnętrznymi wyznaczono na północy po- między Konarzycami, Giełczynem i Starą Łomżą, na obszarach o dobrej izolacji, której miąższość przekracza 50 metrów. Niski stopień zagrożenia wyznaczono na rozległych obszarach: pomiędzy Konarzycami a Duchnami Młodymi i w południowej części arkusza pomiędzy Zbrzeźnicą a Klima- szami-Jabłonią. Stopień średni wskazano na zachód od Konarzyc w rejonie Klimaszy-Jabłoni oraz koło Starej Stacji, gdzie zwierciadło wody występuje na głębokości do 50 m, a izolacja nie jest peł- na. Jedynie na niewielkim obszarze w rejonie Jarnutów (w północno-zachodniej części arkusza), zwierciadło wody znajduje się na głębokości do 15 m i wskazano tam wysoki stopień zagrożenia wód podziemnych. W północno-zachodniej części mapy, w okolicy Łomżycy, główne użytkowe piętro wodono- śne występuje w utworach paleogeńsko-neogeńskich na głębokości ponad 150 metrów. W związku z wysoką odpornością wód podziemnych na zanieczyszczenia, stopień zagrożenia GPU określono tam jako bardzo niski.

W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). Wyróżniono je (na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od fragmentów miejscowości gminnych: Łomża, Śniadowo i Zambrów, których centra znajdują się poza granicami arkusza Modzele-Wygoda, a także z uwagi na aspekty przyrodnicze - położenie w obrębie „Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi” wraz z jego strefą ochronną. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na opisywanym terenie nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalności k < 1x10-9m/s i miąższości ponad 1 m. Na obszarach występowania przypowierzchniowej warstwy izolacyjnej zaznaczono dwa otwory wiertnicze dokumentujące płytkie występowanie iłów plejstoceńskich, spełniających wymogi bariery izolacyjnej dla odpadów komunalnych. W pobliżu Kisiołek, na głębokości 3,4 m nawiercono iły zastoiskowe o miąższości 3,5 m, natomiast koło Konarzyc na głębokości 10,0 m występuje kompleks takich osadów, o miąższości 10 metrów. W tych rejonach można więc poszukiwać terenów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych). W przypadku konieczności realizacji inwestycji w postaci składowiska odpadów komunalnych, należy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umożliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Będzie się to wiązać rów- nież, z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, aby wykluczyć możliwość skażenia wód powierzchniowych i podziemnych. W Ratowie-Piotrowie znajduje się jedno czynne składowisko odpadów komunalnych. Jego zamknięcie planowane jest po 2012 roku.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów obojętnych, najkorzystniejsze warunki wskazać można na terenach obejmujących wychodnie różnowiekowych glin zwałowych w okolicach położonych na południowy wschód od Łomży. Naturalna bariera izolacyjna osiąga tam średnią miąższość 20 m, miejscami przekraczającą nawet 60 metrów. Dla okolic Zambrowa (południowo-wschodnia część arkusza) wskazać należy rejon Porytych-Jabłoni. Wyznaczone tam obszary POLS mają stosunkowo zwarte powierzchnie i charakteryzują się występowaniem utworów słabo przepuszczalnych zlodowaceń środkowopolskich o miąższości dochodzącej do 50 metrów. We wskazanych rejonach występuje niski stopień zagrożenia GPU oraz brak ograniczeń warunkowych. Obszary te mogą być rozpatrywane w przypadku konieczności lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, po wykonaniu dodatkowych badan geologicznych i zastosowaniu przesłon izolacyjnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk na mapie wskazano odpowiednim symbolem cztery wyrobiska położone w granicach udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego: „Bacze Suche”, „Stare Modzele III”, „Stare Modzele IV” oraz „Zbrzeźnica I”, a także cztery wyrobiska związanych z niekoncesjonowaną eksploatacją kruszywa naturalnego. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogą być one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Zlokalizowane są one w okolicach miejscowości: Konarzyce, Konopki Stare, Duchny Stare i Wygoda. Wszystkie wyrobiska zlokalizowane są na terenie nieposiadającym izolacji, dlatego ewentu- alne wykorzystanie tych miejsc pod składowisko odpadów będzie wiązało się z wykonaniem sztucznych zabezpieczeń dna i skarp wyrobiska przy użyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Pięć wyrobisk posiada punktowe warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów z uwagi na sąsiedztwo obiektów zabudowy, trzy - z uwagi na ochronę przyrody i cztery - ze względu na ochronę zasobów złóż kopalin.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Modzele Wygoda analizowano po użyciu map topograficznych, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Butry- mowicz, 1997), na podstawie obserwacji terenowych oraz informacji uzyskanych w urzędach gmin.

Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-inżynierskich podłoża budowlanego ma charakter ogólny. Przy ocenie warunków uwzględniono następujące kryteria: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni, a także położenie zwierciadła wód gruntowych. Z analizy wyłączono: obszar parku krajobrazowego, rezerwatów, udokumentowanych złóż kopalin mineralnych oraz przekształconych w wyniku eksploatacji odkrywkowej („Śniadowo”), rejonów zwartej zabudowy Łomży, terenów leśnych i rolnych w klasie III-IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego a także kompleksy stawów. W wyniku tej analizy wydzielono dwa rodzaje obszarów: - o warunkach korzystnych dla budownictwa, które wyznaczono na gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych (sypkich): średnio zagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a poziom wody gruntowej znajduje się głębiej niż 2,0 m p.p.t. - o warunkach niekorzystnych i utrudniających budownictwo, które wyznaczono w rejonie wystę- powania gruntów słabonośnych organicznych, spoistych w stanie plastycznym oraz na gruntach niespoistych w stanie luźnym i wszystkich terenach, gdzie poziom wód gruntowych występuje pły- cej niż 2,0 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane na omawianym obszarze związane są z występowaniem grun- tów niespoistych (sypkich) i spoistych. Do gruntów niespoistych (średniozagęszczonych i zagęsz- czonych) należą piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz lodowcowe ze zlodowacenia warty, które występują w centralnej (okolice: Koziki, Podgórza, Modzeli, Gaci), południowej (okolice: Śniado- wa, Olszewa, Baczy Mokrych) i północno-wschodniej części arkusza (okolice: Drozdowa i Rako- wa). Do gruntów spoistych należą gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (warty), które generalnie uznajemy za małoskonsolidowane. Warunki korzystne związane z obecnością morenowych gruntów spoistych zostały wyznaczone w okolicach Łomży, Łochtynowa, Boguszyc, Śniadowa, Śledzi, Poryte-Jabłoń (Butrymowicz, 1997). Niekorzystne warunki budowlane na omawianym obszarze są związane przede wszystkim z gruntami organicznymi i spoistymi w stanie plastycznym oraz rejonami płytkiego położenia poziomu wód gruntowych. Do gruntów słabonośnych należą holoceńskie grunty organiczne (torfy i namuły o miąższości do 3 m) w dnach dolin Jabłonki i Gaci oraz w obniżeniach powierzchni wysoczyzn i równiny sandrowej (okolice: Ratowa Starego, Grabowa-Wandołowa, Zbrzeźnicy i Milewa). Grunty te są zawodnione, a woda niejednokrotnie zalega na ich powierzchni. Warunki niekorzystne wyznaczono również w obrębie gruntów niespoistych (zazwyczaj luźnych i średnioza- gęszczonych), gdzie stwierdzono występowanie wód gruntowych płycej niż 2 m p.p.t. Do gruntów tych należą holoceńskie piaski humusowe den dolinnych i zagłębień okresowo przepływowych po-

łożone w długich i wąskich dolinkach. Opisane warunki występują w okolicach: Jarnut, Łomży, Giełczyna, Konarzyc, Boguszyc, Sierzput, Śniadowa, Wygody, Modzeli, Puchały, Gaci, Tabędzia, Porytego-Jabłoni. Obszary te są często podtapiane w czasie wiosennych roztopów oraz obfitych opadów. Wody gruntowe mogą wykazywać agresywność względem betonu i stali. Grunty spoiste to nieskonsolidowane mułki i iły zastoiskowe (w stanie plastycznym) ze zlodowacenia warty (okolice: Konarzyc i Giełczyna) oraz iły i mułki jeziorne ze zlodowacenia wisły (okolice Łomży). Za niekorzystne uznano także strome stoki wzgórz czołowomorenowych, pagórków kemowych, i moren martwego lodu (o spadkach powyżej 12 %), zlokalizowanych częściowo na obszarach niewalory- zowanych (rejon Czerwonego Boru), a także w okolicach: Baczy Suchych, Baczy Mokrych i Mile- wa). Niekorzystne warunki dla budownictwa występują również na obszarach predysponowanych do powstawania powierzchniowych ruchów masowych. Stwierdzono je we wschodniej części arkusza w okolicach miejscowości Modzele Wypychy, Milewo oraz w części południowo–wschodniej w rejonie miejscowości Dziedziniec, Drozdowo, Niewodowo, Rakowo–Czachy. Występują one również w centralnej części arkusza w okolicy miejscowości Parcele Podgórskie oraz Bacze Suche gdzie w całości pokrywają się z obszarami użytków leśnych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby klas bonitacyjnych I-IVa zajmują około 25% obszaru omawianego arkusza, zaliczane są do kompleksu pszennego dobrego oraz kompleksu żytniego bardzo dobrego. Zdecydowaną przewagę mają gleby bielicowe i psudobielicowe. Zwarte kompleksy tych gleb występują w okolicach Łomży, Zawad, Giełczyna oraz Poryte-Jabłoń. Gleby organiczne to przeważnie torfy niskie całkowite i średnio głębokie (dolina Narwi i Gaci) oraz mursze płytkie (południowo-zachodnia część arkusza).

Lasy zajmują około 30% powierzchni terenu. Porastają one słabe gleby piaskowe, tworząc większe kompleksy w południowej i centralnej części obszaru arkusza. Dominującym zbiorowi- skiem leśnym są bory sosnowe, które stanowią 75% kompleksów leśnych. Największe kompleksy leśne występują na terenie „Czerwonego Boru”. Typy siedliskowe lasu w większości stanowią bory mieszane świeże i lasy świeże z dominującą sosną, niemniej jednak można znaleźć tu inne typy siedliskowe lasu (bory wilgotne, bory suche, siedliska wilgotne i bagienne). Głównym gatunkiem drzewostanu jest sosna z domieszką brzozy (na glebach piaszczystych) oraz olchy (na glebach podmokłych). Wyraźny jest duży udział w lasach świerka zwyczajnego. W drzewostanach boro-

39 wych występują również takie gatunki jak: modrzew, grab, jesion, dąb szypułkowy, buk i topola (Zaręba, 1986).

Tereny o wysokich walorach krajobrazowych i zachowanych różnorodnych systemach objęto ochroną. Prawie 30% powierzchni omawianego arkusza jest objęte ochroną w postaci parku krajobrazowego i jego otuliny. Północno-wschodnią część arkusza zajmuje fragment (około 6 500 ha), utworzonego w 1994 r. Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi (ŁPKDN). Łączna powierzchnia objęta ochroną wynosi 19 664 ha, z czego 7353,5 ha stanowi zasadniczą część Parku, a 12 310,5 ha tworzy jego strefę ochronną (otulinę) i obejmuje 16 km odcinek bagiennej doliny Narwi między Piątnicą a Bronowem. Park powstał w celu ochrony unikalnych walorów krajobrazowych, przyrodniczych, historycznych oraz kulturowych zachowanej w naturalnym stanie doliny Narwi i jej otoczenia. Szczególnie charakterystyczną cechą tej części doliny jest jej wysoka strefa krawędzio- wa. Z malowniczych wzniesień, sięgających 40-50 m nad poziom rzeki, rozciągają się przepiękne wi- doki na całą dolinę. Wciąż prowadzona jest tu ekstensywna gospodarka rolna, niezbędna dla ochrony niektórych rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Na Narwi do dziś funkcjonują ręczne promy, będące atrakcją turystyczną. Walory przyrodnicze i krajobrazowe Parku stwarzają również warunki do prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej oraz turystyki kwalifikowanej, a stan czystości środowiska do upowszechniania rozwoju rolnictwa ekologicznego. Obecny kształt doliny Narwi i stopień jej naturalności jest wynikiem zachowania naturalnego biegu rzeki. Na ca- łym odcinku w granicach Parku, Narew płynie nieuregulowanym korytem tworząc liczne meandry i odnogi. W obrębie parku znajdują się dwa ścisłe rezerwaty przyrody: „Kalinowo” i „Wielki Dział”. Rezerwat leśny „Kalinowo” to położony na północnych zboczach doliny Narwi fragment wielogatunkowego lasu liściastego o naturalnym charakterze. Jest jedynym skrawkiem lasu naturalnego na całej Wysoczyźnie Kolneńskiej. Zbocze doliny Narwi wznosi się około 50 m nad dno doliny. Dominują lasy liściaste - grądy lipowo-dębowe. Można też spotkać rzadki zespół roślinny świetlistej dąbrowy. W rezerwacie występuje 7 gatunków roślin podlegających ochronie ścisłej, m. in: lilia złotogłów, zawilec wielkokwiatowy, naparstnica zwyczajna, dzwonek boliński. Rezerwat leśny „Wielki Dział” to położony na wschód od Pniewa fragment największego w dolinie Narwi kompleksu lasów łęgowych o naturalnym charakterze. Dominującym zbiorowi- skiem leśnym jest tu łęg jesionowo-olszowy. Występują w nim m. in. takie gatunki jak: olsza, jesion, porzeczka czarna i czerwona, czeremcha, kalina, leszczyna, trzmielina zwyczajna, kruszyna

40 jarzębina, chmiel, pokrzywa zwyczajna, niecierpek pospolity, kuklik zwisły, przytulia błotna, sito- wie leśne, gwiazdnica gajowa, ziarnopłon wiosenny i śledziennica skrętolistna. Oprócz łęgów ro- śnie tu również ols porzeczkowy, o dobrze wykształconej strukturze kępkowej. Rezerwat jest sie- dliskiem rzadkich ssaków i ptaków np. bobrów i puchacza.

Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr obiektu Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Piątnica L – „Kalinowo” 1 R Drozdowo 1989 Łomża (69,76)* Łomża L – „Dębowe Góry” 2 R Podgórze 2001 Łomża (99,56) Gać Łomża L – „Wielki Dział” 3 R 1990 Łomża (120,07)* Kalinowo Piątnica Pż – aleja drzew pomnikowych 4 P 1982 Łomża 36 lip drobnolistnych Piątnica Pż – dąb szypułkowy 5 P Drozdowo 1982 Łomża (obwód 240 cm) Piątnica Pż – jesion wyniosły 6 P Drozdowo 1982 Łomża (obwód 243 cm) Piątnica Pż – aleja drzew pomnikowych 7 P Drozdowo 1982 Łomża 392 graby i świerki Łomża Pż – aleja drzew pomnikowych 8 P Konarzyce 1982 Łomża 103 lipy drobnolistne Łomża Pż – aleja drzew pomnikowych 9 P Podgórze 1982 Łomża 356 sosen zwyczajnych Łomża Pż – aleja drzew pomnikowych 10 P Puchały 1983 Łomża 78 lip drobnolistnych Łomża Pż – wiąz pospolity 11 P Modzele Stare 1983 Łomża (obwód 475 cm) Łomża Pż – aleja drzew pomnikowych 12 P Puchały Łomża 1983 98 sztuk; klony, topole, dęby, wiązy, kasztany Zambrów Pż – aleja drzew pomnikowych 13 P Zbrzeźnica 1982 Zambrów 43 lipy drobnolistne Piątnica „Użytek Rzeki Narwi” 14 U Drozdowo 2002 Łomża starorzecze (12,8) Łomża „Uroczysko Pniewo III” 15 U Pniewo 2001 Łomża torfowisko (13,78) Zambrów „Uroczysko Poryte” 16 U Poryte 2001 Zambrów torfowisko (1,66) Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej; * - obiekt położony częściowo na sąsiednim arkuszu

W części centralnej omawianego terenu znajduje się utworzony w 2001 roku rezerwat leśny „Dębowe Góry”. Usytuowany na północnych obrzeżach Czerwonego Boru, ochroną obejmuje obszar rzadko występującego zespołu świetlistej dąbrowy.

W północnej części arkusza znajduje się użytek ekologiczny „Użytek Rzeki Narwi”o powierzchni 12,8 ha. Utworzono go w celu zachowania w naturalnym stanie starorzecza Narwi z licznymi naturalnymi zbiorowiskami roślinności bagiennej i wodnej. Użytki ekologiczne „Uroczysko Pniewo III” i „Uroczysko Poryte” obejmują naturalne obszary torfowiskowe (tabela 5).

Szereg okazałych drzew uznano za pomniki przyrody żywej (tabela 5). Są to pojedyncze drzewa: dąb, jesion, wiąz oraz liczne aleje drzew pomnikowych.

Krajowa sieć ekologiczna ECONET – Polska (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i i reprezenta- tywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane koryta- rzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Północno-wschodnia część obszaru arkusza położona jest w obrębie obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym – Doliny Górnej Narwi (25M) (Fig. 5). Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 to sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod względem przyrodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodzą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków tzw. „Dy- rektywy Ptasiej” oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) wyznaczone na podstawie Dyrek- tywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrody oraz dzikiej fauny i flory, tzw. „Dy- rektywy Siedliskowej”. Zgodnie z systemem NATURA 2000 na obszarze arkusza znajdują się dwa obszary: specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk „Przełomowa Dolina Na- rwi” oraz specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Czerwony Bór” (tabela 6). Granice obszaru specjalnego ochrony ptaków i specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Prze- łomowa Dolina Narwi” na terenie arkusza pokrywają się z granicami Łomżyńskiego Parku Krajo- brazowego Doliny Narwi. Ostoja obejmuje 16 km odcinek rzeki Narwi, między miejscowościami Bronowo i Piątnica oraz jej bogato urzeźbioną strefę krawędziową. Dolina rzeki zwęża się od kilku kilometrów do maksymalnie 1200 m w rejonie Łomży. Teren jest płaski, na wysokości 98,5–102,0 m n.p.m. otoczony wysoczyzną sięgającą ponad 148,0 m n.p.m..

Narew płynie na tym odcinku nieuregulowanym korytem, tworząc liczne meandry, starorzecza i rozgałęzienia, które wraz z dopływami i rowami składają się na skomplikowaną sieć wodną. Na charakter terenu, układ gleb i bogatą roślinność silnie wpływają coroczne wylewy Narwi. Szata roślinna ostoi jest bardzo urozmaicona; obok siebie występuje tu roślinność wodna, szuwarowa, łąkowa, zbiorowiska turzycowo-mszyste, a także murawy napiaskowe i kserotermiczne. Wyraźna jest specyficzna strefowość roślinności w poprzek doliny. Większe obszary leśne, o charakterze olsów i łęgów, spotyka się tylko we wschodniej części omawianego terenu. Na stokach doliny wy- stępują miejscami świetliste dąbrowy, a nad nimi płaty grądów. 43

Tabela 6

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Położenie centralnego punktu Położenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Nazwa obszaru obszaru Powierzchnia Typ Kod L.p. i symbol ozna- Długość obszaru obszaru obszaru Szerokość Kod czenia na mapie geograficz- ha Województwo Powiat Gmina geograficzna NUTS na 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Przełomowa Doli- 1 C PLC200003 na Narwi E 22 13 07 N 53 06 50 18 605 PL344 Podlaskie łomżyński Piątnica, Łomża (PS) Czerwony Bór łomżyński, za- 2 B E 22 4 51 N 52 59 36 PL344 Podlaskie Zambrów PLH200018 (S) 5 052,2 mbrowski

Rubryka 2: C- - powierzchnia wydzielonego OSO odpowiada wydzielonemu SOO, B – wydzielone SOO (Specjalne obszary Ochrony) bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie: PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalnej ochrony siedlisk, których granice pokrywają się, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W ostoi występuje co najmniej 40 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 20 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Obszar ważny dla migrujących ptaków w okresie wiosennym, szczególnie dla bataliona. Zagrożeniami dla tego obszaru są: zmiany stosunków wodnych, zabudowa obrzeża doliny, kłusownictwo, budowa linii energetycznych i komunikacyjnych. „Czerwony Bór” to specjalny obszar ochrony siedlisk znajdujący się w granicach Nadleśnic- twa Łomża. Specyfikę lasów tego terenu kształtują przede wszystkim drzewostany sosnowe pora- stające ciągnące się południkowo wzniesienia morenowe i wydmy. „Czerwony Bór” stanowi ważną ostoję oligo- i mezotroficznych siedlisk NATURA 2000 występujących na gruntach mineralnych – muraw, wrzosowisk i jałowczysk. Do najcenniejszych fragmentów należą zarośla jałowca, wystę- pujące w mozaice z wrzosowiskami i różnego typu murawami. O znacznej wartości przyrodniczej „Czerwonego Boru”, obok siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, decy- dują również stanowiska gatunków zwierząt wymienionych w Załącznikach do Dyrektywy Rady EWG – bobra europejskiego, a także ptaków, między innymi: cietrzewia, żurawia i dudka. Do najważniejszych zagrożeń dla tego obszaru należą: odnowienia sztuczne i zalesienia powierzchni dotąd nie zalesionych, wprowadzanie wielkopowierzchniowych, jednogatunkowych upraw leśnych oraz przeznaczenie terenów pod budownictwo rekreacyjne. Omawiany obszar arkusza należy do jednego z najczystszych rejonów Polski położony jest w obrębie regionu „Zielonych Płuc Polski”, utworzonego w 1988 r. i obejmującego swym zasię- giem województwa: białostockie, łomżyńskie, olsztyńskie, ostrołęckie i suwalskie. Obecnie struktu- rę przestrzenną ZPP tworzą województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie, a także województwa pomorskie i kujawsko-pomorskie. Region Zielonych Płuc Polski cechuje znaczne zróżnicowanie krajobrazowe oraz bogactwo szaty roślinnej i świata zwierzęcego (Ptasiewicz i in., 2001).

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne przeprowadzone na obszarze arkusza Modzele Wygoda wykazały obecność człowieka na tym terenie od epoki kamiennej do współczesności (Pradzieje.., 1998). Najstarsze ślady pochodzą z zamierzchłej epoki kamienia (10 650 p.n.e). Jednym z najcenniejszych i najciekawszych wykopalisk (na tym terenie stworzono kilkaset stanowisk archeologicznych) jest znakomicie udokumentowane wczesnośredniowieczne grodzisko w Wiźnie, strzegące wschodniej granicy Mazowsza i przeprawy przez Narew u zbiegu szlaków handlowych z Mazowsza na Ruś, Litwę i do Prus. Położenie na pograniczu Mazowsza, Prus i Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wieki kształtowało historię tego regionu zarówno poprzez rozwój handlu, walki osadnicze jak i wielkie najazdy aż do przełomu XIV i XV wieku. Późniejszy dynamiczny rozwój osadnictwa

45 przyczynił się do rozkwitu regionu. Zamożna szlachta i rycerstwo pozyskały te porośnięte puszczą obszary, a tereny te odwiedzała królowa Bona, Anna Jagiellona, Zygmunt Stary i Stefan Batory. Do puszczy przybywali myśliwi, rybacy, kosiarze trawy, pasterze bydła i bartnicy. Archeologicznym Zdjęciem Polski objęty został cały obszar arkusza. Na mapie zaznaczono stanowiska o dużej wartości poznawczej nie wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych. Są to: osada z epoki kamienia i obozowisko z epoki żelaza w Baczach Mokrych, osady od epoki kamienia do nowożytności w Gaci i Rakowo-Czachy, osada, grodzisko i cmentarzysko z XI-XII wieku oraz osada podgrodowa z XV-XVII wieku w Starej Łomży, osady późnośredniowieczne w Drozdowie, Śniadowie i Zagrobach-Zakrzewie oraz wczesnośredniowieczne grodziska w Jemielite Stare i Konopkach. Łomża powstała w X wieku w odległości 5 km na wschód od obecnego centrum, na wysokiej skarpie doliny rzeki Narew. Pozostałością po tamtych czasach jest olbrzymie grodzisko nazwane „Górą Królowej Bony” lub „Wzgórzem św. Wawrzyńca”. Usytuowanie miasta na obecnym miejscu nastąpiło w 2 połowie XIV w., a prawa miejskie otrzymała 15 czerwca 1418 roku od księcia Janu- sza I. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich i wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 roku, Łomża stała się miastem królewskim. Największy rozkwit miasta przypadł na wiek XV i XVI. Mia- sto leżało na szlaku rzecznym Narew-Wisła, posiadało port i sześć mostów. Otoczone było wałami. Stąd rozchodziły się ważne szlaki handlowe do Prus, Wilna, Rusi i na zachód Europy. Łomża była ośrodkiem handlu, rzemiosła, siedzibą urzędów i sejmików. W połowie XVI wieku liczyła 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, miała dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. W połowie XVII wieku nastąpił upadek miasta spowodowany wojnami szwedzkimi oraz licznymi pożarami i klęskami żywiołowymi. Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze przypadły na wiek XIX-XX, co związane było między innymi z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Nastąpiła dalsza rozbudowa miasta, które rozwi- nęło się stopniowo w ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym. W 1806 roku miasto liczyło około 6000 mieszkańców. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Łomża została siedzibą władz departamentu. Z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego, od 1816 roku, została głównym miastem obwodu łomżyńskiego w województwie augustowskim. W 50 lat później Łomżę wyznaczono na stolicę guberni. Szczególnie szybki rozwój nastąpił w latach 1867-1915, gdy Łomża stała się głów- nym miastem guberni łomżyńskiej i władz gubernialnych, powiatowych i miejskich. I wojna świa- towa zahamowała szybko postępujący rozwój. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. Miasto stało się siedzibą biskupa i uznawane było za jedno z największych ośrodków miejskich na obszarze północno-wschodniego Mazowsza. W 1912 roku miasto liczyło około 22000 mieszkańców, a w 1939 roku 27000 (bez wojska). II wojna światowa przyniosła ze sobą zniszczenia. Miasto legło

46 w gruzach aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności zmalała o 60%. Wyzwolenie Łomży nastąpiło 13 września 1944 roku. W latach 1946-1975 odbudowano najstarszą część miasta. W 1975 roku Łomża stała się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1978-1990 nastąpił gwałtowny wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe w tym szczególnie osiedla spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego w zabudo- wie wielorodzinnej. W tych latach praktycznie podwojony został obszar terenów zainwestowanych. Na omawianym obszarze do rejestru zabytków wpisano: kościół, plebanię, cmentarz, kaplicę cmentarną z XIX wieku oraz zespół dworski w Drozdowie, szkołę z 1928 roku w Konarzycach, cmentarze z okresu II wojny światowej w Giełczynie, Pniewie i Puchałach, kaplicę z 1843 roku, kaplicę z początku XX wieku w Puchałach, cmentarz wojenny z I wojny światowej w Gaci, kościół z początku XX wieku w Śniadowie, zespół podworski z parkiem z 2 połowy XIX wieku w miejscowości Poryte-Jabłoń oraz drewniany kościół z 1776 roku w Tabędzi. Ponadto na arkuszu w Drozdowie znajduje się park podworski objęty ochroną konserwatorską.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Modzele Wygoda położny jest na terenie województwa podlaskiego. Północ- ną, północno-zachodnią i środkową część obszaru arkusza obejmuje powiat grodzki Łomża oraz powiat łomżyński z częściami gmin: Śniadowo, Łomża i Piątnica natomiast część południową obejmuje powiat zambrowski z częścią gminy Zambrów. Baza surowcowa obejmuje osiemnaście złóż o znaczeniu głównie lokalnym – złoża piasków, piasków ze żwirem oraz piasków kwarcowych. Złoża, w których prowadzona jest eksploatacja to kopalnie piasku: „Podgórze”, „Stare Modzele I” i „Zbrzeźnica I” oraz piasku ze żwirem: „Czerwo- ny Bór I”. Na mapie zaznaczono obszary rokujące w świetle dotychczasowych badań perspektywy dla udokumentowania złóż kopalin, w szczególności złóż kruszyw piaskowo-żwirowych (piasków, piasków ze żwirem) i piasków kwarcowych na potrzeby lokalne. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia regionu w wodę ma piętro czwartorzędowe. Konieczna jest więc ochrona jego zasobów oraz jakości wód. Znaczna część arkusza położona jest w zasięgu zbiornika wód podziemnych w utworach trzeciorzędowych – Subniecka Warszawska (GZWP215). W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Wskazano je w miejscach przypowierzchniowego występowania utworów słabo przepuszczalnych budujących rozległe fragmenty wysoczyzny morenowej na południe od Łomży, w zachodniej części obszaru arkusza oraz na południowym wschodzie, w

47 rejonie Porytych-Jabłoń. Na powierzchni odsłaniają się tam gliny zwałowe zlodowacenia warty, niekiedy przykryte cienką warstwą osadów piaszczystych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów wytypowano w rejonie położonym na południowy wschód od Łomży, pomiędzy Konarzycami, Giełczynem i Starą Łomżą, na obszarach o dobrej izolacji oraz koło Porytych-Jabłoni, ze względu na znaczną miąższość utworów słabo przepuszczalnych dochodzącą do 50–60 metrów, brak ograniczeń warunko wych oraz bardzo niski i niski stopień zagrożenia poziomu wodonośnego. W przypadku konieczności lokalizacji składowiska odpadów komunalnych na terenie arkusza, obszary te mogą być rozpatrywane w pierwszej kolejności. Wymagane będą jednak dodatkowe badania geologiczne, w celu określenia właściwości i rozprzestrzenienia naturalnej bariery izolacyjnej. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk związane są z położeniem części wyznaczonych obszarów POLS w granicach strefy ochronnej parku krajobrazowego oraz w promieniu 1 km od terenów zwartej zabudowy. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych, ich miąższości, rozprzestrzenienia, jak i potencjalnej możliwości skażenia wód poziemnych przez składowisko. Waloryzacja warunków podłoża budowlanego wykonana na omawianym obszarze objęła około 40% jego powierzchni. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyróżniono w rejonie miejscowości Koziki, Podgórze, Bacze Suche, Modzele, Śniadowo oraz na wschód od Olszewa. Optymalny sposób i kierunek wykorzystania kopalin narzucają jednak konieczność kompleksowego ujmowania zagadnień związanych z zagospodarowaniem istniejących czy potencjalnych złóż i racjonalnym wyborem pomiędzy doraźnymi potrzebami przemysłu budowlanego i drogowego oraz rolnictwa, a zagadnieniami ochrony środowiska przyrodniczego. Niekorzystne warunki dla budownictwa występują głównie w dolinach rzek. Znaczną część powierzchni zajmują grunty rolne, w tym gleby chronione i łąki na glebach pochodzenia organicznego. Lasy zajmują około 30% powierzchni terenu, tworząc większe kompleksy w południowej i centralnej części arkusza. Są to głównie bory sosnowe. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza mają rangę ponad lokalną, znajdują się tu trzy rezerwaty przyrody: „Kalinowo”, „Dębowe Góry” i „Wielki Dział”. Północno-wschodnią część arkusza obejmuje Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi z otuliną. W obrębie arkusza znaj- dują się dwie ostoje sieci Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk „Przełomowa Dolina Narwi” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Czerwony Bór”.

Rozwoju gospodarczego rejonu nie należy wiązać z eksploatacją kopalin z uwagi na brak prognoz i niewielkie perspektywy ich występowania. Ze względu na wysokiej klasy gleby i duże powierzchnie łąk jest on predysponowany do dalszego rozwoju rolnictwa i hodowli. Głównym zadaniem dla zagospodarowania przestrzennego tego obszaru jest rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu walorów przyrodniczo-krajobrazowych tego regionu. Obszar arkusza należy do atrakcyjnych turystycznie i siedliskowo. Urozmaicony kra- jobraz, lasy, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, zabytki, brak przemysłu i dużego ruchu samochodowego oraz bliskość Łomży stanowią atuty dla rozwoju turystyki i agroturystyki. Rozwój i poszerzone oferty usług turystycznych i rekreacyjnych przewidują zarówno gminne jak i regional- ne plany strategii.

XIV. Literatura

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna wraz z uprosz- czonym projektem zagospodarowania złoża i elementami planu ruchu złoża kruszywa naturalnego „Podgórze” w miejscowości Podgórze. Arch. Podl. Urz. Marsz. Białystok.

BORAWSKA M., 2002 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 (uproszczonej) złoża kruszywa naturalnego „Czerwony Bór”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa. BUTRYMOWICZ N.,1997 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Modzele Wygoda (materiały autorskie). Państw. Inst. Geol., Warszawa. DATA I., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego „Stare

Modzele IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. FERT M., MORDZONEK G., 2004 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami arkusz Modzele Wygoda. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FRANKIEWICZ A., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, skala 1:50 000, arkusz Modze- le Wygoda. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za złożami piasku do produkcji cegły wapienno–piaskowej w rejonie miejscowości Siemień – Podgórze, województwo łomżyń- skie. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

HAAS T., 1962 – Aneks do dokumentacji geologicznej złoża piasku kwarcowego do produkcji ce- gły wapienno-piaskowej dla projektowanej betoniarni „Śniadowo” dotyczący przydatności su- rowca do produkcji betonów komórkowych. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANUSZKIEWICZ R., 1997 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Stare Modzele” w miejscowości Stare Modzele. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 1998 - Dodatek nr 2 do dokumentacji złoża piasku kwarcowego „Śniado- wo”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANUSZKIEWICZ R., MAZUR M., 1998 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Stare Modzele III”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2006 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej w katego-

rii C1 złoża kruszywa naturalnego „Stare Modzele III” w miejscowości Stare Modzele. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2009 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego – piasku

„Stare Modzele 5” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J. (red.), 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KOWAL W., KRZYŻANOWSKI M., 1960 – Dokumentacja geologiczna złoża piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej dla projektowanej cegielni „Śniadowo”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZYŃSKI A.,1994 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego (piasku i pospółki) wraz z projektem zagospodarowania złoża „Bacze Suche” w miejscowości Bacze Suche. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZYŃSKI A., LICHWIEROWICZ T., 1996a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w ka-

tegorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Stare Modzele I” w miejscowości Stare Modzele. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYŃSKI A., LICHWIEROWICZ T., 1996b – Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „ Stare Modzele II” w miejscowości Stare Modze- le. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Bacze Suche” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIPIŃSKI L., TATARATA M., 2003 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Czerwony Bór”. Arch. Geol., Starostwa Powiatowego w Zambrowie. LIRO A., (red.),1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska Wyd. Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

MACHELSKI A., 1995 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 (uproszczona) złoża kruszywa naturalnego „Czerwony Bór” w miejscowości Czerwony Bór. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MACHELSKI A., SALACHNA P., 1974 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoża pia- sków kwarcowych „Podgórze” do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWIECKI G., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie województwa łomżyńskiego. Arch. Geol., Urz. Marsz., Białystok. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MAZUR J., 2009a – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Zbrzeźnica” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR J., 2009b – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Zbrzeźnica I” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR J., 2010 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Zbrzeźnica II” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. NEHRING W., 1964 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego w rejonie Kołaczki- Lemiesze pow. Łomża, woj. Białystok oraz Orzeczenie o występowaniu kruszywa mineralne- go w rejonie Kiziołki-Koziki, Podgórze, Ratowo-Piotrowo, pow. Łomża, woj. Białystok. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami w Polsce”. Informator Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Warszawa.

OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Państ. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A., (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I., Państw. Inst. Geol., Warszawa. POŻARYSKI W., 1974 – Podział obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Pradzieje ziem polskich, 1998. PWN, Warszawa. PTASIEWICZ Z., BIAŁCZAK S., CZAJKOWSKA I., KOLIPIŃSKI B., PIEKARSKA E., 2001 – Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski na lata 2001 – 2020. Materiały dostępne na stronie internetowej „Zielone Płuca Polski”. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 października 2002 r. , poz. 1359 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezen towania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. nr 32, poz. 2840). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 162, poz.1008) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów . DzU nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. STACHY J., 1986 – Atlas Hydrogeologiczny Polski. IMGW, Warszawa. Stan czystości rzek woj. podlaskiego 2005 roku, 2006.- WIOŚ, Białystok. Stan czystości rzek woj. podlaskiego 2009- Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ Białystok. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993-1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz. I – II. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

SZYMBORSKI J., 2002 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Stare Modzele II” w miejscowości Stare Modzele. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMBORSKI J., 2004 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Boguszyce”

w kategorii C1. Centr. Arch. Geol., Państ. Inst. Geol., Warszawa. SZYMBORSKI J., 2007 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża piasków kwarcowych „Śniadowo” – rozliczający zasoby złoża po zakończeniu eksploatacji przez Przedsiębiorstwo Produkcji Betonów „Prefabet” Sp. z o.o. Centr. Arch. Geol., Państ. Inst. Geol., Warszawa.

SZYMBORSKI J., 2009 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego piaskowo – żwirowego „Podgórze II”. Centr. Arch. Geol., Państ. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU. z 2007 r. nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M, (red.), 2010 – Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych wg stanu na 31.12. 2009 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZARĘBA R., 1986 – Puszcze, bory i lasy Polski. PWRiL , Warszawa. ZASADY dokumentowania złóż kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.