Dances of Ascents Alexander Knaifel Radio Kamer Filharmonie Diabolus in Musica Erik Bosgraaf

muziek

Dances of ascents alexander knaifel radio kamer filharmonie diabolus in musica erik bosgraaf

Patron/hoofdbegunstiger

holland festival 2011 Dances of ascents Alexander Knaifel, Radio Kamer Filharmonie, Diabolus in Musica Erik Bosgraaf

Info Credits data / dates muziek / music vr 10 juni 2011 Josquin Desprez, Alexander Knaifel, Liza Fri 10 June 2011 Lim, Roderik de Man, Jacob Obrecht locatie / venue dirigent / conductor De Nieuwe Kerk Antoine Guerber, Martyn Brabbins aanvang / starting time uitvoering / performed by 20.30 uur Diabolus in Musica, Radio Kamer Filharmonie, 8.30 pm solisten / soloists duur / running time Erik Bosgraaf, blokfluitenrecorders 1 uur 55 minuten, inclusief een pauze Oleg Malov, diverse klavieren (vleugel, piano, 1 hour 55 minutes, including one interval celesta, clavecimbel, sampler various keyboards websites (piano, celesta, harpsichord, sampler) www.elision.org.au techniek / technique www.roderikdeman.com Jan Panis www.diabolusinmusica.fr coproductie / coproduction www.radiokamerfilharmonie.nl NTR, Holland Festival www.erikbosgraaf.com copyright Bridge – dances of ascents © Compozitor Publishing House • St. Petersburg, 2008 wereldpremière / world premiere Bridge, Amsterdam, 10.6.2011 Plainte, Amsterdam, 10.6.2011 Weaver-of-Fictions, Brisbane, 4.2.2007

2 Knaifel: Robert saw the true value of Oleg’s to learn the game and it’s even harder to find expertise: he personally came to St. Peters- a partner who matches your temperament, burg to meet Oleg and talk to him about a your interpretation of the game and your piano concert; he also paid me a visit. I myself readiness for perfection. It is strategy, tactics, am not a pianist, although in addition to my psychology, mathematics and competition: main instrument, cello, I studied piano at you have to adjust your strategy in every situ- the conservatory. I really enjoyed playing La ation. And your starting position is always Campanella by Liszt and the Humoresque by different. It’s all just like in real life. I played Rachmaninov. Yet I approached the piano bridge semi-professionally for 11 years, usually more or less like kids approach computers without a partner. Nowadays I’ve taken a bit nowadays: they’re barely out of the womb of distance from that, because I’ve become so and they’re already banging away on the much busier … keys. So the idea of an abstract piano concert could have given me a very big headache. Knaifel: Oleg, how would you say the cards But because this was a specific piano concert are shuffled inBridge ? and Oleg was participating in it, I decided to accept the challenge. The proposal became a Malov: Very originally! For instance, we new milestone in our collaboration. What’s don’t even start like you’re supposed to, more, it fell exactly on the 40th anniversary of with 13 cards! But if you put the whole ‘pile’ our friendship and on Oleg’s 60th birthday. together, you get a classical old Viennese orchestra. Where does the name of the piece come from, and what are the similarities Knaifel: Oleg’s partner in the first part is the between Bridge and the card game of that glockenspiel, by the way; the other pair con- name? sists of two very tiny flutes. That’s all. That’s Knaifel: It has to do with the fact that Oleg is the first ‘game’. a fanatic bridge player. He is an impassioned player no matter what, that’s very important. Malov: Bridge has another important figure: And of course, outwardly, the piece resembles the conductor. He corresponds with the the game: I hope it’s obvious that the number arbiter of the card game, who announces the of instruments corresponds with the 52 cards beginning and the end of a round. After a pre- in a game of cards. The setup of the soloist specified time, the players are obliged to end and the three orchestras corresponds to the their game, write down the results and gather four players at a bridge table, with the conduc- up the cards. So he has a supervisory function tor in the middle. and is present at all of the tournaments.

Malov: Bridge is a game that you play in Knaifel: The score stipulates a dual role for pairs. It’s a culture, and also an extremely the conductor: at times his movements are complicated game in terms of technique. It’s inseparably connected with the soloist and no coincidence that there is a sports variation the three orchestras; at other times he himself of bridge, perhaps the only game in the world is a soloist, in which he soundlessly plays a that has that. The Bridge Federation also visual role with his hands, fingers, or two exists in Saint Petersburg. It is hard enough batons. So a radio broadcasting of this cannot

3 Programma Delen Parts

Diabolus in Musica 1. o.l.v. conducted by Antoine Guerber tempo 1 / vivo - polyphones 1-3 Erik Bosgraaf, blokfluitenrecorders 11. Roderik de Man (1941) tempo 2 / largissimo - polyphones 4-6 Plainte (2011) voor sopraninoblokfluit & cd for sopranino recorder & CD iii. wereldpremière world premiere tempo 3 / allegro - polyphones 7-9 tempo 4 / andante - polyphones 10-11 Jacob Obrecht (ca. approx 1450-1505) tempo 4a / andante - polyphones 10-11 Missa Sicut spina rosam (1497/98) tempo 5 / allegretto - polyphone 12 Kyrie – Gloria – Credo tempo 6 / presto tempo 7 / prestissimo Liza Lim (1966) Weaver-of-Fictions (2007) voor Ganassiblok- iv. (quasi cadenza) fluitfor Ganassi recorder tempo 8 / adagietto - polyphones 22-25 Nederlandse première Dutch premiere

Josquin Desprez (ca. approx 1450-1521) La déploration sur la mort de Jean Ockeghem (Nymphes des bois) (ca. approx 1498)

Jacob Obrecht (1457/1458-1505) Missa Sicut spina rosam (1497/98) Sanctus – Agnus pauze interval

Radio Kamer Filharmonie o.l.v. conducted by Martyn Brabbins Oleg Malov, diverse klavieren various keyboards Erik Bosgraaf, blokfluitrecorder

Alexander Knaifel (1943) Bridge (2006-07) dances of ascents voor polyklavier en drie orkesten for polyclavier and three orchestras Nieuw werk in opdracht van NTR, wereld- première Commissioned by NTR, world premiere

4 Dances of ascents oorspronkelijk als een blokfluitstudie voor haar landgenote Genevieve Lacey, die op 26 mei 2007 de première van de definitieve versie Het programma is samengesteld rond een ervan verzorgde, in het Iwaki Auditorium in nieuw werk van de Russische componist Melbourne. De titel Weaver-of-Fictions is een Alexander Knaifel (1943). Het gedeelte verwijzing naar een van de namen die in de voor de pauze wordt gepresenteerd als een antieke oudheid aan de godheid Eros gegeven doorlopend geheel, samengesteld uit werken werden en wordt als zodanig gebruikt in het van drie verschillende componisten die in tijd libretto dat Patricia Sykes schreef voor Lims en plaats ver van elkaar af staan: de Nederlan- opera The Navigator, waarin de blokfluitsolo ders Roderik de Man (1941), Jacob Obrecht later als prelude is opgenomen. (1450-1505), Josquin Desprez (ca. 1450-1521) en de Australische Liza Lim (1966). De recente werken voor blokfluit van Roderik de Man en Liza Lim staan in het gedeelte Roderik de Man schreef op verzoek van de voor de pauze zij aan zij met muziek van een NTR het nieuwe werk Plainte voor sopraan- half millennium geleden. Jacob Obrecht en blokfluit en elektronica. De uitvoering door Josquin Desprez behoren tot de grootste Erik Bosgraaf in het Holland Festival is componisten van hun tijd. In beide ge- de wereldpremière van het werk. Voor de programmeerde werken is bovendien een elektronische partij van Plainte gebruikte De belangrijke rol weggelegd voor de derde Man fragmenten van de muziek van Jacob grootmeester van de polyfonie van de Lage Obrecht, die hij aan elektronische bewer- Landen, de één generatie oudere Johannes kingen onderwierp. De blokfluit zweeft Ockeghem. Dit programmaonderdeel wordt ogenschijnlijk vrijelijk, maar in werkelijkheid uitgevoerd door de zangers van Diabolus in nauwkeurig getimed, boven deze elektroni- Musica onder leiding van Antoine Guerber sche partij. Over de titel (Frans: ‘weeklacht’ of en blokfluitist Erik Bosgraaf. ‘aanklacht’) zegt de componist dat hij verwijst naar de atmosfeer die deze geluiden bij hem Volgens programmamaker Robert Nasveld opriepen. De partituur schrijft voor dat de was Knaifel aangenaam verrast toen hij uitvoerende op een voetstuk van ongeveer 1 hoorde dat zijn werk gekoppeld zou wor- meter hoog staat. Het dramatisch hoogtepunt den aan een mis van Jacob Obrecht. Diens van het werk komt wanneer de blokfluitist Missa Sicut spina rosam wordt in twee delen zijn instrument op de grond moet laten vallen uitgevoerd: het Kyrie, Gloria en Credo, en en het bekende schilderij De schreeuw van het Sanctus en Agnus dei. In de jaren 80 Edvard Munch moet uitbeelden, met de han- van de vijftiende eeuw raakte Obrecht sterk den op de wangen en de in ontzetting open- onder invloed van Johannes Ockeghem gesperde mond. Vervolgens bedekt hij zijn (ca. 1420-1497). Het is onduidelijk of beide ogen, buigt langzaam het hoofd en verstart in componisten elkaar ontmoet hebben bij die houding tot het geluid is uitgeklonken. Ockeghems bezoek aan Vlaanderen in 1484, maar vaststaat dat Obrechts Missa Sicut spina Weaver-of-Fictions uit 2007 is een korte solo rosam, die in de periode daarna ontstaan is, van de Australische componiste Liza Lim vol verwijzingen naar het werk van de oudere voor Ganassiblokfluit. Zij schreef het werk meester zit. In het Agnus dei citeert Obrecht

5 bijvoorbeeld de volledige baspartij van het Bridge – dances of ascents Kyrie uit Ockeghems Missa Mi-mi. De titel Een interview met componist Alexander van de mis verwijst naar een zinsnede uit een Knaifel en pianist Oleg Malov responsorium van Fulbrecht de Chartres, die als bisschop van de beroemde kathedraal aan het begin van het tweede millennium de Op 6 maart 2008 nam Ekaterina Blazhkova, viering van de geboorte van Maria een impuls musicoloog, een interview af bij componist gaf. Judea heeft de Heilige Maagd voort- Alexander Knaifel en pianist Oleg Malov, gebracht, aldus de bewuste regel, ‘zoals een waarin zij het stuk Bridge en de achtergronden doornstruik een roos’. ervan belichtten. Voordat hij aan Bridge be- gon, heeft Oleg Malov tientallen werken van Josquin Desprez zou men een van de eerste Knaifel uitgevoerd en drie cd’s opgenomen, internationale sterren van de muziek kunnen waaronder Shramy Marsha (Scars of march) noemen. Hij werd geprezen door Luther, en (1996); A Silly Horse (1997); en In Air Clear een halve eeuw na zijn dood vergeleken met and Unseen (2002). Michelangelo – beiden zonder gelijke in hun kunst. Na Ockeghems dood schreef Jean Moli- Alexander Knaifel, sinds wanneer werkt u net een gedicht waarin hij de componisten van samen met Oleg Malov? de jongere generatie opriep om hun muzikale Alexander Knaifel: Sinds september 1967. vader te eren. Josquins toonzetting van dit Meer dan 40 jaar dus, waarin we langzaam gedicht – waarin hijzelf wordt aangesproken maar zeker naar het stuk Bridge zijn toege- – is een van de beroemdste lamentaties uit groeid. Maar Bridge hebben we eerst en vooral de muziekgeschiedenis: La déploration sur la te danken aan de Nederlandse pianist en mort de Jean Ockeghem, ook bekend onder de producer Robert Nasveld, die de aanzet tot titel Nymphes des bois. De laatste regels luiden: het idee gaf. Hij kwam naar Sint-Petersburg ‘Hult u in rouwgewaden, / Josquin, Pierchon, en bleek bijna alle programma’s te kennen Brumel, Compère, / en laat uw tranen stromen: die Oleg had uitgevoerd, met name die met / verloren hebt gij uw lieve vader. / Hij ruste muziek van de Russische componiste Galina in vrede. Amen.’ Het werk zit vol symbolische Oestvolskaja. verwijzingen naar Ockeghem; het eerste deel is geschreven als een saluut aan diens contrapun- Oleg Malov: In de jaren negentig heb ik tische stijl, en in de notatie ziet men een opval- twee keer opgetreden op het Holland Festival lende overdaad aan zwarte noten, de kleur en in 1992 een keer tijdens de Ferienkurse für van de rouw. Een meer expliciete verwijzing is Neue Musik in Darmstadt. Daar hoorde ik verstopt in de tenorpartij, waarin Josquin het van de bijzondere pianist Robert Nasveld, die Requiem van Ockeghem citeert. Zo ontstaat in het verleden twee cd’s had opgenomen met er een prachtig, schrijnend contrast tussen pianowerk van Crumb. Ik haalde die cd’s in hemelse rust en aards verdriet. Met dit thema, huis, en er ging een wereld voor me open… het opstijgen vanuit deze wereld naar een Er verstreek acht jaar. Op een dag ging de andere, vormt Josquins Déploration een directe bel. Een onbekende man stelde zich voor als vooruitwijzing naar Knaifels orkestwerk Bridge ‘Robert uit Amsterdam.’ ‘Ik ken u al jaren!’ van na de pauze, dat eveneens dat opstijgen tot zei ik verheugd, ‘van uw cd’s.’ onderwerp neemt.

6 Knaifel: Robert wist Olegs vakmanschap in Sint-Petersburg. Het is al moeilijk om het op waarde te schatten: met het idee voor een spel te leren, nog moeilijker is het om een pianoconcert kwam hij in eigen persoon naar partner te vinden, die past bij jouw tempe- Sint-Petersburg, waar hij Oleg ontmoette rament, jouw interpretatie van het spel en en ook mij een bezoek bracht. Ik ben zelf jouw bereidheid tot perfectioneren. Het is geen pianist, al heb ik op school en op het strategie, tactiek, psychologie, wiskunde en conservatorium naast mijn hoofdinstrument, competitie: in elke situatie moet je je strategie cello, ook het pianovak beoefend. Ik leefde weer aanpassen. En je beginpositie is steeds me lekker uit met La Campanella van Liszt verschillend. Het is allemaal net als in het en de Humoresque van Rachmaninov. Toch echte leven. Ik heb elf jaar lang semi-profes- behandelde ik de piano ongeveer zoals de sioneel gebridged, meestal zonder partner. jeugd van tegenwoordig de computer: ze zijn Tegenwoordig heb ik er iets meer afstand nog niet geboren of ze slaan al op de toetsen. van genomen, want ik heb het behoorlijk veel Dus het idee van een abstract pianoconcert drukker gekregen... had me heel wat kopzorgen kunnen geven. Maar omdat het hier ging om een concreet Knaifel: Oleg, hoe vind je dat de kaarten in pianoconcert met deelname van Oleg, besloot Bridge geschud zijn? ik de uitdaging aan te gaan. Dit voorstel werd een nieuwe mijlpaal in onze samenwerking. Malov: Heel origineel! We beginnen bijvoor- Het viel bovendien precies samen met het beeld niet eens, zoals dat hoort, met dertien 40-jarig jubileum van onze vriendschap, en kaarten! Maar als je de hele ‘stapel’ bijeenlegt, met Olegs zestigste verjaardag. krijg je een klassiek oud-Weens orkest.

Hoe komt u aan de naam van het stuk en Knaifel: Oleg speelt overigens in het eerste wat zijn de overeenkomsten tussen Bridge deel met het klokkenspel als partner, het an- en het gelijknamige kaartspel? dere paar bestaat uit twee piepkleine fluitjes. Knaifel: Het heeft ermee te maken dat Meer niet. Dat is het eerste ‘spel’. Oleg fanatiek bridget. Hij is überhaupt een hartstochtelijk speler, dat is heel belangrijk. Malov: Bridge heeft nog een belangrijke En natuurlijk lijkt de uiterlijke kant van het partij: de dirigent. Die correspondeert met stuk op het spel: het moge duidelijk zijn dat de arbiter bij het kaartspel, die het begin het aantal instrumenten correspondeert met en het eind van een ronde aankondigt. Na de 52 kaarten in een kaartspel. De opstelling afloop van een afgesproken tijd zijn de spelers van de solist en de drie orkesten komt overeen verplicht hun spel te beëindigen, de resultaten met die van de vier spelers aan een bridgetafel, op te schrijven en de kaarten te verzamelen. met in het midden de dirigent. Hij heeft dus een leidinggevende functie en is aanwezig op alle toernooien. Malov: Bridge is een spel dat je in paren speelt. Het is een cultuur, en ook een in tech- Knaifel: In de partituur is de rol van de nisch opzicht buitengewoon ontwikkeld spel. dirigent tweeledig: de ene keer is hij in zijn Het is niet toevallig dat bridge, misschien wel bewegingen onlosmakelijk verbonden met de als enige kaartspel ter wereld, een sportieve solist en de drie orkesten, dan weer is hij zelf variant kent. De Bridgefederatie bestaat ook solist, waarbij hij geluidloos een visuele partij

7 speelt met zijn handen, vingers of twee diri- Malov: Uit de klanken van celesta, klave- geerstokjes. Een radio-opname kan het stuk cimbel en piano, en van synthesizertimbres dus niet voor honderd procent weergeven; die ik van mijn leven nog nooit gehoord had, daar heb je een camera voor nodig. moeten we, samen met het orkest, een een- heid maken. Als het stuk op een natuurlijke Meneer Malov, bestaat er een verband manier wordt uitgevoerd, met geloof in wat tussen Bridge en Knaifels piano- en er gebeurt, dan vult de klankmaterie zich met kamermuziekwerken die u in het verleden een kolossale hoeveelheid energie en licht. heeft uitgevoerd? Malov: Jazeker. Ze maken allemaal deel uit Het is wel ongewoon dat de aardse thema- van dezelfde stijlontwikkeling. Agnus Dei tiek van het kaartspel in het stuk hand in (1985), dat we vaak hebben uitgevoerd, was hand gaat met teksten van de trappenanti- een belangrijke voorbereiding. In 2000 fonen uit de orthodoxe kerk. maakte ik een pianoarrangement van het or- Knaifel: Daar is niets ongewoons aan! De kestwerk Maranathá (1993), waarbij ik op drie naam van het stuk is dubbelzinnig. Aan de vleugels speelde: twee in de zaal en één achter ene kant is bridge het spel, als symbool van de bühne; ik sprak de teksten in, er klonk ook het leven, van een levende beweging. Het een geluidsopname, wat zeer ongebruikelijk kaartspel is immers een van de universele ar- was voor een soloconcert van een pianist in chetypen van het spel in het algemeen. Maar de Sint-Petersburgse Filharmonie. In al deze ‘bridge’ is behalve de naam van een kaartspel situaties is sprake van een vormgegeven idee, ook het woord voor brug. Brug naar waar? en ze leidden mij allemaal in de richting van Van de aarde naar de hemel, want op de trap- Bridge, waarin de klinkende materie geïn- pen stijgt de ziel tree voor tree op naar God. spireerd is op de geestelijke impuls van de Die associatie is best makkelijk te zien. ‘trappenantifonen’. De tekst van de trappenantifonen is geba- seerd op een aantal psalmen die samen de Knaifel: Het was misschien wel voor het eerst ‘trappenliederen’ worden genoemd (psalm in de concertgeschiedenis dat hier de term 120 (119) t/m 134 (133)). Volgens de oudste polyclavier werd gebruikt. Ik weet niet of de uitleg werden deze psalmen door pelgrims term in deze context al eerder bestond. Het gezongen op de trappen die leidden naar de zou me niet verbazen als dat niet zo was. Het tempel in Jeruzalem, die zich op de berg van idee bestond bij mij al een hele tijd: in Agnus Sion bevond. Dei speelde Oleg ook al op alle toetsenin- De trappenantifonen stammen uit de achtste strumenten, dus die ervaring had hij al. Maar eeuw, maar wat een ongelooflijke uiting van hier gaat het iets anders dan bij Agnus Dei: alle bescheidenheid, ascese, allesomvattende akoestische en elektronische toetseninstru- liefde, werkelijke bezinning en broederschap. menten worden wel bespeeld, maar de andere Geestelijke broederschap! De teksten van de kaartpartners worden niet door drie indivi- antifonen worden in Bridge niet uitgespro- duele instrumentalisten maar door een orkest ken, maar zijn verweven met de muziek en voorgesteld, opgedeeld in drie groepen; drie dienen als oriëntatie voor de uitvoering. In de kleine orkestjes, eigenlijk. partituur ontwikkelen deze teksten zich niet alleen in horizontale, maar ook in verticale richting. Zo dwingt de tekst de partituur

8 soms een stap opzij te doen, en achter een het tweede deel (langzaam en lang) vormen bepaalde harmonie ‘opent zich’ dan ineens twee hypostasen van kinderlijke beschou- een heel woord of een hele zin. Het is allemaal wing. Het derde deel, dat vijf verschillende polyfonie. Je kunt dat reduceren tot een koud tempi bevat, is vrij omvangrijk en omvat alles spel voor het verstand, of tot muziek voor wat na de jeugd komt tot aan het eind van het de ogen, maar niemand kan erover oordelen: leven. Het laatste, vierde deel, aangeduid als het bestond allemaal al in een andere tijd, in quazi cadenza, is een postscriptum, dat wat de andere culturen. En het bestaat tot op heden. grenzen van het aardse leven al voorbij is. Daarnaast heb ik in Bridge bewust alle soorten Zang en dans staan aan de basis van elke tempi verenigd: van prestissimo tot largissi- muziekuiting. In Bridge heeft het ritmische mo. In een zo zuivere vorm heb ik dat volgens begin een dans als archetype. Daarom zijn de mij nooit eerder gedaan. Liederen van de opgangen natuurlijk Dansen van de opgangen. In de hymnen, die voor koorzang Hoe actueel is voor u het issue van de zijn bedoeld, is het principe van de antifoon muzikale taal? toegepast. In Bridge groeit de antifoon uit Knaifel: Tegenwoordig heeft die taal vele tot polyfoon, de glas (kerktoonladder in de vormen, die bovendien naast elkaar bestaan: orthodoxe kerk) verwordt tot tempo, allemaal van de koorwerken van vroege polyfonisten gevolgen van de wisseling van het vocale in tot de instrumentale composities van het dansale. De rol van de vele polyfonieën Xenakis; muziek van traditionele culturen uit wordt uitgevoerd op verschillende vlakken, alle uithoeken van de wereld, jazz, rock, pop- met verschillende bestanddelen van klinkende art en daarbij ook nog eens internet, waarmee en soms zelfs niet-klinkende materie. Zij vor- alles in een stroomversnelling is geraakt. men een stroom van elementen die wegvloeit We hebben een volkomen nieuwe situatie! tot in het oneindige. Daarom is de dialoog tussen mensen vandaag Natuurlijk is dit ongebruikelijk: enerzijds de dag zeker niet eenvoudig. Proberen vanuit een kaartspel, anderzijds verheven geestelijke de niche die eenieder gegeven is een dialoog teksten. Maar er is hier geen sprake van con- te verwezenlijken, zonder die eigen niche tradictie: het is een symbiose van het aardse ontrouw te zijn: dat is een probleem van deze (het spel) en het doordringende geestelijke tijd. In dit verband blijf ik onvermoeid Oleg beginsel, die zonder elkaar niet kunnen be- de hemel inprijzen, zijn persoonlijkheid en staan, net zoals lichaam en geest niet zonder zijn talent, omdat juist hij die zware taak elkaar kunnen bestaan. Overhellen naar de op zich neemt, en ik hoop dat we deze weg, ene of de andere richting maakt het te dik, be- die bezaaid is met volstrekt onverwachte grijp je. Dus het is een heel klein vlak waarop gebeurtenissen, tot het einde weten te je je staande moet proberen te houden. bewandelen, want wij spreken ‘dezelfde taal’.

Het stuk heeft geen traditionele, klassieke Nederland, of Amsterdam, is een historisch concertvorm, al zijn er wel een solist en kruispunt van culturen en tijdperken, een orkesten. Wat is de structuur van het stuk? land waar in de mensen uitzonderlijk sterk de Knaifel: Bridge is ingedeeld volgens het model veelzijdigheid van de taal resoneert. Niemand van een mensenleven, van de geboorte tot het kiest de taal uit, maar hij verandert voortdu- verscheiden. Het eerste deel (snel en kort) en rend. Daarin zit een oorspronkelijk klinkend

9 geheim. Er is een innerlijke verbinding, een Biografieën brug, oftewel Bridge.

Oleg Malov en Alexander Knaifel in gesprek Alexander Knaifel, Russisch componist en met Ekaterina Blazhkova (Sint-Petersburg- cellist, werd op 28 november 1943 geboren in Toronto, 6 maart 2008-21 februari 2011) Tasjkent, waar zijn ouders vanwege het beleg (vertaling vanuit het Russisch: Els de Roon van Leningrad naartoe waren geëvacueerd. Hertoge) Knaifel groeide na die oorlog op in Leningrad. Aan het conservatorium in Moskou studeerde hij cello bij Mstislav Rostropovitsj (1961-1963) en vervolgens compositie bij Boris Arapov (1964-1967). Nog tijdens zijn studie associeerde Knaifel zich met de groep van avant-gardecomponisten waartoe onder anderen ook Andrej Volkonski, Edison Denisov, Alfred Schnittke, Sofia Goebaidoelina, Valentin Silvestrov, Leonid Grabovski, Arvo Pärt en Tigran Mansoerjan gerekend werden. In 1979 werd Knaifel getroffen door een officiële ban op zijn werk wegens het bezoeken van muziekfestivals in het Westen. Gedurende de jaren 70 maakte hij een stilistische transformatie door en werd zijn werk minder avantgardis- tisch. Vanaf de jaren 90 wordt zijn oeuvre gekenmerkt door introvertie en ingetogenheid in composities die veelal religieuze, esoteri- sche of filosofische thema’s hebben. Knaifels oeuvre bestaat uit meer dan honderdtwintig composities en daarnaast heeft hij voor meer dan veertig films muziek gecomponeerd. Zijn werk wordt relatief weinig uitgevoerd. Com- plicerende factoren zijn vaak de lange duur van zijn composities en de ongebruikelijke bezettingen – zijn Agnus Dei (1985) duurt bijvoorbeeld meer dan twee uur, evenals Nika, subbassi (1974), dat bovendien geschreven is voor een ensemble van zeventien contrabassen; de bezetting voor Solaris uit 1980 bestaat uit 35 Javaanse gongs. Knaifel vierde zijn grootste internationale triomfen in Amsterdam, bij de uitvoeringen van zijn opera Alice in Wonderland in 2001. In 2009 werd zijn muziek gespeeld tijdens een aan sacrale minimal music gewijd

10 festival in het Ierse Louth. Alexander Knaifel Ars Electronica 2007. Marionette en Hear, is ‘Honored Art Worker of Russia’ en gerid- hear! werden respectievelijk in 2008 en 2009 derd in de Orde van de Vriendschap. genomineerd door Toonzetters. Roderik de Man’s muziek werd uitgevoerd en Roderik de Man (Bandung/Indonesië 1941) uitgezonden in Europa, de Verenigde Staten, studeerde slagwerk bij Frans van der Kraan en Canada, Rusland, Brazilië, Mexico, Venezuela, muziektheori aan het Koninklijk Conservato- Indonesië, Korea en Japan. rium te Den Haag. Tegelijkertijd nam hij deel aan de compositieklas van Kees van Baaren en Liza Lim werd geboren in Perth in 1966. Zij werkte in de electronische studio onder leiding kreeg een westers getinte muzikale opvoeding van Dick Raaymakers. alhoewel ze Chinese wortels heeft en haar Roderik de Man ontving vele opdrachten van kindertijd doorbracht in Brunei. onder andere het Fonds voor de Scheppende In Melbourne studeerde ze compositie bij Toonkunst, het Amsterdams Fonds voor Richard David Hames en door hem kwam de Kunst en de Johan Wagenaar Stichting. ze in contact met de composities van Brian Hij schrijft zowel instrumentale werken als Ferneyhough. Vooral zijn vroege werk oefen- werken voor instrumenten gecombineerd met den op haar een grote aantrekkingskracht uit electronica. Zijn oeuvre bestaat uit solowerken, omwille van ceremonieel karakter, de rituelen kamermuziek, werken voor koor, voor groot en magie. Deze fascinatie uitte zich in 1993 ensemble en orkest. Veel van zijn werk is in Orestei, een opera in zeven bedrijven naar verkrijgbaar op cd. Aeschylos. Het ensemble Elision creëerde het Verscheidene malen werd zijn werk geselec- stuk. Orestei gaf de componiste een interna- teerd door de internationale jury van de tionaal elan. Sindsdien kreeg ze verschillende ISCM, de International Society for Con- opdrachten en werkte ze samen met het temporary Music, om uitgevoerd te worden Arditti String Quartet, het Ensemble Modern tijdens de de Wereldmuziekdagen (Oslo en het Ensemble intercontemporain. Verder 1991, Mexico 1993, Seoul 1997, Boekarest werkte Liza Lim met artiesten als Domenico 1998, Zwitserland 2004). de Clario en Judith Wright aan verschillende Music, when soft voices die..., in 2002 gerealiseerd installaties met improvisatie en videoprojectie. in opdracht van, en uitgevoerd in het Institut Haar recente werk sluit meer en meer aan International de Musique Electroacoustique bij haar Aziatische achtergrond. Tot haar de Bourges, won de eerste prijs in het concours composities behoren onder meer City of falling Musica Nova in Praag. In 2005 werd Cordes angels voor tien percussionisten (2006), The Invisibles voor cello, piano en tape(cd) de Compass voor orkest (2006) en de kameropera eerste prijs toegekend tijdens het Concours The Navigator (2009). International de Musique Electroacoustique de Bourges, hetzelfde werk kreeg eveneens een Erik Bosgraaf (1980) studeerde in Amster- Golden Euphony in 2010. dam bij Walter van Hauwe en Paul Leenhouts In 2007 werd Chromophores voor ensemble en en behaalde aan de Universiteit Utrecht tevens electronica uitgevoerd worden tijdens de een master muziekwetenschap. Hij wordt Wereldmuziekdagen te Hong Kong. Mari- beschouwd als een van de meest begaafde onette, voor blokfluiten, electronica en video en veelzijdige blokfluitisten van een nieuwe projectie ontving een eervolle vermelding van generatie. In het verleden speelde hij in een

11 rockband en bekwaamde hij zich op de hobo. Oleg Malov is een Russische pianist en Tegenwoordig is hij evenzeer thuis in eigen- dirigent. In 1970 behaalde hij zijn diploma tijdse als in oude muziek. The Gramophone aan het Conservatorium van Leningrad, waar schreef zeer lovend over de 3cd-box (Brilliant hij studeerde bij de docenten Savshinsky en Classics) die hij wijdde aan werken uit Der Perelman. Sinds 1972 is hij aangesteld als Fluyten Lust-hof van Jacob van Eyck; NRC docent aan de pianoafdeling van het huidige Handelsblad oordeelde over diezelfde box: Conservatorium van St. Petersburg. Gedu- ‘Bosgraafs virtuositeit en bovenal zijn onbe- rende zijn hele carrière als concertpianist twistbare begrip van elke noot die hij speelt heeft hij zich hoofdzakelijk toegelegd op zijn indrukwekkend.’ Met werk van Van Eyck eigentijdse muziek. Hij treedt regelmatig op maakte hij recent zijn debuut op de gerenom- tijdens belangrijke eigentijdse muziekfestivals meerde oude muziekfestivals van Utrecht en in Europa en de Verenigde Staten, zowel als Berlijn. Bosgraafs interesse in de muziek van solist, als kamermusicus en als dirigent. Het vandaag krijgt onder meer vorm door zijn meest bekend is hij om zijn intensieve omgang samenwerking met de gitarist Izhar Elias. met de muziek van Galina Oestvolskaja, van Als duo hebben zij dertig werken in wereld- wie hij vele werken heeft uitgevoerd. première gebracht. Ook werken zij samen Op 1 mei 2009 trad Malov op tijdens het aan met enkele toonaangevende experimentele het oeuvre van zijn vriend Alexander Knaifel filmmakers, activiteiten die hun neerslag heb- gewijde minifestival ‘The rest is noise: the ben gevonden in de cd/dvd uitgave Big Eye music of Alexander Knaifel’ in Ierland. (Phenom Records). Met zijn in muziek van Malov, professor aan het conservatorium in de zeventiende en achttiende eeuw gespeciali- St. Petersburg, verzorgt jaarlijks vele mas- seerde Ensemble Cordevento werd Bosgraaf in terclasses, behalve in Rusland ook in onder 2006 geselecteerd voor een tournee langs Ne- andere België, Nederland, Luxemburg, derlandse concertzalen (Het Debuut) en speelde Duitsland, Korea, Chili en de Verenigde hij ondanks in onder meer Italië en Bulgarije. Staten. Malov heeft voor zijn werk verschil- In 2007 nodigde Frans Brüggen hem uit om lende onderscheidingen ontvangen, waaron- in het Amsterdamse Concertgebouw Actus der de prestigieuze benoeming tot ‘erekunste- Tragicus van Bach uit te voeren. Bosgraaf heeft naar’ van de Russische Federatie. de afgelopen jaren vele concerten en masterclasses gegeven door heel Europa, de Ver- De Radio Kamer Filharmonie is een flexi- enigde Staten, Zuid-Oost Azië en Australië. bel orkest dat in verschillende bezettingen In 2009 werd hem een prestigieuze Borletti- kan optreden. Het beheerst zowel werken uit Buitoni Trust Award toegekend. Begin dit de barok en het conventionele repertoire voor jaar werk de Nederlandse Muziekprijs aan kamerorkest als hedendaagse muziek. De hem uitgereikt, de hoogste onderscheiding Radio Kamer Filharmonie bestrijkt een breed die het Fonds Podiumkunsten toekent aan en gevarieerd werkterrein. Het orkest heeft getalenteerde musici. in het hedendaagse repertoire een bijzondere reputatie opgebouwd en tekent regelmatig voor eerste Nederlandse uitvoeringen en wereldpremières van nieuwe composities De Radio Kamer Filharmonie levert een belangrijk aandeel aan de ZaterdagMatinee

12 en andere befaamde omroepseries in Amster- meest prestigieuze Franse festivals, zoals dam en Utrecht. Al deze concerten worden, Ambronay, Saintes, Royaumont, Fontevraud merendeels live, uitgezonden via Radio 4 en en Cité de la Musique, en in het buitenland, in het buitenland via de European Broadcas- in onder meer de Verenigde Staten, Duits- ting Union. land, Nederland, België, Italië, Spanje, Scan- De Deense dirigent Michael Schønwandt is dinavië en Zuid-Amerika. In minder dan een chef-dirigent van de Radio Kamer Filharmonie. decennium heeft het ensemble een discogra- Vaste gastdirigenten zijn Frans Brüggen, fie van vijftien albums opgebouwd, waarvan sinds 2007 tevens eredirigent, Philippe verschillende met Franse en internationale Herreweghe en James MacMillan. prijzen gelauwerd zijn. Het ensemble wordt De veelzijdigheid van de Radio Kamer sinds de oprichting in 1992 gedirigeerd door Filharmonie wordt weerspiegeld in haar cd- Antoine Guerber, die studeerde aan het Cen- catalogus met opnamen uiteenlopend van trum voor Middeleeuwse Muziek in Parijs en Beethoven tot Keuris en van Haydn tot aan de Oude Muziek afdeling van het Badings. In het seizoen 2010-2011 is de ca- Nationaal Conservatorium van Lyon. talogus aangevuld met nieuwe releases van Guerber houdt zich tevens bezig met musi- eigentijds repertoire, waaronder NYConcerto cologisch, kunsthistorisch en sociologisch van Richard Rijnvos en werken van compo- onderzoek op het vlak van de middeleeuwen. nist en vaste gastdirigent James MacMillan.

Diabolus in Musica is een Frans ensemble, genoemd naar wat middeleeuwse muziek- theoretici als de ‘duivel in de muziek’ aanduid- den: het dissonante interval van de overma- tige kwart, oftewel tritonus. Het ensemble werd in 1992 opgericht en legt zich toe op studie en uitvoeringen van middeleeuwse muziek in de breedste zin, van gregoriaanse zang tot de grote polyfonieën van de vijftiende eeuw, waarbij de nadruk ligt op Franse muziek uit de twaalfde en dertiende eeuw. Daarbij richt het ensemble zich met name op bronnen die niet zijn uitgegeven of die alleen in manuscriptvorm beschikbaar zijn, met het doel in vergetelheid geraakt repertoire onder het stof vandaan te halen. Bij uitvoeringen wordt de muziek altijd in de oorspronkelijke historische, artistieke en sociale context ge- plaatst en in de laatste jaren heeft het ensemble geëxperimenteerd met innovatieve presen- tatievormen, bijvoorbeeld door komedianten en jongleurs op het podium uit te nodigen. Diabolus in Musica heeft opgetreden op de

13 Dances of Ascents Genevieve Lacey, who played the première of the piece on 26 May 2007 at the Iwaki Auditorium in Melbourne. The title Weave r- This programme is built around a new work of-Fictions refers to one of the names given by the Russian composer Alexander Knaifel to the god Eros in Greek antiquity. As such (1943). The first part, before the break, is it has been used in the libretto that Patricia presented as one piece, consisting of three Sykes wrote for Lim’s opera The Navigator. works by three different composers far apart Weaver-of-Fictions was later incorporated in in place and time: the Dutchmen Roderik The Navigator as a prelude. de Man (1941), Jacob Obrecht (1450-1505), Josquin Desprez (approx. 1450-1521) and the The recent works for recorder composed by Australian Liza Lim (1966). Roderik de Man and Liza Lim are program- med in the first half of this concert side- Roderik de Man wrote the new work Plainte, by-side with music from a half millennium for soprano recorder and electronics, on re- ago. Jacob Obrecht and Josquin Desprez quest by the Dutch public broadcaster NTR. are among the greatest composers of their The performance by Erik Bosgraaf in the time. Moreover, in both of these works, an Holland Festival is its world premiere. important role is reserved for the third master For the electronics in the score of Plainte, of polyphony in the Low Lands, Johannes De Man used fragments of Jacob Obrecht’s Ockeghem, who was a generation older than music, which he subjected to various electro- the other two. This part of the programme nic adaptations. The part for recorder floats is performed by the singers of Diabolus in seemingly freely above the part for electro- Musica, led by Antoine Guerber and recorder nics, but in reality it is precisely timed. As for player Erik Bosgraaf. the title (the French for plaint, lamentation, complaint), the composer says that it refers According to programme maker Robert to the atmosphere that these sounds evoke Nasveld, Knaifel was pleasantly surprised in him. The score requires the performers when he heard that his work would be to stand on a riser approximately one meter coupled with a mass by Jacob Obrecht. The high. The dramatic high point of the work Missa Sicut spina rosam is being performed in comes when the recorder player drops his two parts: the Kyrie, Gloria and Credo, and instrument, letting it fall to the floor, and the Sanctus and Agnus dei. In the 1480s, mimics Edvard Munch’s famous painting The Obrecht became strongly influenced by Scream by putting his hands to his cheeks and Johannes Ockeghem (ca. 1420-1497). It is un- stretching his mouth wide open in horror. He clear whether the two composers met during then covers his eyes, slowly bends his head Ockeghem’s visit to Flanders 1484, but and remains frozen in that position until the Obrecht’s Missa Sicut spina rosam, which was sound dies out. created in the period after that, is definitely full of references to the work of the older mas- Weaver-of-Fictions is a short solo for Ganassi ter. In the Agnus dei, for example, Obrecht recorder, composed in 2007 by Australian cites the entire bass part of the Kyrie from Liza Lim. Lim originally wrote the work as Ockeghem’s Missa Mi-mi. The title of the a study for recorder for her fellow Australian mass refers to a phrase from a responsorium

14 english by Fulbert de Chartres, who as Bishop of the Bridge – dances of ascents famed cathedral at the beginning of the second An interview with composer Alexander millennium stimulated the celebration of the Knaifel and pianist Oleg Malov nativity of the Virgin Mary. From Judea came forth the Virgin Mary, so goes the phrase, ‘as from the thorn bush comes forth a rose’. In 2008, Ekaterina Blazhkova, a musicologist, interviewed composer Alexander Knaifel and Josquin Desprez could be called one of the pianist Oleg Malov about the piece Bridge, first international music stars. He was praised and how it came into being. Before Bridge, by Luther, and a half-century after his death Oleg Malov had performed dozens of compared with Michelangelo – both of them Knaifel’s works and recorded three CDs with being unparalleled in their art. his compositions, including Shramy Marsha After Ockeghem’s death, Jean Molinet wrote (Scars of March) (1996); A Silly Horse (1997); a poem in which he called upon the younger and In Air Clear and Unseen (2002). generation of composers to honour their musical father. Josquin’s musical setting for this Alexander Knaifel, how long have you poem – in which he also addresses himself been working with Oleg Malov? – is one of the most famous lamentations in Alexander Knaifel: Since September 1967. music history: La déploration sur la mort de Jean So, for more than 40 years, in which we Ockeghem, also known as Nymphes des bois. slowly but surely grew toward the piece Bridge. The last lines go: ‘Accoutrez-vous d’abits de But we first and foremost have the Dutch deuil:/ Josquin, Pierchon, Brumel, Compère, pianist and producer Robert Nasveld to thank / Et plorez grosses larmes d’oeil: / Perdu avez for Bridge. He’s the one who gave us the initial vostre bon père. / Requiescat in pace. Amen.’ idea. He came to St. Petersburg and turned The work is full of symbolic references to out to know almost all of the programmes Ockeghem; the first part is written as a salute Oleg had played, particularly the music by the to his contrapuntal style, and in the notation Russian composer Galina Ustvolskaya. one can see a remarkable profusion of black notes, the colour of mourning. A more expli- Oleg Malov: In the 1990s I performed at cit reference is sequestered in the tenor part, the Holland Festival twice, and in 1992 I in which Josquin cites Ockeghem’s Requiem. performed during the International Summer This gives rise to a wonderfully poignant Courses for New Music in Darmstadt. That’s contrast between heavenly rest and earthly where I first heard about the phenomenal sorrow. With its theme of ascension from this pianist Robert Nasveld, who had recorded world to another, Josquin’s Déploration directly two CDs with piano work by Crumb in the leads into Aleksander Knaifel’s orchestral past. I took those CDs home and a new world work Bridge after the interval, which also has opened up for me… Eight years went by, ascension as its theme. and then the doorbell rang. A stranger stood there, introducing himself as ‘Robert from Amsterdam.’ ‘But I’ve known you for years,’ I cried in delight, ‘from your CDs!’

15 english convey the piece in its entirety; you need a orchestra to form a whole. When you play the camera for that. piece in a natural manner, with belief in what is happening, the sound of it all has a tremen- Mr. Malov, is there a connection between dous amount of energy and light. Bridge and Knaifel’s piano and chamber music pieces that you have previously It’s unusual for an earthly theme like a played? card game to go hand-in-hand with texts Malov: Yes, indeed. They are all part of from the Hymns of Ascents of the Ortho- the same stylistic development. Agnus Dei dox Church. (1985), which we have performed often, was Knaifel: There’s nothing unusual about that! an important preparatory work. In 2000, I The name of the piece is ambiguous. On made a piano arrangement of the orchestral the one hand, the game of bridge, as a living work Maranathá (1993), in which I played on activity, symbolizes life. After all, card playing three grand pianos: two in the auditorium is one of the universal archetypes for playing and one behind the stage; I uttered the texts, in general. But besides being the name of a you could also hear a phonogram, which was card game, ‘bridge’ also means a structure very unusual for a solo concert by a pianist that affords passage. A bridge to where? From in the St. Petersburg Philharmonic. In all earth to heaven, because the soul climbs step these situations, it’s a question of a purposely by step to God. That association is rather designed idea, and they all led me in the direc- easy to see. tion of Bridge, in which the auditory material The text of the Hymns of Ascents is based is inspired by the spiritual impulse of Hymns on a group of psalms called the ‘Songs of of Ascents. Degrees’ (psalms 120 [119] through 134 [133]). According to the oldest explanation, these Knaifel: Perhaps it was the first time in songs were sung by pilgrims on the steps concert history that the term ‘polyclavier’ was leading up to the temple in Jerusalem, which used. I don’t know if the term existed in this was on Mount Sinai. The Hymns of Ascents context prior to this. It wouldn’t surprise me if originated in the eighth century, but what an it hadn’t. I had already had the idea for a long incredible expression of modesty, asceticism, time: in Agnus Dei, Oleg played on all sorts of all-encompassing love, true contemplation keyboard instruments, so he already had that and brotherhood! Spiritual brotherhood! experience. But this is slightly different than The texts of the antiphons are not expressed with Agnus Dei: all those acoustic and electronic as such in Bridge, but are interwoven with the keyboard instruments are used, but the other music and serve as an orientation for the per- bridge players are not represented by three formance. In the score, these texts not only individual instrumentalists; instead, they are develop in a horizontal direction, but also in represented by an orchestra divided into three a vertical direction. Thus the text sometimes groups; three small orchestras, actually. forces the score to ‘step aside’, and then suddenly an entire word or an entire sentence Malov: We had to make the tones of the will ‘open up’ behind a particular harmony. celesta, harpsichord and piano, and synthe- It’s all polyphony. You can reduce it to a cool sizer timbres that I had never heard before in intellectual game or to music for the eyes, but my life, blend together with the sounds of the no one can judge it: all of this already existed

16 in another era, in other cultures. And it still earthly life. In addition, I purposely combined exists to this day. all sorts of tempos in Bridge, from prestissimo Singing and dancing are the basics of every to largissimo. I don’t believe I have ever done musical expression. In Bridge, the rhythmic this before in such a pure form. beginning has dance as its archetype. And so of course that’s why the Songs of Ascents How topical is the issue of the language are the Dances of Ascents. The principle of the of music for you? antiphon is used in hymns, which are meant Knaifel: Nowadays that language has many for choral singing. In Bridge, the antiphon forms, which moreover exist side-by-side: develops into polyphone; the glas (ecclesiastic from the choral works of the early polyphon- scale in the Orthodox Church) devolves into ists to the instrumental compositions of tempo, all as the result of the vocal aspect Xenakis, the music of traditional cultures changes into dance. The role of the numerous from all corners of the world, jazz, rock polyphonies is fulfilled on different levels, by and pop art, and on top of that there is the different components of auditory and some- Internet, so that everything is accelerating. times even non-auditory material. They form We have an entirely new situation! That’s why a stream of elements that flows into infinity. the dialogue between people is by no means Of course this is unusual: on the one hand simple nowadays. Trying to have a dialogue in you have a card game, on the other, exalted somebody else’s niche without being unfaith- spiritual texts. But there is no question of ful to your own niche is a problem of our a contradiction here: it is a symbiosis of times. In that respect, I unflaggingly praise the earthly (the game) and the penetrating Oleg to the skies, his character and talent, be- spiritual principle, each of which could not cause he shoulders that heavy responsibility, exist without the other, just as body and soul and I hope we will continue to walk this path, cannot exist without each other. If you lean which is strewn with completely unexpected to one side or the other, you’re laying it on events, until the end, because we both speak too thick, you see. So it’s a very small area in ‘the same language’. which to manoeuvre. Holland, or Amsterdam, is a historical cross- This piece does not have a traditional, road of cultures and eras, a country where the classical concert form, even though there versatility of language resonates very strongly is a soloist and orchestras. What is the in people. Nobody chooses their language, structure of the work? but it changes continuously. And that holds an Knaifel: Bridge is structured on the model of original secret: there is an interconnection, a a human life, from birth to passing away. The bridge, or in other words, Bridge. first part (quick and short) and the second part (slow and long) form two hypostases of Oleg Malov and Alexander Knaifel in conver- childish views. The third part, which compris- sation with Ekaterina Blazhkova es five different tempos, is fairly extensive and (St. Petersburg – Toronto, March 6th 2008 – includes everything that comes after youth 21st February 2011) until the end of one’s life. The last, fourth part, referred to as quazi cadenza, is a post- script: that which is beyond the boundaries of

17 english

Biographies music in Louth, Ireland. Alexander Knaifel is the Honored Art Worker of Russia and the holder of the Order of Friendship. Alexander Knaifel is a Russian composer and cellist. He was born on 28 November Liza Lim was born in Perth in 1966. Despite 1943 in Tashkent, where his parents were her Chinese roots and spending her child- evacuated due to the siege of Leningrad hood in Brunei, Lim enjoyed a western- (Saint Petersburg). After the war, Knaifel oriented musical upbringing. She studied grew up in Leningrad. He studied cello composition in Melbourne with Richard with Mstislav Rostropovich (1961-1963) at David Hames, who acquainted her with the the Moscow Conservatory, then composi- compositions of Brian Ferneyhough. tion with Boris Arapov (1964-1967) back in Especially his early works had great appeal Leningrad. From the very beginning of his for her because of their ceremonial character, composing career he associated himself with rituals and magic. This fascination mani- a group of avant-garde Soviet composers that fested itself in 1991 in her Orestei, an opera included Andrey Volkonsky, Edison Denisov, in seven acts based on Aeschylos’ triology. Alfred Schnittke, Sofia Gubaidulina, Valen- The performance was created by the Elision tin Silvestrov, Leonid Grabovsky, Arvo Pärt ensemble. This opera brought Lim inter- and Tigran Mansuryan. national recognition, various commissions In 1979 Knaifel’s work was officially banned, and the chance to work with such ensembles because of his unapproved participation in as the Arditti String Quartet, the Ensemble some festivals of Soviet music in the West. Modern and the Ensemble intercontemporain. During the 1970’s Knaifel’s style changed and Lim also collaborated with artists such as his music became less avant-garde. From the Domenico de Clario and Judith Wright on 1990’s onwards his music is characterized various installations with improvisaton and by being introvert and contained. Most of video projection. his compositions have religious, esoteric or Her recent work has been more and more in philosophical themes. Knaifel’s body of work keeping with her Asiatic background, yet in- consists of more than 120 compositions and cluding other forms of music as well. Among more than forty film scores. her compositions are City of falling angels for His work is not often played. Complicating ten percussionists (2006), The Compass for factors are often long durations of his compo- orchestra (2006) and the chamber opera The sitions and the unusual instrumentation. His Navigator (2009). Agnus Dei (1985) for instance has a duration of more than two hours, just as Nika, sub- Roderik de Man (Bandung/Indonesia 1941) bassi (1974), which was written for seventeen studied percussion with Frans van der Kraan contra bass instruments to boot. The in- and Theory of Music at the Royal Coservatory strumentation for Solaris (1980) consists of in The Hague. At the same time he partici- 35 Javanese gongs. Knaifel had his greatest pated in the composition class of Kees van international triumphs in 2001 in Amster- Baaren and worked in the electronic studio dam, where his opera Alice in Wonderland was supervised by Dick Raaymakers. He received performed. In 2009 his music was played many commissions from amongst others the during a festival dedicated to minimal sacred Performing Arts Fund in the Netherlands and

18 he writes instrumental works as well as works (Brilliant Classics) with selected works from for instruments combined with electronics. Jacob van Eyck’s The Flute’s Garden of Delights. His oeuvre consists of solo works, chamber, NRC Handelsblad’s also praised the album: orchestral, ensemble and choral music. Many ‘Bosgraaf’s virtuosity and, moreover, his of his works are available on cd. undisputable understanding of every note he Several times his music was selected by the plays, are impressive,’ the Dutch broadsheet international jury of the International Society wrote. The works of Van Eyck also featured for Contemporary Music, to be performed in Bosgraaf’s recent debut performance at during the World Music Days (Oslo 1991, the renowned old music festivals of Utrecht Mexico 1993, Seoul 1997, Boekarest 1998, and Berlin. Exploring his interest in con- Zwitserland 2004). Music, when soft voices temporary music, Bosgraaf frequently teams die..., commisioned by the Institut Interna- up with guitarist Izhar Elias. As a duo they tional de Musique Electroacoustique de have premièred thirty works. They also work Bourges, was awarded the first prize in the together with a number of renowned ex- Musica Nova, Prague competition. In 2005 perimental film makers. A selection of these Cordes Invisibles for violoncello, piano en tape collaborations have been released on the CD/ (cd) was awarded first Prize during the Con- DVD Big Eye (Phenom Records). In 2006 cours International de Musique Electroacous- Bosgraaf and his Ensemble Cordevento, tique de Bourges, the same work also received specialised in 17th and 18th century music, a Golden Euphony in 2010. Chromophores for were selected to tour the Dutch concert halls ensemble and electronics was performed dur- (Het Debuut). Recently they also visited Italy ing the World Music Days in Hong Kong and and Bulgaria. In 2007, Frans Brüggen invited was awared a honorable mention by Ars Elec- Bosgraaf to perform Bach’s Actus Tragicus at tronica 2007. Marionette and Hear, hear! were the Concertgebouw in Amsterdam. In recent nominated by Toonzetters in 2008 and 2009. years, Bosgraaf has givern many concerts and Roderik de Man’s music was performed and master classes, touring throughout Europe, broadcasted in several countries, among which the United States, South-East Asia and Europe, the United States, Canada, Russia, Australia. In 2009 he received the prestig- Brazil, Mexico, Venezuela, Indonesia, Korea ious Borletti-Buitoni Trust Award. Earlier and Japan. this year he was awarded the Nederlandse Muziekprijs, the highest prize for talented Erik Bosgraaf (1980) is a Dutch recorder musicians awarded by the Dutch Fund for player. He studied in Amsterdam with Walter Performing Arts (Fonds Podiumkunsten). van Hauwe and Paul Leenhouts and received a master’s degree in musical science at the Oleg Malov is a Russian pianist and conduc- University of Utrecht. He is regarded as one tor. In 1970 he graduated from the Leningrad of the most talented and versatile recorder Conservatory, where he studied with players of the new generation. Before his ca- Savshinsky and Perelman. Since 1972 he has reer on the recorder he played in a rock band taught at the piano department of the Con- and studied oboe. These days he is as much servatory of Saint Petersburg. Throughout at home with contemporary as with classi- his career as a concert pianist he has focused cal music. He received high critical acclaim on contemporary music. He frequently per- from Gramophone magazine for his 3 cd box forms at leading festivals for contemporary

19 english music in Europe and the United States, as a and Haydn to Tristan Keuris, Otto Ketting, soloist, as well as a chamber musician and a Richard Rijnvos and James MacMillan. conductor. Malov is most famous for his in- tensive involvement with the music of Galina The French ensemble Diabolus in Musica is Ustvolskaya, having performed many of this named after the tritone, the dissonant musical Russian composer’s works. On May 1st 2009, interval of the augmented fourth, which me- Malov performed at the mini-festival ‘The dieval musical theorists called ‘the devil in the rest is noise: the music of Alexander Knaifel’ music’. The ensemble was founded in 1992 in Ireland, which was dedicated to the works and specialises in the study and performance of his friend Alexander Knaifel. of medieval music in the broadest sense of the Professor of Saint Petersburg Conservatory word, ranging from Gregorian chant to the Malov frequently gives masterclasses, not major polyphonic works of the 15th century, only in Russia but also in Belgium, the with an emphasis on French music from the Netherlands, Luxembourg, Germany, 12th and 13th centuries. The ensemble put Korea, Chili and the United States. Malov special focus on source material that has not has received many awards for his work, in- been published or is only available in manus- cluding the prestigious title ‘honorary artist’ of cript, with the aim to dust off long-forgotten the Russian Federation. repertory. For the performances, the music is always put in the authentic historical, artistic The Netherlands Radio Chamber and social context. In recent years, the ensem- Philharmonic is a flexible orchestra, the size ble has also been experimenting with new of which can be varied to perform Baroque, forms of presentation, including the use of contemporary music and traditional chamber comedians and jugglers on stage. Diabolus in orchestral repertoire, as well as scores calling Musica have performed at some of the most for larger forces. The orchestra enjoys a prestigious French festivals, including Am- rich and varied repertoire and continues its bronay, Saintes, Royaumont, Fontevraud and traditions of modern music performance Cité de la Musique; and abroad, in the United and Dutch as well as world premières. The States, Germany, the Netherlands, Belgium, Netherlands Radio Chamber Philharmonic Italy, Spain, Scandinavia and South-America. occupies a prominent place in the Saturday In less than a decade the ensemble have put Matinee and other famous concerts series in out a discography of fifteen albums, many of Amsterdam and Utrecht. These concerts are which won French and international awards. broadcast live on the Dutch national station, Since its inception in 1992, the ensemble has Radio 4, and disseminated through the in- been conducted by Antoine Guerber, who ternational European Broadcasting Union studied at the Centre for Medieval Music in connection. The Chief Conductor of the Paris and the Old Music department of the Netherlands Radio Chamber Philharmonic is National Conservatory in Lyon. Guerber is the Danish conductor Michael Schønwandt. also a scholar of medieval music, art history Principal guest conductors are Philippe and sociology. Herreweghe, Frans Brüggen (Conductor Emeritus) and James MacMillan. The versatility of the orchestra is demonstrated in its wide range of recordings, from Beethoven

20 Liedteksten Missa Sicut spina rosam

Kyrie Kyrie eleison Heer, ontferm u Christe eleison Christus, ontferm u Kyrie eleison. Heer, ontferm u.

Credo Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, facto- Ik geloof in één God, de almachtige Vader, schepper rem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium van hemel en aarde, omnium. van al het zichtbare en onzichtbare. Et ex Patre natum ante omnia saecula, Deum de Deo, En in één Heer Jezus Christus, eniggeboren Zoon van lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum God uit de Vader voor alle tijden geboren, God van non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia God, licht van licht, ware God van de ware God. Ge- facta sunt, qui propter nos hominess et propter nos- boren, niet gemaakt, één in wezen met de Vader door tram salute descendit de coelis. Wie alles geschapen is. Die om ons mensen, om ons te Et incarnatus est de Spiritu sancto ex Maria virgine, et verlossen, uit de hemel is neergedaald, homo factus est. en vlees geworden is door de Heilige Geest uit de Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et Maagd Maria: en mens geworden is. Voor ons ook is sepultus est, Hij gekruisigd, onder Pontius Pilatus heeft Hij gele- Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas. den, en is Hij begraven. Et ascendit in coelum, sedet ad dexteram Patris, et ite- Hij is verrezen op de derde dag volgens de Schriften rum venturus est cum gloria, judicare vivos et mortuos, is opgestegen ten hemel en zit aan de rechterhand cujus regni non erit finis. van de Vader. Hij zal terugkeren in heerlijkheid om te Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem, oordelen over levenden en doden: aan Zijn rijk zal geen qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: einde komen. qui locutus est per Prophetas. En (ik geloof) in de Heilige Geest, de Heer die leven Et unam, sanctam Catholicam et Apostolicam ec- geeft: die samen met de Vader en de Zoon wordt aan- clesiam. beden en verheerlijkt: die voorzegd is door de Profeten. Confiteor unum baptisma in remissionem peccato- En in de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk. rum, et expecto resurrectionem mortuorum, et vitam Ik belijd één doopsel tot vergeving van zonden. Ik venturi saeculi. Amen. verwacht de opstanding van de doden, en het eeuwig leven. Amen.

Eer aan God in den hoge, en vrede op aarde aan de mensen van goede wil. Wij loven U. Wij zegenen U. Wij aanbidden U. Wij verheerlijken U. Wij zeggen U dank voor Uw grote heerlijkheid. Heer God, hemelse koning, God, almachtige Vader. Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus. Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader. Die wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons. Die zit aan de rechterhand van de Vader, ontferm U over ons. Want Gij alleen zijt heilig. Gij alleen de Heer. Gij alleen de Allerhoogste, Jezus Christus. Met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen.

Sanctus Sanctus, Sanctus, Sanctus, dominus Deus Sa- Heilig, Heilig, Heilig, Heer God der Hemelse baoth. Machten. Pleni sunt coeli et terra gloria tua, osanna in Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid, excelsis. Hosanna in den hoge. Benedictus, qui venit in nomine Domini. Gezegend die komt in de naam van de Heer. Osanna in excelsis. Hosanna in den hoge.

Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld: nobis. ontferm U over ons. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld: nobis. ontferm U over ons. Dona nobis pacem. Geef ons vrede.

22 Holland Festival 2011 directie fondsen en instellingen Pierre Audi, artistiek directeur Prins Bernhard Cultuurfonds en Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur BankGiroLoterij, Turing Foundation, Stichting Dioraphte, VSB Fonds, bestuur Amsterdams Fonds voor de Kunst, Martijn Sanders, voorzitter Amerikaanse Ambassade in Den Haag, Renze Hasper, penningmeester Goethe-Institut, Maison Descartes Institut Marjet van Zuijlen, secretaris Français des Pays-Bas, Duitse Ambassade Mavis Carrilho Joachim Fleury bedrijfsvrienden Accenture B.V., Beam Systems, De Het programma van het Holland Festival Nederlandsche Bank N.V., DLA Piper N.V., kan alleen tot stand komen door subsi- ING Groep, Rabobank Nederland, Ten Have dies, bijdragen van sponsors en fondsen Change Management, WPG Uitgevers B.V. en door de gewaardeerde steun van u, ons publiek. governors G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- subsidiënten Raat, R.F. van den Bergh, J. van den Broek, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en W.L.J. Bröcker, J. Fleury, V. Halberstadt, Wetenschappen J. Kat en B. Johnson, Ton en Maya Meijer- Gemeente Amsterdam Bergmans, Sijbolt Noorda en Mieke van der Europese Commissie Programma Cultuur Weij, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop- (2007 – 2013) Quintus, Irina en Marcel van Poecke, Françoise van Rappard-Wanninkhof, A. Ruys hoofdbegunstiger en M. Ruys-van Haaften, M. Sanders, SNS REAAL Fonds S. Tóth, Elise Wessels-van Houdt mediapartners De genereuze, meerjarige, verbintenis van NTR, VPRO de Governors is van groot belang voor de internationale programmering van het sponsors Holland Festival, met name de internationale Mint Hotel, Rabobank Amsterdam, coproducties. Ook de belangrijke bijdrage Clifford Chance LLP, Buma Cultuur, van de Cultuurminnaars komt rechtstreeks Westergasfabriek, Meyer Bergman, Citroën ten goede aan de internationale programmering.

23 Cultuurminnaars Steun het Holland Festival beschermers Als Cultuurminnaar draagt u actief bij aan de J. Docter en E. van Luijk, H. Doek, bloei van het Holland Festival. L. Dommering-van Rongen, Chr. van Eeghen, J. Houwert, R. Kupers en Liefhebber Vanaf € 45 per jaar bent u al H. van Eeghen, H. en I. Lindenbergh-Sluis, Liefhebber. U ontvangt dit programmaboekje F. Molenaar, F. Mulder, P. Wakkie, dan voortaan gratis. Daarnaast heeft u voor- T. Winkelman rang bij de kaartverkoop en krijgt u korting op tickets. begunstigers M. Beekman, K. de Bok, B. Boor, Begunstiger Vanaf € 250 per jaar (of € 21 per M. Daamen, J. Damen, J. Drupsteen, maand) bent u Begunstiger. Uw bijdrage Ch. Engeler, E. Granpre Moliere, D. Grobbe, komt rechtstreeks ten goede aan de inter- J. Haalebos, M. Henriques de Castro, nationale programmering van het Holland L.D.M.E. van Heteren, S. Hodes, Festival. Als Begunstiger heeft u recht op vrij- J. Hopman, G. van der Hulst, H. Jens, kaarten en andere aantrekkelijke privileges. J. Keukens, A. van der Linden-Taverne, T. Lodder, D. van der Meer, Beschermer Vanaf € 1500 per jaar (of € 125 per E. van der Meer-Blok, maand) bent u Beschermer. Als dank voor uw A. Mees-Lubberman, H. Pinkster, aanzienlijke bijdrage aan de internationale Wessel Reinink, B. Robbers, I. Snelleman, programmering van het Holland Festival ont- A. Sonnen, V. Spiehler (VS), vangt u een uitnodiging voor de openings- H. Tjeenk Willink, J. Vanders (VS), voorstelling en voor exclusieve bijeenkom- H. van der Veen, A. Vreugdenhil, sten, naast vrijkaarten en andere privileges. W. Vroom, M. van Wulfften Palthe en anonieme donateurs Wilt u ook Cultuurminnaar worden? Ga voor meer informatie en een aanmeldformulier liefhebbers naar www.hollandfestival.nl 475 Liefhebbers (support us / Cultuurminnaars) of neem vrij- blijvend contact op met de afdeling Externe Betrekkingen, telefoon 020 – 7882101.

24 Colofon colophon tekst / text Joep Stapel vertalingen / translations Jane Bemont (Nederlands-Engels), Els de Roon Hertoge (Russisch-Nederlands) eindredactie en opmaak / editorial and lay-out Holland Festival ontwerp omslag / design cover Maureen Mooren print Mart.Spruijt