ტაო-კლარჯეთი Tao-Klarjeti

ტაო-კლარჯეთი არქივებსა და სიძველეთსაცავებში

Tao-Klarjeti In the museums and archives ექვთიმე თაყაიშვილი ოშკის ტაძარში. 1917 წელი

EkvtimeTakaishvili in the Oshki Cathedral. 1917 giorgi kalandia

George Kalandia

eqvTime TayaiSvili da tao-klarjeTi

Ekvtime Takaishvili and Tao-Klarjeti

კრებული ეძღვნება 1917 წელს სამხრეთ საქართველოში მოწყობილი ექსპედიციის 100 წლის იუბილეს

The book is dedicated to the 100th anniversary of the 1917 expedition to Southern Georgia

თბილისი 2017 რედკოლეგია Editorial Board

ავტორი: Author: გიორგი კალანდია George Kalandia

რედაქტორი: Editor: ჯაბა სამუშია Jaba Samushia

დიზაინი: Designer: ირაკლი ზამბახიძე Irakli Zambakhidze

თარჯიმანი: Translator: ანა ბაკურიძე Ana Bakuridze

სამეცნიერო კონსულტანტები: Scientific Consultants:

არქიტექტურა: Architecture: ირინე გივიაშვილი Irine Giviashvili

ფრესკული მხატვრობა: Fresco painting: ნინო ჩიხლაძე Nino Chikhladze

რელიეფი: Relief: ნინო ცინცაძე Nino Tsintsadze

ნახაზები: Sketches: ნინო გედევანიშვილი Nino Gedevanishvili

ფოტოგრაფია: Photography: მაია მაკარიძე Maia Makaridze სოფო ებრალიძე Sopho Ebralidze ლევან თაქთაქიშვილი Levan Taktakishvili

რესტავრატორები: Restorers: ნინო ბურდული Nino Burduli ნინო მერაბიშვილი Nino Merabishvili

მენეჯერი: Manager: გოგა ფიროსმანაშვილი Goga Pirosmanashvili

ტექნიკური რედაქტორი: Technical editor: ქეთევან გურაშვილი Ketevan Gurashvili

ფოტოგრაფი: Photographer: რაფაელ არზრუმანოვი Raphael Arzumanov

აღნიშნული გამოცემა მომზადდა კორძაძის საადვოკატო ბიუროს მმართველი პარტნიორის, პროფესორ ზვიად კორძაძის მხარდაჭერით. წიგნში გამოყენებულია ექვთიმე თაყაიშვილის ხელნაწერის მიხედვით შექმნილი შრიფტი, რომელიც მომზადდა „ზვიად კორძაძის გამომცემლობის“ თანადგომით. წიგნი გამოიცა „საქართველოს ფოსტის“ ფინანსური მხარდაჭერით. წიგნის მომზადებაში გაწეული დახმარებისათვის მადლობას მოვახსენებთ „ტურიზმის განვითარების ცენტრს“.

The book was prepared with the support of Professor Zviad Kordzadze, head of the Kordzadze Advocacy Bureau. In the book is used a special font created according to the manuscript of EkvtimeTakaishvili and prepared with the support of ‘Zviad Kordzadze Publishing House’. The book was published with the financial support of ‘Georgian Post’. Special thanks to the ‘Centre for Tourism Development’ for help in preparing of the presented book. გამომცემლისგან

ექვთიმე თაყაიშვილის სამეცნიერო ექსპედიციებს უდიდესი როლი მიუძღვის ქართული კულტურის შესწავლისა და მეცნიერების განვი თარების საქმეში. მათ შორის უმნიშვნელოვანესია 1917 წელს სამხრეთ საქართველოში მოწყობილი საექსპედიციო მოგზაურობა, რომელმაც უდავოდ საეტაპო მნიშვნელობა შეიძინა ტაო-კლარჯეთის კულტურული მემკვიდრეობის შეცნობის საქმეში. შეიძლება ითქვას, რომ მაშინ სა ქართველომ ხელახლა აღმო აჩინა ჩვენი სულიერების ისეთი დიდებული ძეგლები, როგო რიცაა: ოშკი, იშხანი, ხახული.... იმ დროს, ფრონტის ხაზზე შექმნილი თუ გამოგზავნილი წერილები, ჩანაწერები, ნახაზები, ჩანახატები ქართული ისტორიოგრაფიისათვის უმნიშვნელოვანეს დო კუმენტებად იქცა. 1917 წლის ექს პედიციიდან 100 წელი გავიდა, მაშინდელი ამანათი, წერილი თუ ფოტო მძიმე ისტორიული გარემოების გამო გამოუქვეყნებე ლი დარჩა და საუკუნის განმავლობაში ელოდა მზის სინათლეს, ხელახლა დაბადებას... საქართველოს ფოსტასა და საქართველოს ხელოვნების სასახლეს შორის ურთიერთანამშრომლობის მისაბაძი ტრადიცია ჩამოყალიბდა, ამიტომაც ჩვენ სრული მხარდაჭერა გამოვუცხა დეთ ინიციატივას, რომელიც მიზნად ისახავ და 1917 წლის სამეცნიერო ექსპედიციის უცნობი მა სალების გამოქვეყნებას და აქედან გამომდინარე ექვთიმე თაყაიშვილისა და მისი თანამოაზრეების ღვაწლის უკვდავყოფას. მკითხველი ამ გამო ცე მაში ბევრ უცნობ და საინ ტერესო მასალას აღმოაჩენს, პირველად იხილავს ერთად შეკრებილ და მაღალ პოლიგრა ფიულ დონეზე დაბეჭ დილ იმ ვიზუალურ და ტექსტურ მასალას, რომელიც დაცულია საქართველოს სხვადასხ ვა სიძველეთსაცავსა თუ არქივებ ში. ვფიქრობ, ამ ალბომით სიძველეების მოყვარულებს საინტერესო სამყაროში დაუვიწყარ მოგზაურობას ვთავაზობთ

საქართველოს ფოსტის გენერალური დირექტორი

ლევან ჩიკვაიძე

From the publisher

The expeditions lead by Ekvtime Takaishvili, specially contributed in the development of the Georgian culture and science. The 1917 expedition in the South Georgia is the most important one, which has acquired the landmark value in the learning and searching of Tao-Klarjeti cultural heritage. That time, Georgia discovered great monuments including: Oshki Cathedral, Ishkhani Monastery, Khakhuli Church… Unique letters, notes, sketches and drawings created during the 1917 expedition near the front-line became the most important documents for the Georgian historiography. 100 years passed from the 1917 expedition. Due to the hard historical circumstances many letters, photos and sketches have not been published and expected the sunlight for a century… A very fruitful tradition of collaboration was created between the Georgian Post and the Art Palace of Georgia. We supported the initiative aiming to publish the unknown materials of the 1917 expedition and consequently immortalizing the name and merit of EkvtimeTakaishvili and his associates. The readers will find many unknown and interesting visual and textual materials, preserved in the various Georgian archives and museums, gathered and published for the first time. The book offers an unforgettable journey to the lovers of antiquity.

General Director of the Georgian Post Levan Chikvaidze რედაქტორისგან

ტაო-კლარჯეთი საქართველოს სამხრეთი ფორფოსტი იყო და, შესაბამისად, ერთგვარი საკონტაქტო ზონა იმ არაქართულ ტერიტორიებთან, რომელიც მას სამხრეთიდან საზღვრავდა. ამან განსაზღვრა კიდეც ისტორიული მესხეთის – შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა-არტაანი, ტაო ბედი. საუკუნეების განმავლობაში, ხშირად გამხდარა ეს მხარეები მტრის თავდასხმისა და აოხრების ობიექტი. ტაო-კლარჯეთის პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტატუსის მუდმივი ცვალებადობის მიუხედავად ეს პროვინციები ყოველთვის ქართული სახელმწიფოს ნაწილს წარმოადგენდნენ, ეთნიკურად ისინი ქართული გახლდათ, რაზეც მეტყველებს ის მატერიალური კულტურის ნაშთები რაც ამ რეგიონში უხვადაა შემორჩენილი. ასევე ლაპიდარული წარწერები, ტოპონიმები, წერილობითი წყაროების ცნობები და სხვა. რელიგიურად ეს კუთხეები ქართული მართმადიდებლური ეკლესიის ნაწილს წარმოადგენდა. აქ არსებობდა რამდენიმე ეპარქია (წურწყაბის, ერუშეთის, ახიზას, ბანას, იშხნის, ანჩის, ტბეთის), რომელიც საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ემორჩილებოდა. რეგიონში საეკლესიო, სალიტერატურო და საკომუნიკაციო ენა ქართული იყო. ტაო-კლარჯეთის ისტორიული მემკვიდრეობის შესწავლას საუკუნეზე მეტი ხნის ისტორია აქვს. 1877-1878 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის დასრულების შემდეგ უკვე შესაძლებელი იყო სამხრეთ საქართველოს მატერიალური ძეგლების კვლევა. 1879 წელს მოეწყო დიმიტრი ბაქრაძის ექსპედიცია ჭოროხის ხეობაში, ხოლო 1888 წელს აკად. ა. პავლინოვის შავშეთ-კლარჯეთში. 1904 წელს გრიგოლ ხანძთელის ნაკვალევზე იმოგზაურა ნიკო მარმა და ძვირფასი ჩანაწერები დაგვიტოვა. XX საუკუნის დასაწყისში თურქეთის ტერიტორიაზე არსებული ქართული ძეგლების შესწავლას ექვთიმე თაყაიშვილმა სამი დიდი ექსპედიცია მიუძღვნა. პირველი ექსპედიცია მოეწყო 1902 წელს. ჯგუფში შედიოდნენ ხუროთმოძღვარი სიმონ გრიგოლის ძე კლდიაშვილი და ფოტოგრაფი ალ. მამუჩიშვილი (დ. ერმაკოვის მოწაფე). 1907 წელს ექ. თაყაიშვილმა მოაწყო მეორე ექსპედიცია ტაო-კლარჯეთში. მეცნიერს თან ახლდნენ ხუროთმოძღვარი ანატოლი კალგინი და მოხალისე ფოტოგრაფი ედუარდ ლიოზენი. პირველი ორი ექსპედიცია დაფინანსდა და მოეწყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების კავკასიის განყოფილების მიერ. მესამე ექსპედიცია 1917 წელს მოეწყო - ტაო, თორთუმისპირის ძეგლების შესასწავლად. ამ ექსპედიციების შედეგად ჩვენამდე მოღწეულია უამრავი ვიზუალური მასალა, რომლებსაც დღეისათვის ტაო-კლარჯეთის კვლევისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. იმასაც თუ გავითვალისწინებთ, რომ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე გადაღებული ფოტოები თუ ანაზომები ზოგიერთ ისეთ ძეგლს ეხება, რომელიც დღეს დანგრეულია, ამ მასალას პირველწყაროს ფუნქცია ენიჭება. ამ პროექტით საფუძველი ეყრება ახალ სერიას -„ტაო-კლარჯეთი არქივებსა და სიძველეთსაცავებში“, რომლის მიზანია ერთ გამოცემაში მოიყაროს თავი, ტაო-კლარჯეთის შესახებ სხვადასხვა კოლექციებში გაფანტულმა ვიზუალურმა მასალამ. პირველი წიგნი ეძღვნება ექვთიმე თაყაიშვილის ტაო-კლარჯეთში მოგზაურობას. მსგავსი ალბომის გამოცემის იდეა განუხორციელებელი დარჩა ექვთიმე თაყაიშვილს, ამიტომაც, ბუნებრივი იყო ამ თემატიკით გახსნილიყო ეს სერია. თქვენს წინაშეა გიორგი კალანდიას წიგნი-ალბომი - „ტაო კლარჯეთი და ექვთიმე თაყაიშვილი“, რომელიც ავტორის მრავალი წლის შრომის შედეგია.

ჯაბა სამუშია თსუ პროფესორი

From the Editor

Tao-Klarjeti was a contact zone with the foreign territories from the South. Historical lands such as: Shavsheti, Klarjeti, Kola-Ardahan and Tao were the objects of attack and ravage of the enemy for centuries. Despite the frequent change of the political and administrative status of Tao-Klarjeti, these provinces always were part of the Georgian state. There always lived ethnically Georgian people. The cultural heritage including inscriptions, toponyms, notes, remained in the region demonstrate it very well. The churches of that region were the part of the Georgian Orthodox Church. Several eparchies (Tsurtskhabi, Erusheti, Akhiza, Bana, Ishkhani, Anchi, Tbeti) existed there obeyed to the Catholicos-Patriarch of Georgia. The religious, literary and spoken language of the region was also Georgian. The process of studying historical heritage of the Tao-Klarjeti region, has continued more than a century. After finishing the Russo-Turkish war of 1877- 1878 the way for travelers and researchers to the historical Georgian territories was opened. In 1879, Dmitry Bakradze arranged the expedition in the Chorokhi valley and in 1888, Mr. Pavlinov travelled in the Shavsheti-Klarjeti Region. In 1904, Nicholac Marr travelled to the footsteps of Grigol Khandzteli and left us the unique notes. Ekvtime Takaishvili organized three big expeditions in the Tao-Klarjeti Region. The first journey was arranged in 1902, architect Simon Kldiashvili and photographer Al. Mamuchishvili participated in it. In the second 1907 expedition, the scientist was accompanied by architect Anatoly Kalgin and volunteer photographer Eduard Liozen. The unique visual materials of the expeditions are remained and they have a great importance for researching of the Tao-Klarjeti Region. Considering the fact, that many of the monuments are destroyed, the photo heritage of the expeditions is a precious treasure. The main aim of the presented book is to gather visual materials about Tao-Klarjeti of the various collections in one publication. With this project we start the new series of publications ‘Tao- Klarjeti in the museums and arhives’. The presented catalogue ‘Tao-Klarjeti and Ekvtime Takaishvili’ by George Kalandia is a result of the author’s hard work of many years.

Professor of the Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Jaba Samushia 7 1917 წელს ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ სამხრეთ საქართველოში მოწყობილ ექსპედიციას 100 წლის იუბილე შეუსრულდა. ამ მოვლენას ბევრი მიზეზის გამო ლეგენდარული შეგვიძლია ვუწოდოთ. ლეგენდარული თუნდაც იმიტომ, რომ მას შემდეგ ამ რეგი ონში თითქმის საუკუნეზე მეტი, მსგავსი მასშტაბისა და გაქა ნების სამეცნიერო მოგზაურობა აღარ მოწყობი ლა. ექსპედიცია დასრულდა თუ არა, მას თითქმის ფეხდაფეხ მიჰყვა რუსული ჯარი, რომელმაც ფრონტის ხაზი და აქედან გამომ დინარე ტაო-კლარჯეთის მთელი ტერიტორია მიატოვა. თებერვლის რევოლუციამ ხომ კავკასიის ფრონტზე ქაო სი და არეულობა მოიტანა, ამას მოჰყვა არმიის დაშლა, ყარსის ოლქის, ართვინისა და არტაანის მხარეების კვლავ თურქე თის შემადგენლობაში მოქცევა. მალე საზღვარიც ჩაიკეტა და ქარ თველებისათვის ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში მოგზაურობაზე ოცნებაც კი ზედმეტი გახდა... ექვთიმე თითქოს გრძნობდა კიდეც ისტორიული მომენტის მნიშვნელობას, ამიტომ მან მაქსი მა ლურად გამოიყენა დრო და ექს პედიციის შესაძლებლობები. “სულ იმას ვშიშობ დი- წერს მკვლევა რი, - ის არ დაიკარგოს, ის არ წახდეს, ყველაფერი ავღწერო, რაც შეიძლება მეტი გამოვცე, გადმოვიღო, შევიძინო, შემოვაწირვინო, მუზეუმი შევქ მნა, რომ შეინახოს ეს ყველაფერი-მეთქი და ასე მიდიოდა ჩემი მუშაობა.. სად მქონდა იმის დრო და საშუ ალება, რომ დამჯ დარიყავი და ნამდ ვილი გამოკვლევა მეწერა?! რაც მოვასწარი, ისიც მიკვირს?! როგორ არ მეზარებოდა?! როგორ ვახერხებდი ამდენ რა მეს, პირდა პირ საკვირველია! ამას ყველაფერს იმისთვის ვაკეთებდი, რომ მერე გამოჩნდებოდნენ მკვლევარები და ყველაფერს შეისწავლიდნენ.” აღნიშნული სიტყვები, წინასწარმეტყველური აღმოჩნდა, რადგან ექვთიმეს მოგზაურობებზე დაყ რდნობით შექმნილი ნაშრომები დღეს უკვე პირველწყაროა. არაერთი ძეგლი, რომელიც თაყაიშ არტანუჯისწყლის ხეობა. ვილმა “თურქეთის საქართველოში” ნახა, შეისწავლა და აღწერა, ამჟამად განადგურებულია. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წლები 1917 წელს ტაო-კლარჯეთში მოწყობილი ექსპედიცია რიგით მესამე იყო. ექვთიმემ ამ დროს ოლთისისწყლის, ჭოროხისა და თორთუმისპირა ძეგლები შეისწავლა. როგორც ცნობილია, რუსეთ Artanujistkhali (Ardanuc water) Valley. -თურქეთის 1877-1878 წლების ომის შემდეგ, ბერლინის კონგრესმა განსაზღვრა რუსეთის იმპერია Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 სა და ოსმალეთს შორის სასაზღვრო ხაზი. ტაოს ნაწილი, ჭოროხისა და თორთუმის აუზი თურქეთს დარჩა. ამდენად, პირველ მსოფლიო ომამდე, რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფი საქარ თველოს მცხოვრებთათვის შეუძლებელი იყო ტაოს ნაწილის შესწავლა. მაგალითად 1907 წელს ექ ვთიმე თაყაიშვილმა მოიარა ამიერ ტაოს დიდი ნაწილი, მათ შორის ტაოსკარი, ვაჩე-ძორი და სხვა, მაგრამ ამ ძეგლებიდან რამდენიმე კილომეტრით დაშორებული იშხნის კათედრალის ნახვა მაშინ ვერ შეძლო, რადგან ეს ტერიტორია ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა. აღნიშნული ვითარება შენარჩუნებული იყო პირველ მსოფლიო ომამდე. 1914 წლის ნოემბერში საომარი მოქ მედება დაიწყო კავკა სიის ფრონტზე. დასაწყისში ოსმალებმა მოახერხეს ართვინის, არტაანისა და ბათუმის ოლქის დიდი ნაწილის ოკუპირება, თუმცა 1915 წლისთვის ვითარება შეიცვალა. რუსეთის იმპერიამ შეძლო თურქების შემოტე ვის შეჩერება და 1916 წლის დასაწყისიდან გადავიდა მძლავრ კონტრშეტევაზე. რუსეთის სამხედრო ნაწილებმა 16 თებერვალს არზრუმი აიღეს, 5 აპრილს კი ტრა პიზონი. მათ ასევე დაიკავეს ერზინჯანი და ბითლისი. ამ ვითარებაში ტაოს ის ნაწი ლი (ჭოროხისა და თორთუმის ხეობა), რომელიც მანამდე ოსმალეთის საზღვრებში იყო მოქცე ული, რუსეთის იმპერიის გავლენის ზონაში მოექცა. 1917 წლისთ ვის ფრონტზე ვითარება არ შეცვ ლილა, სწორედ ამით ისარ გებლა ექვთიმე თაყაიშვილმა და ზაფხულში გაემგზავრა ტაოში. შემადგენლობის თვალსაზრისით ეს იყო ყველაზე ხალხ მრავალი ექსპედიცია.

We recently celebrated the 100th anniversary of the 1917 expedition to Southern Georgia led by Ekvtime Takaishvili. Parallel to the close of the expedition, the Russian Army left the frontline and the entire territory of Tao-Klarjeti. Soon, the border was closed and for Georgians a journey to historical Southern Georgia became nothing more than a dream… Works based on Ekvtime’s travels are the original sources. Unfortunately, many monuments which Ekvtime Takaishvili saw, learned about and described have since been destroyed. The 1917 expedition was the third arranged in Tao-Klarjeti. Within it, Ekvtime studied the Olti, Chorokhi and Tortomi monuments. After the Russo-Turkish war in 1877-1878, the Congress of Berlin had defined არტანუჯისწყლის ხეობა. the border line between the Russian and Ottoman Empires. The part of Tao-Klarjeti region, in particular დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წლები Chorokhi and Tortomi, were assigned to Turkey. Thus, before World War I, Georgians had no opportunity to research this part of the region. In 1916, Russian military forces conquered Erzurum, Trebizond, Erzincan Artanujistkhali (Ardanuc water) Valley. and Bitlis. The Russian Empire gained control of the lost part of Tao-Klarjeti and Takaishvili and many Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 others took advantage of the situation and in the summer of 1917, went there to explore. 8

ექვთიმე თაყაიშვილი

EkvtimeTakaishvili 8 9

ექვთიმე თაყაიშვილმა 1917 წლის ექსპედიციის საორგანიზაციო მხარეს თავის ნაშრომში ცალკე თავი მიუძღვნა, საიდანაც ცხადი ხდება ექსპედიციის წევრთა ვინაობა. მეცნიერის თქმით: “ექსპედიციაში, რომე ლიც საქართველოს საისტორიო საეთნოგრაფიო საზოგადოების სახე ლით იყო მოწყობი ლი, ჩვენ მივიწ ვიეთ სამოქალაქო ინჟინერი ანატოლი კალგინი, მხატვარი დიმიტრი შევარდნაძე, მოხალისე ხუროთმოძღ ვარი ალპი ნისტი ილია ზდანევიჩი, მხატვარი ლადო გუდიაშვილი, მხატვარ მსახიობი მიხეილ ჭიაურელი და ვარძიის მონასტრის წინამძღვარი, მღვდელ მონაზონი იპოლიტე. ეს უკანასკნელი საქართველოს სამღვდელოების მიერ და პირადად ლეონიდე კათალიკოსის რჩევით იყო მოწ ვეული. ის ჩვენთან ერთად უნდა გასცნობოდა ხახულის, ოშკისა და იშხნის მონასტერთა ნაშთებს და, თბილისს მობრუნების შემდეგ, ისევ უნდა გამგზავრებულიყო თორთუმის ხეობაში, რათა მიეღო ზომები მათ დასა ცავად და შესა კეთებლად. ჩვენი თბილისს მოსვლის შემდეგ მღვდელ- მონაზონი იპოლიტე მართლაც გავგზავნეთ დიდის მარა გით თორთუმში, მაგრამ იძულებული გახდა გზიდანვე დაბრუნებულიყო, ვინაიდან ამ დროს რუსის ჯარმა მიატოვა ფრონტი და თურქებმა ხელახლა დაიჭირეს მათ მიერ დაცლილი ადგილები.” (1)

Takaishvili paid particular attention to the organizational part of the 1917 mission and in his work dedicated a whole chapter to it. From it, we learn the names of the expedition members. ‘To participate in the Georgian historical ethnographic expedition, we invited several public figures, including: civil engineer Anatoly Kalgin, painter Dimitri Shevardnadze, architect and alpinist Ilia Zdanevich, painter Lado Gudiashvili, actor and painter Mikheil Chiaureli and priest of Vardzia Monastery Ipolite. Georgian clergy and Catholicos-Patriarch of all Georgia Leonid personally advised us to take the priest Ipolite on the expedition to see the remains of Khakhuli Church, Oshki Cathedral and Ishkani Monastery and then go to Tortomi valley to take measures to protect and repair them. Regrettably, Ipolite was forced to return half way there because as soon as the Russian Army left the frontline, the Turks took these places again.’

ქვემოდან ზემოთ, მარცხნიდან მარჯვნივ: პირველ რიგში: მ.ჭიაურელი, დ.შევარდნაძე, თ.ამირეჯიბი, ი.თოიძე. მეორე რიგში: გ.ერისთავი, მ.ამირეჯიბი, ვ.ამირეჯიბი, კ.ამირეჯიბი. მესამე რიგში: მ.თოიძე, ა.ამირეჯიბი, ლ.გუდიაშვილი. სოფელი ავლევი. კ.ამირეჯიბის ბაღი. 1915 წელი

Bottom up, from the left to the right, in the first row: M.Chiaureli. D.Shevardnadze, T. Amirejibi, I. Toidze. In the second row: G. Eristavi, M. Amirejibi, V. Amirejibi, K. Amirejibi. In the third row: M. Toidze, A. Amirejibi, L. Gudiashvili. The village of Avlevi, K. Amirejibi’s garden, 1915 10

მიხეილ ჭიაურელი

Mikheil Chiaureli 10 11

ილია ზდანევიჩი

Ilia Zdanevich 12

ლადო გუდიაშვილი

Lado Gudiashvili 12 13

ხელოვნების სასახლეში დაცულია ლადო გუდიაშვილს საკმაოდ საინტერესო მოგონება 1917 წლის ექსპედიციაზე, მხატვარი წერს:- “უაღრეს ბედნიერებად ვთვლი, რომ მე წილად მხვდა წევრობა იმ ფრიად მნიშვნელოვანი ისტორიული ძეგლების შემსწავლელი მხატვრული და არ ქიტექტურული ექსპედიციისა, რომელსაც საკუთარი ინიციატივით სათავეში ჩაუდგა დიდად ცნობილი, ჩვენი ღვაწლმოსილი, აწ განსვენებული მეცნიერი ექვთიმე თაყაიშვილი... ექსპედიციამ ზუსტად გაარკვია, დაადგინა ტაძრების, ეკლესიების, ციხეების სახელწოდებები და ადგილმდე ბარეობა, რაც აღნიშნულ ექსპედიციამდე უცნობი და შეუმოწმებელი იყო მეცნიერული ლიტერატურისათვის. ჩვენ ვმუშაობდით ყარსის, არტა ანისა და ოლთი სის ვრცელ არეში. აქ მდება რე ძეგლთა შორის არიან ჩვენი ხუროთმოძღვრების შედევრებიც – იშხანი, ხახული, ოშკი, ბანა, ოთხთა ეკლესია და პარხალი. ამ დაუღალავი მეცნიერის წყალობით, დაზუსტდა მათი შექმნის თარიღები, დეტალურად გაირკვა მრავალი წარწერა, დადგინდა მოხსენებულ პირთა ვინაობა და სახელები, ცხადი გახდა მათი დიდი მნიშვნელობა და როლი საქართველოს კულტურის ისტორიაში... მე და მიხეილ ჭიაურელი დავფოფხავდით ამ ძეგლებზე, მათ ნანგრევთა კედლებზე, იქვე, ჩვენ ახლოს იდგა ექვთიმე და გაფა ციცებით მოგვძახოდა: – ყმაწვილებო! კარგად დააცქერდით ქორონიკონებს! თარიღის აღმ ნიშვნელ ასოებს, ზუსტად ამოიკითხეთ ყოველი მათგანი! – თვითონაც, როგორც “ქორონიკონი”, იდგა, დურბინდით ათვალიერებდა ამ ნიშნებს და გვკითხავდა, – მიშა, ლადო, ახლოს მიდით წარწერებთან, სათითაოდ მიკარნახეთ! – ჩვენ წარწე რებთან უფრო ახლო, უფრო გაბედულად მივფოფხდებოდით, ხმამაღლა ვუმეორებდით ყოველ ნიშანს და ვერ წარმოიდ გენთ, როგორ აღფრთოვანდებოდა, როცა ჩვენი ნათქვამი მის მიერ ნავარაუდებს დაემთხვეოდა. მას საოცარი მეცნიერული წვდომა ჰქონდა, ძველი წარწერების წაკითხვის შეუდარებელი უნარი. უმრავლესობას იქვე, გადმოღებისთანავე, კითხულობდა, ზოგს უფრო რთულს, სადგომ ში მისვლისას. ჩვენ, ახალგაზ რდები, ვისვენებდით, იგი კი უჯდა საქმეებს, ფოტოებს, კალკებს, ნახატებს და არც დარჩენია ნაპოვნი რამ ამოუკითხავი. თუ რაიმე ახალს, მნიშვნელოვანს ამოიკითხავდა, ხოლო აქ ყველაფერი ახალი იყო, დღისით იქნებოდა ძეგლზე თუ ღამით, დასვენებისას... ახალგაზრდულად წამოვარდებოდა, ქაღალდს დროშასავით ააფრიალებდა, აღფრთოვანებით შესძახებ და: – აღმო ჩენაა!.. ახალი აღმოჩე ნა! ჩვენც ვიზი არებდით სიხა რულს. ვიცოდით, ჩვენი ისტორიის ახალი, უცნობი ფურცელი იშლებოდა. ჩვენც გვედებოდა მისი აღფრთოვანება: აღარც ჩვენ ვიზოგავდით თავს. ვცოცავდით კლდეებსა და დანგრეულ კედლებზე, ვიღებდით, ვიწერდით, ვხატავ დით, ვეგულისხმებოდით ყველაზე უფრო “ექვთიმეს სამყაროს”! მცოცავთა შორის, ყველაზე “აკრობატი” ილია ზდანევიჩი გამოდგა; ყველაზე მუყაითი, მუდამ დაუღალავი დავით შევარდნაძე იყო... ექსპედიციის მთავარი მხატვარი, კედლის მხატვრობის კარგი მცოდნე. კეთილი მექართულე და ქართული ძეგლების მოტრფიალეც. ჩემი ექსპედიციაში წაყვანაც, სწორედ დავით შევარდნაძის მეშვეობით მოხდა. ყველაზე ხალისიანი და მუდამ დაუცხრომელი ხომ მიხეილ ჭიაურელი იყო. ერთხელ მახსოვს, ჩუმად მინარეთზე აძვრა და “მრევლი” უდროო დროს “ალოცა”. რუსეთ -თურქეთის ომი ჯერ კიდევ მძვინვარებდა. ფრონტის ხაზი, ხშირად, არცთუ ისე შორს იყო ჩვენგან. ცისარტყელების ნაცვლად, მძიმე არტილერიის უხილავი ყუმბარები და ხმა გადაგვივლიდა. ამ რთულ ვითარებაში განსაკუთრებით ჩანდა დაუცხრომელი ზრუნვა ჩვენი ექსპედიციის მომმარაგებლის, თარჯიმანისა და ტრანს პორტის გამრიგებლის ალექსანდრე ციციშვილისა, ჩვენი ქვეყნისა და ძეგლე ბის გულ დაგული პატრონისა. დანარჩენებს არ შევე ხები, მათი მოღვაწეობა და ღვაწლი ცნობილია. ჩემზე დაუვიწყარი შთაბეჭდილება დასტოვეს იქ ნანახმა ძეგლებმაც და ადამი ანებმაც, თითქმის ყოველ ხურთომოძღვრულ დიდ ნაშთ თან გვხვდებოდნენ გაწამებული ადამიანები, ქართულად შემოგვხაროდნენ და შემოგვტიროდნენ”. (2)

Art Palace keeps a very interesting memoir belonging to painter Lado Gudiashvili about the 1917 expedition, in which he notes: ‘I’m very happy to be part of this important historical, artistic and architectural event lead by the famous scientist EkvtimeTakaishvili... The expedition studied and found unknown names and locations of the churches, monasteries and castles in the Tao-Klarjeti principality. We worked in the Kars, Ardahan and Olti areas. In particular, we visited the masterpieces of Georgian architecture: Ishkhani Monastery, Khakhuli Church, Oshki Cathedral, Bana Cathe- dral, Otkhta Church and Parkhali Church. Thanks to this restless scientist, we determined when the monuments were built, found many unknown inscriptions and identified the names of unknown persons. Thus, it became clear the importance of these monuments in the history of the Georgian culture... Mikheil Chiaureli and I scrambled up monument ruins, near to us Ekvtime Takaishvili stood and shouted: ‘Gentlemen! Please, observe well the dates, read all the letters precisely!’ We got close to the inscriptions and read aloud every sign; you cannot imagine how happy he was when his assumption was justified. He was an amazing scientist distinguished with an excellent skill of reading old inscriptions. He read most of them im- mediately. When the young members of expedition were resting, he went on working tirelessly. He was happy with every new discovery, like a little boy, and we shared his joy. We felt that we were part of a new historical phenomenon and each member of the expedition made great efforts. The best climber was Ilia Zdanevich, the hardest-worker Mr. Shevardnadze… The main painter of the expedition and an expert in frescoes, Shevardnadze was distinguished with excellent knowledge of the Georgian language. Thanks to him I became a member of the expedition. The most enthusiastic and unquenchable person was Mikheil Chiaureli. I remember, once he climbed up a minaret and made the parish pray at the wrong time. The Russo- Turkish war was still raging. The frontline was so close to us that we often heard the sound of heavy artillery fire. In this difficult situation, we all felt the unselfish care of the expedition translator and supervisor, Alexander Tsitishvili, who was a true patriot of his country. The monuments unforgettably impressed me, as did the people we met there: tortured people who were rejoicing our presence and crying in Georgian. 14

აღნიშნული ფოტო ისტორიკოსმა ჯაბა სამუშიამ პირველად გამოაქვეყნა, იგი უაღრე სად საინტე რესოა და 1917 წლის ექს პედიციის წევრთა საინტერესო შემადგენლობას ასახავს. პირველ მანქანაში (ფოტოზე მარჯვენა) მძღოლის გვერდით სამხედრო ფორმაში გამოწყობილი ილია ზდანევიჩი ზის, უკან ექვთიმე თაყაიშვილია, მის გვერდით კი ვარძი ის მონასტრის წინამძღვარი, მღვდელ მონა ზო ნი იპოლიტე. მეორე მანქანაში მძღოლის გვერდით ლადო გუდიაშვილია, მის უკან კი სავარაუდოდ ალექსანდრე ციციშვილი ჩანს. ფოტო ამ მხრივ ჩვენთვის განსაკუთრებულად ძვირფასია რადგან ალექსადრე ციციშვილის ფოტოს სხვაგან ვერსად მივაგენით, არადა ექვთიმე ამ პიროვნებას დი დად ემადლიერებოდა და მას ექსპედიციის ერთ-ერთ მამოძრავებელ ძალად მიიჩნევდა. ექვთიმე თავის ნაშრომში აღნიშნავდა: “ფულით დაგვეხმარნენ თბილისის თავადაზნაურობა და საქართვე ლოს სამღვდელოება, მაგრამ ფული ვერას გვიშველიდა, რომ სამხედრო ორგანიზაციას არ შეეწყო ხელი: ფულით არაფრის შოვ ნა არ შეიძლებოდა ჩვენს მიერ გამოსაკვლევ რაიონში. ომისგან ის მხა რე სრულიად განადგურებული იყო და ხალხი დამშეული. დახმარებისათვის მივმართეთ სრული ად რუსეთის ერობის კავშირის გამგეობას, რომელმაც ნება დაგვრთო, მიგვეღო მათი საწყობებიდან ყველაფერი რაც კი საჭი რო იქნებოდა ჩვენი ექსპედიციისათვის. ამის განხორ ციელება დაევალა მათ მოხე ლეს ალექსანდრე დავითის ძე ციციშვილს, ჩემს ყოფილ მოწაფეს, რომელიც დიდი ხალისით და თანაგრძნობით შეუდგა ამ განკარგულების სისრულეში მოყვანას: ყარსიდან ფორდის მანქანებით მიგვიყვანა ხახულში, და საერთოდ ისე მოგვიწყო საქმე, რომ მთელი ექსპედიციის განმავლობაში არაფერი დაგვკლებია. ალექსანდრე ციციშვილი საოცარი ენერგიის პატრონი აღმოჩნდა, ზრდილი, პატიოსანი, თავმდაბალი და დაუღალავი მუშაკი. მას ყველა მისი თანაშემწენი და ხელქვეითნი დი ილია ზდანევიჩი რუსეთ-თურქეთის ფრონტზე. დად აფასებდნენ. სამწუხაროდ, ალექსანდრე ციციშვილი დღეს ცოცხალი აღარ არის, და ჩვენს ზნეობ 1916 წელი რივ მოვალეობად ვთვლით, პატივი ვსცეთ მის ხსოვნას და განვაცხადოთ, რომ, თუ არა მისი ენერგიუ ლი დახმარება, ჩვენი ექსპედიცია თავის მოვალეობას ჯეროვნად ვერ შეასრულებდა” (3) Ilia Zdanevich on the Russo-Turkish front. 1916

მარჯვნიდან მარცხნივ პირველი ფორდის წინა რიგში ზის: უცნობი პირი, ილია ზდანევიჩი. უკანა რიგში: ექვთიმე თაყაიშვილი, ვარძიის მონასტრის წინამძღვარი, მღვდელ მონაზონი იპოლიტე. მეორე ფორდის წინა რიგში: უცნობი პირი, ლადო გუდიაშვილი. უკანა რიგში: ალექსანდრე ციციშვილი (?). 1917 წელი

From the right to the left, on the front seats of the first ‘Ford’: unknown person, Ilia Zdanevich. On the rear seat: EkvtimeTakaishvili, priest of Vardzia Monastery Ipolite. On the front seats of the second ‘Ford’: unknown person, Lado Gudiashvili. On the rear seat: Alexander Tsitsishvili (?). 1917 14 15

ღია ფურცელი, რომლის ძალითაც ექვთიმე თაყაიშვილის ყარსის ოლქში მოგზაურობის უფლება მიეცა

Permission letter by which Ekvtime Takaishvili was allowed to travel to the Kars District 16

სამხრეთ საქართველოში მოგზაურობის ამსახველი ექვთიმე თაყაიშვილის წერილები და ოფიციალური დოკუმენტაცია

Letters and official documents of EkvtimeTakaishvili’s journey to the South Georgia

ექვთიმე თაყაიშვილის სამხ რეთ საქართველოში მოწყობილი ექსპედიციების შესახებ საინტერესო მასალაა შემორჩენილი როგორც საქარ თველოს ხელოვნების სასახ ლეში, ისე ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. ამ მხრივ საყურადღებოა ოფიციალური დოკუმენტაცია, მათი შესწავ ლა ცხადყოფს, რომ ფრონტისპირა რეგინოში სამეცნიერო მოგზაურობისათვის აუციელებელი იყო საგანგებო ნებართვები და მათ სამხედრო გუბერნატორები გასცემდნენ. მაგალითისათვის შემორჩენილია 1907 წლის 26 ივნისს ექვთიმე თაყა იშვილის სახელ ზე გაცემული ე.წ “ღია ფურ ცელი”, რომე ლიც ადგილობრივ ხელისუფალთ ავალებს ყველა საშუალებით მიეხმარონ ექსპედიციას, მას ხელს აწერს სენა ტორი და კავკა სიის სამოქალაქო საქმე ებში მეფისნაცვლის თანაშემწე იუსტინე ვასილის ძე მიცკევიჩი. ისტორიკოსმა ჯაბა სამუშიამ ექვთიმე თაყაიშვილის არქივის შესწავლის დროს გამოაქვეყნა ილია ზდანევიჩის მეგობრული შარჟი, რომლის ავტორი მიხეილ ჭიაურელია. თაყაიშვილის არქივში ასევე შემორჩა ბევრი ხელნაწერი წერილი, რომელიც ტაო-კლარჯეთში მოგზაურობის დროს ნანახი ძეგლე ბის აღწერილობებს შეიცავს

The Art Palace and the Georgian National Centre of Manuscripts preserve very interesting materials about the expedition arranged to Southern Georgia. After learning of the official documents, it becomes clear that special permits were necessary to travel to the frontline area. The permits were issued by military governors. Interesting is an “open paper” issued in the name of Ekvtime Takaishvili on June 26, 1907, which requested the local authorities help the expedition by all means. The paper is signed by the Senator and assistant to the Vicegerent of Civil Affairs of the Caucasus, Justin Mickiewicz. During the study of Takaishvili’s archive, historian Jaba Samushia found and published a friendly jest of Ilia Zdanevich by Mikheil Chiaureli. The archive also keeps many manuscripts, letters and monument descriptions of the 1917 expedition. 16 17

მიხეილ ჭიურელი. ილია ზდანევიჩის მეგობრული შარჟი. 1917 წელი

Friendly jest of Ilia Zdanevich by Mikheil Chiaureli. 1917 18

1877-1878 წლებში მიმდინარე რუსეთ თურქეთის ომმა მოგზაურებსა და მკვლევა რებს ოსმალეთის შემადგენლობაში არსებული ისტორიული ქართული ტერიტორიებისკენ გზა ფართოდ გაუხსნა, სწო რედ ამ პერიოდში მოეწყო რეგიონის შესასწავლად პირველი სამეცნიერო ექსპედიციები. ომამდე 4 წლით ადრე სამხედ რო–სადაზვერვო მისიით ოსმალეთის საზღვრებში მოქცეულ უძველეს ქართულ პროვინციებს აჭარას, შავშეთსა და ჭანეთს კონსპირაციულად ესტუმრა ქართველი სამხედრო პირი, გეოგრაფი და მკვლევა რი გიორგი ყაზბე გი. ამ მოგზა ურობის შედეგად მან ორი ვრცელი ნაშრომი და წერა. ესენია: “სამი თვე თურქეთის საქართველოში” და “ლაზისტანის სანჯაყის სამხედრო–სტრატე გიული ნარკ ვევი”. ყაზბეგი ასევე ეწვია ტბეთის ეკლესის, სადაც აღმო აჩინა “ტბეთის სულთა მატეანე”, რომელიც მდიდარია ისტორიულ–გენეალოგიური მასალით. მანვე მოინახულა ხიხანის ციხე, ოპიზა და პარხალი. 1878 წელს ქართველმა ისტო რიკოსმა დიმიტრი ბაქრაძემ სამეცნიერო მიზნით იმოგზაურა სა ქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ რაიონებში (გურია, აჭარა, შავშეთი, არტანი, კლარჯეთი და სხვა). მოგზაურობის შედეგად გამოქვეყნდა ნაშრომები “არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარა ში”, “შენიშვნა ბათუმის ოლქის შესახებ”, “ყარსის ოლქის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევი” და სხვა. ექვთიმე თაყაიშვილი არაერთგზის აღნიშნავდა ტაო-კლარჯეთის სიძველეებით დაინტერე სებულ მკვლევართა ღვაწლს, თუმცა არც საყვე დურს ერიდებოდა: “საყვედური ეთქ მის დ. ბაქრაძე საც კი, რომელიც ძალიან მოკლედ და სიტყვაძუნწად აღწერს ოლთისის ძეგლებს და არც დღიურში დიმიტრი ბაქრაძე აქვს ბევრი რამ ნათქვამი მათ შესახებ. ხოლო იმ მხატვარს, ბ...ს, რომელიც ბაქრაძეს ხლებია თან, საოცრად უმწეო, პირდაპირ ბავშვური ნახაზები აქვს გაკეთებული: წრე და აქეთ-იქით ოთხი რაღაც... Dmitry Bakradze ვეიდენბაუმმაც ინახულა ბანა, მაგრამ არც იმას მოუფიქრებია, რომ ფოტოგრაფი მაინც წაეყვანა და საერთო ხედი მაინც გადაეღოთ! იმათ დროს ბანა ჯერ კიდევ მთელი იყო და რა ძვირფა სი დოკუმენ ტები შეგვრჩებოდა, რომ მოეფიქრათ და რიგიანად ჩაეხატვინებინათ”(4).

მეორე ესისის ცხენოსანთა პოლკის მე-6 ასეულის ბანაკი. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ციხისძირი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The Camp of the second horsemen regiment. The Russo-Turkish front, Tsikhisdziri. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 18 19

The Russo-Turkish War in 1877-1878 opened the way for travellers and researchers to the historical Georgian territories of the Ottoman Empire. The first scientific expeditions were arranged in the region. Four years before the war, the Georgian military servant, geographer and researcher George Kazbegi secretly visited the ancient Georgian provinces of Achara, Shavsheti and Chaneti within the Ottoman territories, after which he wrote two extensive works: ‘Three months in Turkish Georgia’ and ‘Military- strategic research of Lazistan Sanjak’ about his travel. He visited Tbeti Cathedral and discovered the Chronicles of the Tbeti Souls - rich in historical and genealogical materials. Kazbegi also saw the Kh- ikhani Fortress, Parkhali Church and Opiza Monastery. In 1878, for scientific purposes, Georgian historian Dimitri Bakradze travelled to the south-western regions of Georgia (Guria, Achara, Shavsheti, Ardahan, Klarjeti, etc.). Interesting writings such as ‘Ar- cheological journey to Guria and Achara’ (1878), ‘Note about the Batumi district’, ‘Historical-ethnographic study of the Kars Province’, etc. were published after this journey. Ekvtime Takaishvili often ბ.გოგიაშვილი. წყაროსთავის ეკლესიის ჩანახატი. spoke about the merit of the researchers interested in the antiquities of Tao-Klarjeti, but at times also 1878 წელი criticized them: ‘I want to reprimand Bakradze for describing the monuments of Olti district very shortly B. Gogiashvili. Sketch of the Tskharostavi Church. and even in his diary not saying much about them. The painter B. who accompanied Bakradze made 1878 amazingly miserable drawings… a circle and some four objects… Veidenbaum visited Bana Cathedral, but even he did not think to take photographs to capture a general view of the monument! In that period the Bana Cathedral had not yet been destroyed…’

გამნაღმველების ბანაკი. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ოზურგეთი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი.

The camp of minesweepers. The Russo-Turkish front, Ozurgeti. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 20 20 21 22

ბადრაგ ქართველთა პირველი საძმო. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ციხისძირი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The first Georgian convoy brotherhood. The Russo-Turkish front, Tsikhisdziri. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878

მეომარ გურულთა ჯგუფი. ციხისძირი. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ოზურგეთი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The group of soldiers from Guria. The Russo-Turkish front, Tsikhisdziri. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 22 23

ქართული საძმოს ოფიცრები. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ციხისძირი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The Soldiers of the Georgian brotherhood. The Russo-Turkish front, Tsikhisdziri. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878

The first Georgian convoy brotherhood. The Russo-Turkish front, Tsikhisdziri. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 24 24 25 26

თაყაიშვილის მიერ სამხრეთ საქართველოში მოწყობილ სამიდან მხოლოდ ერთ ექს პედიციას ახლდა პროფესიონალი ფოტოგრაფი. ეს იყო 1902 წელი, მეცნიერი ამ დროს გადა ღებული ფოტოებით დიდად კმაყოფილი იყო. ის წერდა: - “მაშინ ფოტოგრაფი გამომადგა ძალიან მარ ჯვე და შესანიშნავად იმუშავა: ერმაკოვის მოწაფე იყო დიღმელი, გვარად მამუჩიშვილი” (5). მეორე ანუ 1907 წლის ექსპედიციას სამწუ ხაროდ ფოტოგრაფი არ გამოად გა, თაყაიშვილი დანანებით აღნიშნავდა: “1907 წელს არქიტექტორად უკვე კალგინი წავიყვანე და კარგადაც გააკეთა თავისი საქმე, მაგრამ ფოტოგრაფი კი სულ არ მივარგოდა: თბილისის ერთ-ერთი გიმნაზიის მასწავლებელი იყო, ვინმე ლოზენი, ლოთი: უვა როვამ დამა ძალა, წაიყვანეო. ისა და კალგინი დაუსრულებლივ ჩხუბობდნენ!” (6). ფოტოგრაფიის მხრივ იღბლიანი არც 1917 წელი აღმოჩნდა, “ჩვენი ექსპედიციის სუსტ მხარეს შეადგენდა სპეციალისტი ფოტოგრაფის უყოლობა- ნათქ ვამია თაყაიშვილის ანგარიშში- კავკასიის განთქ მული ფოტოგრაფი დიმიტრი ერმაკოვი, რომელსაც წინათ დიდი სურვილი ჰქონდა ჩვენთან ერთად ემგზავრა “თურქეთის საქარ თველოში”, უკვე ცოცხალი აღარ იყო. ჩვენ წარვუდგინეთ სამხედრო უწყებას რამდენიმე ფოტოგრაფის კანდიდატურა, მაგრამ არც ერთს ნება არ დართო ჩვენთან ემგზავრა, და იძულებული გავხდით ფოტოგრაფის როლი დაგვეკისრებინა ჩვენი ექსპედიციის ზოგიერთი წევრისათვის” (7). ჩვენი ვა რაუდით ამ საპატიო მოვალეობას ექს პედიციის დროს ილია ზდანევიჩი და მიხეილ ჭიაურელი ასრულებდნენ. ამაზე მიუთითებს საქართველოს ხელოვნების სასახლეში შემორჩენილი ფოტოები, სადაც ექსპედიციის წევრთა შორის ხშირად არ ჩანან ზემოხსენებული პირები, ეს კი გვაფიქ რებინებს რომ მათ ამ დროს ადგილი ფოტოკამერასთან ეკავათ. მართალია ექსპედიციამ ყველა ისტორიული ძეგლის ფოტო გადაიღო, თუმცა პროფე სიონალის არ ყოლამ თავი სი შედეგი გამოი ღო, ფოტოების გარკვეული რაოდენობა მკრთალი აღმოჩნდა. (8) (ხელოვნების სასახლეში დღემდე დაცულია არაერთი ასეთი მკრთალი ფოტო და მათ მნიშვ ნელოვან ნაწილს სათანადო კომპიუტერული დამუშავების შემდეგ წინამ დებარე კრებულში პირველად ვაქვეყნებთ). ამდენად ტაო-კლარჯეთის ისტორიულ ძეგლებზე საუბრისას ექვთიმე ხშირად განთქმული ფოტოგ რაფის დიმიტრი ერმაკოვის ფოტოებს ხშირად იყენებდა. დიდია ერმაკოვის როლი ტაო კლარჯეთის ისტორიული მემკვიდრეობის შესწავლის საქმეში, 1877-1878 წლების რუსეთ თურქეთის ომის დროს ის სამხედრო ფოტოგრაფის მოვალეობას ასრულებდა, ამიტომ მის ფირზე ასახული ისტორიული ძეგლები, მოვლე ნები თუ პირე ბი განსაკუთრებულია, ხშირად ეს თუ ის კადრი მხოლოდ ერმაკოვის ფოტომ შემოინახა, რომ არა მისი ფირები ბევრი ისტორიული ძეგლისა თუ ქალაქის ძველი იერსახე არ გვეცოდინებოდა. ერმაკოვი 1879 წელს იშხანში იყო და გადაი ღო ტაძრის საერთო ხედი. ეს ფოტო კი ექვთიმე თაყაიშვილმა 1902 წლის ესპედიციის ანგარიში გამოიყენა. (9)

თურქული ქოხი. არდაგანი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Turkish hut. Ardahan. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 26 27

A professional photographer participated in only one of the expeditions to Southern Georgia lead by Ekvtime Takaishvili. It was 1902, and Takaishvili was happy with the pictures taken at that time. The scientist noted: ‘The photographer came up with very good and perfect work. He was a student of Dighmelov and his surname was Mamuchishvili.’ The photographer of the second 1907 expedition was not as useful. ‘In 1907, I took the architect Kalgin with me and he did great job, but the photographer was not good enough- a teacher at one of the Tbilisi gymnasiums, someone Loosen, he was a drunkard. He and Kalgin never stopped fighting!’ – noted Takaishvili regretfully. Unfortunately, even the 1917 expedition was not lucky in its choice of photographer. In his report, Ekvtime says: ‘We had no professional photographer and it was the weakness of our expedition. Dmitry Ermakov, a well-known photographer of the Caucasus, who had a great desire to travel with us to ‘Turkish Georgia’, was no longer alive. We presented the names of several photographers to the military agency, but none was allowed to travel with us. We were forced to entrust some of our expedition members to take pictures.’ We believe that during the expedition this honorary duty was performed by Ilia Zdanevich and Mikheil Chiaureli as these persons do not often appear among other expedition members in the photos preserved in the Art Palace of Georgia and so are most likely the ones capturing the pictures. Although we have a photo of each historical monument, some of the pictures are blurred. Many such blurred pictures are kept in the Art Palace, and after proper restoration, we published the most important part of the collection for the first time. Thus, Takaishvili often used the photos of Tao-Klarjeti by Dmitry Ermakov. The famous photographer greatly contributed to the study of historical heritage. During the Russo-Turkish War of 1877-1878, he served as a military photographer. The historical memorials, events and persons depicted on his tape are unique. We know the historical appearance of many monuments and cities thanks to him. In 1902, in his report, Takaishvili used the photo of Ishkani Monastery’s general view taken by Ermakov in 1879.

არტანუჯი. ეშქი ნორ დერესის ხეობა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc. Eskinar valley. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 28

ყარსი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Kars. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 28 29

1917 წლის ექს პედიციის მარშრუტი შემდეგნაირი იყო: 8 აგვის ტოს საღამოს ჯგუფი თბილისიდან მატარებლითნ ყარსისკენ დაიძრა, მეორე დილას უკვე ყარსში იყვნენ. ექვთიმეს თქმით: “იმავე დღეს, ნასა დილევს, ყარსიდან ავტომობილით წავედით დაბა მერდენეკში, კოლას (გელის) რაიონში, რომელიც 120 კილომეტრით შორავს ყარსს. მაშინ იქ მშვენიერი გზატკეცილი გაეკეთებინა სამხედრო უწყებას ბუღა-თაფას ზეკარის მიმართულებით” (10). 10 აგვისტოს დილით ჯგუფი აგუნდირის ზეკარის (უღელტეხილით) მერდენეკიდან ქალაქ ოლთისში გაემგზავრა, ოლთი სიდან კი ახპუსორის მაღალი ზეკარით თორთუმის ხეობაში გადავიდნენ. ექსპედიცია საღამოს უკვე ხახულში იყო. ექვთიმე დეტალურად აღ წერს განვლილ მარშრუტს “მერდენიკიდან ოლთისამდის 20 კილომეტრია, ხოლო ოლთისიდან ხახულამდის 90. რუსის ჯარის მიერ გაყვანილი გზა ადგილ-ადგილ გაფუჭებული იყო, მაგრამ ჩვენ ორი მანქა ნით მაინც მშვიდობიანად ვიმგზავრეთ ხახულის ხევის დასაწყისამდის” (11)

The members of the 1917 expedition began their journey on the evening of August 8 from Tbilisi. The train arrived in Kars the next morning. Ekvtime Takaishvili notes: ‘The same day, after dinner, we went from Kars to the small town of Merdeneki, which is 120 kilometers from Kars. At that time, the road was excellent.’ On August 10, in the morning, the group went into the Olti district, thereafter travelling to Tortumi valley. By the evening, the expedition members were already in Khakhuli. Takaishvili describes their route in detail – ‘Olti is 20 kilometers from Merdeneki and Khakhuli is 90 kilometers from Olti. The road constructed by the Russian Army was damaged in some places, but we arrived peacefully.’

ტაო-კლარჯეთის ტერიტორია. დეტალი 1855 წელს ფ. რანდტკეს მიერ შედგენილი კავკასიის რუკიდან

The territory of Tao-Klarjeti. Detail from the map of the Caucasus by P. Randtke created in 1855

ყარსი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Kars. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 30 30 31 32

ქალაქ ართვინის საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

General view of the city Artvin. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 32 33

არტანუჯი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 34 34 35

ქაჯეთის ციხე. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Seytan Castle. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 36

თორთუმის ჩანჩქერი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Tortum Waterfall. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 36 37

თორთუმის ტბის საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

General view of the Tortum Lake. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878

1917 წლის ექს პედიციამ მუშა ობა ხახულის მონასტრიდან დაიწყო, ხახულის შემდეგ ჯგუფი სოფელ თორთუმს და თორთუმის ციხეს იგივე “თორთუმ ყალას” ეწვია.

The 1917 expedition started their work from the Khakhuli Church. Then, the group visited the village of Tortumi and the Tortumi Castle.

თორთუმის ტბა. ხედი დასავლეთიდან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Tortum Lake. View from the West. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 38 38 39

ექვთიმე თაყაიშვილმა საინ ტერესო ჩანა წერი დაგვიტოვა სოფელ ველის შესახებ. მისი თქმით “არდაგანის ოკრუგში ჩემი ექსპედიცი ის დროს 1902 წელს ქართუ ლად ლაპარაკობ დნენ მხოლოდ სოფელ ველში” (12)

Ekvtime Takaishvili left a very interesting note about the village of Veli. ‘During my expedition in 1902, I noted that within the Ardahan Province people speak in Georgian only in the village of Veli.’

ველისციხე. საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

General view of the village of Velistsikhe. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 40

სოლომონ ყალას მღვიმე. ფოტო 1916 წელი

Solomonkala Cave. 1916 40 41

ექვთიმე ყველა ექსპედიაციაში გრიგოლ გურიელის ნაჩუქარი ბინოკლით დადიოდა, კოჭლობდა თუმცა ისეთ ადგი ლებზე მივიდა სადაც ჯან ღონიანი ახალგაზრდებიც კი ვერ ახერხებდნენ ასვლას. ერთხელ თბილისში ექვთიმეს ოლთისის ოლქის უფროსი ესტუმრა, მას მეცნიერისათ ვის თავმომ წონედ უთქვამს:- “ჩამობრძანდით, ისეთი რამ უნდა განახოთ, რაც დღემდე არავის უნახავსო!” თან დასძინა : “ადგილი სრულად მიუვალი იყო, ამიტომ დავაკიბინე კლდე და ახლა თქვენ ადვილად ახვალთო” ექვთიმემ საპასუხოდ გაუღიმა და ოლქის ახალგაზრდა უფროსს “მიუვალი” სოლომონისის მღვიმის ეკლესიის გეგმა და წარწერების ასლები აჩვენა. სოლომონისი ექვთიმემ ორჯერ მოინახულა 1902 და შემდეგ 1907 წელს, მეო რე ვიზიტის დროს მას ტაძარ ში არსებული ფრესკების ფოტოზე დაფიქსირება უნდოდა, თუმცა მას აქ საგანგაშო სიტუაცია დახვდა. თაყაიშვილი ნანახ სურათს შემდეგნაირად გადმოგვცემს: “1907 წლის ექ სპედიციის დროს ვინახულე მეორეხელ ეს ეკლესია. გზა, დიახ, გაკეთებული იყო, დაკბილულ კლდეზე ეხლა ადვილი იყო ასვლა, მაგრამ ვაი ამ ნახვას! სწორედ ამ გზის გაკეთებას ლამის დაეღუპა ეს კოპწია ეკლესია. საქმე ის არის, რომ გზის გაკეთების შემდეგ დაუწყიათ აქ ხშირად მოსვლა სომხებს და ბერძნებს სალოცავად და დროს გასა ტარებლად, როგორც დღეობაში, ენთოთ ცეცხლი ეკლესიაში და ფრესკე ბი სულ შე მურული იყო ჭვარტლით, ასე რომ არავითარი ფრესკის გადმოღება შესაძლებელი აღარ იყო”. (13)

Ekvtime Takaishvili travelled with binoculars gifted him by Grigol Gurieli. He was limping, but he still managed to visit places even the young could not climb. One day, Takaishvili hosted the head of the Olti district in Tbilisi. The guest told him smugly - ‘Please, come to Olti, I will show you something never seen before! The place was inaccessible and I managed to make the stairs in the rock, so you can get there easily.’ Takaishvili smiled instead and showed him the plan of Solomonisi Cave Church and copies of inscriptions from that ‘inaccessible place’. Takaishvili visited Solomonkala twice - in 1902 and 1907. During his second journey, Takaishvili wanted to depict existing frescoes on the tape, but the situation there was alarming. He notes: ‘In 1907, I saw this church for the second time. Yes, the road was laid, it was easily to climb on the cliff, but the problem was to see the situation! The beautiful church was almost destroyed because of the road. Armenians and Greeks started com- ing here to pray and celebrate various occasions. They lit fires in the church and the frescoes were covered in soot. Unfortunately, taking pictures of the frescoes was impossible.’

სოლომონ ყალას ციხე. ფოტო 1902 წელი

Solomonkala Castle. 1902 42

ეკლესია ფარნაკის ციხეში (სოლომონ ყალას ციხეში ?): ხედი ჩრდილოეთიდან. ფოტო 1902 წელი

The church in the Farnaki Castle (Solomonkala Castle ?). View from the North. 1902 42 43

სოლომონ ყალას ეკლესიის ფრესკები. ფოტო 1902 წელი

Solomonkala Church frescos. 1902 44 44 45

მდინარე არტანუჯისწყლის ხეობა (?). დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The river Artanujistkhali valley (?). Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 46

არდაგანი. ხიდი მდინარე მტკვარზე. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardahan Province. The bridge on the River Kura. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 46 47

არდაგანი. თამარ მეფის ციხის ნანგრევები. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardahan Province. The King Tamar Castle ruins. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 48

შავშეთი. ციხის ნანგრევები. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Savsat. Castle ruins. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 48 49

კლარჯეთი. ციხის ნანგრევები. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Klarjeti. Castle ruins. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 50

ოლთისის ციხე ექვთიმე თაყაიშვილმა 1907 წელს შეის წავლა, მანვე გამოაქვეყნა ციხის ექვსაფსიდიანი ეკლესიის, მღვიმის დარბაზის და მეორე ეკლესიის გეგმები, ასევე შეის წვალა და გაშიფრა ორი ასომთავრული წარწერა. წარმოდ გენილი ფოტო ექვთიმე თაყაიშვილის ექსპედიციამდე გაცი ლებით ადრე, დიმიტრი ერმაკოვის მიერ 1877-1878 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის დროსაა გადაღებული, აქ მთელი თავისი ბრწყინვალებით მოჩანს ძველი ქართული ციხე, მის ქვეშ არსებული ძველი ქალაქის გალავანი და აბანოს გუმბა თი. ოლთისის მხარემ ექვთიმე თაყაიშვილზე დიდი შთაბეჭ დილება დატოვა და მეცნიერი ნანახის შესახებ აღტაცებით წერდა: “ოლთისის წყალი ხან ვიწრო კალაპოტში მიმდინა რეობს და შეკრუ ლია კლდოვანი მაღალი მთებით, ხან ქმნის ფართო ხეობებს ორი ვერსის სიგანით. ასეთია, მაგალითად, ხეობა ბანადან (პენიაკიდან) დაწყებული ოლთი სამდის. ამ ხე ობაში ხშირია თიხის სილიანი გორაკები და ბორცვები, შეხა მებული სულ სხვა და სხვა საუცხოო ფერადებით, წითელით, ყვითელით, თეთრით, მწვანით და მაყვლის ფერით. ეს გორა კები იშვიათ თვალწარმტაც სურათს წარმოად გენენ” (14)

Ekvtime Takaishvili studied Olti Castle in 1907. He published the plans for the church with six apses, a cave hall and another church. The scientist also studied and published two inscriptions in Asomtavruli (Georgian alphabet). The photo presented here was taken by Dmitry Ermakov during the Russo Turkish War of 1877-1878. We see the brilliant Georgian castle, an old town wall and the dome of the bath house. The Olti district made a great impression on Takaishvili. The scientist noted: ‘The Olti River runs for a time in a narrow towpath between the high rocky mountains, to create wide ravines, such as the valley from Bana to Olti. There are many clay hills coloured in red, yellow, white, green and rosy. The hills make a precious view.’

ქალაქ ოლთისის საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

General view of the city Oltu. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 50 51 52

ანჩის ტაძარი. (?)

Ancha Cathedral (?) 52 53

ანჩა. სამწყარის (ანაკერტი) ხეობა

Ancha. Samtskhari Valley 54

ანჩის სამონასტრო კომპლექსში შემავალი ნაგებობის ნანგრევი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ruins of the Ancha Monastery Complex. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 54 55

ანჩის ტაძრის ნანგრევი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ancha Church ruins. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 56

არტანუჯი. ხიდი მდინარე არტანუჯისწყალზე. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc. The bridge on the river Artanujistskhali. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 56 57

ექსპედიციების დროს ექვთიმე თაყაიშვილის ყურადღების მიღმა არ დარჩენილა ადგილობრივი მოსახლეობა, მათ შესახებ მეცნიერმა ბევ რი საინ ტერესო ჩანაწერი დაგვიტოვა, ამ მხრივ საინტერესოა ცნობები რეგიონში ქართული ენის მაშინდელი მდგომარეობის შესახებ: - “რაც შეეხება ენას, ქართული ენა თანდათან დავიწყებას მიეცა და დაუთმო ადგილი თათრულ ენას.... მაგრამ მიუხედავად ამისა, ბევრ ადგილას ჯე რეც შერჩენილია ქართული ენა, ნამეტნავად მთის მივარდნილს და ძნელად მისავალ სოფლებში. მამაკაცებმა ყველამ იცის თათრული, მაგრამ თათრულად ელაპარაკებიან მხოლოდ უცხოელებს და ოსმალთა თანამდებობის პირებს. თავიანთ შორის, ოჯახში მარტო ქართულად ლაპა რაკობენ; ნამეტნავად ქალები და ბავშვები. არდაგანისა და ოლთისის “ოკრუგებში” ნაკლე ბად არის დაცული ქართული ენა, ვინაიდან აქედან ბევრი ქართველობა გადასახლდა ოსმა ლეთში რუს-თათართა ომის შემდეგ 1877-1878 წლებისა და მათ ადგილას სხვები გადმოასახლეს” (15)

Ekvtime Takaishvili paid particular attention to the inhabitants of the area and left us many interesting writings about them. The notes about the use of the Georgian language among the populations are fascinating: ’Georgian is being slowly forgotten and replaced with the Tatar language… Despite that fact, in many places such as hardly accessible villages and confined places, Georgian is still spoken. Every man knows the Tatar language, but they use it with foreigners and Ottoman officials. They speak in Georgian with their family members, especially women and children. The Georgian language is less protected in Ardahan and Olti provinces, because many Georgians moved from the Ottoman Empire during the Russo- Turkish War of 1877-1878 and other people were settled here.’

არტანუჯი (V-XI საუკუნეები). ეკლესიის ნანგრევების საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc (5th – 11th cc.) General view of the church ruins. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 58

არტანუჯი. საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc. General view. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 58 59

არტანუჯი. საერთო ხედი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

Ardanuc. General view. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 60

ექვთიმე თაყა იშვილის ექსპედიციების შედეგად ფასდაუდებელი ცნობები შემოგვრჩა არამარტო ისტორიული ძეგლებზე, არამედ მხარის მაშინდელ დემოგ რაფიულ ვითარებაზე, საინტერესო დაკვირვებებს ვხვდებით ასევე ქართველ ისტორიულ პირთა ბიოგრაფიების შესახებაც. მაგალითისათვის დღემდე შემორჩენილია 1917 წლის ექსპედიციის დროს გადაღებული რამდენიმე ფოტო, რომელზეც ადგილობრივი მოსახ ლეობაა დაფიქსირებული (გვ. 64-65), ერთ -ერთი მათგანი სოფელ ჭიმჭიმჭიმის მაცხოვრებლებს უნდა ასახავდეს. აი რას ყვება ექვთიმე ამ ფაქ ტის შესახებ: “ჩვენი 1917 წლის ექს პედიციის მიერ შეკრებილის ცნობებით და ნამეტნავად იმ ცნობებით, რომელნიც გადმოგვცა ალ. სტ-ძე მატი ასევიჩმა, სოფლები, რომლებშიაც ყველა ქართულად ლაპარაკობს, არიან შემდეგნი:- კობაკი, არმენხევი, ხევეკი, გუდახევი, ხუმხალი, ბალხი, ხოდ-სუფლია, უტავი, ვანისხევი, კირვანსი, ოთხთა ეკლესია (დორთ-კილისა) და ბინათი. ამ მხარეში არის კიდევ ერთი დიდი სოფელი მაღალ ზეკარზე (უღელტეხილზე), იშხანის მახლობ ლად (სოფელ იშხანის სამუხ ტაროში შემოდის), სოფელში 208 სული მცხოვრებია და ყველა ქართუ ლად ლაპარაკობს. ამ სოფლის სახელი რუკაზე არის ჩილჩი მი, მაგრამ ნამდვილად მისი სახელია ჭიმჭიმი და მცხოვრებ ნიც ასე გამოს თქვამენ მის სახელს. ამ სოფლის სახელი გვამცნევს, თუ საითგან წარმოსდგება სახელწოდება ცნობილის ქართველი მეცნიერის და ფილოსოფოსის იოანე ჭიმჭიმელისა, რომელიც ამდენ დავას და უჯერო განმარტებას იწვევდა მკვლევართა შორის. ეხლა ცხადია, იოანე ყოფილა სოფელ ჭიმ ჭიმიდან და აქედან წარმოსდგება ჭიმჭიმელი, როგორც რუსთავიდან რუსთაველი, ხონიდან ხონელი და სხვა” (16)

არტანუჯისწყლის ნაპირი. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. გორგოთაკანი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The river Artanujistskhali bank. The Russo-Turkish front. Gorgotakani. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 60 61

Thanks to the expeditions led by Ekvtime Takaishvili, we have invaluable notes about Georgian historical monuments and the demographic situation of the region. There were many interesting facts discovered regarding the biographies of various Georgian historical persons. Several photos from the 1917 expedition depict the local population of the region and one of shows the inhabitants of the village of Chimchimi. Takaishvili writes: ‘According to the notes gathered in the 1917 expedition and the stories heard from Al. Matiasevich, the villages where everyone speaks in Georgian are: Kobaki, Armenkhevi, Kheveki, Gudakhevi, Khumkhali, Balkhi, Khod-Suplia, Utavi, Vaniskhevi, Kirvansi, Otkhta and Binati. In this region, there is one large village, on the heights near Ishkahi, where 208 inhabitants live and everybody speaks in the Georgian language. The village is named Chimchimi and it helps us to find the origin of the famous Georgian scientist and philosopher’s name Ioane Chimchimeli, which has caused so many disputes and various interpretations among researchers. Now, it is clear that Ioane was from the village of Chimchimi and his surname originates from here as well as Rustaveli (Georgian surname) from Rustavi (Georgian town), etc.’

მდინარე ჭოროხის ნაპირი. რუსეთ-თურქეთის ფრონტი. ბორჩხა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი

The river Chorokhi bank. The Russo-Turkish front. Borchkha. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 62

იმერხევი. ქართული სოფელი. ფოტო XX საუკუნის დასაწყისის

Georgian village Imerkhevi. Beginning of 20th c. 62 63

1917 წლის ექსპედიციიდან შემორჩა ერთი საინტერესო ფოტო, რომელზეც პარხლის წყლის ხეობა, კერძოდ სოფელი ხევეკია ასახული. ფო ტო იმითაც იქცევს ყურადღებას, რომ აქ წინა პლანზე მღვდელი და მისი მრევლი მოჩანს ხატებით ხელში, თუ გავით ვალისწინებთ მაშინდელ “თურქეთის საქართველოში” შექმნილ მძიმე მდგომარეობას მივხვდებით თუ რა დიდი იშვიათობა იქნებოდა მსგავსი სცენების ნახვა, თუმცა როგორც ჩანს სოფელ ხევეკში მოსახლეობის თვითმყოფადობის შენარჩუნებას ძნელად მისადგომი მდებარეობა უწყობდა ხელს. სოფელი ზღვის დონიდან 1300 მეტრზე თითქმის კლდოვან, მაგრამ წარმ ტაც ხეობაში მდებარეობს. დღემდე მოსახლეობა მთლიანად ქარ თულია. სოფლის ერთმანეთისგან საკმაოდ დაშორებულ ექვს უბანს ქართული სახელები შემორჩენია: დევთისა, ილიასხევი, კონობანი, ფიშ ნახევი, დევსაგარა და იეთი. სოფელს შუაში მდინა რე ჩაუდის. აქვეა კრატერული ტბები სახელწოდებით: დიდიტბა, ჭრელტბა, ქარის ტბა, აკ ვნის ტბა. საყურადღებოა სოფლის უბნის სახელებიც: ჭედლენკარი, კლდეეკარი, ნოღლეკარი, დოლეკარი, ვაჩეკარი, ამფეკარი, აზლენკარი, ობლეკარი, დოზლეკარი, ბასლეკარი, დოლეჯენკარი, ხუჩრე კარი, წითლეკარი. არქიტექტურა ოდნავ სახეცვლილი, თუმცა მაინც მამა-პაპურია. ხევეკში დღემდე სახლებს ხის დიდი მორებით აშენებენ. როგორც ამბობენ, ჯერ ქვის ყალიბს აგებენ, შემდეგ კი გარშე მო ფიჩხებით ანუ ხით ამშვენებენ. სოფლის თავზე შემორჩენილია ადგილი, რომელსაც “თამარა მაყალეს” ანუ “თამარის უბანს” ეძახიან. გადმოცემის მიხედვით სახე ლოვანი ქართველ მეფე თამარი ამ სოფელში ცხოვრობდა, თუმცა დიდ თოვლობის გამო მას ადგილი აღარ მოსწონებია და ხევეკი მიუტოვებია

The photo presented here is very interesting, depicting the Parkhali valley, in particular, the village of Kheveki. In the foreground, the priest stands near his parish who hold icons in their hands. Considering the difficult situation in ‘Turkish Georgia,’ such scenes were a great rarity. It seems that the hardly accessible location of the village helped the population maintain their identity. The village of Kheveki is located 1300 meters above sea level in a rocky but beautiful valley. The population is entirely Georgian even now. Six districts of the village still bear Georgian names such as: Devtisa, Iliaskhevi, Konobani, Pishnakhevi, Devsagara and Ieti. The village is rich with lakes with various Georgian names: Diditba (Big Lake), Chrelitba (Colorful Lake), Karistba (Wind Lake) and Akvnistba (Cradle Lake). Near the village, a place named ‘Tamara Makale’ (district of Tamar) remains. According to legend, the famous Georgian King Tamar lived in the village of Kheveki, though because of the heavy snowfall, she left.

სოფელი ხევეკი. ფოტო 1917 წელი

The village of Kheveki. 1917 64

ჩვენებურები, მარჯვნიდან მეექვსე, ქვემოდან მეორე რიგში ილია ზდანევიჩი. ფოტო 1917 წელი

Georgians. Bottom up, in the second row the sixth from the right is Ilia Zdanevich. 1917 64 65

ჩვენებურები, მარჯვნიდან პირველი, ქვემოდან მეორე რიგში ილია ზდანევიჩი. ფოტო 1917 წელი

Georgians. Bottom up, in the second row first from the right is Ilia Zdanevich. 1917 66

ხახულის ტაძრის (X საუკუნის II ნახევარი) დასავლეთი ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ბ.რიაბოვმა. 1917 წელი

Western façade of the Khakhuli Church (second half of 10th c.). Sketch by B. Ryabov according to the measure by A. Kalgin. 1917 66 67 68

ექვთიმე თაყაიშვილმა როცა ხახული მოინახულა, ტაძარი უკვე მეჩეთად იყო გადაქცეული, ამ გარემოებასთან დაკავ შირებით, მეცნიერს საგანგებო ჩანაწერი აქვს გაკეთებული: “მაჰმადიანებს მთელი მთავარი ტაძარი გადაუქცევიათ ჯამედ და არა მხოლოდ მისი რომე ლიმე ნაწილი, როგორც მაგალი თად იშხანსა და ოშკ ში. ამ გარე მოე ბას დიდად შეუწყვია ხელი მთავარი ტაძრის დაცვა-შენახვისათვის. თავის დროზე აქაური ქრისტიანი მოსახლეობის მოწიწება ტაძრისადმი ტრადიციად გადასულა მათ გამაჰ მადიანებულ შთამომავ ლობაზედაც. ხა ხულარებს მაშინაც კი არ მიუგდიათ ეს ძეგლი, როდესაც მათ შორი-ახლოს მეჩეთი ააშენეს. ისინი დიდი პატივისცემით ეკი დებიან ხსოვნას მეჩეთის “მნათესი”, ვინმე ჰაჯი-ხალილ-ბა ქარ-ოღლისა, რომელიც თურმე განსაკუთრებული მზრუნ ველობით უვლიდა და ინახავ და ძეგლს. შიგნით ტაძარი მის დროს ხალიჩებით ყოფილა მორთული და სრული წესრიგი და სისუფთავე სუფევდა თურმე. ის კაცი დამარხულა მონასტრის გალავანს შიგნით (რაც სრულიად განსაკუთრებულ შემთხვევას წარმოადგენს) და მის საფლავ ზე აღმართულია ძეგლი, რო მელზედაც გარდაცვალების თარიღი ჰიჯრის 1302 წ (=1884/5 წწ) არის აღნიშნული” (17)

When Ekvtime Takaishvili visited the Khakhuli Church, the cathedral had already been turned into a mosque. In this regard, the scientist made a special record: ‘Muslims have adapted the entire main church into a mosque. This situation helped in protect- ing and keeping the monument. Local Christians’ attitude to the church has become a tradition for their descendants converted to Islam. The Khakhuli population watched over the monument even when a mosque was built near the church. They greatly respect the memory of mosque sexton Haji-Khalil-Bakar-Ogli, who took great care of the monument. In that period, the mosque was decorated with carpets and was distinguished with full order and cleanliness. The sexton is buried in the yard of the monastery (a high honour) and a statue is set on his grave with an inscription of his year of death- 1302 (=1884) according to the Hijri (Islamic Calendar).’

ხახულის ტაძრის სამხრეთის ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ბ.რიაბოვმა. 1917 წელი

Southern façade of the Khakhuli Church (second half of 10th c.). Sketch by B. Ryabov according to the measure by A. Kalgin. 1917 68 69 70 70 71

1917 წელს სამეცნიერო მოგზაურობა ხახულის ტაძრის შესწავლით დაიწყო, ამიტომ ალბათ შემ თხვევითი არაა, რომ ამ ეკლესიაზე ექსპედიციამ შეიძლება ითქვას ყველა ზე მეტი მასალა მოაგროვა. ხახულის შესახებ შემორჩენილია ექსპედიციის დროს გადაღებული როგორც ფოტოები (ექსტერიერი და ინტერიერი), ისე ფრესკის ასლები, ანახაზები, ესკიზები და ესტამპაჟებიც კი. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს ბარელიეფების ან ჩუქურთმის თაბაშირით მომზადებულ ზუსტ ასლს. სხვათა შორის როგორც თაყაიშვილი აღნიშ ნავს ასეთი პროცესი მანამდე არცერთ ქართულ ექსპედიციას არ განუ ხორციელებია. ესტამპაჟებს როგოც ჩანს მიხეილ ჭიაურელი ამზადებდა, ცნობილია, რომ დიდი რეჟი სორი ახალგაზრდობაში მოქანდაკეობით იყო გატაცებული. ხელოვნების სასახლეში შემორჩენილია, ჭიაურელის გამორჩეული ოსტატობით შექმნილი არაერთი ქანდაკება. მასვე ჩაუხატია და შემდეგ აკ ვარელით გაუფერადებია ხახულის ფასა დი (გვ. 74), აღსა ნიშნავია, რომ ეს ტაო- კლარჯეთის შესახებ ჭიაურელის შექმნილი და დღემდე შემორჩენილი ერთა დერთი ესკიზია

The 1917 expedition began by studying the Khakhuli Church, with members gathering a plethora of ხახულის მონასტრის გენერალური გეგმა ციხის information about the church. Photos of the exterior and interior, copies of frescoes, and sketches and გალავანს შიგნით. ა.კალგინის განაზომის etchings still remain. Etching is a precise copy of ornaments made with gypsum. The master of etchings მიხედვით შეასრულა ბ.რიაბოვმა. 1917 წელი was filmmaker Mikheil Chiaureli, who was also known to be fond of sculpting. The Art Palace preserves many sculptures by Chiaureli. General plan of the Khakhuli Monastery inside the castle. Sketch by B. Ryabov according to the measure by A. Kalgin. 1917 72

ხახულის ტაძრის სიგრძივი განაკვეთი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ბ.რიაბოვმა. 1917 წელი

Khakhuli Church interior. Sketch by B. Ryabov according to the measure by A. Kalgin. 1917 72 73

ხახულის ტაძრის ინტერიერი, ხედი ჩრდილო-დასავლეთისაკენ. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ბ.რიაბოვმა. 1917 წელი

Khakhuli Church interior. View from the Northwest. Sketch by B. Ryabov according to the measure by A. Kalgin. 1917 74

მ.ჭიაურელი. ხახულის ტაძრის სამხრეთი ფასადი. ქარალდი, აკვარელი. 1917 წელი

M. Chiaureli. Southern façade of the Khakhuli Church. Paper, watercolor. 1917 74 75

ხახულის ტაძარი ხედი სამხრეთ დასავლეთიდან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი (?)

Khakhuli Church, view from the Southwest. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 76

ექსპედიციის დროს ჭიაურელის მსგავსად ასლებს, ოღონდ ამჯერად ფრესკებისას ლადო გუდიაშვილი ამზადებდა, შემორჩენილი ფოტო მასალის მიხედვით ირკვევა, რომ მას ამ საქმე ში აქტიურად ეხმარებოდა მხატვარი კირილე ზდანე ვიჩიც. შემორჩენილია ლადო გუდიაშვილის მოგონება ხახულში ფრესკის ასლზე მუშაობასთან დაკავშირებით. ის იხსენებდა: “ხახულის ტაძარში მოხდა ჩემი პირველი შემოქმედებითი შეყრა ფრესკასთან. აქ, ექვთიმე თაყაიშვილის თხოვნით, გავაკეთე კედლის მხატვრობის ასლი “იერუსალიმში შესვლა” საკმაოდ დიდი ზომისა. გარდა ამისა, მე გადმოვი ღე პირები “ქრისტეს ფიგურისა” და რამდენიმე წმინდა ნის მთლიანი კომპოზიციური პორტრეტი” (18)

Lado Gudiashvili made copies of frescoes during the expedition. As we learn from the remaining photos, painter Ilia Zdanevich helped him in this work. Of the working process in the Khakhuli Church, Gudiashvili says: ‘My first creative contact with frescoes happened in the Khakhuli Church. At the request of Ekvtime Takaishvili, I made a copy of the wall painting ‘Triumphal Entry into Jerusalem’. I also painted the figure of Jesus Christ and a complete composition portrait of the several saints there.’

Khakhuli Church, view from the Southwest. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 76 77

ხახულის ტაძრის სამხრეთი ფასადის სარკმლის მორთულობა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი (?)

Adornment of the Southern façade window of the Khakhuli Church. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 78

დავით I კურაპალატის მიერ აგებული ხახულის მცირე ეკლესიის კარიბჭე. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი (?)

Gate of the Khakhuli small church built by Davit I Curopalates. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 78 79

დავით I კურაპალატის მიერ აგებული ხახულის მცირე ეკლესიის აღმოსავლეთი ფასადი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი (?)

Eastern Façade of the Khakhuli small church built by Davit I Curopalates. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 80

წარწერიანი ბოძი ხახულის ტაძრის შესასვლელთან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1877-1878 წელი (?)

The pillar with inscription on it near the Khahuli Church entrance. Photo by Dmitry Ermakov. 1877-1878 (?) 80 81

ხახულის ტაძარი. წმინდა პეტრეს რელიეფი. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Khakhuli Church. Etching of Saint Petre. Gyps. 1917 82

ხახულის ტაძარი. იონა წინასწარმეტყველს ხმელზე ამოაგდებს ვეშაპი. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Khakhuli Church. The whale is throwing Jonah out the land. Etching, gyps. 1917 82 83

ხახულის ტაძარი. გრიფონის რელიეფი. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Khakhuli Church. Griffin relief. Etching, gyps. 1917 84

ხახულის ტაძარი. ლომისა და ხარის შერკინების რელიეფური გამოსახულება. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Khakhuli Church. Fight of the lion and the bull. Etching, gyps. 1917 84 85

ხახულის ტაძარი. ლომის რელიეფური გამოსახულება. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Khakhuli Church. Figure of the lion. Etching, gyps. 1917 86

ხახულის ტაძრის ფრესკა სამხრეთის კედელზე: იერუსალიმში შესვლა. დეტალი. ფოტო. 1917 წელი

‘Triumphal Entry into Jerusalem’ – Fresco of the Khakhuli Church Southern wall. Detail, 1917 86 87

ლადო გუდიაშვილი. ხახულის ტაძრის სამხრეთის კედელის ფრესკის იერუსალიმში შესვლა ასლი. დეტალი. ტილო, ზეთი. 1917 წელი

Lado Gudiashvili. Copy of the ‘Triumphal Entry into Jerusalem’ – Fresco of the Khakhuli Church Southern wall. Detail, oil on canvas. 1917 88

ხახულის ტაძრის საკურთხევლის მოხატულობა. ფოტო. 1917 წელი

The Khakhuli Church altar painting. 1917 88 89

Lado Gudiashvili. Copy of the ‘Triumphal Entry into Jerusalem’ – Fresco of the Khakhuli Church Southern wall. Detail, oil on canvas. 1917

ლადო გუდიაშვილი. ხახულის ტაძრის სამხრეთის კედელის ფრესკის იერუსალიმში შესვლა ასლი. ტილო, ზეთი. 1917 წელი

Lado Gudiashvili. Copy of the ‘Triumphal Entry into Jerusalem’ – Fresco of the Khakhuli Church Southern wall. Detail, oil on canvas. 1917 90 90 91 92

ოშკის ტაძარი (X საუკუნე) ხედი დასავლეთიდან. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral (10th c.), view from the West. 1917 92 93

ოშკის ტაძარი ისტორიკოსებისა თუ ხელოვნებათმცოდნეებისთვის ამოუწურავ მასალას შეიცავს. 150 წელია მიმდინარეობს მისი შესწავლა. ამ საქმეში მონაწილეობდნენ მარი ბროსე, დიმიტრი ბაქრაძე, ვახტანგ ბერიძე, პარმენ ზაქარაია, ირინა გივიაშვილი. განსაკუთრებით მნიშვნე ლოვანია ექვთიმე თაყაიშვილსა და კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროფესორის ვახტანგ ჯობაძის ღვაწლი. როდესაც ექვთიმე თაყაიშვილმა ოშკი შეისწავლა, სამხრეთ მკლავში მიზგითი ანუ ჯამე იყო მოწყობილი, ხოლო დანარჩენი ნაწილები გა დაექციათ ბოსლად, საჯინიბოდ, ფარეხად თუ თივის საწყობად. ოშკის ტაძრის გრანდიოზულობას შიგნიდან უფრო აღიქვამ. სიმაღლე 43 მეტრს აღწევს, მკლავების სიგანე კი 30 მეტრია. გუმბათქვეშა ბო ძების შემხედ ვარეს მათი ზომები გაოცებს და გახსენ დება, რომ კოლო ნების გიგანტური მასშტაბის დასადასტუ რებლად ერთ-ერთთან 1917 წელს ექვთიმე თაყაიშვილმა სურათი გადაიღო.

Oshki Cathedral is an unexhausted source of information for historians and art critics, the study of which was ongoing for 150 years. Marie Brosset, Dmitry Bakradze, Vakhtang Beridze, Parmen Zakaraia, Irina Giviashvili actively participated in the process. Especially important contribu- tions were made by Ekvtime Takaishvili and Professor of the University of California, Vakhtang Jobadze. The Cathedral has a grandiose interior of a height of 43 meters, and width of 30 meters. The immense dome pillars inspire every visitor.

ოშკის ტაძარი სამხრეთის ფასადი. ფოტო 1917 წელი

Southern façade of the Oshki Cathedral. 1917 94

როგორც ექვთიმე თაყაიშვილის ჩანაწერებიდან ვარკვევთ, ოშკის ფოტო გადაღებას გარკვეული სიძნელეები ახლდა. “ვინაიდან ტაძარს აღმოსავლეთით ძალიან მცირე ადგილია დარჩენილი- აღნიშნავს მეცნიერი- იქიდან აღმოსავლეთ ფასადის მთლიანად გადაღება შეუძლებე ლი იყო და ერმა კოვიც იძულებული შეიქ ნა, ორ ნაწი ლად გადაეღო იგი. მაგრამ ექსპედიციის ერთ-ერთმა წევრმა მოახერხა აცოცება მაღალ კლდოვან მწვერვალზე (რომელსაც დიდი და ღრმა ხრამი გამოჰყოფს ტაძრისაგან) და შეძლო იქიდან მთლიანად გადაღება ტაძრის აღმოსავ ლეთი ფასადისა და აგრეთვე მასზე ჩრდილოეთით მოშენებული სემინარია-საოსტიგნისა” (19) 1917 წლის ექსპედიციის ფოტო მემკვიდრეობა ტაო-კლარჯეთის არქიტექტურის შესწავლის საქმეში ფასდაუდებელი წყაროა, მაგალითისათ ვის ოშკის ტაძრის დასავლეთ ფასადზე შემორჩენილი სვიმეონ მესვეტის ლამაზ ბარელიეფს დღეს სახე ნაწილობრივ განადგურებული აქვს, არადა ექსპედიციის ფოტოებში ეს ხელოვნების ნიმუში სრულადაა შემორჩენილი (გვ. 95), როგორც ჩანს მოგვიანებით იგი მიზანმიმართულად გააფუჭეს. ოშკში ასეთ მოვლენას არაერთხელ ჰქონია ადგილი და ამის შესახებ თაყაიშვილი საგან გებოდ აღნიშნავდა: “თავები მოტეხილი აქვთ აგრეთვე მთავარანგელოზთა ბარელიეფებს, რომელნიც ამშვენებდნენ ტაძრის სამხრეთ ფასადს. ესენი ნიშნად ყოფილა მიჩნეული, რო დესაც მაჰმადიანი ახალგაზრდობა თოფის სროლაში ვარჯიშობდა და ტყვიებით მოუმტვრევიათ” (20)

According to Ekvtime Takaishvili’s writings, some difficulties arose during the photographing of Oshki Cathedral. ‘Since the church has a very small area in the east, it was impossible to capture the eastern façade from there and Ermakov was forced to take the picture in two parts. One of the expedition members managed to climb onto a high rocky peak and take a photo of the eastern façade from there’- notes the scientist. The photo heritage of the 1917 expedition is an invaluable source for the study of Tao-Klarjeti architecture. Nowadays, many of the frescoes are gone, but, fortunately, these artworks are well depicted in the photos.

ოშკის მონასტრის საერთო ხედი. ფოტო 1917 წელი

General view of the Oshki Monastery. 1917 94 95

ოშკის ტაძარი. დასავლეთის ფასადის ორმაგი სარკმელი. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Double window of the Western façade. 1917 96

ოშკის ტაძარი. სამხრეთის ფასადის, სამხრეთი მკლავის შუა ნაწილი. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Middle part of the Southern façade crest. 1917 96 97

ოშკის ტაძარი. სარკმლის მორთულობა ჩრდილოეთის ფასადის შვერილ ნაწილში. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Window adornment of the Northern façade. 1917 98

1917 წლის ექს პედიციის შედეგების უნიკალურობაზე წარმოდგენილი ფოტოც მეტყველებს. აქ ოშკის ტაძრის აღმოსავლეთი მკლავის სამხ რეთ კედელზე გამოქანდაკებული ვედრების სცენაა ასახული. დღეისათვის ამ ხუთ ფიგურიანი სცენიდან ერთი, კერძოდ ღვთისმშობლის სახება დაკარგულია, მაცხოვრისა კი ჩამოვარ დნილი. ვედრე ბის ჯგუფში საუკეთესოდ მეფე-ქტიტორთა ფიგურებია შემორჩენილი, რომელნიც აჩარ ჩოებენ კომპოზიციას და თანმხლები წარწერების მიხედვით განისაზღვრებიან როგორც ბაგრატ ერისთავთერისთავი (+966) ქრისტეს მარცხნივ და დავით მაგისტ როსი (+1001) მის მარჯ ვნივ. ბარე ლიეფების უნიკალურობიდან გამომდინარე, ექვთიმე თაყაიშვილის ექსპედიციას ერთ-ერთი მათგანი, კერძოდ კი ბაგრატ ერისთავთერისთავი მულაჟით გადმოუღია და თაბაშირში ჩამოუსხამთ. ნიმუში დღემდე საქართველოს ეროვნუ ლი მუზეუმის ხელოვნების მუზეუმშია დაცული.

The photo presented here depicts the scene of the plea sculpted on the southern wall of the eastern part of the Oshki Cathedral. Today, from the five-figure scene that of the Virgin Mary is lost and the figure of Our Savior has peeled off. The figures of Kings and Ktetors remain in good condition. As we learn from the inscriptions, they are Bagrat Duke of Dukes and David III of Tao. Due to the uniqueness of the bas-reliefs, Ekvtime Takaishvili managed to make a gypsum copy of the figure of Bagrat Duke of Dukes. The exhibit is preserved in the Art Museum of Georgia.

ოშკის ტაძარი. ვედრების კომპოზიცია მაშენებელთა გამოსახულებით სამხრეთის ფასადის აღმოსავლეთის ნაწილში.ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Relief composition of the Southern façade’s Eastern part. 1917 99

ბაგრატის ფიგურა სამხრეთის ფასადის რელიეფური ჯგუფიდან. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Figure of Bagrat. Etching, gyps. 1917 98 99 100

„ვედრება“ და „საქმის ზედამდგომის“ (მშენებლობის ხელმძღვანელის) გრიგოლ ოშკელის გამოსახულება. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Scene of the plea and figure of the construction head Grigol Oshkeli. Etching, gyps. 1917 100 101 102 102 103

ოშკის ტაძარს საზეიმო იერითა და რელიეფის სიმდიდრით საქართველოში ბადალი არ მოეპოვება. ტაძრის მორთულობაში ბევრია ადა მიანთა გამოსახულება და ცხოველები. საუცხოდაა გაფორმებული გუმბათის ყელი, რომელიც ექვთიმე თაყაიშვილმა შემდეგნაირად აღწერა: “გუმბათის ყელის ქვედა ნაწილი ამ მხრით შემკუ ლია ცხოველ თა ბარელიეფებისაგან შემდგარი ლენტით. ზოგი წყვილად რბის, ზოგი ერთმა ნეთს მისდევს, ზოგი ერთმანეთს ებრძვის, მათ შორის გამოირჩევა ირმები და ძაღლე ბი. ზოგიერთი ცხოველისა თავებია წარმოდგენილი, წრე ებში. ერთ წრეში მტაცებელი ფრინველის (არწივის) თავია. განსაკუთრებულ ყურადღების იქცევს თავისი რეალიზმით ქანდაკება, რომელზეც წარმოდგენილია ფურ-ირმის მიმდევარი ხარ-ირემი. გუმბათის ყელის რამოდენიმე ბარელიეფი ჩვენ მულაჟით გადმოვიღეთ და თბილისში ჩამოვასხმევინეთ”. (21)

The Oshki Cathedral is the most distinguished monument in Georgia for its ceremonial view and richness of shapes. The church is decorated with the figures of humans and animals. The dome is perfectly decorated. Ekvtime Takaishvili describes: ‘The lower part of the dome is adorned with animal bas-reliefs. Figures of deer and dogs are distinguished. Some of them run together, some follow each other, others fight against each other. The heads of some animals are placed in circles. We made gypsum copies of several bas-reliefs.’

ოშკის ტაძრის გუმბათის ყელის ქვემო ნაწილის რელიეფები (ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხარე). (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Bas-elief of the Oshki Cathedral dome (Northeastern part). Etching, gyps. 1917 104

ოშკის ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთი კარიბჭის, რვაწახნაგა სვეტზე შემორჩენილი იყო რამ დენიმე ბარელიეფი, მათ შორის წმინდა კოზმანის ფიგურა, რომლისთვისაც თაყაიშვილის თქმით მაჰმადიანებს თავი ცულით მოუტეხიათ. ექსპედიციის წევრს ლადო გუდიაშვილს ეს უნიკალური ხელოვნების ნიმუში სოფლის ერთ-ერთი სახლის კედელში ჩაშე ნებული უპოვნია. თაყაიშვილმა და მისი ჯგუფის წევრებმა მოტეხილი თავი შენობიდან ამოიღეს და იგი თბილისში საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადეობის მუზეუმს გადასცეს. (ამჟამად დაცულია საქართვე ლოს ეროვნული მუზეუმის ხელოვნების მუზეუმში).

On the eight-faceted pillar of the south-western porch several bas-reliefs had survived, among them the figure of St. Cosmas, the head of which, according to Ekvtime Takaishvili, was broken off by Muslims. Lado Gudiashvili discovered this unique art piece built into the wall of one of the village houses. The expedition members brought the head to Tbilisi and gifted it to the Georgian Historic and Ethnographic Society Museum. Today, the exhibit is preserved in the Art Museum of Georgia.

ოშკის ტაძარი. წმინდა კოზმანის თავი. გადმოტანილი თბილისში 1917 წელს

Oshki Cathedral. The head of Saint Cosmas was transferred to Tbilisi in 1917

ოშკის ტაძრის სამხრეთი გალერეის რვაწახნაგა სვეტის დეტალი. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Ornament detail of the Oshki Cathedral Southern part. Etching, gyps. 1917 104 105

კოზმა ნის ბარელიეფის ზემოთ წარმოდგენილი იყო წმინდა ნინოს წელსზევითა ქანდაკება, რომელსაც ხელები ლოცვად აპყრობილი ჰქონ და. იგი ქართველთა განმანათლებლის ყველაზე ძველ რელიეფურ გამოსახულებად ითვლებოდა. რამდენიმე წლის წინ აღნიშნული ბარელი ეფი უცნობმა პირებმა გაანადგურეს, ამდენად 1917 წლის ექსპედიციის დროს მიხეილ ჭიაურელის მიერ დამზადებული ასლი დღეს უკვე უნიკა ლურ არტე ფაქტად ითვლება

The sculpture of St. Nino holding her hands in prayer was found above the bas-relief of St. Cosmas. It was considered the oldest relief of the Georgians’ enlightener. A few years ago, the bas-relief was destroyed by unknown persons, making the copy made by Mikheil Chiaureli during the 1917 expedition is a unique artifact nowadays.

ოშკის ტაძარი. წმინდა ნინოს რელიეფი. (ესტამპაჟი). თაბაშირი. 1917 წელი

Oshki Cathedral. Sculpture of Saint Nino. Etching, gyps. 1917 106

ოშკის ტაძარი. ანგელოზის გამოსახულება ჯვარცმის სცენიდან. 1917 წელი

Oshki Cathedral. Shape of the angel from the scene of crucifixion. 1917 106 107

1917 წლის ექსპედიციის დროს ოშკში ფრესკების უფრო დიდი ნაწილი იყო შემორჩენილი ვიდრე დღეს. ექვთიმე ოშკის ფრესკათა აღწერის დროს აღნიშნავს: “მგლოვიარე ანგელოზის სახე მიწის ქვეშ აღმოვაჩინეთ. საქმე ის არის, რომ ტაძრის ეს ნაწილი მაჰმადიანებს, როგორც ნათქვამი იყო, ჯამედ აქვთ გადაქცეული და სახურავზე მას თითქმის ერთი მეტრის სისქე მიწა აყრია. ეს მიწა კედლის ძირას გადავთხარეთ და დავინახეთ აღნიშნული სახე. ეს ერთი ყველაზე უკეთესად დაცული ნახატია მათ შორის, რომელთაც ჩვენამდის მოუღწევიათ” (22)

Many frescoes were destroyed in the Oshki Cathedral following the 1917 expedition. Ekvtime Takaishvili describes the Oshki frescoes: ‘We discovered the face of a crying angel under the ground. The Muslims had turned this part of the church into a mosque. The roof is covered by almost one meter of sand. We dug the ground near the wall and found this beautiful face. This is one of the best preserved paintings remaining today.’

ილია ზდანევიჩი (ქვემოთ) და ლადო გუდიაშვილი (ზემოთ) ოშკის ტაძარში ფრესკების გადმოხატვის დროს. ფოტო 1917 წელი

Ilia Zdanevich and Lado Gudiashvili paint the Oshki Cathedral frescos. 1917

ოშკის ტაძარი. მოხატულობის ნაშთი საკურთხევლის აფსიდში. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Remains of the altar painting. 1917 108

ოშკის ტაძარი. წმინდა თეკლეს გამოსახულება სამხრეთის მკლავის მცირე სარკმელში. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Saint Tekle depicted on the small window of the South part of the cathedral. 1917 108 109

ლადო გუდიაშვილი. ოშკის ტაძარში გამოსახული წმინდა თეკლეს ფრესკის ასლი. ტილო, ზეთი. 1917 წელი

Lado Gudiashvili. Copy of the Saint Tekle fresco of the Oshki Cathedral. Oil on canvas. 1917 110

ლადო გუდიაშვილი. ოშკის ტაძარში გამოსახული წმინდა მამის ფრესკის ასლი. ტილო, ზეთი. 1917 წელი

Lado Gudiashvili. Copy one of the Saints frescos depicted in the Oshki Cathedral. Oil on canvas. 1917

ოშკის ტაძარი. წმინდა თეკლეს გამოსახულება სამხრეთის მკლავის მცირე სარკმელში. 1917 წელი

Oshki Cathedral. Saint Tekle depicted on the small window of the South part of the cathedral. 1917 110 111 112

ოშკის ტაძარი. უცნობი საერო პირი სამხრეთის შვერილის სარკმლის ქვეშ მოთავსებული სცენიდან. ფოტო 1917 წელი

Oshki Cathedral. Unknown secular person depicted on the wall of the South part. 1917 112 113

ლადო გუდიაშვილი. ოშკის ტაძარში გამოსახული უცნობი საერო პირის ფრესკის ასლი. ტილო, ზეთი. 1917 წელი

Lado Gudiashvili. Copy of the unknown person’s fresco depicted in the Oshki Cathedral. Oil on canvas. 1917 114

ოშკის ტაძარი. სამხრეთის ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა მ.კერნმა. 1917 წელი

Oshki Cathedral. South part. Sketch by M. Kern according to the measure by A. Kalgin. 1917 114 115 116

ოშკის ტაძარი. აღმოსავლეთის ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა მ.კერნმა. 1917 წელი

Oshki Cathedral. Eastern façade. Sketch by M. Kern according to the measure by A. Kalgin. 1917 116 117

ოშკის ტაძარი. განივი განაკვეთი, ხედი აღმოსავლეთისაკენ. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა მ.კერნმა. 1917 წელი

Oshki Cathedral interior. View from the East. Sketch by M. Kern according to the measure by A. Kalgin. 1917 118

ოშკის ტაძრის გეგმა, ჯვრისებრი მოხაზულობისაა. ნაგებობა წარმოადგენს ტეტრაკონქს, ესე იგი ჯვრის 3 მკლავი (აღმოსავლეთი, სამხრეთი და ჩრდილოეთი) ნახევარწრიული აფსიდებით მთავრდება, მეოთხე მკლავი (დასავლეთისა) კი - წაგრძელებული და უაფსიდოა. სამივე აფსი დის ერთსა და მეორე მხარეს ორ სართულად განლაგებულია დამატებითი სადგომები. არსებითად ეს არის ცენტრალურ-გუმბათიანი ტაძრის შერწყმა ერთნავიან ბაზილიკასთან. (23) ტაო-კლარჯეთის ყველა ტაძარი თუ ნაგებობა თავისებურად უნიკალურია, მაგრამ მათ შორის 963-973 წლებში აგებული ოშკი მაინც გამორ ჩეულია და არა მხოლოდ რელიგიური, კულტურული თუ მხატვრული თვალსაზრისით. საქართველოს გაერთიანება სამხრეთიდან დაიწყო და ახალი სახელმწიფოს პირველი დიდი ტაძარიც ოშკში აიგო. ოშკს მოჰყვა ბაგრატი, სვეტიცხოვლის მესამედ აშენება, გელათი, ალავერდი, ნი კორწმინდა. ისტორიის გზაზე ხშირად ერთად დადიან სახელმწიფოებრიობა და ხუროთმოძღვრება.

The length of the Oshki Cathedral from east to west is 43 meters. The exterior width is 30 meters and height under the dome is 34 meters. The temple plan is cross-shaped. The blind arches are an important part of the whole decoration. In Oshki, they stretch along the outer walls of the church in the south, east and north. It is an early example of the use of decorative blind arches on the facades which divide the wall in line with the general architectural rhythm. The central part of the facade is mainly decorated with bas-reliefs. Each church and monument of Tao-Klarjeti is unique by itself, but amongst them the Oshki Cathedral built in 963-973 is the most distinguished for its religious, cultural and artistic value. The unification of Georgia started in the south and the first temple of the new state was built in Oshki. The tradition continued of building such grand monuments, as can be seen with Bagrati Cathedral, Gelati Monastery, Svetitskhoveli Cathedral, Ala- verdi Monastery, and Nikortsminda Cathedral. Statehood and architecture are often indivisible on the road of the country’s history.

119

ოშკის ტაძარის ძირითადი გეგმა. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა მ.კერნმა. 1917 წელი

Main plan of the Oshki Cathedral. Sketch by M. Kern according to the measure by A. Kalgin. 1917

ოშკის სამონასტრო კომპლექსის სემინარია-სატრაპეზოს გეგმა და მისი გუმბათოვანი დარბაზის განაკვეთი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა მ.კერნმა. 1917 წელი

Plan of the Oshki Monastery complex refectory and seminary and its dome-shaped hall’s interior. Sketch by M. Kern according to the measure by A. Kalgin. 1917 118 119 120

ოშკის თაყაიშვილისეული აღწე რილობის გაცნობისას ტაძ რისადმი მეცნიერის განსაკუთრებულ დამოკიდებულას იმთა ვითვე გრძნობ. ტაძრის გეგმის შესწავლისას თაყაიშვილი ერთ მანეთს იშხანსა და ოშკს ადარებს და ყურადღებას ამახვილებს იმ თვალსაჩინო განსხვავებებზე, “რომელიც ოშკს მეტს სილამა ზეს და შნოს აძლევს” (24). ექსპედიციამ დიდ ტაძართან ერთად კომპლექსის ტერიტო რიაზე განთავსებული პატარა ეკლესიებიც შეისწავლა, ორი ვე მათგანი ილია ზდანევიჩს აუზომია და შესაბამისი გეგმებიც შეუდგენია. პირველი ეკლესია მთავარი ტაძრის სამხრეთ-და სავლეთით ფერდობზე მდებარეობდა და ექვთიმემ ის შემდეგ ნაირად აღწერა - “ეს არის ჩვეუ ლებრივი რიგის პატარა დარ ბაზული ეკლესია, სიგრძით 5,11 მეტრი, განით 2,34 მეტრი. იგი შეძერწილია ნაცრისფერი, ნათალი ქვით. მისი აღმოსავლეთი ზეძირკველი ორი საფეხურისაგან შედგება, ხოლო დასავლეთი კედელი სარკმლამდე ღორღით არის დაფარული. კარი ამ შე ნობას ერთი აქვს, სამხრეთით; სარკმელი - სამი: აღმოსავლე თით, დასავლეთითა და სამხრეთით. მომრგვალებულ საკურ თხეველში ორი უბეა. საკურთხევლის კამარა კრონშტეინებზეა დაბჯენილი. თაღი ეკლესიას გოდრული აქვს. სახურავი - ქვისა. ეკლესია საერთოდ კარგად არის შენახული, ოღონდ ერთ ადგი ლას თაღი ცოტა გამოტეხილია, ხოლო სამხრეთ-აღმოსავლეთ კედლიდან რამდენიმე თლილი ქვაა მოცილებული. ლავგარდა ნის შემკულობა ნამგლისებრი სახეებისაგან შედგება. ასეთივე მორთულობა აქვს საკურთხევლის პილასტრთა ქუსლებს. კარის თავი ქანდაკოვანი ნახევარი წრით არის შემკუ ლი, ხოლო მის ზემოთ, რგოლებში ჯვრებია გამოყვანილი. სამხრეთ სარკმელ საც ქანდაკოვანი ნახევარწრიული თავი აქვს, ხოლო თავს ზე მოთ - ჯვარი. ასეთია სხვა სარკ მელთა შემკულობაც. ეკლესიის კედლები შიგნით შელესილია, მაგრამ ფრესკებით არაა შემკუ ლი.” (25) ტაძრის სამხრეთით ასევე ფერდობზე მდგარ მეორე ეკლე სიასაც იგივენაირი გეგმა ჰქონია

ოშკის სამონასტრო კომპლექსის მცირე ეკლესიის გეგმა და განაკვეთი. შედგენილი ი.ზდანევიჩის მიერ. 1917 წელი

Plan and interior of the small church of the Oshki Monastery complex created by I. Zdanevich. 1917 120 121

Ekvtime Takaishvili pays particular attention to the visible differences between Ishkhani Monastery and Oshki Cathedral. He describes Oshki as the most beautiful and attractive church amongst the monuments of the Tao-Klarjeti principality. The expedition also studied smaller churches located in the territory of the complex. Ilia Zdanevich measured both churches and prepared the relevant sketches. Ekvtime describes the little church located on the southwest slope of the main temple: ‘This is a small hall church, the length of which is 5.11 meters and width 2.34 meters. It is built with grey hewn stones. Its eastern plinth consists of two levels and the western wall is covered with stones and rubble up to the window. The door is located to the south and the three windows to the west, east and south parts of the church. The church is well preserved, but in one place the arch is broken and the stone is removed from the southeastern wall. The cornice is adorned with crescent-shaped faces. Such decorations are also seen on the alter pilasters. The upper part of the door is adorned with a semicircle above which crosses are depicted in circles. The inside walls of the church are plastered, but not painted.’ Another church standing on the south slope has the same layout.

Plan and interior of the small church of the Oshki Monastery complex created by I. Zdanevich. 1917 122 122 123

ექსპედიციას ოშკში მუშა ობისას მასპინძლობას ეს ორი მამა კაცი უწევდა (სამწუხაროდ ისტო რი ამ არ შემოგვინახა მათი სახელები), როგორც ჩანს მათი გულკეთილი დამოკიდებულების გამო ექ სპედიციის წევრებს ისინი საგანგებოდ ფირზე დაუფიქსირებიათ. უნდა აღინიშნოს რომ ექვ თიმეს ტაო-კლარჯეთის ტერიტორიაზე მოწყობილი ექსპედიციების დროს გამორჩეულად თბილი დამოკი დებულე ბა ჩამოუყალიბდა ადგილობრივ მოსახლეობასთან და მათ შორის იქაურ ქართველებთან. იგი წერდა: “მუსულმანი ქართველები ყოველგან თვალსაჩინოდ განირჩევიან სხვა სამუსულმანო სა ქართველოს მცხოვრებთაგან, თურქებისაგან, თარაქამებისაგან და სხვებისაგან, განირჩევიან სახით, ჩაცმა დახურვით, ზნე-ჩვეულებებით, დარბაისლობით (პირველ თქმულია ძველთაგან სიდარბაისლე მესხისა), სიდინჯით და პატიოსნებით. ტანისამოსი მამაკაცისა ისეთია როგორც გურულებისა, აჭარ ლებისა და ლაზე ბისა, ესე იგი ჩაქურა. ხოლო აჭარლები ქობუ ლეთელებისაგან განირჩევიან ხასია ექსპედიციის სადგომი-ფარდული და ოშკში თით. მათ შორის სისხლის აღება არ არსებობს, მრავალცოლიანობა იშვიათია, ხალხი მშვიდია, პა მცხოვრებნი. ფოტო 1917 წელი ტიოსანი, ქურდობა მათ შორის შეუძლებელია. ხახულის მუხთარს ვკითხე, ქურდობა თუ არსებობს

თქვენს შორის მეთქი? დიდად გაიკვირვა, ქურდობა ჩვენში არავის გაუგონია, ჩვენში შეუძლებელი The expedition shed and inhabitants აო. რუსის მოხელენიც, რომელმაც ისტორია ამ მხარისა არ იცოდნენ, ანუ ნაკლებად იცოდნენ, ისი of Oshki. 1917 ნიც ამჩნევდნენ ამ ტიპიურ განსხვავებას და გამოსთქვამდნენ აზრს, რომ ისინი გამაჰმადიანებული ქართველებიაო” (26) 124

ლადო გუდიაშვილი. იშხნის ტაძარი. ქაღალდი, აკვარელი. 1917 წელი.

Lado Gudiashvili. Ishkhani Church. Paper, watercolor. 1917. Lado Gudiashvili. Ishkhani Church. Annunciation. Paper, watercolor. 1917. 124 125

ლადო გუდიაშვილი. იშხნის ტაძარი. ხარების სცენა. ქაღალდი, აკვარელი. 1917 წელი.

Lado Gudiashvili. Ishkhani Church. Annunciation. Paper, watercolor. 1917. 126

გადარუჯულ გარემოში ოაზისს ჰგავს სოფელი, რომლის შუაგულში დგას იშხნის ხოხბისყელისფერი ტაძარი. ექვთიმე თაყაიშვილის ექს პედიციის დროს ეს ადგილი სოფლის განაპირა მხარე ყოფილა. “ეს საუკეთესო კუთხეა ტაოსი” - აღნიშნავს მეცნიერი. წალკოტში ჩაფლული ეკლესიის ყოველი დეტალი თუ ჩუქურთმა მშვენიერია. ტაო-კლარჯეთისა და შავშეთის ხუთ საე პისკოპოსოს შორის იშხანს უმეტესი სახელი და პატივი ჰქონდა. კათედრალურმა ტაძარმა და საეკ ლესიო ცენტრმა მოქმედება მხოლოდ XVII საუკუნის მეორე ნახევარში შეწყვიტა. გიორგი მერჩულის მიხედვით იშხანში ტაძარი თავდაპირველად VIII საუკუნის 30-იან წლებში აუგია მართლმადიდებელ ნერსე ეპისკოპოსს. ტა ოს ძეგლებს შორის იშხნის სახელი ყველაზე კარგად არის ცნობილი საქართველოში, რადგან “გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში” ერთი ეპიზოდი სწორედ ამ ტაძრის განახლებას ეხება. კონსტანტი ნოპოლის მოლოცვის შემდეგ ნეტარი გრიგოლი და ღირსი მამა საბა ტაოში რომ მოვიდნენ და იშხანს მოუახლოვდნენ, გამო ეცხადათ ამ ტაძრის პირველი დიდებულება და ეუწყათ, რომ საბამ უნდა აღადგინოს ის დაქვრივებული ეკლესია. თანაც ის ადგილი უკვე მი უდგომე ლი იყო, მისასვლელი გზაც დაჰკარგვოდათ და ასევე უფლისაგან ეუწყათ, როგორ უნდა მისულიყვნენ. იშხანს რომ ავიდნენ, ძალიან გაიხარეს, რადგან იხილეს სულიერად და ხორციელად სანუგეშო ადგილი. საბამ მეორედ ააშენა ტაძარი და ეწოდა იშხნელი. შემდეგ საუკუნე ებში კიდევ რამდენიმეჯერ განაახლეს და ეკლესიას საბოლოო სახე ხუროთმოძღვარმა იოანე მორჩაისძემ მისცა. ბაგრატ IV-ის მეფობის დროს იშხნის ეპისკოპოსის იურისდიქცია იმდროინდელი საქართველოს რამდენიმე რეგიონზე ვრცელდებოდა. იმდენად გავლენიანი სასულიერო კერა იყო, რომ ოსმალთა ბატონობის დასაწყის ში იშხნელ ეპისკოპოსს თავად სულთანი ამტკიცებდა.

იშხნის ტაძარი (IX-X საუკუნეები) . საერთო ხედი ჩრდილო-დასავლეთიდან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Ishkhani Church (9th-10th cc.). General view from the Northwest. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 126 127

იშხნის ტაძარი. ჩრდილოეთის ფასადი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Ishkhani Church. Northern façade. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 128

იშხნის ტაძარი. დასავლეთის მკლავის სარკმლის მორთულობა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Ishkhani Church. Window adornment of the Western façade. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 128 129

ტაძრის კედლებს ულამაზესი ჩუქურთმები ამშვენებს, ერთ-ერთი მათგანი, კერძოდ კი სამხ რეთ ფასადზე, მრგვალი სარკმლის ზემოთ ჯერ კიდევ ერმაკოვმა გადაიღო, და მის დროს, ანუ 1879 წელს დაუზიანებელი იყო, თუმცა 1917 წელს ექვთიმე თაყაიშვილს ის უკვე შელახული დახვდა

The village in which stands Ishkhani Monastery appears as an Oasis. ‘This is the best part of Tao- Klarjeti,’ noted Ekvtime Takaishvili. It was also one of the most important spiritual centers in the Middle Ages. The first church was built by Catholicos Nerses III, who was a native from the village of Ishkhan. The earliest mention of the monastery is found in the ‘Life of Grigol Khandzteli’, a Georgian manuscript dating from the year 951. After pilgrimage, Constantinople priests Grigol and Saba arrived in Tao and near Ishkhani the first greatness of this temple was revealed. It was reported that Saba should restore the widowed church and he built the church for the second time and was given the name Ishkhneli. Five Georgian inscriptions within the church and on the southern facade indicate different restoration periods, from 917 until 1032. The church is adorned with gorgeous ornaments. 22 different geometric and floral motives are em- ployed in the sculptural decoration of the church.

იშხნის ტაძარი. საკურთხევლის სარკმლის მორთულობა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Ishkhani Church. Altar window adornment. Photo by Dmitry Ermakov. 1879

იშხნის ტაძარი. საკურთხევლის კოლონადა. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Ishkhani Church. Altar colonnade. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 130

იშხანს რამდენიმე ასომთავრული წარწერა ამშვენებს. მოხსენიებულია - გიორგი მეფე და შვილნი მათნი, ანტონ ეპისკოპოსი, ბაგრატ კურაპალატი, აშოტ კურაპალატი, ბაგრატ მაგისტროსი და სხვები, ისინი საუკუნეთა შემდეგაც თითქოს იშხნის კედლებ ში ცოცხლობენ. მოხსენიებულ მეფეთა მოღვაწეობა 958-1024 წლებში თავსდება, ყო ველმა მათგანმა იშხნის გამშვენიერებასა და გაძლიერებას წარუშლელი კვალი და ატყო. გადმოცემის თანახმად შენობის უფრო მეტი სიმტკიცისათვის ოსტატის ბრძანებით ხელოსნებს იშხნის ასაგებად კირი სუხბეჩის საძოვრებზე მობალახე ძროხების რძით უზელიათ, ამით ეკლესიამ მეტი სიმშვენიერე და სიცოცხლე შეიძინაო. იშხნის კათედრალური ტაძარი ჯერ კიდევ ინახავს მოხატულობის ფრაგმენტებს. გუმბათის სფეროში ჯვრის ამაღლების სცენაა გამოსახული. წრეში ჩაწერილ ჯვარს ოთხი მფრინავი ანგელოზი აღამაღლებს. მოხატულობის ნაწილი შემორჩენილა კედ ლებზეც და სარკმლის წირთხლებზეც, ხოლო თუ დასავლეთ მხარეს მნახველი კარ გად დააკ ვირდება, თანდათან კედლის ქვებს შორის წმინდანთა ლამაზი სახეებს გა მოარჩევს.

We can see several inscriptions on the walls of the Ishkhani Monastery and the names of the Georgian king and nobles: King George, Bishop Anton, Bagrat I of Iberia, Ashot I of Iberia, Bagrat I of Tao, and others, who greatly contributed to strengthening and adorning the Ishkhani Monastery. In the cupola the “Ascension of the Cross” is depicted, where a jeweled cross is being carried by four flying angels. Below this scene, repeated four times at each axis, is a two-wheeled chariot, drawn by four winged horses and driven by a standing figure. Above each chariot there is a Georgian inscription mentioning the colors of the horses.

იშხნის ტაძარი. სამხრეთის ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Ishkhani Church. Southern façade. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 130 131 132

იშხნის ტაძარი. აღმოსავლეთის ფასადი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Ishkhani Church. Eastern Façade. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 132 133

იშხნის მთავარი ტაძრის განაკვეთი, ხედი აღმოსავლეთისაკენ. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Ishkhani main church interior. View from the East. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 134

იშხნის მთავარი ტაძრის გეგმა. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Plan of the Ishkhani main church. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 134 135

იშხნის მთავარი ტაძრის აღმოსავლეთის ნაწილისა და გუმბათქვეშა ნაწილის აქსონომეტრიული განაკვეთი. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Interior of the Eastern and dome-shaped part of the Ishkhani main church. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 136

იშხნის მთავარი ტაძრის აფსიდის ერთ-ერთი სვეტის დეტალები. ა.კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Pillar detail of the Ishkhani main church. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 136 137

იშხანი. გურგენ მეფეთა-მეფის მცირე ეკლესიის გეგმა. ა. კალგინის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Ishkhani. Plan of Gurgen King of the kings’ small church. Sketch by N. Severov according to the measure by A. Kalgin. 1917 138

ეს ფოტო (გვ. 139) სავარაუდოდ სოფელ ოთხთა ეკლესიაშია გადაღებული. ადგილობრივ მცხოვრებლებთან ერთად ექვთიმე თაყაიშვილი და ვარძი ის მონას ტრის წინამძღვარი მღვდელ-მონაზონი იპოლიტე დგას. სოფლელებისაგან ექვთიმემ საინ ტერესო თქმულებები ჩაიწერა. მისი თქმით: “ტაძარს ეს სახელი იმიტომ ჰქვია, რომ იგი, იშხანსა, ოშკსა და ხახულს შემდეგ, მეოთხე შესანიშნავი ეკლესიაა. მათი სიტყვით, მთავარი ტაძარი აუშენებია მეფის ასულს, რომელსაც ხელები არ ჰქონია. მას ფული შემოლევია და ხარჯების დასაფარად თმები შეუკვეცია და გაუყიდია (თქმულების სხვა ვარიანტის მიხედვით კი - თმის სამკაული). სოფელ კობაკში ამ ქალის ვინაობასაც ასახელებენ: თამარი ყოფი ლა, ნუშირვანის ასული. მამამისს ყველა თავისი შვილი ისლამზე მიუქცევია და მარტო თამარისთვის დაურთავს ნება ქრისტიანად დარჩენისა, განსაკუთრებული დამსახურების გამო. თამარს ისეთი თეთრი რაში ჰყოლია, რომელსაც ერთ დღეს შესძ ლებია ოთხი ტაძრის- ოშკის, იშხნის, დორთ-ქილისას და პარხლის შემოვლა”(27). ტაო-კლარჯეთის ქართველების შესახებ საინტერესო მოგონებებია შემონახული ექვთიმე თაყაიშვილის არქივში, მისი ავტორი რუსი პო რუჩიკი ნ. მ. შუგუროვია, რომელიც ამ მხარის ქართველების გარეგნობით მოიხიბლა. შუგუროვი წერდა: “ფრონტზე ყოფნის სამი წლის განმავ ლობაში მე კარგად დავაკვირდი ნამდვილ თურქებს, მაგრამ ხახულის თურქების სახეებში, ნამეტნავად ახალგაზრდებში, აშკარად შევნიშნე ნამდვილი ქართული იერი. ისინი მეტად თავი სებურნი არიან, დიდრონი შავი თვალებითა და ანაგე ბით ტუჩი სა... ეს ხალხი რაინდულად პატიო სანია, სიმართლით გამსჭვალული და ფრიად სტუმარ თმოყვარე. მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი მცხოვრებნი ომით გაუბედურებულნი იყვნენ, სალდათთა მიერ მრავალჯერ შეურაცხყოფილნი, მათ მაინც კეთილი განწყობილება დაიცვეს ჩვენდა მომართ, ნამეტნავად ოფიცერთა მომართ. მე არ ვიცი შემთხვევა, რომ მათ ბოროტისათვის ბოროტით მიეზღოთ.” (28)

ოთხთა ეკლესია (X საუკუნე). ტაძრისა და სემინარიის საერთო ხედი ჩრდილოეთიდან. ფოტო 1917 წელი

Otkhta Church (10th c.). General view of the church and seminary from the North. 1917 138 139

ექვთიმე თაყაიშვილი და ვარძიის მონასტრის წინამძღვარი იპოლიტე სოფელ ოთხთას მცხოვრებლებთან ერთად. ფოტო 1917 წელი

Ekvtime Takaishvili and priest Ipolite with the village of Otkhta inhabitants. 1917 140

დორთ ქილისე იგივე ოთხთა ეკლესია ტაოში ერთ-ერთი ყველაზე მშვენიერი ნაგებობაა. ოთხთა მთის ძირას, კაკლისა და კომშის ხეებით გარშემორტყ მულ მცირე ვაკეზე დგას. ბაზი ლიკა X საუ კუნის მეორე ნახევარში დავით დიდ კურა პალატს მოუპირკეთებია. მასვე აქ სემი ნარია დაუარსებია. 1917 წლის სამეცნიერო ექსპედიციის ანგარიშში მოცემულია ოთხთა ეკლესიის შესახებ ისტორიული ცნობები და ხალხური გადმოცემაც. რო დესაც იოანე მთაწმინდელმა საერო ცხოვრებაზე ხელი აიღო, მალულად ოთხთა ეკლესიის ლავრაში წავიდა და იქ ეკურთხა ბერად. ექვთიმე თაყაიშვილი აღნიშნავს: “მცხოვრებნი გამაჰმადიანებული ქართველები არიან. ქართული ყველამ იცის. ადგილობრივ მუსულმანებს ტაძრის დიდი რიდი აქვთ, რატომღაც მისი ეშინიათ. ამბობენ, ვინც კი აქ დასახ ლდა, ყველა გადაშენდაო. ამიტომ ლავრის მახლობლად სახლებს ვერ ნახათ. დღემდე შემორჩა ლეგენდა: “ერთხელ, ერთმა მწყემსმა ეკლესიაში ფარა შერეკა, მაგრამ ეს ფარა შემდეგ მოვარდნილმა წყალმა იმს ხვერპლაო.” (29)

Dortkilise in Georgian, Otkhta is one of the most beautiful monuments in the Tao-Klarjeti Province, located at the foot of the mountain, sur- rounded by nut and quince trees. The basilica got a face-lifted by David III Curopalates in the late 10th century, who founded a seminary there. From the report of the 1917 expedition, we learn historical notes and legends about the Othkta Church. According to the locals, John the Iberian became a monk in the Otkhta Lavra. The Othkta is the fourth magnificent cathedral amongst Ishkhani, Oshki and Khakhuli, hence its name Othkhta (in English it means ‘from fourth’). Ekvtime Takaishvili notes: ‘The local inhabitants are Georgians converted to Muslims. Everyone knows Georgian. They greatly respect the church. By legend, all the families settled here were depopulated. Therefore, no one lives near the Lavra.’

ოთხთა ეკლესიის და სემინარიის საერთო ხედი ჩრდილოეთიდან. ფოტო 1917 წელი

General view of the Otkhta Church and seminary from the North. 1917 140 141

ოთხთა ეკლესიის აღმოსავლეთის და სამხრეთის ფასადები. ი.ზდანევიჩის განაზომის მიხედვით შეასრულა ნ. სევეროვმა. 1917 წელი

Eastern and Southern facades of the Otkhta Church. Sketch by N. Severov according to the measure by I. Zdanevich. 1917 142

ოთხთას ბაზილიკის ძირითადი გეგმა. ი.ზდანევიჩის განაზომის მიხედვით შეასრულა პ.კუბერამ. 1918 წელი

The main plan of the Otkhta basilica. Sketch by P. Kuber according to the measure by I. Zdanevich. 1918 Plan of the Otkhta Basilica. Sketch by P. Kuber according to the measure by I. Zdanevich. 1918 142 143

ოთხთას ბაზილიკის შუა ნავის გეგმა მეორე სართულის დონეზე. ი.ზდანევიჩის განაზომის მიხედვით შეასრულა პ.კუბერამ. 1918 წელი

Plan of the Otkhta Basilica. Sketch by P. Kuber according to the measure by I. Zdanevich. 1918 144

ოთხთას ბაზილიკის საკურთხევლის გეგმა მეორე სართულის დონეზე. ი.ზდანევიჩის განაზომის მიხედვით შეასრულა პ.კუბერამ. 1918 წელი

Altar plan of the Otkhta Basilica. Sketch by P. Kuber according to the measure by I. Zdanevich. 1918 144 145

ოთხთას ეკლესიის ბაზილიკის სიგრძივი განაკვეთი. ი.ზდანევიჩის განაზომის მიხედვით შეასრულა პ.კუბერამ. 1918 წელი

Otkhta Church Basilica interior. Sketch by P. Kuber according to the measure by I. Zdanevich. 1918 146

ტბეთის ტაძარი ტაო-კლარჯეთის იმ იშვიათ ისტორიულ ძეგლთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომელიც ექვთიმე თაყაიშვილს პირადად არ უნა ხავს, თუმცა მეცნი ერი ოშკის ტაძრის შესწავლისას პარალელებს ავლებ და ტბეთის არქიტექტურასთან (30) ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ტბეთის კათედრალი კარგად იყო შენახული. მაშინ ის გიორგი ყაზბეგმა, დიმიტრი ბაქრაძემ და ნიკო მარმა შე ისწავლეს. დღემდე შემორჩენილია 1888 წლის ფოტო, სადაც ნათლად ჩანს ეკლესიის გუმბათი და კამარების გადახურ ვა. მაგრამ 1961 წელს კათედრალი უცნობმა პირებმა ააფეთქეს, რის გამოც ჩამო იშალა გუმბათი და დასავლეთი ნაწილი, დაიკარგა და გაიბნა ტაძრის შემამკობელი მრავალი დეტალი. გიორგი ყაზბე გის სიტყვით: “ტბეთის ეკლე სიას შეუძლია დაამშვენოს თვით რომი, რომელიც განთქმულია ძველისძველი ტაძრე ბით. ტბეთის ეკლესია თავის შინაგანის და გარეგანის მშვენიერებით უფრო დიდსა და მაღალს გრძნობას აღძრავს კაცის გულში, ვიდრე სვეტიცხოველი მცხეთისა.” ტბეთი გურგენ კურაპალატის ვაჟმა, ერისთავთ ერისთავმა აშოტ კუხმა (896-918) ააგო, მანვე შეამკო ყოველი საჭი რო ნივთით. XI საუკუნის დასაწყისში კი გარე კედლები სუფთად თლილი ქვის პერანგით შეუმოსავთ, ხელახლა მოუპირკეთებიათ ბურჯებიც. ტაძრის შიდა სივრცე დღეს თითქმის მთლიანად განადგურებულია. არადა აქ XII საუკუნის ულამაზესი ფრესკები ყოფილა. საკურთხეველს ანგელოზთა ვედრება, თორმეტი მოციქულისა და ეკლესიის მამათა სახება ამკობდა.

Ekvtime Takaishvili did not see the Tbeti Monastery personally. In the 19th century, Tbeti was well-preserved and George Kazbegi, Dmitry Bakradze and Nicholas Marr studied the monument. In 1961, unfortunately the cathedral was blown up by unknown persons and as a result the dome was destroyed and the western part and many adornments of the monument were lost. The youngest son of Gurgen I of Tao, Duke of Dukes Ashot Kukhi (896-918), sponsored the construction of the Tbeti Cathedral. Today, the interior of the monument is almost completely gone.

ტბეთის ტაძარი (X საუკუნე). ხედი სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი.

Tbeti Cathedral (10th c.). View from the Southeast. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 146 147

ტბეთის ტაძარი. სამხრეთი მკლავი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Southern part of the Tbeti Cathedral. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 148

ტბეთის ტაძარი. ხედი სამხრეთ დასავლეთიდან. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Tbeti Cathedral. View from the Southwest. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 148 149

ტბეთის ტაძარი. ხედი სამხრეთ დასავლეთიდან. ფოტო 1888 წელი.

Tbeti Cathedral. View from the Southwest. 1888 150

ტბეთის ტაძარი. ჩრდილოეთის მკლავის აღმოსავლეთი კედელი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტო. 1879 წელი

Tbeti Cathedral. Eastern wall of the Western part. Photo by Dmitry Ermakov. 1879 150 151

ტბეთის ტაძარი. აშოტ კუხის ქვის ქანდაკება. X საუკუნე

Tbeti Cathedral. Stone sculpture of Ashot Kukhi. 10th c. 152

ტბეთის ტაძარი. ინტერიერი. ხედი ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან. ფოტო 1888 წელი

Tbeti Cathedral interior. View from the Northeast. 1888 152 153

ტბეთის ტაძარი. ინტერიერი. ხედი ჩრდილო-დასავლეთიდან. ფოტო 1888 წელი

Tbeti Cathedral interior. View from the Northwest. 1888 154

ტბეთის ტაძარი. სარკმელთა გაფორმება. ა.პავლინოვის ესკიზი. 1893 წელი

Tbeti Cathedral window adornment. Sketch by A. Pavlinov. 1893

ტბეთის ტაძრის გეგმა და განაკვეთი. შესრულებული ა.პავლინოვის მიერ. 1893 წელი

Tbeti Cathedral plan and interior created by A. Pavlinov. 1893 154 155

ტბეთის ტაძრის სამხრეთი ფასადი. შესრულებული ა.პავლინოვის მიერ. 1893 წელი

Eastern façade of the Tbeti Cathedral. Sketch by A. Pavlinov. 1893 156

ოპიზა კლარჯეთის უძველესი და ყველა ზე ვრცელი მონასტერი იყო. როგორც ჩანს ექვ თიმე თაყაიშვილმა მისი შესწავლა ვერ მოას წრო. 1874 წელს იგი გიორგი ყაზბეგმა დაათვალიერა და ქალაქს შეადარა. 1888 წელს არქიტექტურის აკადემიკოსმა ა. პავლინოვმა ინახულა. კომპლექსის გრანდიოზულობა შემორჩენილი ფოტოებიდანაც ჩანს. წმინდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის სამონასტრო კომპლექსმა საქართველოს ისტორიაში უდიდესი როლი შეასრულა. სავანის და არსება ვახტანგ გორგასლისა და ერისთავ არტავაზის სახელს უკავშირდება და იგი პრაქტი კულად პირველი მონასტერი იყო საქართველოში. არაბთა შემოსევის შემდეგაც პირველად ის აღუდგენიათ, ამიტომ 780 წელს აქ დამკვიდრდა და ერთხანს მოწაფეებთან ერთად ცხოვრობდა ქართლიდან წამოსული გრიგოლ ხანძთელი. მონასტერში მოღვაწეობდნენ იოანე პეტრი წი, ბექა და ბეშქენ ოპიზრები. აქ გადაიწერა 913 წლის ოპიზის სახა რება.

Opiza was the oldest and most extensive monastery of the Tao-Klarjeti province. Ekvtime Takaishvili could not study the monument. In 1874, George Kazbegi visited the monastery and compared it to the whole city. Academician of architecture, Mr. Pavlinov, also saw Opiza in 1888. The surviving photos well reflect the grandeur of the monument. The Opiza Monastery played a major role in the history of Georgia. The founding of the complex is associated with the name of Vakhtang I Gorgasali and Duke Artavaz. It was the first monastery in the country. Opiza was reconstructed after the Arab invasion in the 8th century. In 780, prominent Georgian ecclesiastic figure, Gregory of Khandzta, settled and lived there together with his disciples. Ioane Petritsi, Beka and Beshken Opizars worked in the monastery. The Opiza gospel was written there in 913.

ოპიზის სამონასტრო ეკლესია და მიმდებარე შენობები. ხედი ჩრდილო-დასავლეთისაკენ. ფოტო 1903 წელი

Church and buildings of the Opiza Monastery. Northwest view. 1903 156 157

ოპიზის სამონასტრო ეკლესია (VIII საუკუნე). ინტერიერი. ხედი დასავლეთისაკენ. ფოტო 1888 წელი

Opiza Monastery Church interior (8th c.). West view. 1888 158

ოპიზის ტაძრის სამხრეთ ფასადზე იყო მოთავსებული სამფიგურიანი რელიეფი, რომელიც ამჟამად საქართველოს ხელოვნების სახელ მწიფო მუზეუმშია დაცული. რელიეფი ორი ერთნაირი ზომის ფილისაგან შედგება. შუაში ქრისტეა გამოსახული, მარჯვნივ, როგორც წარწერა გვაუწყებს, აშოტ კურა პალატი, ხელში ოპიზის ტაძრის მოდელი უჭირავს, მარცხნივ დავითი. მიჩნეული იყო, რომ აშოტ კურა პალატი არის აშოტ I, ხოლო დავითი, ებრაელთა დიდი მეფე, ვის შთამო მავლებათაც ბაგრატიონები იწოდებოდნენ. პროფესორმა ვახტანგ ჯობაძემ კვლევის შე დეგად ივარაუდა, რომ ბარელიფზე გამოსახულია აშოტ IV კურაპალატი და მისი ძმა დავითი, ქართველთა მეფე 945-954 წლებში სწორედ ამ აშოტმა განაახლა ტაძარი და ბაზილიკა გუმბათიან ეკლესიად გადააკეთა. ეს ბარელიეფი ერთადერთი დეტალია, რაც ეკლესიის მორთულობიდან შემოგვრჩა. ვინ იცის, კიდევ რამდენ საინტერესო ცნობას ინახავდა ოპიზა.

The three-figured bas-relief of the Opiza Church south facade is now preserved in the Art Museum of Georgia. The bas-relief contains two slabs of a similar size. Jesus Christ is depicted in the middle slab of the bas-relief, on the right Ashot I Curopalates holds the Opiza Church maquette, and on the left slab the King of the United Kingdom of Israel, David, stands. Professor Vakhtan Jobadze supposed that the persons depicted on the bas-relief were Ashot IV and his brother Davit the King of Georgians. In 945-954, Ashot IV renovated Opiza and turned it from a basilica type into a dome church. The bas-relief is the only detail remaining from the church ornaments.

ოპიზის სამონასტრო ეკლესია. ტყუფი რელიეფი. აშოტ IV კურაპალატისა და მისი ძმის დავით „ქართველთა მეფის“ გამოსახულებით. X საუკუნე

Opiza Monastery Church interior. Figures of Ashot IV Curopalates and his brother Davit King of Georgia. 10th c. 158 159

ოპიზის ტაძრის დასავლეთი ფასადი. შესრულებული ა.პავლინოვის მიერ. 1893 წელი

Western façade of the Opiza Church. Sketch by A. Pavlinov. 1893 160 160 161

VII საუკუნაში აშენებული ბანას დიდი ტაძარი ქარ თველთა მეფემ ადარნასე მეორემ (881-923) კვირიკე ბანელს გადააკეთებინა, ბანას პირველი ეპისკოპოსიც კვირიკე გახდა. (32) IX-X საუკუნეთა მიჯნაზე ბანა ქართველ მეფეთა საზაფხულო სამყოფად და განსასვენებლად იქცა. აქ მოღვაწე ზაქარია ბანელის თაოსნობით ბევრი ძვირ ფასი ხელნაწერი შეიქმნა. ამ კედლებს დიდი ზეიმიც ახსოვთ. XI საუკუ ნეში ერთიანი საქართველოს ახალგაზრდა მეფემ ბაგრატ IV აქ დაიწერა ჯვარი ბიზანტიის იმპერატორის რომანოზ არგიროსის ნათესავზე ელენეზე. ამ ნანგრე ვებს ქვეშ დღემდე განისვენებს ლამაზი დედოფალი, ფანასკერტელის ასული სითი ხათუნი და მისი მეუღ ლე ვახტანგ IV. (33) “კუალად ამასვე წელსა მოკუდა დედოფალი სითი-ხათუნ და დაფლა მეფემან ბანას. გარნა მეფობდა კეთილად გამგებითა ქუეყანისათა, მერმე გარდაიცვალა და დაფლეს ბანასვე ცოლისა თვისისა თანა”. (34). ბანამ, ისევე როგორც მთელმა ტაომ, მრავალი განსაცდელი გადაიტანა. ყირიმის ომისას (1853-56) ბანა ციხედ უქცევიათ, მისი ლამაზი კედლები ზარბაზ ნებსა და ხანძარს საგრძნობლად შეუბღალავს. სულ ბოლოს, რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს (1877-78) ეკლესიის გარშემო რუსული ჯარი მდგარა, აქ ბანაკი ჰქონიათ ოსმალებსაც. “ადგილობრივ გადმომცეს, - იგონებს ექვთიმე თაყაიშვილი - რუს-თათართა ომის დროს 1877-1878 წელს რუსის “ოტრიადი” იდგა ეკლე სიის გარშემო და ერთმა ღენერალმა წაიღო წარწე რიანი ქვა ეკლესიიდანო.” (35)

The Bana Cathedral is mentioned in the 11th century chronicle of Sumbat, which reports that Georgian Prince Adarnase II (881-923) ordered the building of the church of Bana ‘by the hand’ of Kvirike, who subsequently became the first bishop of Bana. In the 9-10th cc., the cathedral of Bana was one of the principal royal churches of the Bagrationi dynasty and was used for the corona- tion of Bagrat IV in 1027 and his marriage to Helena, a niece of the Byzantine emperor Romanos III Argyros, in 1032. During the Crimean War (1853–1865), the Ottoman military converted the church into a fortress, adding the crude bulwark still visible on the south side.

ბანა (VII საუკუნე). ტაძრის ნანგრევები ჩრდილო- აღმოსავლეთიდან. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral ruins(7th c.). Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 162

ბანა. ტაძრის ზოგადი სახე გარედან. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 162 163

ბანა. ტაძრის შიდა ნაწილი. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral interior. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 164

ბანა. ტაძრის ნანგრევები. საერთო ხედი სამხრეთიდან. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral ruins. General view from the South. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 164 165

ბანა. კედლის ნანგრევი აღმოსავლეთის მხრიდან. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral ruins. View from the East. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 166

ბანა. კორინთული კაპიტელი. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral. Corinthian chapiter. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 166 167

1902 წელს, პირველი ექს პედიციის დროს, ექვთიმე თაყაიშვილს გუმბათჩამოქცეული ტაძარი დახვდა, თუმცა ჯერ კიდევ მტკიცედ იდგა სა კურთხევლის კედლები და სვეტები. ბანა უნიკალური და საინტერესო არქიტექტურის მქონე ძეგლია. დიდი ზომის მაღალ ტეტრაკონქს გარს ეკვრის თითქმის 40 მეტრი დია მეტრის მრავალწახნაგა გარსშემოსავლელი. შუაში აღმართულია ცილინდრული გუმბათის ყელი. ტეტრაკონქის მკლავებს შორის განლაგებულია გუმბათქვეშა ბურჯები — პილონები, სადაც სამ იარუსად მოწყობილი სადგომებია (პატრონიკენი), ხოლო ოთხივე აფსიდის ქვემოთა ნაწილი, ჩვეულებრივი მთლიანი კედლის ნაცვლად, გამჭოლი თაღე დით გარსშემოსავლელისაკენ იხსნება. შენო ბის მთელი სიმაღლე 30 მეტრს აღემატება. ტაძრის ხუროთმოძღვრული დეტალები და მორთულობა ტექნიკური ოსტატობითა და მაღალმხატ ვრულობით გამოირჩევა. აფსიდებისა და პატრონიკეთა მალებში მოთავსებული მრგვალი სვეტები შემკულია ვოლუტებიანი სვეტისთავებით, ფასადის მთელ პერიმეტს მისდევს დეკორატიული თაღედი, თაღებს ზემოთ კი მცენარეული ჩუქურთმებია. პირვე ლი ცნობები ბანას ტაძრის საკუთრივ არქიტექტურული სახის შესახებ გერმანელმა მოგზაურმა და ბოტანიკოსმა კარლ კოხმა 1846 წელს დაგვიტოვა:- “ეს უეჭველად ყველაზე მშვენიერი და დიდებული რამაა, რაც კი მსგავსი რამ მინახავს ოდესმე მთელს აღმოსავლეთში, თუ რა თქმა უნდა კონსტანტინეპოლს არ ჩავთვლით...”(36). ბანას ხუროთმოძღვრების კვლევის ახალი ეტაპი 1902 წელს დაიწყო, როდესაც ძეგლის შესწავლას შეუდგა ექვთიმე თაყაიშვილი, არქიტექტორ ს. კლდიაშ ვილთან ერთად. ის მეორედ ბანას 1907 წელს ეწვია, ამჯერად არქიტექტორ ა. კალგინის თანხლებით. ორივე ექსპედიციის შედეგები მეცნიერმა 1909 წელს გამოქვეყნდა.

ბანა. ტაძრის საკურთხეველი. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Bana Cathedral altar. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 168

ბანა. ტაძრის საკურთხევლის კოლონადა. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Altar colonnade of the Bana Cathedral. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 168 169

ბანა. ტაძრის საკურთხევლის კედლის შუა ნაწილის გაფორმება. ალექსანდრე მამუჩიშვილის ფოტო. 1902 წელი

Altar wall adornment of the Bana Cathedral. Photo by Alexander Mamuchishvili. 1902 170

წიგნში გამოყენებულია საქართველოს ხელოვნების სასახლეში, საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში, საქართველოს ეროვნულ ბიბლიოთეკაში და კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ფოტო და საარქივო მასალები

In the catalogue are used photos and archive materials from the collections of: Art Palace of Georgia, Georgian National Museum and Korneli Kekelidze National Centre of Manuscripts.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ექვთიმე თაყაიშვილი, „1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში“. თბილისი, 1960, გვ.3 2. ლადო გუდიაშვილი, „სამხრეთ საქართველოში ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად“, ჟურნ: „ძეგლის მეგობარი“ # XIX, თბილისი, 1969, გვ. 5-7 3. ექვთიმე თაყაიშვილი, „1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში“. თბილისი, 1960, გვ.3 4. ჯაბა სამუშია, „ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ „თურქეთის საქართველოს“ შესწავლის ისტორიიდან“. ხელნაწერის უფლებით 5. ექვთიმე თაყაიშვილი, ავტობიოგრაფიული ჩანაწერები და მოგონებები, თბილისი, 1968, გვ. 382-383 6. ექვთიმე თაყაიშვილი, ავტობიოგრაფიული ჩანაწერები და მოგონებები, თბილისი, 1968, გვ. 384 7. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ. 262 8. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ. 265 9. Экскурсия Е. Такаишвили 1902 г. Маршрут и предворительные заметки; Материалы по археол. Кавказа, собран. экспед. Имп. Моск. археол. о-ва. Вып. 12. М., 1909, გვ. 113. 10. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ. 263 11. იქვე. გვ. 263 12. იქვე. გვ. 436 13. იქვე. გვ. 60 14. იქვე. გვ. 42 15. იქვე. გვ. 436 16. იქვე. გვ. 437 17. იქვე. გვ. 357 18. ლადო გუდიაშვილი, „სამხრეთ საქართველოში ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად“, ჟურნ: „ძეგლის მეგობარი“, N 19, თბილისი. 1969, გვ. 9 19. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ. 312 20. იქვე. გვ. 313 21. ექვთიმე თაყაიშვილი, „1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში“. თბილისი, 1960, გვ.42 22. იქვე. გვ. 44 23. გიორგი კალანდია, „იმოგზაურე ტაო-კლარჯეთში“. თბილისი, 2014. გვ 5-6 24. ექვთიმე თაყაიშვილი, „1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში“. თბილისი, 1960, გვ.34 25. იქვე. გვ. 46 26. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ.438 27. ექვთიმე თაყაიშვილი, „1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში“. თბილისი, 1960, გვ.75 28. ექვთიმე თაყაიშვილი, „დაბრუნება“, ტომი 1. თბილისი, 1991. გვ. 225 29. იქვე. გვ. 219 30. ექვთიმე თაყაიშვილი, თხზულებანი, ტომი 1. თბილისი, 2016. გვ.315 31. ვახტანგ ჯობაძე, „ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში“, თბილისი, 2007. გვ. 28-30 32. სუმბატ დავითის ძე, „ცხორებაი და უწყებაი ბაგრატონიანთა“. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო გონელი არახამიამ. თბ. 1990. გვ. 48 33. ექვთიმე თაყაიშვილი, „დაბრუნება“, ტომი 1. თბილისი, 1991. გვ. 317 34. ბატონიშვილი ვახუშტი, „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“, კრებული: „ქართლის ცხოვრება“ , ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით სიმონ ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1973. გვ. 283 35. ექვთიმე თაყაიშვილი, „დაბრუნება“, ტომი 1. თბილისი, 1991. გვ. 317 36. K. Koch, Reise im pontischen Gebirge und türkischen Armenien, II, Weimar, 1846, S. 243-248