MIRA Ceticeti Periodieke Uitgave Van Volkssterrenwacht MIRA Vzw

België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

ISSN-nummer 1783-4406 MIRA CetiCeti Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 14 nr 1 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - januari januari -- maart 20102010 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 NIEUW IN DE BIBILIOTHEEK

Voor wie het nog niet mocht weten: MIRA is ook de trotse bezitter van een heus “Informatie– en documenta- tiecentrum”: één ruime leeszaal en één collectiezaal. De collectie omvat ondertussen meer dan 1500 uitleenbare werken (boeken vooral, maar ook video, cd-rom, dvd,…) en vele honderden ingebonden jaargangen van tijd- schriften. Er staat ook een pc ter beschikking waarop u niet enkel de collectie kan doorzoeken, dvd‟s raadple- gen, maar ook scannen en surfen op het internet. De MIRA-bib. is geopend elke woensdag (14-18h) en vrijdag (19-22h). Andere dagen kunnen ook, maar dan volgens afspraak. Men betaalt een éénmalige waarborg van 25 euro, maar voor de leden is de uitleen zelf gratis.

ENKELE INTERESSANTE AANWINSTEN VAN DE LAATSTE MAANDEN

• Boek; nr. 1852, categorie 800, Auteur: Sharpe, Michael ―Space. The ultimate frontier‖ Uitgeverij: TAJ Books, Cobham UK, 2006, ISBN: "978-1-84406-078-8

Groot, groter, grootst… Maar groter dan dit boek zal u alvast niet vinden: 60cm hoog, 40cm breed, 160 pagina‟s dik. Niet bruikbaar als bedliteratuur, maar wel schitterend als naslagwerk (als u een grote studeertafel heeft tenminste). Een héél uitvoerig geïllustreerd en zeer compleet overzicht van de ruimtevaart: alle missies tot eind 2005 worden stuk voor stuk besproken, ook de minder gekende testvluch- ten, met bij elke missie één of meerdere fraaie foto‟s. En naast deze beeldjes staat het boek vol met paginavullende foto‟s in hoge kwaliteit, en gezien de afmetingen van het boek gaat het dan systematisch over poster-formaat-afbeeldingen!

• Boek; nr. 1853, categorie 553, Auteur: Deboosere, Frank ―Meer weer - Een heldere kijk op het weer‖ Uitgeverij: één—Roularta, 2009, ISBN: 978-90-8679-218-4

De bekendste MIRA-vrijwilliger heeft opnieuw een boek uit. Na het héél succesvolle “Reis door het Heelal” van vorig jaar (waarvan een flink deel van de opbrengst naar MIRA ging!) schrijft hij ditmaal over weerkunde. Zowel de vele weerkundige fenomenen, de weersvoorspellingen, de apparatuur, als meer anekdotische zaken (weerspreuken,…) komen aan bod. Let wel: in tegenstelling tot zijn vorige werk is dit boek in de eerste plaats voor volwassenen bedoeld (hoewel de inhoud wel steeds héél begrijpelijk blijft én vlot leest). De vele fraaie foto‟s –met nogal wat MIRA-materiaal ertussen- maken het geheel nog extra toegankelijk.

• Boek; nr. 1840, categorie 700, Auteur: Nazé, Yaël ―L‘astronomie au féminin‖ Uitgeverij: Vuibert, Paris, 2009, ISBN: "978-2-7117-222-04

Een productieve schrijfster bij een actieve uitgeverij. Bij Vuibert verschijnen steeds meer astronomische werken, en Yaël Nazé heeft duidelijk nog heel wat in haar pen steken. Dit werk is misschien wel haar meest succesvolle, en wie aanwezig was tijdens haar gelijknamige lezing op MIRA (10 oktober ll.) weet hoe gepassioneerd ze over het onderwerp kan spreken… en dus ook schrijven. Geen opsomming van vrouwen in de sterrenkunde, maar een thematisch opgedeeld boek waarin enerzijds enkele grote onderwerpen uit het vakgebied worden verduidelijkt, en anderzijds de (grote!) bijdrages van vrouwelijke astronomen hieraan wordt toegelicht (en natuurlijk wordt ook aandacht be- steedt aan hun leven en aan de –helaas frequente– tegenkantingen die ze te verwerken kregen).

Dit initiatief kwam tot stand dankzij de actieve steun van de Vlaamse minister van Economie, Ruimtelijke Ordening en Media, tevens bevoegd voor Weten- 2 schapsbeleid, in overleg met de Vlaamse ministerMIRA Cetivan Onderwijs - januari en- maart Vorming. 2010 INHOUDINHOUD

Nieuw in de bibliotheek 2 Nieuws van de werkgroepen 4 Activiteitenkalender van MIRA 5 Activiteitenkalender bij de collega‟s 7

MIRA Ceti is een periodieke uitga- MIRA Ceti sprak met… Sven De Rijcke 8 ve van Volkssterrenwacht MIRA Astrotoerisme: Réunion 14 vzw.

Redactie: De grote komeet van 1680… in Kampenhout 18 Philippe Mollet Vergeten helden: Johann Nepomuk Krieger 22

Redactieadres MIRA Ceti: Boekbespreking: Het ruimtedagboek van Frank De Winne 28 Volkssterrenwacht MIRA Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen De variabele van het seizoen: Epsilon Auriga 31

Teksten: Francis Meeus, Geertrui Cor- MIRA-publicaties en –verkoop 33 nelis, Bart Declercq, Rik Blondeel, Herwig Ronsmans, Hubert Hautecler, Hemelkalender 34 Wim Stemgee, Lieve Meeus, Philippe Mollet. Beeldgalerij 47 Nazicht: Martine De Wit Uitneembare sterrenkaart in „t midden Teksten worden alleen aanvaard als naam en adres van de auteur ge- kend zijn. De redactie behoudt het OP DE VOORPAGINA tal meteoren zichtbaar zijn, in recht om kleine wijzigingen in de een hemelgebeid tussen Orion tekst aan te brengen. De Geminiden 2009 waren naar en de kop van de Stier. Onder- alle waarschijnlijkheid de beste aan in beeld is duidelijk de Ori- Abonnement: (en best waargenomen) meteo- onnevel te zien, terwijl de helde- Een abonnement op MIRA Ceti renzwerm van de laatste jaren: re ster rechtsboven de oranje kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te tijdens de nacht van 13 op 14 Aldebaran is. Maar wie goed storten op rekeningnummer 000- december konden vele honder- toekijkt ziet in de linkerboven- 0772207-87 met vermelding van den meteoren waargenomen hoek nog de fraaie open sterren- naam + MIRA Ceti + jaartal. worden. Helder (vries)weer en hoop M35 in de Tweelingen. Lidmaatschap: een maanloze nacht zorgden De camera (Canon 40D) met Voor € 20 wordt u lid van MIRA, voor een fraai spektakel… voor een héél lichtgevoelige lens en krijgt u bovenop het tijdschrift wie de moed had om bij deze (30mm bij f/1.8) schoot enkele 50% korting op de bezoekersactivi- barre temperaturen buiten te uren lang continu beelden vanop teiten op MIRA. gaan liggen (in de Ardennen een volgmontering, en alle beel- Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en viel de dag ervoor al de eerste den met meteoren erop werden komt u gratis naar die activiteiten. sneeuw). dan softwarematig opgeteld. Be- Bart Declercq produceerde dit merk hoe alle meteoren uit de- Familie: compositiebeeld waarop een 6- zelfde richting komen... Wil u met de ganse familie lid worden dan betaalt u respectievelijk 30 of 45 euro (ipv 20 of 30).

STEUN MIRA ! CURSUS THEORETISCHE de sterrenkunde. De nadruk ligt Als vzw heeft MIRA meer dan STERRENKUNDE hierbij echter op de ooit uw steun nodig om onze wer- "beschrijvende sterrenkunde", king te kunnen verder zetten en Afwisselend loopt er op MIRA zodat niet of nauwelijks voor- uit te breiden. Helaas komen we een cursus “Theoretische” en kennis van wiskunde of fysica niet meer in aanmerking om fis- “Praktische” sterrenkunde, en in vereist is cale attesten uit te schrijven. Ho- 2010 is die laatste aan de beurt. De lessen starten telkens om pelijk weerhoudt dit U er niet Op 18 woensdagavonden, ver- 19h. Deelnemen kost 110 euro, van om ons (bovenop het abonne- spreid over het volledige kalen- maar daarin is ook een lijvige ment of lidmaatschap) nog een derjaar, wordt u ondergedom- en grotendeels herziene cursus- schenking te doen. peld in de wondere wereld van tekst inbegrepen.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 3 NIEUWSNIEUWS VANVAN DEDE WERKGROEPENWERKGROEPEN

Sinds enkele jaren functioneert Rondleidingen op MIRA een systeem van Zaterdag 13 februari om 20 uur: Onbewoond zonnestelsel werkgroepen voor de leden en Vrijdag 12 maart om 20h We proberen de koude winter- vrijwilligers. Hiermee willen we Jaarlijks krijgt MIRA ruim tien- niet enkel het werk op MIRA maanden even te vergeten en duizend bezoekers over de maken daarom een reisje langs efficiënter verdelen, maar ook vloer, en om al die mensen een de dienstverlening van de volks- alle exotische plaatsen die onze beetje wegwijs te maken in ster- kosmos rijk is. Je zal zeker ro- sterrenwacht beter organiseren. renkunde, ruimtevaart en weer- En last-but-not-least bieden be- mantische plekjes ontdekken die kunde is de grootste troef van je morgen op Valentijnsdag met paalde werkgroepen ook de kans onze volkssterrenwacht het en- om iedereen actiever te betrek- je geliefde in alle intimiteit kan thousiasme van een team vrij- verkennen… Onze reis eindigen ken bij het reilen en zeilen van willigers. Zij staan immers klaar de volkssterrenwacht. we met een bezoek aan de Zon, om met behulp van onze waar- een zonnebril meebrengen zal neeminstrumenten allerlei he- dus zeker geen overbodige luxe Instrumenten / onderhoud melobjecten te tonen en om aan zijn! de hand van de vele maquettes, We naderen de voltooiing van experimenten en het tentoonstel- Zaterdag 13 maart om 20 uur: het project “Nieuwe telesco- lingsmateriaal de nodige uitleg Astronomische lettertjes en

pen”. te geven. cijfertjes M13, NGC 1568, 2003 UB313, - wanneer u dit leest zou –met Heb jij ook zin om af en toe een een beetje geluk– de Kutterte- SN 1987A , enzovoort: waar- handje toe te steken tijdens voor staan toch al die cijfertjes lescoop terug moeten op zijn rondleidingen of bij waarne- plaats staan, maar nu geplaatst en lettertjes? Doen astronomen mingsactiviteiten? Op vrijdag graag geheimzinnig? Is het een op een gloednieuwe computer- 12 maart om 20 uur gaan we gestuurde vorkmontering. Deze warboel? Of valt er een logica in met de werkgroep rondleidingen te ontdekken? is héél ruim bemeten, daarom aan de slag met het vernieuwde zullen er parallel aan de hoofd- telescopenpark. Hoe moet je die kijker nog twee secundaire tele- grote kijkers bedienen? Welke Sterrenkunde scopen staan (een protuberan- objecten kan je ermee tonen? Na senkijker en een haarscherpe deze avond ben ook jij voortaan De werkgroep waarnemen komt lenzenkijker). specialist om de bezoekers te elke eerste en derde woensdag - de Schmidt-kijker ging als verbluffen met het vele schoon van de maand samen en licht enige vaste kijker ongewijzigd dat vanaf het waarnemingsterras maandelijks via deskundige blijven, maar ook hier is er een van MIRA aan de hemel waar te sprekers en/of workshops een kleine verbetering op komst nemen valt. bepaald astronomisch thema toe. (snellere motoren en modernere sturing). Maar vooral hopen we op vele - de behuizing van de grote Jeugdkern heldere avonden, zodat de waar- 45cm dobson is bijna klaar, we nemers kunnen vertrouwd raken De MIRA Jeugdkern organiseert verwachten dat de kijker eind met al die nieuwe en vernieu- maandelijks een activiteit voor januari op zijn definitieve loca- wende telescopen die er bij ge- alle sterrenfreaks van 9 tot 18. tie zal staan. komen zijn. Het programma voor de maan- Daarnaast wachten we nu op den januari tot maart 2010 ziet De volgende samenkomsten van een aannemer voor een paar er als volgt uit: de werkgroep gaan door op wijzigingen op het waarne- woensdag 6 en 20 januari, 3 en mingsterras: nieuwe trappen Zaterdag 9 januari om 20 uur: 17 februari, 3 en 17 maart. (naar armillairsfeer en Schmidt- Sterrenkunde met muis en toet- Die data vallen trouwens zo koepel), nieuwe “hellende vlak- senbord goed als mogelijk ook samen ken” naar Kutterkoepel en toe- Lang, zeer lang geleden – de met de data van de cursuslessen, gangsdeuren, en achter de Kut- dieren konden nog praten – heb- zodat de deelnemers aan de cur- terkoepel wordt een extra deel ben we met de MIRA Jeugdkern sus nadien nog even gezellig van het terras in gebruik geno- al een boel interessante astrosi- kunnen napraten. men (waar dus ook een nieuwe tes en -programma‟s onder de afrastering dient te komen). On- loep genomen. De technologie Mail naar of dertussen zijn wel al twee sto- en het internet staan echter niet rende schoorstenen verwijderd. stil, tijd dus voor een update. voor meer info.

4 MIRA Ceti - januari - maart 2010 ACTIVITEITENKALENDERACTIVITEITENKALENDER JANUARIJANUARI –– MAARTMAART 20102010

Zaterdag 23 januari ter van 4800 lichtgevoelige sen- ken worden en zullen enkele soren die gespreid zijn over een recente resultaten getoond wor- Prof. Catherine De Clercq volume van een kubieke km en den. IceCube en de zoektocht begraven zitten in het ijs op ― Prof. Catherine De Clercq is naar donkere materie― 1450 tot 2450 meter diepte. De missie van IceCube is de obser- hoofddocent in de fysica aan de Vrije Universiteit Brussel en co- Het heelal bevat volgens de hui- vatie van neutrino‟s uit de ruimte, afkomstig van actieve melk- directeur van het Interuniversity dige inzichten van het weten- Institute for High Energies, II- schappelijk onderzoek zo'n 4 wegstelsels, Gamma Ray Bursts, donkere materie, super- HE(ULB-VUB). Zij is Principal procent gewone materie, daar- Investigator van de VUB in de naast ongeveer 26 procent don- novae, e.a. In de uiteenzetting zal eerst een overzicht gegeven IceCube collaboration board. kere materie, de overige 70 procent zou staan voor donkere worden van het donkere materie Om 15.00 uur energie. Eén van de projecten probleem: wat hebben we ge- Toegangsprijs: € 3,00 om de ware aard van de donkere leerd uit observaties, welke materie te achterhalen is IceCu- deeltjes zouden donkere materie kunnen verklaren. Vervolgens be. zullen de experimenten overlo- Het IceCube project wordt uit- pen worden die rechtstreeks of gevoerd door een internationaal onrechtstreeks zoeken naar de consortium van 30 universitei- aard van de donkere materie. ten uit de VSA, Europa, Japan IceCube is één van deze experi- en Nieuw-Zeeland. IceCube is menten en zoekt o.a. naar neu- de grootste neutrinodetector ter trino signalen van donkere ma- wereld en bevindt zich nabij de teriedeeltjes in het heelal. In het Amundsen Scott Zuidpoolbasis. laatste deel van de lezing zal De detector bestaat uit een roos- IceCube meer in detail bespro-

Zaterdag 13 maart van de schitterende muurschil- Deze lezing is trouwens een dering van het zonnestelsel in Herwig Ronsmans voortzetting van de verken- onze tentoonstellingszaal, en ―Een astronomische blik op ningstocht die we in 2007 al een tijdens waarnemingsavonden is onze planeet met Google Earth― eerste keer maakten onder de- hij vaak de trouwe gezel bij zelfde deskundige en zeer ge- onze grote computergestuurde smaakte leiding.

Toen Google Inc. in juni 2005 40 cm Meade LX200-telescoop. 'Google Earth' lanceerde, kreeg Herwig Ronsmans is sinds vele dit computerprogramma meteen Om 15.00 uur jaren assistent op Volkssterren- Toegangsprijs: € 3,00 een wereldwijde belangstelling. wacht MIRA. Hij is o.a. auteur Met 'Google Earth' kan men - naast gluren bij de buren - vanuit de ruimte inzoomen op on- telbare boeiende en merkwaar- dige plekken op Aarde.

Tijdens deze presentatie bezoeken we virtueel een resem spectaculaire locaties met een verhaal, plaatsen die raakpunten hebben met de sterrenkunde en aanverwanten, waarbij de mogelijkheden van 'Google Earth' ten volle worden benut.

Misschien brengt het u wel op ideeën voor een originele vakan- tietrip...

MIRA Ceti - januari - maart 2010 5 ACTIVITEITENKALENDERACTIVITEITENKALENDER JANUARIJANUARI--MAARTMAART 20102010 Elke woensdagnamiddag, Vrijdag 19 – zaterdag 20 Astroclub met 14-18h maart: Frank Deboosere: ―VVS sterrenkijkdagen‖ laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van 14h-18h) is MIRA geopend De Vereniging Voor Sterren- Elke laatste vrijdag van de voor individuele bezoekers. kunde organiseert naar jaarlijk- maand –met uitzondering van Het is de bedoeling dat elkeen se gewoonte sterrenkijkdagen, juli en augustus– komt weerman aan zijn eigen tempo de sterren- en in 2010 vinden die plaats op Frank Deboosere een voordracht wacht verkent: gluur eens in de vrijdag 19 en zaterdag 20 houden op MIRA. telescoopkoepels, loop het waar- maart. Volkssterrenwacht MI- Zijn voordracht start steeds om nemingsterras af, lees de instru- RA werkt uiteraard graag mee 19h30, en duurt ongeveer een uur. Bij helder weer trekken we menten van het weerstation af, aan dit initiatief, samen met ve- dan naar de telescopen voor de bestudeer de hemelmechanica le andere amateursterrenkunde- met behulp van de armillair- waarnemingen, zoniet volgt een verenigingen uit Vlaanderen. sfeer, de sterrenhemel met de rondleiding op de sterrenwacht. interactieve sterrenkaart, bezoek Tijdens die beide dagen kan De prijs bedraagt € 5,00 (gratis de diverse tentoonstellingen en men van 19 tot 23 uur doorlo- voor MIRA-LedenPlus). experimenten (waaronder na- pend op Volkssterrenwacht MI- Het waarnemingsgedeelte oogt tuurlijk het befaamde optische RA terecht om waarnemingen ook dit seizoen tamelijk specta- experimentarium)… En vergeet te verrichten. Zijn present: de culair: Maan en Mars zijn stee- niet ook even binnen te springen wassende Maan, de planeten vast te zien, Saturnus later op de in onze bibliotheek. Mars en Saturnus, en de klas- avond, en vanaf februari moet Bovendien kan u vanaf nu ook sieke winter- en lentesterrenhe- ook Venus lukken (vroeg op de het ganse parcours verkennen mel met de opvallende sterren- avond dan wel)! met een zogenaamde “Audio- beelden Stier, Orion, Voerman, 29/01: zoals elk jaar blikt Frank guide”, waarmee u bij elke op- Tweelingen en Leeuw. Onder tijdens de eerste astroclubavond stelling of instrument gesproken de deskundige leiding van vele van het jaar even terug op het commentaar krijgt. ervaren waarnemers maken we voorbije jaar. U weet wellicht De toegangsprijs bedraagt € jou op ons waarnemingsterras nog dat 2009 het wereldjaar van 2,50 maar is gratis voor leden ook vertrouwd met de sterren de sterrenkunde was, en dat van MIRA. die aan de hemel de winterzes- onze landgenoot Frank De Win- hoek tekenen: Aldebaran, Ca- ne ruim zes maanden kon door- MIRA open op zondag pella, Castor/Pollux, Procyon, brengen aan boord van het ISS. Sirius en Rigel. In het gebouw Maar er zijn nog vele andere Behalve op woensdag zijn we van de volkssterrenwacht kan gebeurtenissen die u misschien je nadien ook kennismaken met sinds enkele jaren ook op zon- al vergat. dagnamiddag (14-18h) doorlo- de vele maquettes, experimen- 26/02: "Astronomie en Inter- pend geopend voor bezoekers. ten en tentoonstellingszalen, en net". Meer en meer personen Het succes is vaak afhankelijk desgewenst een multimedia- vinden dezer dagen vlot de weg van de weersomstandigheden en voorstelling bijwonen. op het Internet, en voor diege- de actualiteit: soms maar enkele Doorlopend van 19 tot 23 uur nen die betrouwbare sterrenkun- bezoekers, soms vele tientallen. Toegangsprijs: waarnemingsac- dige informatie zoeken, is dit Dit initiatief wordt volledig ge- tiviteiten gratis / multimedia- het informatiekanaal waar een dragen door de enthousiaste voorstelling € 3,00 onvoorstelbare schat aan infor- vrijwilligers: een steeds groter matie te vinden is. wordende groep staat paraat om minstens één zondag per maand 26/03: ―De geschiedenis van de van dienst te zijn. Maar nieuwe kalender". Historisch gezien kandidaten zijn zeker welkom! was sterrenkunde in de eerste Met deze formule mikken we plaats de wetenschap die zich dan voornamelijk op twee doel- bezig hield met tijdsrekening en groepen: dagjestoeristen die –bepaling. Deze lezing gaat dan Grimbergen bezoeken en dan ook over de verschillende kalen- ook even op MIRA binnensprin- ders die ooit in voege waren, en gen, en anderzijds families die hoe hun nauwkeurigheid lang- speciaal voor MIRA komen. zaam evolueerde.

6 MIRA Ceti - januari - maart 2010 • Elke vrijdagavond en woensdagnamiddag: open voor het publiek. Iedereen kan individueel een bezoek brengen aan de sterrenwacht. De rondleiding op vrijdag start om 20h30, en die op woensdag om 15h00. • Op Urania kan je terecht in een aantal werkgroepen, die op geregelde tijdstippen samenkomen. Zie de website voor meer info... Volkssterrenwacht Urania Mattheessenstraat 60, 2540 Hove • Di 5 tot ma 18/01/2010: Eclipsreis naar Zuid-India en de Malediven Tel.: 03/455 24 93 • Vr 19/03/2010 van 19h00 tot 23h00: Sterrenkijkdagen e-mail: [email protected] • Za 20/03/2010 van 14h00 tot 23h00: Sterrenkijkdagen http://www.urania.be/

• Cursus actuele onderwerpen sterrenkunde: start wo 16/12/2009 tot wo 05/05/2010: telkens om 20h00 • Telescopen: verleden, heden, toekomst: start di 08/12/2009 tot di 23/03/2010 Volkssterrenwacht Beisbroek • Relativiteit voor iedereen: start do 15/10/2009 Zeeweg 96, 8200 Brugge Tel.: 050/39 05 66 e-mail: [email protected] http://www.beisbroek.be/

• Planetariumshows: “De zuidelijke sterrenhemel”; 3D film “Dawn of the Space Age”; 3D film “Origins of Life”; “De Tharsis Codex”; “De Aarde”; ”Eyes on the skies” • Elke vrijdag : 20h00 Gratis bezoek aan sterrenwacht

Europlanetarium Genk Planetariumweg 19, 3600 Genk Tel.: 089/65.55.55 [email protected] http://www.europlanetarium.com/

• Elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. • Za 14h30-16h30 : Voordracht over atmosferische modellering • Za 14h30-16h30 : Voordracht over ons veranderende klimaat • Cursus Inleiding tot de sterrenkunde : op maandag van 22/02/2010 tot UGENT Volkssterrenwacht A. Pien 29/03/2010 : telkens van 20h00-22h00 Rozier 44, 9000 Gent • Cursus Zonnestelsel : op donderdag van 11/02/2010 tot 06/05/2010 : Tel.: 09/264.36.74 telkens van 20h00-22h00 e-mail: [email protected] • Ma 15/02/2010 : Kijkavond voor de jeugd van 19h00-21h00 http://www.rug-a-pien.be/

• Elke 2de en 4de vrijdagavond van de maand – 20h: waarnemingsavond • Iedere vrijdagavond van 19h tot 23h30: bibliotheek InfoLAB open • Elke zondagnamiddag van 14h tot 17h: zonnewaarnemingen + bibliotheek InfoLAB open AstroLAB IRIS • Zaterdagnamiddag om 14h: activiteiten voor de jeugd Verbrandemolenstraat 5, 8902 Ieper Tel.: 057/20 03 87 e-mail: [email protected] http://www.astrolab.be/

MIRA Ceti - januari - maart 2010 7 MIRA Ceti sprak met ... SvenSven DeDe RijckeRijcke Francis Meeus

Wanneer we willen te weten komen hoe ons heelal in mekaar zit, concentreren we ons dan best op de wereld van het heel grote of is het meer aangewezen om te focussen op de wereld van het heel kleine? Om een antwoord te krijgen op die vraag trok MIRA Ceti naar Gent, alwaar wij een afspraak hadden met Sven De Rijcke (35 jaar). Sven is als docent verbonden aan de Vakgroep Wiskundige Natuurkunde en Sterrenkunde van de Universiteit Gent, en in zijn onderzoek legt hij zich toe op de kleinste leden van de grootste categorie bewoners in het heelal: elliptische dwergsterrenstelsels. Nochtans begon hij zijn doctoraat met het bestuderen van de dynamica van reuzensterrenstelsels. Moet het adagium ―Bigger is better‖ misschien toch best vervangen worden door ―Small is beautiful‖?

Voor vele astronomen blijft schrijft is het zogenaamde beschrijven. En het model dat het misschien bij een droom, Lambda-CDM model, wat we daaruit naar voren is gekomen, maar jij hebt voor jouw on- ook wel het concordantiemodel is er één van hiërarchische ver- derzoek, Sven, al gebruik kun- noemen. Daarbij gaan we ervan smelting. nen maken van de beste tele- uit dat 5% van al wat in het Ervan uitgaande dat donkere scoop ter wereld, de Very Lar- heelal zit zichtbare, gekende materie wel degelijk bestaat zijn ge Telescope in Chili? materie is, 25% donkere materie de eerste structuren die ontstaan en 70% donkere energie. Het re- kleine wolkjes van donkere ma- Inderdaad. Tijdens het laatste sultaat is een heelal dat na de terie. De gewone materie, het jaar van mijn doctoraat heb ik oerknal een inflatiefase kent en gas, valt dan in op die wolkjes zelf voorgesteld om mij vervolgens expandeert. Maar dat donkere materie en gaat sterren voortaan toe te leggen op proces vertraagt geleidelijk tot vormen. Door hun onderlinge dwergsterrenstelsels. Vervol- het heelal zo‟n acht miljard jaar zwaartekracht worden die gens heb ik bij de ESO een oud is, dan krijgt de kosmologi- dwergstelsels naar mekaar toe groot waarnemingsproject voor- sche constante de overhand en getrokken, ze versmelten en gesteld, en de wetenschappelijke begint het heelal versnellend uit vormen iets grotere sterrenstel- commissie heeft dat project te dijen. In een dergelijke con- sels. En zo ontstaat geleidelijk goedgekeurd. Het resultaat was text willen wij het ontstaan en een soort versmeltingsboom. De dat ons team 29 nachten tijd toe- de evolutie van sterrenstelsels sterrenstelsels van vandaag zit- gewezen kreeg op de VLT om elliptische dwergsterrenstelsels waar te nemen. Het was daarbij de bedoeling om de methode die ik tijdens mijn doctoraat ontwikkeld had voor reuzenstelsels toe te passen op dwergstelsels. Uit de spectra die we via de VLT konden verkrijgen was het mogelijk om dingen te achterhalen zoals leeftijd van de sterren, hoe sterren doorheen die kleinere stelsels bewegen, enz. Indirect konden we dan ook de aanwezige hoeveelheid donkere materie afleiden, om dat dan allemaal te vergelijken met hetgeen we weten over reuzenstelsels.

De studie van sterrenstelsels is van cruciaal belang om de werking van het heelal te be- Sven De Rijcke is docent aan de Vakgroep Wiskundige Natuurkunde grijpen? en Sterrenkunde van de Universiteit Gent. De focus van het sterren- Zeer zeker. Het actueel gangba- kundig onderzoek dat daar verricht wordt situeert zich op het gebied re model dat ons heelal be- van de dynamische structuur van sterrenstelsels.

8 MIRA Ceti - januari - maart 2010 De afbeelding bo- vinden. Als we bij het waarne- venaan (copyright: men van dwergstelsels aan de Karel Teuwen) toont hand van de sterren die er deel dwergstelsel M82 in van uitmaken de geschiedenis de buurt van het veel van hun stervorming reconstrue- grotere sterrenstel- ren, dan blijkt die effectief ge- sel M81. Op de af- fluctueerd te hebben zoals ge- beelding onderaan steld in onze modellen. (copyright: NOAO Daarnaast kunnen we ook bestu- Kitt Peak National deren hoe sterrenstelsels door Observatory en hun omgeving beïnvloed wor- HST) is duidelijk te den. In het geval van reuzenstel- zien hoe in M82 gas sels speelt dat effect natuurlijk aan twee kanten, ook, maar bij dwergstelsels is loodrecht op de ster- die externe invloed echt een be- renschijf, weg- langrijke en heel zichtbare fac- geblazen wordt. tor. Wanneer een dwergstelsel in de buurt van een reuzenstelsel komt, zal ten gevolge van de sterke getijdenkrachten het dwergstelsel uitgerekt en ver- vormd worden, en finaal be- hoorlijk wat sterren, gas en ook ten op de stam van die boom. een reuzensterrenstelsel is im- donkere materie kwijtspelen. Als we terugkijken in de tijd mers zo sterk, dat er bijna geen En er blijkt een onmiskenbaar zien we dat het stelsel van van- gas aan ontsnapt ten gevolge verband te bestaan tussen de daag bv. het resultaat is van het van supernova-uitbarstingen. samensmelten van twee stelsels Voor dwergsterrenstelsels is dat vorm van dwergstelsels en de dichtheid van sterrenstelsels in in een eerder stadium. Dat is een een heel ander verhaal: als daar- hun omgeving, hetgeen we de eerste vertakking waarbij we te- in een paar supernova‟s afgaan morfologie/dichtheidsrelatie recht komen bij de voorouders komt er voldoende energie vrij noemen. van het huidige stelsel. Die vori- om alle gas eruit weg te blazen. Onze Lokale Groep is een eer- ge stelsels zijn op hun beurt ook Een mooi voorbeeld hiervan weer samengesteld uit verschil- vinden we bij het schijfvormige der ijle omgeving met twee reu- zenspiralen – onze Melkweg en lende voorouders, enz. Als we dwergstelsel M82 in Ursa Ma- het Andromedastelsel, een wat sterrenstelsels bekijken met heel jor. In het centrum worden heel kleiner spiraalstelsel – M33, en hoge roodverschuivingen, dan veel sterren gevormd en doen er al de rest zijn dwergstelsels. zitten we in een periode van zich bijgevolg ook veel su- Van die dwergen zijn er slechts slechts een paar honderden mil- pernova‟s voor. Op foto‟s is dui- joenen jaren na de oerknal en delijk te zien hoe gas daar aan drie elliptische stelsels, alle drie satellieten van Andromeda. hebben we te maken met de eer- twee kanten, loodrecht op de Voorts vinden we een redelijke ste dwergstelsels die zijn ont- sterrenschijf, langs de rotatieas hoeveelheid zogenaamde sferoï- staan. Die stellen dan de blaad- weggeblazen wordt. dale dwergstelsels, die bijzonder jes van de boom voor. Door na te gaan welke impact stervorming heeft op de evolutie lichtzwak zijn. En dan hebben we nog de dwergstelsels die on- Waarom ben jij vooral geïnte- van het stelsel kunnen we a.h.w. regelmatig van vorm zijn. Daar- resseerd in dwergsterrenstel- de interne keuken van sterren- in vormen zich hier en daar ster- sels? stelsels bestuderen. Stervorming ren, met als resultaat dat ze door is een zelfregulerend proces: Omdat voor de studie van de die actieve stervorming geen evolutie van sterrenstelsels de wanneer stervorming op gang komt, zijn er ook veel supernova mooi symmetrische structuur grote exemplaren niet zo erg in- hebben. -explosies. Daardoor wordt het teressant zijn. Als er zich bv. er- Het is opvallend dat de ellipti- gas verhit en weggeblazen. Re- gens in onze Melkweg een su- sche en sferoïdale dwergen in de sultaat: het gas is te ijl en te heet pernova voordoet, dan heeft zo- periferie van de reuzenstelsels om nog sterren te vormen, en ‟n krachtige sterexplosie natuur- voorkomen, terwijl de onregel- lijk wel lokaal enige invloed op het stervormingsproces valt stil. Zo krijgt het gas de tijd om af te matige dwergen er op grotere nabijgelegen gas en sterren, afstand van de reuzenstelsels re- koelen en weer samen te trek- maar voor het sterrenstelsel op delijk vrij tussenhangen. In een ken, en als de geschikte tempe- zich maakt dat omzeggens niets lage dichtheidsomgeving zoals ratuur en dichtheid bereikt is uit. Het zwaartekrachtsveld van onze Lokale Groep vormen zij gaat er weer stervorming plaats-

MIRA Ceti - januari - maart 2010 9 Grafiek die de beweging van sterren volgens 4 pa- rameters plot in het elliptische dwergstelsel FS29 dat deel uitmaakt van de groep NGC 5044. Op basis van gelijkaardige gegevens van een represen- tatief aantal andere elliptische dwergstelsels kunnen conclusies getrokken worden over het ontstaan en de interne dynamica van dergelijke objecten. de meerderheid. Als we kijken onze modellen ook overeenko- of toilet – this is not a joke”. In- naar een cluster van sterrenstel- men met de werkelijkheid. derdaad, als je de deur van het sels met een heel hoge dichtheid toilet laat openstaan, verander je zoals de Comacluster, dan ob- Voor dit soort waarnemingen de doorstroming van de lucht. serveren we dat de overgrote heeft de technologische voor- Het onderzoek naar reuzenster- meerderheid van de dwergen uitgang van het telescopen- renstelsels tijdens mijn docto- daarin van de elliptische en de park ongetwijfeld een grote raat heb ik volledig met de NTT sferoïdale soort zijn, met zo rol gespeeld? kunnen verrichten, daarvoor was goed als geen onregelmatige Dat was de cruciale parameter. die telescoop uitermate geschikt. dwergstelsels. In 1989 werd op La Silla in Chi- Maar ondanks alle spitstechno- Die blijkbaar heel sterke relatie li de Europese New Technology logie van toen was het met die tussen de dichtheid in een clus- Telescope in gebruik genomen, telescoop niet mogelijk om bin- ter van sterrenstelsels en de die uitgerust is met een spiegel nen een aanvaardbaar tijdsbe- morfologie van de dwergen van 3,6 m diameter. Dat is niet stek bruikbare foto‟s te maken toont duidelijk aan dat de omge- uitzonderlijk groot, maar het bij- en spectra te bekomen van ving een belangrijke invloed zondere aan deze NTT is dat hij dwergsterrenstelsels. De VLT heeft op de evolutie van dwerg- voorzien werd van CCD- bestaat uit vier grote 8,2 m tele- stelsels. Op een paar honderd camera‟s en niet langer van fo- scopen, en is dus veel groter dan miljoen jaar kan een vrij afge- tografische platen, hetgeen de de NTT. Met zo‟n telescoop is platte schijf zoals bij de onregel- lichtgevoeligheid aanzienlijk het wel mogelijk om dwergstel- matige dwergen door interacties verhoogde. Daarnaast werd bij sels te bestuderen. Toen wij in met andere stelsels evolueren de NTT voor het eerst het prin- 2001 met ons onderzoekspro- naar een meer afgeronde vorm cipe van actieve optiek toege- gramma begonnen, was het dus zoals bij de elliptische en sferoï- past: de spiegel wordt daarbij in feite de eerste keer dat met dale dwergen. Het gravitationeel voortdurend gecorrigeerd door behulp van de nieuwe generatie verstoren van banen van de ster- beweegbare ondersteuningspun- reuzentelescopen systematisch ren in zo‟n onregelmatige dwerg ten om allerlei verstoringen te- dwerggalaxieën werden onder- zorgt ervoor dat hij ronder van gen te gaan, bv. door tempera- zocht. vorm wordt. Datzelfde onregel- tuurschommelingen of bij het En wat kan de VLT op één matige dwergstelsel krijgt bo- kantelen van de zware spiegel. vendien bij het rondreizen door- nacht presteren? En dan is er ook nog de speciale heen de cluster te maken met ijl, vorm van het bouwwerk waarin Op één nacht konden wij het heet intergalactisch gas. Dat gas de telescoop opgesteld staat. Het spectrum nemen langs de lange veroorzaakt een dusdanige druk is geen klassieke koepel, maar en de korte as van een dwerg- binnen het dwergstelsel dat het wel een vierkante bak met sleu- stelsel in een cluster buiten de aanwezige gas in het stelsel zelf ven erin. Die eigenaardige con- Lokale Groep. Zelfs voor een weggeblazen wordt, met als re- structie zorgt voor een zeer ge- 8,2 m telescoop die uitgerust is sultaat dat het stervormingspro- lijkmatige luchtstroom doorheen met uiterst gevoelige CCD‟s en ces stilvalt. de hele ruimte met als resultaat een systeem van actieve en Theoretisch kunnen we dat alle- een supergoede seeing boven de adaptieve optiek blijft dat toch maal mooi berekenen en be- telescoopspiegel. Dat men daar- een serieuze opdracht. Met schrijven, maar we willen na- in heel ver gaat mag blijken uit adaptieve optiek wordt bedoeld tuurlijk via het verrichten van de bordjes die in de buurt van dat de atmosferische trillingen waarnemingen controleren of het toilet uithangen: “Close door die de waarnemingen storen

10 MIRA Ceti - januari - maart 2010 lokale zwaartekracht gegenereerd wordt door donkere materie. Als we dus willen weten hoeveel donkere materie er in zo‟n dwergstelsel zit en hoe die daarin verdeeld zit, moeten we proberen ook zoveel mogelijk te weten te komen over de meer naar buiten gelegen delen ervan.

Als je het vergelijkt met reuzenstelsels, zit er dan meer of minder donkere materie in die dwergstelsels?

Bij de elliptische dwergstelsels blijkt dat, binnen de straal dat wij konden kijken – die twee halflichtstralen – ongeveer de helft gewone materie en de helft De cluster sterrenstelsels waartoe onze Melkweg behoort noemen we de donkere materie te zijn, en dat is Lokale Groep. Daarin zijn de twee grote, dominante stelsels ons eigen zowat dezelfde verhouding als sterrenstelsel en het Andromedastelsel. Allebei worden ze omgeven door bij de reuzenstelsels. Bij nog tientallen dwergstelsels. lichtzwakkere systemen stellen we vast dat er steeds meer en continu weggefilterd worden iets langere golflengte, terwijl meer donkere materie is in ver- door gebruik te maken van een sterren die naar ons toe bewegen gelijking met de hoeveelheid speciale sensor. Wij maakten licht absorberen op een iets kor- sterren die we zien. daarbij ook gebruik van holo- tere golflengte. Netto heeft dat grafische diffractieroosters die als gevolg dat de absorptielijnen Zijn er sterrenstelsels die uit- zowat 90% van het licht doorla- telkens een beetje breder wor- sluitend bestaan uit donkere ten en een heel hoge resolutie den. En het is door de vorm van materie? hebben. Zo‟n hoge resolutie is die verbrede absorptielijnen te nodig als je het spectrum wil be- vergelijken met die van een niet Ze bestaan wellicht, maar we komen van een dwergstelsel verbrede lijn in een sterspectrum hebben er nog nooit één waarge- waarin de sterren bewegen met dat als referentie dient dat je de nomen. Zelfs de kleinste dwerg- extreem lage snelheden in de or- snelheidsverdeling van de ster- stelsels die men in de Lokale de van 20 à 50 km per seconde. ren doorheen het sterrenstelsel Groep kan ontdekken, bevatten Vergelijk dat even met de 200 kan afleiden. Als we dat doen nog altijd sterren. Ze worden km per seconde waarmee de langs verschillende gezichtslij- ontdekt doordat het kleine hoop- Zon door onze Melkweg snelt, nen doorheen het stelsel en kij- jes van sterren zijn, slechts enen je begrijpt het probleem. Het ken naar hetgeen er verandert, kele duizenden in totaal, die we is eigenlijk een combinatie van kunnen we op basis van die relatief snel zien bewegen. factoren: het zijn intrinsiek waarnemingen een model ma- Daaruit kan afgeleid worden lichtzwakke objecten, ze staan ken met daarin informatie over hoeveel materie er in feite nodig op respectabele afstanden – in hoe de sterren verdeeld zitten is om die sterren bij elkaar te ons geval ging het om stelsels in over allerlei banen en over de houden, en dan blijkt dat je hon- de Fornax-cluster op 15 à 20 massaverdeling met het bijho- derden keer meer massa nodig miljoen lichtjaar, en de sterren rende zwaartekrachtsveld. hebt dan de massa die er in die waaruit ze bestaan zijn vrij me- Wij konden achterhalen hoe de sterren zit. Het zijn dus dwerg- taalarm, wat wil zeggen dat de sterren bewegen langs de lange stelseltjes die ongemeen sterk absorptielijntjes die we meten en de korte as van zo‟n ellip- door donkere materie gedomi- veel zwakker zijn dan bij sterren tisch dwergsterrenstelsel tot op neerd zijn, maar toch ook ster- in ons eigen sterrenstelsel. Het ongeveer twee halflichtstralen. ren hebben. is nu net uit de breedte van die Eén halflichtstraal is de straal absorptielijnen dat we de snel- die de helft van het uitgestraalde Nochtans heeft men al enkele heid van de sterren kunnen ach- licht bevat. In het centrum van keren aangekondigd dat er terhalen. Zoals de naam het zegt het stelsel zitten de meeste ster- een stelsel van donkere mate- zal een absorptielijn bij een be- ren, dus het zwaartekrachtveld rie ontdekt is?

paalde golflengte licht absorbe- in die omgeving wordt groten- De paar keer dat men dat inder- ren. Sterren die van ons wegbe- deels door sterren bepaald. Hoe daad aangekondigd heeft bleek wegen absorberen licht op een verder naar buiten, hoe meer de

MIRA Ceti - januari - maart 2010 11 het telkens te gaan om gaswol- donkere materie. stelsels zouden moeten zijn. ken die zo snel roteren dat dit Er bestaan natuurlijk alternatie- Voor onze Melkweg zou het niet kan verklaard worden door ve zwaartekrachtstheorieën. Zo moeten gaan om vele honder- de zwaartekracht van dat gas al- is er de MOND-theorie die stelt den satellietdwergen, maar we leen, en dat donkere materie dat donkere materie niet bestaat, kunnen er slechts enkele tien- moet ingeroepen worden om die en dat het enkel en alleen de ge- tallen ontdekken. En daarom rotatiesnelheden te kunnen ver- wone, gekende materie is die denken we dat die halo‟s van klaren. Maar die systemen blij- zwaartekracht genereert. In dat donkere materie er wel degelijk ken nooit helemaal geïsoleerd geval is het wel nodig de wetten zijn, dat het meer bepaald gaat op zichzelf te staan en maken al- van de zwaartekracht of van de om echt donkere dwergstelsels tijd op een of andere manier dynamica hier en daar aan te waar al het gas uit weggekookt deel uit van een grotere struc- passen, zodanig dat als de is door de krachtige straling tuur zoals de Virgocluster. Men zwaartekracht heel zwak wordt van de eerste generatie sterren kan dergelijke gaswolken dan de versnelling toch hoger wordt en quasars in de buurt. Het is ook altijd interpreteren als een dan wat je volgens de theorie theoretisch wel mogelijk om mengeling van zichtbare en don- van Newton zou verwachten. die stelsels toch te zien wan- kere materie die door bepaalde Op die manier kan je de versnel- neer ze door hun gravitationeel interacties losgerukt is van of ling verklaren van sterren aan de lenseffect een achterliggende nog vaagweg in verbinding staat buitenkant van een sterrenstelsel lichtbron beïnvloeden, maar met een ander sterrenstelsel. waar de zwaartekrachtsinvloed dergelijke waarnemingen zijn vrij gering is. MOND staat trou- heel moeilijk te realiseren, en Het is natuurlijk wel fascine- wens voor „Modified Newtonian men heeft op die manier nog rend dat er zoiets moet be- Dynamics‟. nooit een donkere dwerg ontstaan als donkere materie, Een tegenvaller voor het model dekt. maar dat men er maar niet in dat ervan uitgaat dat donkere Voor het overige zijn een hele- slaagt dat ook effectief te be- materie bestaat is dat de voor- boel andere voorspellingen op wijzen? spelling van hoe de dichtheid basis van het idee dat donkere

Dat is zo. Zolang niet iemand van donkere materie binnen een materie bestaat wel degelijk een potje donkere materie op sterrenstelsel zou moeten varië- bevestigd, maar het blijft hoe zijn bureau heeft staan, kan niet ren in functie van de afstand tot dan ook een hypothese zolang met zekerheid gezegd worden het centrum blijkbaar niet over- men niet rechtstreeks op een dat donkere materie ook echt eenkomt met hetgeen we waar- deeltje donkere materie is ge- bestaat. Nu moeten we altijd via nemen. Is dat een ramp voor de stoten. donkere materie? Niet helemaal, een theoretische omweg gaan - En als we MOND willen tes- met alle interpretaties van dien- omdat zoiets puur afhangt van de detaileigenschappen van don- ten? om dat te bewijzen. Als we bv. zien hoe snel de sterren bewe- kere materie. Zo gaat men in de Dan gaan we op dezelfde ma- gen in een bepaald dwergster- modellen die we nu gebruiken nier te werk en trachten we te renstelsel, dan kunnen we bere- er doorgaans van uit dat donkere achterhalen hoe een sterrenstel- kenen hoeveel massa er nodig is materie totaal geen druk heeft. sel dat theoretisch is opge- om de waargenomen snelheden En bijgevolg kan het op elke bouwd met behulp van MOND te verklaren. Enkel met de schaal onder zijn eigen zwaarte- er zal uitzien. Als ik met be- zwaartekracht die door de ster- kracht imploderen. Resultaat? hulp van computersimulaties ren gegenereerd wordt lukt dat Alle donkere materie stort naar twee sterrenstelsels laat ver- niet, we moeten dus een extra binnen, en er ontstaat centraal smelten waarbij ik ze de ene factor inroepen die er is maar een enorm hoge dichtheid. Stel keer situeer in een halo van die we niet kunnen zien en die evenwel dat de donkere materie donkere materie en ze de ande- ook zwaartekrachtsinvloed uit- toch een zeer kleine druk heeft re keer in een omgeving zonder oefent. Precies daarom is het be- die groter is dan nul, dan zou dat donkere materie volgens de staan van donkere materie geïn- voor gevolg kunnen hebben dat zwaartekrachtswetten van troduceerd. Als we op het ter- de donkere materie zich in het MOND hun gangen laat gaan, rein van de kosmologie gebruik centrum toch enigszins stabili- dan leidt dat in beide gevallen willen maken van de algemene seert en niet instort tot een ex- tot heel andere uitkomsten. relativiteitstheorie om te kunnen treem hoge dichtheid, en dat Wanneer we de zwaartekracht verklaren waarom ons univer- komt wel beter overeen met het- volgens MOND hanteren, gaat sum expandeert, moeten we ook geen we waarnemen. die zich sterker manifesteren hier beroep doen op een grote Een andere consequentie van het dan volgens een newtoniaanse hoeveelheid donkere materie. bestaan van donkere materie die berekening, en voor botsende Het is dus altijd via de omweg niet lijkt overeen te komen met sterrenstelsels moet dat dan lei- van een model of een theorie dat wat we effectief observeren is den tot heftiger interacties. we uitkomen bij het bestaan van dat er heel veel dwergsterren- Vervolgens kunnen we beide

12 MIRA Ceti - januari - maart 2010 verschillende uitkomsten gaan pool, maar Planck gaat dit met versum, en zullen we ook de vergelijken met hetgeen echt nog veel meer precisie doen. In theorieën over de vorming van waargenomen wordt en kunnen het spectrum van de achter- structuren en meer bepaald van we ons afvragen: lijken de ver- grondfluctuaties kunnen we dui- sterrenstelsels op basis van don- smeltende stelsels die we hier delijk drie pieken onderschei- kere materie en gewone materie zien eerder op simulaties vol- den. Dankzij de eerste piek krij- verder kunnen verfijnen. gens Newton dan wel MOND? gen we zicht op de graad van In de praktijk blijkt het beant- kromming van het heelal, de Hetgeen mooi aansluit bij het woorden van die vraag trouwens tweede piek informeert ons over werk dat jullie op dat vlak een aartsmoeilijke karwei. de dichtheid van de gekende doen aan de Gentse universi- Bestuderen we de kosmische materie in het heelal, en de der- teit? achtergrondstraling – zoals je de piek wordt veroorzaakt door Zeker. Met onze onderzoeks- weet is dat het afgekoelde over- het feit dat de gewone materie groep bestuderen wij hoe ellipti- blijfsel van de straling die tij- invalt op wolken van donkere sche dwergsterrenstelsels beïn- dens de oerknal vrijkwam- om materie. Een theorie die geba- vloed worden door supernova- de temperatuurfluctuaties in het seerd is op zwaartekracht zonder explosies en door interacties met spectrum daarvan te kunnen donkere materie voorspelt dat andere sterrenstelsels. Dat doen verklaren komen we nergens als die derde piek veel zwakker is we enerzijds via waarnemingen, we ons op MOND beroepen, dan waargenomen. voornamelijk met de VLT, en terwijl we met behulp van don- Persoonlijk verwacht ik dat anderzijds door het verrichten kere materie vlotjes tot een be- Planck dankzij uiterst nauwkeu- van het nodige rekenwerk, en grijpelijke uitleg komen. rige waarnemingen de derde daarvoor kunnen we beroep Het grootste deel van de waar- piek heel precies zal aflijnen, en doen op krachtige computers in nemingen kan zowel door ook de positie en intensiteit zal de kelder van ons instituut. Ons MOND als door de standaard- kunnen bepalen van de hogere team van theoretici en waarne- theorie verklaard worden, maar ordepieken. Het zijn de oneven mers werkt uitstekend samen er zijn terreinen waarop de ene pieken die beïnvloed worden omdat wij waarnemen wat wij of de andere theorie minder door de hoeveelheid donkere zelf berekenen, en berekenen goed presteert. Op gebied van materie die er is. Als de derde wat we zelf kunnen waarnemen. kosmologie is een model zonder en de vijfde piek heel sterk blij- Volgens mij is dat een ideale donkere materie problematisch, ken te zijn, dan wijst dat heel manier om op wetenschappelijk maar ga je kijken naar waar- sterk op het bestaan van donkere vlak vooruitgang te boeken. neemresultaten op het niveau materie. Door die bevindingen van individuele sterrenstelsels, zullen we beter kunnen schatten Oké, Sven, dank voor gesprek daar lijkt MOND soms een hoeveel donkere en hoeveel geen nog veel succes met het ver- beetje beter te functioneren. wone materie er zit in het uni- dere onderzoek! Het bestuderen van dwergsterrenstelsels is daarbij erg belangrijk, omdat in die omgeving de donkere materie het meest do- minant blijkt te zijn. Daar vinden we dus een ideale context om na te gaan hoe het er daar aan toe zou gaan volgens de zwaartekrachtsversie van MOND. Maar we moeten het toegeven: op dit moment kunnen we niet met zekerheid stellen welke van beide theorieën de juiste is.

Zullen de waarnemingen van de ESA Planck-satelliet in dit verband uitsluitsel kunnen geven?

De bedoeling van Planck is de kosmische achtergrondstraling in kaart te brengen, hetgeen eer- Uit de pieken die in het spectrum van de kosmische achtergrondstraling der al gedaan is door projecten zichtbaar zijn kunnen we afleiden hoe het met de geometrie en de massa- als COBE, WMAP en een aantal verdeling in het heelal gesteld is. De in mei 2009 gelanceerde ESA- ballonmissies boven de Zuid- satelliet Planck zal ongetwijfeld nog preciezere meetresultaten geven.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 13 Interessante websites in verband met voorgaand interview:

•Sven De Rijcke homepage: http://users.ugent.be/~sdrijcke/

•Universiteit Gent Vakgroep Wiskundige Natuurkunde en Sterrenkunde: http://wns.ugent.be/

•The ESO New Technology Telescope: http://www.eso.org/sci/facilities/lasilla/telescopes/ntt/index.html

•Galaxy Zoo: Help astronomers to explore the Universe! http://www.galaxyzoo.org/

•ESA Planck: http://www.esa.int/SPECIALS/Planck/index.html

•NASA WMAP: http://map.gsfc.nasa.gov/

•NASA LAMBDA (Legacy Archive for Microwave Background Data Analysis): http://lambda.gsfc.nasa.gov/

Astrotoerisme: Réunion:Réunion: SterrenkundeSterrenkunde inin dede IndischeIndische OceaanOceaan Bart Declercq

De zuidelijke sterrenhemel is Door echt naar het zuidelijk Toerisme vanuit ons Belgenlandje slechts halfrond te reizen wordt het mo- zeer gedeeltelijk zichtbaar, als gelijk om de hele zuidelijke Na een reportage op Vlaanderen we de wonderen van die hemel- sterrenhemel te bewonderen in Vakantieland was ons reizend helft willen kunnen bewonderen al zijn glorie. Het aantal reisbe- oog gevallen op het eiland Réu- moeten we ons zuidwaarts bege- stemmingen dat die mogelijk- nion, een Frans "Département ven. Er zijn verschillende moge- heid biedt is echter veel beperk- Outre-Mèr", samen met het ei- lijkheden om dit te doen, met ter en de kostprijs een pak hoger land Mauritius gelegen in de In- voor- en nadelen. Vanuit de Pro- dan de meesten onder ons ge- dische Oceaan, ten oosten van vence kan men reeds iets meer wend zijn. Een reisje naar Na- Madagascar, 20° ten zuiden van zien, maar voor de echt specta- mibië of Chili zal al snel een de evenaar. Als gewone toeristi- culaire objecten dringt een ver- zeer hoge kostprijs met zich sche reisbestemming leek het ei- dere reis zich op. Van op de Ca- meebrengen, bovendien is het land al veelbelovend, met een narische eilanden behoort een vrijwel onmogelijk om eigen zeer aangenaam klimaat, een object als Omega Centauri reeds materiaal mee te nemen, groter Europees niveau van accomoda- tot de mogelijkheden, al blijft dan een telelens of kleine refrac- tie en infrastructuur en een boel het behelpen dicht bij de hori- tor. aantrekkelijke natuur. Toen na zon. enig onderzoek ook nog bleek

Fisheye-overzicht van de caldera van de Piton de la Fournaise, met in het midden de jongste vulkaankegel, met een top op 2670 meter. De laatste uitbarsting vond plaats in april 2007.

14 MIRA Ceti - januari - maart 2010 dat er zich een grote amateur- sterrenwacht op het eiland bevond, waar men met zeer veel plezier Franse/Europese ama- teursterrenkundigen wou ontvangen was de knoop snel door- gehakt. In de zomer van 2009 zijn Sabine & ik voor een reis van ruim 15 dagen vertrokken.

De reis ernaartoe omvatte een treinreis naar Parijs (met de Thalys), een busreis van de luchthaven Paris-Charles De Gaulle naar Paris-Orly en van daar een vlucht van ruim 10 uur met Air France naar Saint- Denis, de hoofdstad van het ei- Nachtelijke opname van het Observatorium, met op de voorgrond de NGT land. Daar werd voor het hele -18 kijker en ernaast de koepel waarin de Celestron C14 zich bevindt. verblijf een wagen gehuurd, met Deze foto is richting noord genomen, in de richting van de berghelling. als bedoeling vanuit één vaste, centraal gelegen overnachtings- bieke kilometer basaltgesteente meter. De sterrenwacht werd in plaats een aantal uitstappen met heeft uitgespuwd. Réunion zelf 1986 met de steun van de Franse de wagen en te voet te maken is een pak kleiner en bestaat zelf staat opgericht, de passage van doorheen het eiland. Aangezien uit twee vulkanen, de Piton des de komeet Halley was de aanlei- het eiland ongeveer de grootte Neiges is de hoogste piek van ding voor het ontstaan ervan. Ze heeft van een Belgische provin- een oude, geërodeerde vulkaan, is zeer goed ingericht, met vier cie leek een dergelijk plan ons terwijl de Piton de la Fournaise, koepels en een hele reeks tele- realistisch, en dat is ook zo ge- dé trekpleister van het eiland, scoop-beschuttingen die op rails bleken. Wel is die afmeting wat een actieve vulkaan is, die zeer afrolbaar zijn. Het beschikbare misleidend, want met een hoog- regelmatig uitbarst. materiaal bestaat uit een uitge- ste piek op het eiland van meer breide collectie Celestron SCT's dan 3000 meter boven zeeni- van 20 tot 35 cm diameter, veau is rondrijden er net iets las- De grote hoogteverschillen en meerdere grote 40cm Dobson tiger dan in de Vlaanders, haar- de afwisseling van uitgedoofde kijkers en een NGT-18 45cm speldbochten zijn er dertien in en actieve vulkaan zorgen voor spiegelkijker op hoefijzermonte- een dozijn. een zeer divers landschap, ook het grote verschil in neerslag- ring. Ook een Takahashi Epsi- hoeveelheden tussen oosten lon fotografische spiegelkijker Het eiland is, net zoals de Cana- westkust (respectievelijk 700m- en verscheidene kleinere lenzen- rische Eilanden en Hawaii ont- m/jaar en tot 7000mm/jaar!) kijkers zijn aanwezig. staan als een vulkanisch eiland zorgt ervoor dat je er op 10 km Ruim 6 maanden op voorhand boven een "hot spot" - deze afstand totaal verschillende bio- had ik de sterrenwacht reeds hotspots blijven aanwezig op topen tegenkomt, van tropisch aangeschreven om de mogelijk- een bepaald punt in de Aarde regenwoud met schitterende wa- heid te onderzoeken om ter terwijl de continenten en oce- tervallen tot woestijnachtige ge- plaatse waarnemingen te mogen aanbodems er over schuiven. bieden waar je je op Mars waant doen, een vraag waar ze, welis- Réunion is het jongste van de en van palmplantages tot alpen- waar na een heel lange periode reeks eilanden boven deze weides (inclusief de typische al- stilte positief op antwoordden. hotspot, met Mauritius als iets penkoeien). In tegenstelling tot wat men op oudere broer en de Seychellen veel "vakantiesterrenwachten" als een nog ouder en veel verder meemaakt wordt hier geen huur Sterrenkunde afgesleten eilandenketen. Deze gevraagd voor de telescopen, hotspot bevond zich 65 miljoen men kan op voorhand reserveren jaar geleden onder het Indische En dan de sterrenkunde: Het en het enige wat gevraagd wordt subcontinent en was daar ver- Observatoire Des Makes is dat men lid wordt van de lo- antwoordelijk voor het ontstaan (uitgesproken als "Mak") be- kale sterrenkunde-club (voor 30 van het "Deccan" plateau, een vindt zich aan de zuidoostkust euro). Wij logeerden in een lo- enorm vulkanisch plateau waar van het eiland, landinwaarts (en kale Gite tegen "normale" Fran- deze meer dan een miljoen ku- landopwaarts) van Saint-Louis, se tarieven (~30-50 euro per op een hoogte van zo'n 1000

MIRA Ceti - januari - maart 2010 15 overnachting met ontbijt), maar Nachten op de sterrenwacht kort de horizon te strelen zoals de mogelijkheid bestaat ook om bij ons. in een goed ingerichte logeer- Het beste moest natuurlijk nog chalet op de sterrenwacht zelf te komen en vol goede moed werd Jammer genoeg bleek die eerste overnachten, de prijs hier is veel de avondbeklimming aangevat waarnemingsnacht de seeing lager, ~8 euro per overnachting, naar de sterrenwacht, waar één heel wat te wensen over te laten, maar je moet volledig zelf in- van de lokale amateurs klaar waardoor zelfs in het zenit Jupi- staan voor voeding - wel is er stond om mij wegwijs te maken ter geen al te goede aanblik gaf. een keukentje aan de logeercha- met de twee telescopen die ik Die nacht werd dan ook gecon- let.) die nacht zou mogen gebruiken centreerd op het betere deep-sky - het ging hier om een Celestron werk, en dat bleek echt een vol- Het hoofddoel van onze reis was C14 op equatoriale montering treffer, zeker voor iemand die toeristisch, het astronomische en de 45cm NGT18 op hoefij- nog nooit in het zuidelijk half- deel was beperkt tot twee op zermontering. De bedoeling was rond waargenomen had. De voorhand gekozen nachten op om met de C14 planeetopnames tweede nacht begon erg proble- de sterrenwacht, en verder op te maken, beginnend met Satur- matisch - het weer was absoluut een zwaar fotostatief visueel nus 's avonds, doorgaand met niet goed en de vooruitzichten waarnemen met een 80mm Jupiter 's nachts en eindigend ook niet. Een koudefront had het achromaatkijker. De hemelern met Mars & Venus 's ochtends. eiland geraakt, hetgeen niet zo waren er redelijk donker, al kan Dit bleek onmogelijk omdat Sa- heel vaak voorkomt maar als het niet gezegd worden dat er geen turnus al onder ging vooraleer gebeurt wel zorgt voor verschei- lichtverontreiniging is, de kust- de avondwolken verdwenen wa- dene dagen (en nachten) van strook is erg dicht bevolkt en ren, Jupiter was echter veelbelo- slecht weer. Omdat dit één van steeds dichtbij - maar de om- vender, want op 20° zuider- de laatste nachten op het eiland standigheden zijn vergelijkbaar breedte steeg de planeet gedu- was, was het niet mogelijk deze met die hoog in de Franse Alpen rende de nacht tot ruim 87° bo- te verzetten naar een later tijd- - zeker niet slecht dus. ven de horizon, slechts enkele stip en heb ik het er toch op ge- Vrijwel elke avond was het be- graden van het zenit verwijderd! waagd. In miezerende regen wolkt tot een uur of 8, daarna De NGT-18 zou dan gebruikt werd ik ontvangen op de ster- klaarde het langzaam uit en de worden om visueel de zuidelijke renwacht en installeerde ik mij meeste nachten was het vrijwel sterrenhemel af te speuren, niet in de koepel, hopend op opkla- de hele nacht helder. Verschei- alleen voor de reeds hoger ver- ringen. Iets na 22u kwamen die dene avonden werd er waarge- melde Omega Centauri & Eta opklaringen er ook en kon ik be- nomen vanuit de achtertuin van Carinae, maar eveneens 47 Tu- ginnen met waarnemen. De se- de Gite, een 80mm refractor op canae, de kolenzak en de kleine eing was veel beter dan de eer- een fotostatief is geen ideaal Magellaanse wolk. Ook sterren- ste nacht en al snel was ik Jupi- waarnemingsapparaat, maar het beelden als Schorpioen en ter-opnames aan het maken die volstond toch om zeer mooi Boogschutter boden een heel an- veel beter waren dan wat ik in voor de eerste keer objecten als dere aanblik, aangezien deze België kon hopen te doen. Nog Omega Centauri en de Eta Cari- zich 's nachts tot helemaal in het geen 48 uur eerder was in nae-nevel te bekijken. zenit verheven, in plaats van Australië een inslag op Jupiter

Takamaka, één van de vele diepe kloven geërodeerd uit de oude uitgedoofde vulkaan, tientallen watervallen, sommige honderden meters hoog, vallen hier tussen tropische bossen naar de rivier beneden.

16 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Midden in beeld de Piton-des-neiges, die zo hoog is dat het er soms sneeuwt. Het panorama geeft een uitzicht op de Cirque de Cilaos, één van drie ―Cirques‖ die op zich omringd zijn door kliffen van meer dan 1000 meter hoog en die zo nagenoeg afgesloten zijn van de rest van het eiland. De bewoners van deze Cirques zijn afstam- melingen van slaven die ontsnapten uit de plantages aan de kust van het eiland, en nog steeds zijn ze niet makkelijk toegankelijk.

ontdekt en vol spanning wachtte ten"... nen aanbieden als het Observa- ik dus het moment af waarop de toire des Makes. Als ik terug inslagzone naar de voorzijde Terug naar Réunion? zou gaan, zou het wellicht voor van de planeet zou schuiven. een periode van een tiental Toen dat dan ook gebeurde wer- nachten zijn tijdens het droge Puur "toeristisch" gezien is Réu- den een aantal filmpjes na me- seizoen (september/oktober) - nion absoluut een aanrader, het kaar gemaakt, maar spijtig ge- dan is men eigenlijk verzekerd is even "makkelijk" als Zuid- noeg trok vrij kort daarna de he- van minstens een aantal nachten Frankrijk, de omgeving is uit- mel, met Jupiter op een hoogte zonderlijk mooi, het eten er lek- helder weer - statistisch gezien 8 van zo'n 60°, weer helemaal -9 van de 10 nachten) en zou ik ker en de bevolking vriendelijk. dicht en dat zou zo blijven tot in logeren op de sterrenwacht, om de vroege uurtjes, toen Jupiter zo optimaal gebruik te kunnen alweer lager gezakt was en de Zo'n 10.000 km reizen, alleen maken van de heldere nachten inslagzone alweer verdwenen om aan sterrenkunde te doen, zonder nadien een (zeer ver- was. lijkt dan voor veel mensen weer moeiende) ochtendlijke afreis erg hoog gegrepen, maar men naar een gite te moeten aanvat- kan wel de volgende bedenking Al bij al dus slechts een gedeel- ten. maken - als men buiten het toe- telijk positieve ervaring. Klima- ristisch seizoen reist hoeft een tologisch gezien had ik enorm vlucht niet zo heel duur te zijn Meer informatie vind je op: veel pech gehad, van de 14 (~700€ heen en terug), de over- overnachtingen op Réunion wa- nachtingen op de sterrenwacht http://www.ilereunion.com/ ren er welgeteld drie met noe- zelf zijn uiterst goedkoop en er observatoire-makes/ menswaardige periodes van be- zijn maar weinig "vakantie" wolking 's nachts, en twee van sterrenwachten die een zo uitge- http://www.meteo.fr/temps/ die drie nachten waren natuur- breid aanbod aan materiaal kun- domtom/La_Reunion/ lijk mijn "waarnemingsnach-

Ook dit hoort bij onze job: sneeuw rui- men op het waarnemingsterras. Op vrijdag 18 december lag er toch al zo‘n 15cm sneeuw in Grimbergen, en de dagen erop viel er nog minstens evenveel bij. Het leverde wel sfeerrijke foto‘s op, maar helaas weinig bezoekers die zich een weg naar MIRA baanden doorheen al deze sneeuw...

MIRA Ceti - januari - maart 2010 17 DeDe grotegrote komeetkomeet vanvan 1680…1680… inin KampenhoutKampenhout Herwig Ronsmans

Fragment uit de notarisakte van 19/5/1738.

Bij het doornemen van de aktes jaar dat hij aan de hemel een van notaris Gansemans staartster zag. Jeanne Servran- Hollandse migranten zagen de van Kortenberg in het Rijksar- ckx achterhaalde verder dat de bangelijke verschijning vanuit chief Beveren-Waas, stootte ge- man 2/7/1681 in Haacht huwde; Esopus in New York [3]. nealoge Jeanne Servranckx uit hij kan er dus ook reeds enige Ekeren op een intrigerende pas- tijd voordien zijn gaan wonen. De Italiaanse jezuïetenpater in sage in een akte van 19/5/1738 - Dit hemelverschijnsel moet Spaanse loondienst, missiona- een geschil tussen de dorpelin- blijkbaar veel indruk hebben ge- ris, ontdekkingsreiziger, carto- gen en de dorpsheer over de maakt. graaf, wiskundige, en astro- dorpslasten van het meer dan 50 Mira-lid en amateur-genealoog noom Eusebio Francisco Kino jaar eerder ontgonnen Wijsetter- Georges De Greef vroeg me om (ook Eusebio Francesco Chini, bos in Kampenhout (bij Leuven) uit te pluizen om welke 'sterre 1645-1711), beschreef ze in een [1]. met eenen steert' dit zou kunnen werk dat hij in 1681 in Mexico gaan. … Item ten tweede Jan Stroobants gebortigh van Cam- Met 'staartster' wordt natuurlijk penhoudt in sijne jonckheijt al- een 'komeet' bedoeld. tijt verkeert hebbende binnen Volgens [2] zijn er in de 91 jaar Campenhoudt tot ontrent den tot 1738 slechts twee grote jaere als de sterre met eenen staartsterren geweest : ko- steert sigh in de loght haer was meet C/1680 V1 in november- verthoonende, als wanneer hij maart 1680-1681, en de augus- tweede comparant gaen woon- tus-september 1682 verschijning ende was binnen de parochie van komeet Halley. van Haecht, audt ontrent de een Komeet C/1680 V1 -ook bekend en negentigh jaere in ordine als komeet Kirch- was veel hel- tweede attestant ... derder dan de beroemde komeet Halley, en op 18-19 de- In huidig Nederlands wordt cember 1680 zelfs overdag te daarin vermeld dat de in Kam- zien. penhout geboren en getogen on- De komeet maakte op miljoenen geveer 91-jarige (ongeletterde) Europeanen een verpletterende Bizar ei gelegd in het pauselijke getuige Jan Stroobants naar indruk, en de publiciteit was kippenhok, met een beeltenis van de Haacht verhuisde omstreeks het enorm. komeet erop.

18 MIRA Ceti - januari - maart 2010 einde van de wereld kon volgens sommigen reeds gebeuren bij de volgende terugkeer, die Edmund Halley (verkeerd) voor- spelde voor 2255. En er zijn uiteraard mafkezen die deze voor- spelling ernstig nemen 'omdat ze door autoriteit Newton is gemaakt' [10].

De Engelse theoloog, geschied- kundige, en wiskundige Willi- am Whiston (1667-1752) was een volgeling van Isaac Newton, Komeet C/1680 V1 zoals Newton ze weergaf in zijn 'Wiskundige beginse- en geloofde dat de komeet de len van de natuurfilosofie' (1687). Aarde had gemist na de teloor- Deze illustratie is afkomstig uit de eerste Amerikaanse editie (1846). gang van de Hof van Eden, en Letters geven de waargenomen posities aan in de Juliaanse kalender (die vrijdag 28 november 2349 vóór scheelde toen 10 dagen met de Gregoriaanse) : Christus (!) de Vloed van Noach I 4/11, K 11/11, L 19/11, M 12/12, N 21/12, O 29/12, P 5/1, Q 25/1, R had veroorzaakt [11]. Whiston 5/2, S 25/2, T 5/3, V 9/3. werd door Newton voorgedra- gen om 1702 zijn leerstoel aan publiceerde [4]. wetenschappelijke werken de universiteit van Cambridge te schreef, is de maankrater Fonte- bekleden, maar werd ontzet in In 'Lettre d'un gentil-homme de nelle naar hem genoemd (1935). 1710. province à une dame de qualité, sur le sujet de la comète' (1681) Isaac Newton (1643-1727) nam De Nederlander Constan- meldt de Franse jezuïetenpater de komeet waar, en gebruikte de tijn Huygens (1596-1687) - Claude-François Ménestrier waarnemingen in zijn wereldbe- dichter, componist, diplomaat, (1631-1705) dat een Romeinse roemde werk dat o.m. gewijd geleerde, en vader van de natuur kip op 4/12/1680 een ei had ge- was aan de zwaartekracht - en wiskundige Christi- legd met de beeltenis van de (1687). De eerste uitgave bevat aan Huygens (1629-1695)- be- Grote Komeet erop. Benedetto ze als enig echte illustratie. schreef ze 18/1 en 20/4/1681 in Odescalchi (1611-1689) alias rijmgedichten [12], terwijl zijn paus Innocentius XI en de [9] vertelt over de vreemde beroemde zoon wiskundig wor- Zweedse koningin Ulri- denkpistes en flaters begaan stelde met de complexe baan ka Eleonora (1656-1693) waren door knappe koppen in de na- [13]. getuigen in het kippenhok [5]. tuur- en sterrenkunde. Zo blijkt Dat ei wordt - met variaties - af- Newton aanvankelijk gedacht te Zoals altijd zagen velen in het gebeeld op allerlei prenten. hebben dat de komeetverschij- verschijnen van de komeet een ningen van november en decem- goddelijk teken van naderend Komeeteieren waren in die tijd ber 1680 afkomstig waren van onheil. een populair bijgeloof in Italië, twee verschillende kometen - De Franse protestantse filosoof, Frankrijk, en Duitsland. De leg- eind november was ze onzicht- historicus, en criticus Pier- sels met vermeende afbeeldin- baar geworden door de nabij- re Bayle (1647-1706, [14]) gen van kometen, sterren, en re- heid van de Zon aan de hemel, pleegde naar aanleiding hiervan ligieuze symbolen werden ge- om de Zon gedraaid, en in de- een kritiek op het legd door pluimvee dat reageer- cember opnieuw verschenen, (astrologische) bijgeloof. Hij de op dreigingen die uitgingen maar de staartlengtes verschil- geldt als een voorloper van de van de hemel [6]. Dit bizarre ge- den nogal. Verlichting. loof is vergelijkbaar met ora- Ook Edmund Halley (1656- kels, koffiedik kijken, en de 1742) dacht dat het om twee C/1680 V1 is op 14/11/1680 'Mars hoax' kettingbrief [7]. verschillende kometen ging. door de Duitse astronoom Gott- Bernard Le Bouyer/Bovier Newton geloofde dat de komeet fried Kirch (1639-1710, alias de Fontenelle (1657-1757) cre- rakelings langs de Zon scheerde, Kirkius) vanuit Coburg ontdekt eerde voor de gelegenheid het en er ooit mee in botsing moest met een telescoop [16] in het burleske toneelstuk La Comète komen. Hij dacht dat de Zon dan sterrenbeeld Leeuw - de eerste (1/1681), waarin het pausei 'oververzadigd van brandstof' keer dat een komeet met een te- wordt vermeld [8]. zou geraken, uit elkaar spatten, lescoop werd ontdekt. Ze bleef Omdat hij ook populair- en de Aarde vernietigen. Het zichtbaar tot 19/3/1681.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 19 Het was de eerste komeet waarvan de baan door Newton werd bepaald met zijn revolutionaire theorie. De Duitse lutheraanse dominee en amateurastronoom Ge- org Samuel Dörffel (1643-1688) toonde in zijn 'Astronomische Beobachtung des großen Come- ten, welcher A. 1680 und 1681 erschienen' (1681) vóór Newton aan dat de komeet een parabolische baan om de Zon beschreef [17] (planetoïde 4076 Dörffel = 1982 UF4 is naar hem genoemd). Uit 30 waarnemingen kon de Duitse astronoom Jo- hann Franz Encke (1791-1865) later precieze baanparameters bepalen volgens de theorie van Newton. Uit deze baangegevens [18] volgt dat de komeet een zeer langgerekte quasi-parabolische baan beschreef waarvan de peri- odiciteit onzeker is, en zich ge- middeld zo'n 14,8 keer verder Panorama op Augsburg met - van links naar rechts - de kometen van van de Zon bevindt dan de ver- 1683, 1680, en 1682 (Halley), met bijbelse en allegorische figuren [15]. ste planeet Neptunus. Op 1/10/2009 staat ze 252,4 Astro- Union bepaalt de naam van een ven de halve maanden van de nomische Eenheden, of zo'n 35 komeet. Doorgaans wordt ze ge- ontdekking (VW is november), lichtuur van de Aarde. Bij haar periheliumdoorgang noemd naar de ontdekker(s). en het nummer de volgorde. scheerde ze 18/12/1680 slechts Met deze baanelementen bere- C duidt op een niet-terugkerende kenden de planetariumpro- 235.300 km boven het zonsop- komeet, of een komeet met een gramma's RedShift 6 [19] en pervlak. Ze werd een opvallen- zeer lange en onzekere omloop- Guide 8 [20] de precieze waarde verschijning aan de hemel, tijd die slechts tijdens één peri- nemingsomstandigheden voor door de tot tientallen graden lange 'gouden' stofstaart. Op heliumdoorgang werd waarge- Kampenhout (50° 56' 30" 30/11 naderde ze de Aarde tot nomen, 1680 is het jaar van de noord, 4° 32' 57" oost, Onze- ontdekking, en V1 betekent dat Lieve-Vrouw Kerk), op woens- 63 miljoen km. ze als eerste ontdekt werd in de dag 18/12/1680 omstreeks zons-

eerste helft van november - de ondergang. De International Astronomical letters A tot Y (zonder I en Z) ge-

BRONNEN.

1. Jeanne Servranckx ([email protected]). 2. The greatest comets in history - Broom stars and celestial scimitars (David Seargant, Springer Science/ Business Media L.L.C., 2009), blz. 52 & 112‑115. 3. The Great Comet of 1680 (James W. Werner) : http://jwwerner.com/history/Comet.html 4. Exposición Astronómica de el Cometa (1681) : http://books.google.be/books?id=I1T9Voj_rukC&dq= 5. The Book of Earths - The Deluge (Edna Kenton, 1928) : http://sacred-texts.com/earth/boe/boe13.htm 6. Comets, popular culture, and the birth of modern cosmology (Sara J. Schechner, Princeton University Press, 1997), blz. 120‑123. 7. Urban Legends Reference Pages - Mars spectacular (Barbara & David P. Mikkelson) : http:// www.snopes.com/science/astronomy/brightmars.asp 8. Wikipedia : http://fr.wikipedia.org/wiki/Bernard_le_Bovier_de_Fontenelle, Œuvres de Monsieur de Fontenelle - Tome Dixième (Bernard Le Bouyer de Fontenelle, 1761), blz. 193-

20 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Te zien is dat de komeet toen rond het zuidwesten boven de Zon in het sterrenbeeld Boogschutter prijkte. De helderste ster in de buurt is Polis (µ Sagittarii, magnitude 3,84). De komeetstaart verliep aan de hemel ongeveer recht boven de Zon, en moet dus nog geruime tijd na zonsondergang goed te zien zijn geweest in Kam- penhout.

250, Scène XII: http://books.google.be/books?id=TUETAAAAQAAJ&pg=RA1-PA193 9. Quirky sides of scientists - True tales of ingenuity and error from physics and astronomy - A change of mind: Newton and the Comet(s?) of 1680 and 1681 (David R. Topper, Springer Science/ Business Media L.L.C., 2007), blz. 173-186. 10. The Corner Cupboard, or, facts for everybody (Robert Kemp Philp, Dick & Fitzgerald, 1859) : http:// chestofbooks.com/reference/Facts-For-Everybody/Remarkable-Events-Predicted-By-Comets.html 11. A new theory of the Earth (William Whiston, 1696) : http://en.wikipedia.org/wiki/ A_New_Theory_of_the_Earth, 6-de uitgave (1755), vanaf blz. 457 : http://books.google.be/books? id=w9UpAAAAYAAJ 12. De gedichten van Constantijn Huygens : http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Huygens/HUYG81.html, Zie [CH1681:004] en [CH1681:019]. 13. Christiaan Huygens - Kometen (1681) : http://www.xs4all.nl/~adcs/Huygens/19/meteores-v.html 14. Pierre Bayle : http://www.kunstbus.nl/cultuur/pierre+bayle.html 15. Comets - A chronological history of observation, science, myth and folklore (Donald K. Yeomans, John Wiley & Sons Inc., 1991). 16. Wikipedia : http://de.wikipedia.org/wiki/Gottfried_Kirch 17. Wikipedia : http://de.wikipedia.org/wiki/Georg_Samuel_D%C3%B6rffel 18. JPL Small-body database browser : http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=1680V1;orb=1 19. RedShift (Maris Technologies Ltd./United Soft Media GmbH.) : http://www.redshift6.com/ 20. Guide (Project Pluto) : http://www.projectpluto.com/ 21. Recentste versie van dit artikel : http://c1680v1.dyns.be/

MIRA Ceti - januari - maart 2010 21 Vergeten Helden: JohannJohann NepomukNepomuk KriegerKrieger (1865(1865--1902):1902): Maankunstenaar HistoRik

Geboren in Beieren als zoon professor gaf een warme aanbe- van een brouwer en herbergier veling aan Krieger om carrière (nog een astronoom uit de biers- te maken in de selenografie en feer). Als 15-jarige begon hij in adviseerde hem om mathemati- die branche te werken, maar ca te studeren en ook om de hoe hij met sterrenkunde begon grafische kunst en fotografie te is evenwel niet geweten: vanuit beheersen. Deze professor in- boeken of door een stadsgenoot troduceerde Krieger ook bij Hu- met bijnaam “De sterrenkij- go Seeligen, de directeur van de ker”? Hij had toch al vlug een sterrenwacht van München, die kleine sterrenkijker en begon daarna een levenslange vriend vooral de maan waar te nemen. bleef. In 1886 ging Krieger op bezoek bij Hermann Klein in Keulen, Na de dood van zijn vader ver- die een autoriteit was in het po- kocht Krieger de brouwerij en pulariseren van de sterrenkunde verhuisde hij naar München om en ook een handige maanwaar- wiskunde, fysica en sterrenkun- nemer was en vertaler van een de te studeren. Maar het duurde Krieger zoals afgebeeld in zijn boek. boek “The Moon”. Deze Keulse niet lang alvorens Krieger be- sefte dat rekenkunde toch niet in zijn smaak viel en hij zich voor zijn toekomst in de sterrenkunde beter zou inzetten als amateur. Daarom bouwde hij in een voorstad van München een sterrenwacht met een goede 27 cm refractor. Daar begon hij zijn levenswerk: een taak om nauwkeurig de maan in beeld te brengen op een gestructureerde manier.

Het was de ambitie van veel amateurs, maar Krieger's lange en nauwkeurige voorbereiding voor een definitieve tekening, was wel een klasse apart.

Hoewel de scherpzichtige Duit- ser veel vaardigheid vertoonde in het tekenen, was dat niet aan- geboren, maar enkel bereikt door een voortdurende inspan- ning. Hij vergewiste zich van de waarde van de kaarten zodat deze altijd dezelfde graad van nauwkeurigheid zouden vertonen. Om deze nauwkeurigheid te bereiken werkte hij gewoon- Mare tranquilitatis lijk met een vergroting van

22 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

B33 Paardekopnevel Donkere nevel 11 90x30’ Fotografisch!

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep M42 Grote Orionnevel Diffuse nevel 4,0 90x60’

NGC1981 Open sterrenhoop 4,2 25’

MIRA Ceti - januari - maart 2010 23 Zoekkaart 3

Zoekkaart 4

24 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Orion - Monoceros - Canis Minor

Zoekkaart 1

Zoekkaart 2

MIRA Ceti - januari - maart 2010 25 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep

NGC 2237 (C-49) Rosettenevel Emissienevel 9,0 80x60’

NGC2244 (C-50) Open sterrenhoop 4,8 24’

NGC2264 Open sterrenhoop 3,9 20’

Object Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm. M50 Open sterrenhoop 5,9 16’

26 MIRA Ceti - januari - maart 2010 260x en diafragmeerde hij zijn -genoemd naar zijn vrouw- kijker van 27 cm naar 17cm. werd klaargemaakt zodat hij in Hij wou zo de volledige zichtba- Door op volle opening te wer- 1897 zijn werk hervatte en reeds re maan in kaart brengen, maar ken en af te diafragmeren kon in het eerste halfjaar 105 teke- dat is niet gelukt, ondanks zijn hij fijne details zien die later ningen afwerkte.. Hij had ook niet aflatende energie. De jaren niet meer zichtbaar waren. Zijn zijn methode verfijnd om de 1898 en 1899 waren de meest nieuwigheid was om foto‟s met beste nauwkeurigheid te beko- productieve jaren met dagen van een laag contrast te gebruiken men. afwerken van zijn tekeningen en als basis voor zijn tekeningen. nachten van waarnemingen. Deze waardevolle techniek werd Voor elk maangedeelte dat in Maar deze voortdurende inzet verrassend weinig gebruikt door kaart moest worden gebracht ge- dag en nacht eiste zijn tol en in andere waarnemers. Krieger bruikte hij een fotografische 1900 werd zijn gezondheid on- kreeg zijn foto‟s van de Lick plaat met een schaal van 35 me- dermijnd. 36” refractor en later uit Parijs. ter voor de maandiameter. Aan de telescoop werden dan bijko- De dokters raadden hem aan om Van 1890 tot 1894 gebruikte hij mende details ingetekend gedu- te stoppen met waarnemen en te zijn tijd als maanwaarnemer met rende 10 tot 20 dagen met een verhuizen naar een zachter kli- vaardigheid en techniek. verschillende kleur per dag. Al maat. Hij deed zijn 27cm refrac- In 1898 werden 28 van zijn 125 deze details werden dan overge- tor van de hand en de volgende beste tekeningen gedrukt als maakt op een 2e tekening. Alles maanden werkte hij verder aan eerste volume van zijn Atlas. werd dan nog eens vergeleken de tekst van zijn atlas in sanato- bij een gelijkaardige maanfase ria in Italië. Zelfs op zijn ziek- In 1895 verhuisde hij zijn ster- om dan uiteindelijk zijn 3e teke- bed dicteerde hij nog teksten renwacht van de noordkant van ning te maken voor zijn maanat- aan een vriend. Het einde kwam de Alpen naar de zuidkant, in las. Hierdoor bekwam hij repro- in 1902 in San Remo juist na Trieste, in de hoop op rustiger ducties die superieur waren aan zijn 37e verjaardag. seeing. Zijn “Pia Sterrenwacht”, alle maanwaarnemingen. Het onvolledige werk met honderden tekeningen gaande van ruwe schetsen tot afgewerkte producten kwam in handen van een oude vriend die het doorgaf aan een Oostenrijkse maanwaarnemer om toch de atlas uit te geven. Dit werk verscheen in 1912 als 2 schitterende volumes en uitge- geven door de “Akademie der Wissenschaften – Wien” onder de naam: “Joh. Nep. Kriegers Mond-Atlas Neue Folge“

Een eerste volume van 58 grote tekeningen van maanregio‟s en een tweede volume met een lange en uitgebreide tekst met uitleg van ieder gebied. Sommige van deze teksten zijn origineel van Krieger, andere zijn ver- werkt door König aan de hand van Krieger‟s waarnemings- nota‟s. Het zou zeker interessant zijn om al dat oorspronkelijke werk eens op te zoeken en te bekijken.

Voor een beperkte publicatie zie website: http://www.pbase.com/ Krater Gassendi henkbril/krieger

MIRA Ceti - januari - maart 2010 27 BOEKBESPREKING: HetHet ruimtedagboekruimtedagboek vanvan FrankFrank DeDe WinneWinne Francis Meeus

Volledige titel: Het ruimtedagboek van Frank De Winne. Dagelijks weeg brengt, komen we te we- leven in het ISS ten uit goede bron. Want het Auteurs: Herman Henderickx, Tijs Mauroo en Boudewijn boek telt niet drie, maar wel de- Van Spilbeeck gelijk vier auteurs. “Het ruimte- Uitgeverij: Van Halewyck, Leuven dagboek van Frank De Winne” Jaartal: 2009 is inderdaad ook echt een dag- Aantal pagina‟s: 384 boek, waarbij we de persoonlij- ISBN-nummer: 978-90-5617-951-9 ke bevindingen, belevenissen en Prijs: € 18,90 ervaringen van onze Belgische kosmonaut dag na dag kunnen volgen. We krijgen niet alleen zicht op de vele taken die hij Het was al een hele tijd gewe- Winne zich vooral toespitste op aan boord moet uitvoeren, en ten, maar toen het dan echt ging de heen- en terugreis, en dat het hoe het er praktisch allemaal gebeuren leken de media wel intrigerende verhaal van het ver- aan toe gaat, maar we lezen met dol te draaien: eind mei 2009 blijf en het leven in de ruimte Frank mee dat het vooral vrouw, heerste er in Vlaanderen een veel minder aanacht kreeg in de kinderen, familie en vrienden ware gekte rond de nakende media. zijn die gemist worden, meer ruimtevlucht van Frank De Win- bv. dan frisse lucht of een lekke- ne. Met spanning werden de da- Daarom is het verschijnen van re douche. gen en uren afgeteld. Nagelbij- het ruimtedagboek van Frank tend konden we zien hoe – vol- De Winne een schitterend idee. Door de boeiende vertelstijl van ledig volgens plan – de lance- Het is een idee dat zowel Her- het journalistentrio en de recht- ring van de Russische Sojoez- man Henderickx (VRT Radio), streekse inkijk in het leven van raket vanaf de ruimtevaartbasis Tijs Mauroo (VRT Televisie) Frank De Winne via zijn dag- in Bajkonoer perfect verliep. als Boudewijn Van Spilbeeck boekaantekeningen, aangevuld Het viel ook te verwachten dat (VTM) koesterden. Dat deze met infoblokken tussen het reis- de aandacht voor dit exploot bij drie journalisten ertoe kwamen verslag door (daarin o.a. techni- de media en het grote publiek om samen dit interessante boek week na week zou afnemen, tot te redigeren is trouwens op de terugkeer op Aarde, zes voorstel van Frank De Winne maand later, een nieuwe aan- zelf. dachtspiek zou veroorzaken. En het resultaat van deze syner- Maar ook de landing verliep gie mag gezien worden. Drie er- vlekkeloos, zodat we ons met varen vakmensen die journalis- z‟n allen weer volledig konden tiek plegen zoals het hoort: de concentreren op de dingen van inhoud wordt in begrijpelijke alledag, hier veilig op de begane mensentaal gepresenteerd, de grond. teksten zijn gevarieerd en ge- schreven in een zeer luchtige En dat is jammer. Het grote stijl. Het hanteren van de tegen- avontuur van de ruimtevaart is woordige tijd zorgt voor een immers niet afgelopen. Het ISS nauwe betrokkenheid, zodat de zit nog steeds baantjes te draai- lezer echt het gevoel heeft mee en rond de Aarde op een kleine met Frank aan boord van het 400 km hoogte. Aan boord is ISS te zitten. De informatie die nog steeds een bemanning bezig geboden wordt is accuraat, be- met allerlei boeiende taken in trouwbaar, en geeft uitstekend die speciale leefomstandigheden weer hoe het is om te leven aan van microzwaartekracht. Het is boord van een ruimteschip, weg zeer jammer dat de aandacht bij van moeder Aarde. Welke ge- de ruimtevlucht van Frank De voelens dat bij een mens te

28 MIRA Ceti - januari - maart 2010 technische problemen met o.a. een lek in het watercircuit, het zijn telkens problemen die no- pen tot het zoeken naar efficiën- te oplossingen en fungeren als leerschool voor toekomstige ruimtevluchten.

Dat er alcohol aan boord zou zijn is één van de indianenver- halen die de ronde doet, maar als we Frank mogen geloven is daar totaal niets van aan. En als er iemand is die we mogen geloven, is het Frank De Winne wel. Wel aan boord is de légumaise van topkok Frank Fol, een soort gezonde groentemayonaise die sche gegevens over de Sojoez- komst bij het ISS, de rituelen door de ruimtereizigers unaniem raket, een biografie van De die daar bijhoren, het leven en hoog geprezen wordt. Zeg nu Winne, een beschrijving van de werk aan boord, het belang van zelf: wie zou er een portie Légu- effecten en de gevaren van een het Europese ruimtelaboratori- maise Périgord met champignon verblijf in de ruimte voor het um Columbus voor het verrich- en truffel versmaden? menselijk organisme, een sche- ten van experimenten in een toe- matisch overzicht van de inrich- stand van microzwaartekracht: We zitten al aan hoofdstuk 5 ting van het ISS, enz.) krijgen het komt allemaal uitvoerig aan van het boek wanneer Frank De we in dit bovendien rijkelijk ge- bod. Frank vergelijkt ook de Winne aangesteld wordt als ge- illustreerde boek een buitenge- toestand aan boord met zijn eer- zagsvoerder van het internatio- woon avontuur gepresenteerd dere verblijf in het ISS in 2002 nale ruimtestation. Een hele eer, waarbij we heel veel te weten en hij ziet duidelijk verbeterde want tot dan is dat een verant- komen over de OasISS-missie leefomstandigheden. Blijkbaar woordelijkheid die steeds door en het ISS, over Frank De Win- is er ook geen gebrek aan priva- een Rus of een Amerikaan ge- ne als ruimtereiziger en over cy, ook al zitten ze daar met z‟n dragen werd. Ongeveer ander- Frank De Winne als mens. zessen op een beperkte ruimte halve maand, van 9 oktober tot bij elkaar. 24 november, duurt het com- Het boek is opgebouwd uit 7 mando van onze landgenoot, en hoofdstukken, gevolgd door 8 Wanneer er een voltallige ruim- zoals te verwachten was met korte bijlagen. We maken in teveerbemanning bijkomt, zitten zo‟n betrouwbare kapitein ver- hoofdstuk 1 kennis met de kos- ze met 13 personen in het ISS. loopt die periode vlekkeloos. modroom in Bajkonoer, en bele- Dat is blijkbaar wel wat veel, ven er de laatste dagen vooraf- maar die overbevolking is maar En dan is het tijd om terug te ke- gaand aan de zes maanden du- voor korte tijd. ren naar huis. ESA-astronaut en rende ruimtevlucht met de laat- Het leven en werken in de ruim- arts André Kuipers, die voor de- ste voorbereidselen, allerlei pro- te wordt helemaal gedirigeerd ze vlucht reserve was voor cedures en bizarre rituelen. En van op de Aarde. De vluchtlei- Frank De Winne en ook al zelf ach ja, ook de heisa met de ver- dingscentra plannen en volgen een ruimtereis achter de rug meende besmetting van Frank alles nauwgezet op. Zo ver- heeft, geeft omstandig uitleg door de VTM-cameraman, we neemt de lezer dat het constante over de gevaren van een verblijf waren het al vergeten, maar in hoogteverlies van ISS – elke in de ruimte voor het menselijk het boek wordt die hele historie dag tien meter – geregeld goed- lichaam. Samen met de dag- nog eens uit de doeken gedaan – gemaakt wordt door een duwtje boekfragmenten van De Winne hilarisch stukje proza, zeker het naar boven van de Progres- beschrijft hij het volledige ver- fragment waarin beschreven vrachtcabines. Die baancorrec- loop van de terugreis en hoe wordt hoe drie volslanke ver- ties gebeuren door commando‟s men dat hachelijke gebeuren aan pleegsters het Belgische journa- vanuit de controleposten op boord van de kleine landings- listengild op Mexicaanse griep Aarde, dit terwijl de bewoners capsule van de Sojoez beleeft. controleert. van het ISS slapen.

In het laatste hoofdstuk werpen Vanaf hoofdstuk 2 gaan we de Het kapotte toilet, de stockeer- de auteurs een blik in hun kris- ruimte in. De lancering, de aan- ruimte die overvol raakt, andere tallen bol. Ze schetsen de toe-

MIRA Ceti - januari - maart 2010 29 komst van het ISS en vragen zich af welk ruimtetuig geschikt is om het ruimteveer te vervangen. Er wordt nagegaan hoe het nu verder moet met de bemande ruimtevaart en wat we op dat vlak mogen verwachten binnen de komende 50 jaar.

Het boek sluit af met 8 bijlagen waarin o.a. een overzicht wordt gegeven van de opbouw van het ISS, welke de Europese onder- delen van het ruimtestation zijn en wat er qua vertrek en aan- komst bij het ISS allemaal gebeurde tijdens het voorbije verblijf van De Winne. De achtste bijlage is misschien wel de inte- ressantste: een korte beschrijving van het PCDF-apparaat i.v.m. het maken van kristallen in de ruime. eerste rij mee te maken, of be- Jongeren aller landen, leest dit ter: alsof je zelf aan boord zit boek en treedt in de voet/ “Het ruimtedagboek van Frank van het ISS en de opstijgende en vliegsporen van Frank de Win- De Winne” leest als een trein, of landende Sojoez. Door de vele ne. Want „the sky‟ hoeft hele- beter: als een raket, het is ge- tientallen afbeeldingen wordt maal niet „the limit‟ te zijn.. . schreven op een manier dat je dat gevoel uiteraard nog ver- het gevoel hebt alles van op de sterkt.

Het oudste onderdeel van MIRA wordt in een nieuw kleedje gestoken: de Kuttertelescoop dateert reeds uit 1967, maar wordt nu voorzien van een nieuwe montering en een ―state-of-the-art‖ computerstu- ring. Links ziet u de nieuwe montering toen ie pas aangekomen was in België: een Mathis MI-750F in vork-uitvoering. Rechts de toestand eind december (in het atelier van de firma Lichtenknecker in Hasselt): behalve de Kutter zelf (lange buis in het midden) komen er ook nog een protuberansenkijker (vierkante buis links- achter) en een 120mm ED-lenzenkijker (donkere korte buis rechts in de vork).

30 MIRA Ceti - januari - maart 2010 De variabele van het seizoen: EpsilonEpsilon Aurigae:Aurigae: eeneen mysterieuzemysterieuze ster!ster! Hubert Hautecler

Epsilon Aurigae is een heldere samenwerking (“professionelen- op korte termijn kleine helder- ster in het sterrenbeeld Auriga, amateurs”) nog veel beter ge- heidswisselingen had met regel- ook wel eens de Voerman gebeuren. Het is dus wel duidelijk matig een diepere eclips. Beiden noemd. De meeste tijd van zijn dat men nog niet veel weet over wisten het toen nog niet maar ze leven is deze ster rond magnitu- dit systeem. Verschillende theo- hadden een eclipserende dubbel- de 3 en is dus zeer goed zicht- rieën doen de ronde. ster waargenomen met een ex- baar met het blote oog. Zelfs in treem lange periode. Verdere een stad kan deze ster gespot Een beetje geschiedenis. eclipsen werden waargenomen worden. De astronomen weten in 1874-1875 en 1901-1902. ondertussen al heel lang dat Ep- In 1821 was Johann Fritsch de Gebaseerd op de waarnemingen silon Aurigae een dubbelster is. eerste die opmerkte dat Epsilon werd toen voorgesteld dat Epsi- Dubbelsterren hebben de ge- Aurigae varieerde in helderheid. lon Aurigae zou behoren tot het woonte om regelmatig eclipsen Waarschijnlijk zat Eps Aur toen type van de Algol sterren. Deze te vertonen omdat de ene ster in een diepe eclips. Maar het sterren zijn eclipsers die regel- voor de andere trekt en zo het duurde nog 20 jaar voordat men matig verduisteringen vertonen licht dat wij zien een beetje ver- begon met degelijk onderzoek omdat de ene ster voor de ande- duistert. Van vele dubbelsterren naar de oorzaak van de ver- re trekt en kleine fluctuaties om- zijn de eclipsen zeer goed bestu- zwakking. De Duitse astrono- dat massa van de ene ster naar deerd maar deze eclipsen komen men Argelander en Heis begon- de andere stroomt. Toen in 1904 bij de meesten dan ook regelma- nen dan met het regelmatig was de mening van menig ster- tig voor. En hier wringt nu het waarnemen van deze ster en hun renkundige dat dit een vreemd schoentje bij Epsilon Aurigae. data bevestigde een verzwak- systeem was maar heden ten da- Deze eclipsen gebeuren maar king rond het jaar 1847. De inte- ge is deze mening nog steeds om de 27 jaar! De vorige eclips resse van de astronomen was geldig. was in 1982-1984 en toen stond gewekt en intensieve waarne- de astronomie nog niet zo ver mingen toonden aan dat de ster De theorieën. als nu. Er was toen zelfs al een in september 1848 terug begon samenwerking met amateurs te verhelderen. Deze waarne- Vele theorieën zijn de revue ge- maar deze keer zal deze pro-am mingen toonden aan dat de ster passeerd. Een van de grote pro-

Curve met de helderheidsschattingen van Epsilon Aurigae, de voorbije maanden, verzameld door de Werk- groep Veranderlijke sterren van de VVS.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 31 blemen was dat tijdens de mid- eclips de curve een platte bodem had wat er op duidde dat de ster volledig verduisterd werd door een ander object. Maar in de genomen spectra waren nog steeds tekenen zichtbaar van de hoofdster en niets wees erop dat een andere ster de hoofdster bedek- te. Een suggestie was dat de begeleider een transparante ster was die nog licht doorliet van de hoofdster Epsilon. En door deze reden was er in het spectra van de ster niets terug te vinden van de begeleider. Maar er waren andere redenen om deze theorie te verwerpen als niet echt mogelijk. In 1965 werd dan een andere theorie voorgesteld waarin de transparante ster werd vervangen door een stofschijf die gekanteld was. Dit model kon veel beter de waargenomen effecten verklaren. Door de vooruitgang in de astronomie weten we ondertussen al meer over dit geheimzinnig systeem maar veel meer dan 100 jaar geleden is het niet. Wat weet men ondertussen:

• De hoofdster is een reuzenster van de sterren? door. Epsilon Aurigae is trou- van 10 zonsmassa's en pulseert • Wat bevindt zich nu in het gat wens rond deze tijd ( december zelf. in de stofschijf? 2009) nog steeds aan het ver- • De begeleider is een koele • Zal de lichtcurve, in alle golf- zwakken. Wat hoeft men dan te stofschijf met waarschijnlijk lengtes gemeten, dezelfde zijn doen om bij te dragen aan deze een gat in het midden. of anders zijn in vergelijking waarneemactie? Neem de bijge- • In dat gat bevindt zich een heet met de vorige eclips in 1984- voegde kaart en ga buiten op object. Waarschijnlijk een 1985. Verandering kan wijzen een heldere avond. Zoek het massieve dubbelster. Een op veranderingen in het sys- sterrenbeeld Auriga op en ver- zwart gat is ook mogelijk maar teem? gelijk Epsilon met de aangedui- minder waarschijnlijk. de vergelijksterren op de kaart. • De massa van de hoofdster en De Epsilon Aurigae waarnee- Momenteel is de helderheid van stofschijf met geheimzinnig mactie. Eps Aur tussen 3.2 en 3.8 op de object is bijna dezelfde. kaart. Maar de verzwakking zal Sinds 1928 zijn alle eclipsen vi- waarschijnlijk zwakker dan 3.8 De nieuwe waarnemingen. sueel gevolgd. Omdat deze ster gaan. Deze schatting kan gebeu- met het blote oog kan gezien ren op enkele minuten. Veel tijd De nieuwe eclips is ondertussen worden kan iedereen bijdragen hoeft men daar niet in te steken. begonnen. Deze zal duren tot in aan deze waarneemactie. Visue- Hoe meer men schat hoe beter de lente van 2011. Vele astrono- le waarnemingen zijn even be- dit zal gaan. Noteer tijd, datum mische ogen zijn gericht op de- langrijk als waarnemingen in en schatting en stuur dit naar ze eclips in de hoop het raadsel andere golflengtes omdat een [email protected] eindelijk te ontrafelen. Er zijn ster zich in iedere golflengte an- nog steeds enkele vragen die ders kan gedragen. Deze waar- een antwoord vergen : neemactie werd opgericht in het Deze waarnemingen zullen ge- • Wat is de massa van het sys- kader van het Astronomisch Jaar bruikt worden in de verwerking teem? 2009. 2009 is bijna gedaan maar van de visuele gegevens van • Wat is de evolutionaire staat deze actie loopt dus gewoon Eps Aur. Voor deze waarneem-

32 MIRA Ceti - januari - maart 2010 actie werd ook een website op- richt zich vooral tot de waarne- sterren met in dit geval vooral gericht waar iedereen voor info mers die pas beginnen met het Epsilon Auriga : http:// en vragen terecht kan. Deze site waarnemen van veranderlijke www.citizensky.org/

MIRAMIRA--publicatiespublicaties enen --verkoopverkoop

Stilaan groeit onze verkoopsstand, maar de nadruk Enkele andere interessante artikels uit onze “winkel”: blijft liggen op de eigen publicaties. Daarnaast zijn er Sterrenkaarten: de nodige basiswerken over sterrenkunde, sterrenkaar- • VVS-sterrenkaart-poster (Nl) € 5,00 (+ € 4,00) ten, eclipsbrilletjes,... • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,50) Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, maar • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- ook via overschrijving op PCR 000-0772207-87 logo!) € 10,00 (+ € 2,00) (tussen haakjes de verzendingskosten). • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) NIEUW: draaibare sterrenkaart voor andere Praktische astronomie: breedteliggingen, ideaal voor wie op vakantie de • Telescopen en hun gebruik €6,50 (+ € 3,00) plaatselijke sterrenhemel wil leren: €12,00 (+ €2,00) • Sterrenkunde met de verrekijker €6,50 (+ € 3,00) NIEUW: Weerkunde: • De VVS-Hemelkalender 2010 is nog te koop. Het • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 4,00) jaarlijkse onmisbare handboek voor de waarnemer, • Goedenavond Beste kijkers, boordevol kaartjes en tabellen. €10,00 (+ €3,00) Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 4,00) • Meer weer (Frank Deboosere) € 19,95 (+ € 4,00) Theoretische astronomie: Posters: • Genieten van de sterrenhemel €14,50 (+ €4,00) • Crescent Moon € 5,00 (+ € 4,00) • Genieten van het heelal €14,50 (+ €4,00) • Earth € 7,50 (+ € 4,00) • Sterrenkunde voor beginners €5,00 (+ €2,00) • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 4,00) • Onze nieuwe kosmos €15,00 (+ €4,00) • Eclips € 5,00 (+ € 4,00) • Sterrenkunde voor in je binnenzak €10,00 (+ €2,00) • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 4,00) • Zon en Aarde, een unieke relatie €32,50 (+ €4,00) • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 4,00) • Welke ster is dat? €18,90 (+ €4,00) • Saturn € 7,50 (+ € 4,00) • Reis door het Heelal (Deboosere) €16,95 (+ €4,00) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 4,00) NIEUW: • Solar System € 7,50 (+ € 4,00) • Genieten van het zonnestelsel: na delen 1 en 3 is nu • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 4,00) ook het tweede deel van deze prachtig geïllustreerde NIEUW: poster Andromedanevel (een unieke foto reeks van Rob Walrecht te koop €19,95 (+ € 4,00) door Karel Teuwen, gedrukt op kwaliteitspapier), 100x70 cm, €10,00

MIRA Ceti - januari - maart 2010 33 DEDE HEMELHEMEL VANVAN JANUARIJANUARI TOTTOT MAARTMAART 20102010

Lieve Meeus—Wim Stemgee—Philippe Mollet

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden) 1 januari 6h37m 8h45m 16h47m 18h54m -23° 02' 0.983 8 januari 6h36m 8h43m 16h55m 19h01m -22° 18' 0.983 15 januari 6h34m 8h38m 17h05m 19h09m -21° 12' 0.984 22 januari 6h29m 8h32m 17h16m 19h18m -19° 47' 0.984 29 januari 6h23m 8h23m 17h28m 19h28m -18° 03' 0.985 5 februari 6h14m 8h12m 17h40m 19h39m -16° 04' 0.986 12 februari 6h04m 8h00m 17h53m 19h49m -13° 51' 0.987 19 februari 5h52m 7h47m 18h05m 20h01m -11° 27' 0.989 26 februari 5h38m 7h33m 18h18m 20h12m - 8° 54' 0.990 5 maart 5h24m 7h18m 18h30m 20h24m - 6° 14' 0.992 12 maart 5h08m 7h03m 18h41m 20h37m - 3° 30' 0.994 19 maart 4h51m 6h47m 18h53m 20h50m - 0° 45' 0.996 26 maart 4h33m 6h32m 19h05m 21h03m + 2° 01' 0.998 2 april 5h14m 7h16m 2h16m 22h18m + 4° 45' 1.000

Schemering: We onderscheiden drie soorten schemering: • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon Datum Maanfase • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon 31 december Volle Maan • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 7 januari Laatste kwartier 15 januari Nieuwe Maan Januari-maart 2010: de sterrenhemel in ‗t kort:  Dit voorjaar kijken we vooral naar Mars: de rode planeet is in op- 23 januari Eerste kwartier positie eind januari. Geen grootse show deze keer (zoals in augustus 30 januari Volle Maan 2003), maar lekker hoog aan de hemel.  Saturnus komt ook stilaan terug: in januari nog enkel het tweede 5 februari Laatste kwartier deel van de nacht, maar vanaf maart duikt de ringenplaneet reeds 14 februari Nieuwe Maan aan de (late) avondhemel op. Telescoopbezitters zullen trouwens merken dat de ringen “terug” zijn: de laatste jaren keken we naar de 22 februari Eerste kwartier onderkant ervan, vanaf nu kijken we weer 15 jaar naar hun bovenkant. 28 februari Volle Maan  Maar vanaf half februari verschijnt ook Venus terug aan de avond- 7 maart Laatste kwartier hemel. Vanaf dan tot het eind van de zomer is de Avondster het Nieuwe Maan dominante “puntje” aan de hemel. 15 maart  Op 3-4 januari kijken we natuurlijk uit naar de Boötiden, helaas 23 maart Eerste kwartier zorgt de bijna volle maan er dit jaar voor dat we enkel de helderste Volle Maan meteoren te zien krijgen. 30 maart  En probeert u ook eens in februari-maart met de verrekijker de pla- Tabellen: de Zon en de Maan in neet Vesta te volgen. januari, februari en maart 2010.  En wie nog vakantie te goed heeft: op 15 januari is er een ringvor- Alle uren zijn gegeven in win- mige eclips te zien doorheen de Indische Oceaan (Kongo tot China) tertijd (zomertijd vanaf 28/3)..

34 MIRA Ceti - januari - maart 2010 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: voor een normaal De wintertijd (tot zondagochtend zonneminimum 28 maart) loopt één uur voor op bedraagt slechts de Universele Tijd (UT). 485. De zomertijd (dus twee uur voor- lopend op UT) loopt dit jaar dan Dus toch een tot de ochtend van 31 oktober. vreemd minimum? Het verschil met de in sterrenkun- dige middens gangbare UT In de SIDC- (Universal Time) bedraagt dus: nieuwsbrief lees ik Wintertijd = UT + 1h dat 100 jaar gele- Zomertijd = UT + 2h den, in 1913, de Zon ook verzeild was in een diep 1: ZONNE-WIJZER ! minimum en dat ze toen ook uit haar PROBA 2 dipje geraakt is. 1 Dit neemt niet 17 december: weg, vind ik, dat de huidige mi- razen, zien en hun snelheid be- Goed nieuws voor nimumperiode erg lang is en dat palen. CME‟s kunnen zware ge- zonnewaarnemers: cyclus 24 zeer langzaam start. omagnetische stormen veroorza- Zonnevlekken- Waarom? Wat is de oorzaak? ken. groep 1035 groeit zeer snel en is Het antwoord op deze vraag al ontwikkeld tot een flinke ke- blijft een uitdaging voor weten- Een extreem minimum heeft rel zo groot als negen keer de schappers die nog altijd aan het ook positieve kanten. Het bete- aarde! zonnemysterie puzzelen met de kent goed nieuws voor o.a. sa- Zie onderstaande foto genomen hoop het inwendige zonneme- tellieten in een baan rond de aar- op 15 december door Jean-Paul chanisme ooit te begrijpen. de. De aardatmosfeer is tijdens Roux, Pic du Midi Obser- Dat er af en toe een groepje met een minimum minder dicht op vatorium: kleine vlekjes verschijnt of dat grote hoogten, anders gezegd er botsen minder luchtmoleculen tegen de satellieten aan. Lage zonneactiviteit betekent ook minder ruis in de satellietwaar- nemingen. Daarnaast zal de ra- diocommunicatie met vliegtui- gen die over de polen vliegen minder snel wegvallen. GPS signalen worden minder ver- stoord. Zoals elke medaille twee kanten heeft, bestaat er naast dit vrij ‘rustig’ ruimteweer ook ‘extreem’ ruimteweer dat aan de basis kan liggen van gevaar- lijke situaties bijvoorbeeld op gebied van ruimtemissies, voor de luchtvaart met routes over de En toch blijft het gemiddelde een protuberans uitbarst zoals noordpool, verkeerde sa- van het zonnevlekkengetal tot op 4 december doet de zonne- tellietcommando‟s en zoveel de dag van vandaag laag. Zo be- waarnemer weer hopen op meer meer. draagt dit voor de maand no- activiteit. Vandaar het nut van ruimte- vember 2009 nog altijd maar 4,2 Zie foto 1. van de Zon gefoto- weervoorspellingen. Hoe sterk wat heel wat lager is dan ver- grafeerd op 4 dec. door STE- is de elektromagnetische stra- wacht werd. Tot vandaag, 18 REO. ling en hoe gedraagt het ont- december, tellen we in totaal al STEREO zijn ruimtetuigen in snapte zonneplasma zich? 770 vlekkenloze dagen en het een baan rond de Zon die ener- zullen er waarschijnlijk nog getische en gewelddadige wol- Om deze waarnemingen te on- meer worden. Het gemiddelde ken (CME‟s) die richting aarde dersteunen werd op 2 november

MIRA Ceti - januari - maart 2010 35 de PROBA2-satelliet gelanceerd metingen te doen. LYRA blind voor zichtbare stra- vanop de Russische lanceerbasis ling. Bij conventionele spectro- Plesetsk. De Koninklijke Sterrenwacht meters worden verscheidene fil- van België heeft twee zonne- ters gebruikt om het zichtbare Een primeur: PROBA2 is een instrumenten aan boord: SWAP licht letterlijk weg te filteren. ESA satelliet die de Zon ob- en LYRA. Maar elke filter verzwakt ook serveert. het gewenste signaal zelf. Dank- De Sun Watcher with Active zij de diamanttechnologie is dit Bovendien werd PROBA2, Pixels and Image Processing probleem van de baan. LYRA PRoject for OnBoard Auto- (SWAP) maakt beelden van de kan bovendien 100 metingen per nomy, in België gebouwd. Het atmosfeer van de Zon. Deze bui- seconde uitvoeren. Belangrijk is een kleine en goedkope satel- tenste zonnelaag is haast on- tijdens een zonneminimum wan- liet maar zit propvol met gloed- zichtbaar omdat ze voorname- neer het UV-stralingsniveau be- nieuwe ruimtetechnologieën. lijk in het UV en EUV straalt. duidend lager is in vergelijking Nadat PROBA2 gescheiden SWAP „vertaalt‟ o.a. de EUV- met een maximum. Zoals we werd van de lanceerraket werd stralen naar een zichtbaar beeld. eerder konden lezen zit de Zon de satelliet in een baan gebracht Lyman-alpha Radiometer in zo een minimum. om de aarde. De baan loopt on- (LYRA) meet de UV- geveer boven de scheidingslijn zonnestralen die o.a. de ozon- Samengevat: Dankzij LYRA tussen dag en nacht. De satelliet laag in de aardatmosfeer beïn- kunnen we de straling en de vliegt dus over beide polen. Zo vloeden. Op vlak van technolo- stralingspieken meten. Dank- zit PROBA2 op de eerste rij om gie, is LYRA het neusje van de zij SWAP zien we de straling naar de Zon te kijken en weten- zalm: de detectoren zijn geen de ontsnapte zonnemassa. schappelijke waarnemingen en maakt van diamant. Hierdoor is Bovendien zijn SWAP en LY- RA voorbeelden van succesvolle internationale samenwerking: Het instrument LYRA is ont- worpen en gebouwd door een Belgisch-Zwitsers-Duits consortium. De satelliet PROBA werd ontwikkeld onder leiding van de Belgische firma Verhaert Space NV. De Koninklijke Sterren- wacht van België heeft de wetenschappelijke leiding van SWAP en LYRA. Het Centre Spatial de Liège was verant- woordelijk voor de industriële kant van beide instrumenten. Reden genoeg om op zulk een prestatie te klinken!

Referentie:

http://proba2.sidc.be

http://sidc.oma.be/news/118/ minimum_eng.pdf

LYRA en SWAP zijn op de PROBA-satelliet geïntegreerd. De 3 cir- kels zijn de 3 ‗ogen‘ van LYRA. In de rechthoekige opening eronder zit SWAP.

36 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Datum Positie Samenstand (A)vond/ t.o.v. met ster of (O)chtend Maan planeet Pollux 1 januari (A) 8° boven ( Geminorum) 3 januari (O) 7° boven Mars Regulus 4 januari (O) 4° boven ( Leonis) 9° links- 6 januari (O) Saturnus boven Spica 8 januari (O) 5° boven ( Virginis) Antares Afhankelijk van de telescoop en de omstandigheden zullen meer of min- 11 januari (O) 3° links ( Scorpii) der van deze details zichtbaar zijn. De meest in het oog springende zijn de witte poolkappen, het heldere Hellas-bekken en de donkere Syrtis 18 januari (A) 6° onder Jupiter Major. © Sky&Telescope. 30 jan. (A+O) 7° boven Mars

3. METEOREN (een deel van de zogenaamde 3 februari (O) 9° boven Saturnus “oppositie-lus”). Mars haalt dan Spica 4 februari (O) 4° boven Het voorjaar is een relatief rus- een diameter van 14 boogsecon- ( Virginis) tig seizoen wat de vallende ster- den: relatief klein maar toch ge- 7 februari (O) 6° links Antares ren betreft: de enige grote noeg om met een redelijke tele- 1/2° bo- zwerm is die der Quadrantiden scoop al de nodige details te 21 februari (A) Plejaden! (soms ook Boötiden geheten) zien. Het meest opvallende zijn ven begin januari: verwacht het natuurlijk de witte poolkappen, Aldebaran 22 februari (A) 9° onder maximum tijdens de nacht van 3 waarvan de volgende maanden ( Tauri) op 4 januari (helaas met een vooral de noordelijke versie 25 februari (A) 7° links Mars sterk storende maan). Deze naar de Aarde toe gekanteld zwerm vertoont typisch een heel staat. 25 februari (A) 8° boven Pollux

kort (een uurtje?) maar scherp Regulus Twee maand later (22 maart) 27 februari (A) 4° boven maximum, waarbij tot een 40-tal ( Leonis) meteoren/uur kunnen waargeno- staat ook de ringenplaneet Sa- men worden. turnus in oppositie. Vanaf dit 2 maart (O) 8° boven Saturnus jaar kijken we terug neer op de Spica 3 maart (O) 7° boven 4. PLANETEN noordkant van de ringen, terwijl ( Virginis) we de voorbije 15 jaar juist op 7 maart (O) 1° rechts Antares De voorbije maanden domineer- de zuidkant keken. Dit jaar is de de Jupiter de avondhemel, de kanteling nog héél bescheiden, 17 maart (A) 7° onder Venus dus het zal nog moeilijk worden volgende maanden neemt Mars 20 maart (A) 2° boven Plejaden die rol over, hoewel de rode pla- om de ringen te splitsen (of anders gezegd om de Cassini- neet zelfs op zijn best niet de 21 maart (A) 8° onder Aldebaran helderheid van zijn reusachtige scheiding zien, die ze splitst in buur haalt. twee concentrische ringen). 24 maart (A) 8° boven Pollux “Op zijn best”: dat betekent de oppositiedatum omstreeks 29 Grote broer Jupiter kunnen we 25 maart (A) 7° boven Mars in januari nog vroeg aan de januari. Mars haalt dan magnitu- 27 maart (A) 7° boven Regulus de –1,2 en is dan nagenoeg even avondhemel bewonderen, maar 29 maart (A) 9° boven Saturnus helder als Sirius, de helderste hij verdwijnt dan in de scheme- ster aan de hemel. In die periode ring. We kijken alvast uit naar Samenstanden van de Maan met een is Mars dan de ganse nacht door zijn herverschijning in de zo- ster of planeet vormen een ideale gele- te zien, als een opvallend oranje mer, wanneer hij nog hoger zal genheid voor de beginnende waarne- “ster” in de Kreeft, navigerend staan als de voorbije maanden. mer om deze laatste terug te vinden.

U zal wel merken dat het steeds dezelf- tussen Tweelingen en Leeuw. En vanaf maart kijken we ook de heldere sterren zijn die opduiken: Op de volgende pagina staat terug uit naar Venus, die vanaf diegene die binnen een zone van 6° trouwens een kaartje waarop de dan weer de avondhemel zal do- boven en onder de ecliptica staan. mooie krul te zien is die Mars mineren tot het einde van de zo- Let vooral op de héél nauwe samen- de volgende maanden maakt mer. stand met de Plejaden op 21 februari!

MIRA Ceti - januari - maart 2010 37 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‟s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (wintertijd tot 28 maart, zomertijd vanaf die dag).

Vaarwel Jupiter, hallo Mars, Saturnus en Venus Jupiter gaan we in januari nog kunnen zien aan de avondhemel, maar nadient verdwijnt de reuzenplaneet in de schemering. Mars daarentegen was de voorbije maanden al te zien aan de ochtendhemel, maar rukte ondertussen op naar de avond. Zijn beste zichtbaarheid valt eind januari, dan is de planeet het opvallendste (helder én oranje) object aan de nachthemel. In die periode maakt de rode planeet een bocht doorheen het sterrenbeeld Kreeft (eind april staat Mars trouwens vlak bij de helder open sterrenhoop M44). Het is dan ook uiterst leerzaam om pak- weg eens per week de positie van de planeet te controleren (en eventueel in te tekenen op een ―blinde kaart‖). Saturnus is ook terug van de partij, ditmaal met ringen. In september-oktober trok de Aarde immers doorheen het vlak van de ringen, en zagen we nauwelijks nog een smal streepje. Vanaf nu zijn ze terug te zien, en ditmaal met zicht op hun ―bovenkant‖ (terwijl het de voorbije 15 jaar de onderkant ervan was die we zagen). De ringenplaneet vertoeft dit jaar in het sterrenbeeld Maagd. In dat deel van de hemel is Saturnus zowat het helderste object, enkel de hoger staande Arcturus in de Ossenhoeder doet beter. Venus duikt vanaf de tweede helft van februari langzaam weer op aan de avondhemel, waar de planeet dan tot het eind van de zomer zal schitteren als de dominante ―Avondster‖.

Mars was de voorbije maanden al aan de ochtendhemel te zien, Mars 1 januari maar rukt nu op naar de avond. Eind januari (29/1) in oppositie met de Zon, dus dan is de Rode planeet de ganse nacht door te zien. Helaas is dit één der minder spectaculaire opposities: in 2003 bvb. Mars 1 februari naderde Mars ons tot op 55 miljoen kilometer, ditmaal slechts tot 99 miljoen kilometer. Op zijn best zal het Marsschijfje dan ook slechts 14 boogseconden groot zijn, maar zelfs dat is nog voldoende om met een redelijke Mars 1 maart telescoop de nodige details te zien (de witte poolkappen, en een afwisseling van donkere en lichtere gebieden). En wie over groter instrumentarium beschikt (zoals op MIRA) kan misschien zelfs een glimp opvangen van de wolkenkroon rond de Mars 1 april gigantische vulkaan Olympus Mons.

Mars Datum Op- Onder- komst gang 1 januari 19h43m 8 januari 19h06m 15 januari 18h25m 22 januari 17h41m 29 januari 16h57m 5 februari 12 februari 7h59m 19 februari 7h25m 26 februari 6h52m 5 maart 6h21m 12 maart 5h51m 19 maart 5h22m 26 maart 4h56m 2 april 5h30m

38 MIRA Ceti - januari - maart 2010 JUPITER SATURNUS VENUS Datum Onder- Datum Op- Datum Onder- gang komst gang 1 januari 20h48m 1 januari 0h16m 5 februari 18h07m 8 januari 20h29m 8 januari 23h45m 12 februari 18h29m 15 januari 20h10m 15 januari 23h17m 19 februari 18h52m 22 januari 19h51m 22 januari 22h49m 26 februari 19h14m Jupiter 1 februari 29 januari 19h33m 29 januari 22h21m 5 maart 19h36m 5 februari 19h15m 5 februari 21h52m 12 maart 19h58m 12 februari 18h57m 12 februari 21h22m 19 maart 20h20m 19 februari 18h39m 19 februari 20h53m 26 maart 20h42m 26 februari 18h21m 26 februari 20h23m 2 april 22h04m Saturnus 1 februari 5 maart 18h03m 5 maart 19h52m 12 maart 17h45m 12 maart 19h22m 19 maart 17h26m 19 maart 18h51m 26 maart 17h08m 26 maart 18h21m 2 april 17h50m 2 april 17h50m Venus 1 februari Venus 1 maart Venus 1 april

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 januari en 1 april 2010. Beide figuren zijn identiek georiën- teerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto Mars en Aarde staan de volgende maanden aan dezelfde kant van de Zon, en dus is de Rode Planeet (zeker in januari) gans de nacht door te zien. Oppositiedatum: 29 januari. Bijna dezelfde situatie voor Saturnus, maar met twee maand vertraging: oppositie op 22 maart. Kijk ook eens goed naar de situatie van Venus: trek voor elke datum een lijn van Aarde naar Venus, en merk hoe de planeet steeds verder ―links‖ van de Zon staat: de heldere planeet duikt dus stilaan op aan de avondhemel.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 39 tegenhanger van de Zomerdrie- hoek.

Monoceros :

Dubbelster, variabele Beta Mon (11 Mon); m.3.8 Dit is een mooi voorbeeld van een meervoudige ster. Met een verrekijker lijkt het eerder te gaan om een dubbelster, maar als je met de sterrenkijker iets meer gaat vergroten dan zie je een geel-witachtige drievoudige ster. Toen William Herschel deze De Rosettenevel in Monoceros, een combinatie van een (jonge) open ster- ontdekte in 1781, beschreef hij renhoop en van de nevel waaruit ze ontstaan zijn. dit plaatje als één van de Een prachtige opname van Luc Debeck uit Hoegaarden, 96 minuten be- mooiste zichten op het heelal, licht met een haarscherpe 80mm triplet-lenzenkijker van William Optics. daarom wou ik je deze zeker niet ontzeggen. 5. STARS (zie middenflap) Canis Minor : De gegevens zijn :

Mag1 Mag2 Sep PA Orion (Ori) - Monoceros (Mon) Dubbelster Procyon, Alfa AB 4,7 5,2 7,3 132 - Canis Minor (CMi) CMi; m.0.4 AC 4,7 6,1 10 125 Orion - Eenhoorn - Kleine Hond Buiten dat deze de 8ste BC 5,2 5,6 2,8 106 helderste ster is aan de hemel is,

Sterrenbeeld: heeft de dubbelster Alfa Canis Nevel NGC 2237 Minoris vooral een witte dwerg (C49); Mon; m.5.5; Orion, de kolos van de winter, als begeleider. Omdat deze ster 80.0' is zo prominent aanwezig dat vrij helder is voor zijn spectraal- Open sterrenhoop NGC 2244 alle aardse culturen er wel een klasse (F5), denkt men dat deze (C50); Mon; m.5.2; 23.0' legende voor hebben. De oude subgigant zijn ganse waterstof- Nevel en open sterrenhoop sa- Egyptenaren dachten dat de kern reeds gefuseerd heeft naar men vormen de Rosettenevel. gordel de laatste rustplaats was helium en begonnen is met het Het gaat hier om een broedkas van de ziel van de god Osiris, de "branden" buiten de kern, waar- waarin nieuwe sterren geboren Indianen zagen er een door een door de ster uitzet. Dit zou dan worden uit de materie van de pijl neergeschoten koning in. een stadium zijn waar ook onze nevel. De nieuwgeborenen ge- Voor de Arabieren ging het om Zon nog door moet. Procyon ven dan voldoende straling om een reus, zelfs de Chinezen en vormt samen met Sirius (Alpha de ganse emissienevel te doen de Australische Aboriginals CMa) en Betelgeuze de winterse hebben er één of andere uitleg voor. Wij, net zoals de Oude Grieken, "geloven" dat het hier gaat om een reusachtige jager.

En alhoewel Monoceros qua sterren verbleekt t.o.v. zijn buren (Orion, Canis Minor en Ma- jor) zijn er toch -met behulp van Hubbles variabele een kleine sterrenkijker- in dit nevel, tekening stukje hemel veel interessante door Kurt Chris- deepsky-objecten te zien. tiaens (40cm dobson). Canis Minor (de Kleine Hond) Mooi zichtbaar is heeft dan weer enkel 2 heldere hoe deze nevel uit- sterren, waaronder Procyon, die waaiert vanaf de de 8ste helderste ster is aan de opvallende rode hemel. ster R Mon (een variabele).

40 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Mon, m.7.2; 16.0' Om deze te vinden zijn er verschillende mogelijkheden ofwel ga je 4° ten noordoosten van Theta Canis Majoris ofwel ver- leng je de lijn Gamma-Beta Mo- noceris 2.5 maal in diezelfde richting of wel zoek je ergens in het midden van de lijn Alpha- Beta Monoceris. Het eerste dat zal opvallen is de driehoekige pijlpuntvorm (alhoewel deze ook de “hartvormige cluster” genoemd wordt). Wat misschien enkel fotografisch te zien is, is dat de "randsterren" blijkbaar koelere oranje sterren zijn, terwijl de kern hete blauwe sterren bevat.

De ―Christmas Tree‖ sterrenhoop: met wat fantasie en de juiste kerst- Open sterrenhoop NGC sfeer is hier inderdaad een omgekeerde kerstboom in te herkennen. 2506; (C54); Mon; m.8.9; 6.0' oplichten. Met een verrekijker naar het noordoosten. R Mon is Dit is een vrij compacte en klei- kan je vrij gemakkelijk de jonge een variabele ster die deze re- ne cluster van zwakkere sterren, sterren van de opensterrenhoop flectienevel beschijnt. Net om- die blijkbaar gescheiden wordt zien en dit op net geen 2° ten dat het hier gaat om een variabe- door een kleine subtiele "leegte" oosten van Epsilon Monoceris. le ster zal de nevel ook variabel waardoor er 2 lobben ontstaan. Om de flauwe emissienevel te beschenen worden en zal haar Deze Caldwell 54 moet je gaan zien moet je een aantal zaken in uitzicht telkens weer verande- zoeken zo‟n 3° ten oosten van acht nemen, het moet een helde- ren. Dit kan in een deftige ama- Alfa Monoceris. re transparante nacht zijn, geen teurkijker zelfs merkbaar wor- storend licht en met een lage den over een periode van een Orion : vergroting in een rich-field- aantal weken. Het sterrenbeeld Orion kan ook kijker moet het zeker lukken. gebruikt worden om vele andere Met een beetje geluk en wat Nevel Cone nebula, Mon, sterrenbeelden te vinden, zoals ervaring kan je zelfs helder- m.3.9; 20.0' je op onderstaande figuur kan heidsverschillen waarnemen in Open sterrenhoop Christ- zien. Het komt er op neer dat als de nevel. Het beste hulpmiddel, mas Tree (NGC 2264), Mon, je Orion weet staan, je zeker de om het contrast wat op te drij- m.4.1; 20.0' helft van de wintersterrenbeel- ven, is de OIII en de UHC- De laatste DSO in dit héél rijke den kan plaatsen. filter. Dit is één van de dank- gebied ligt één graad ten NNO Barnards loop baarste astrofotografie-objecten van C46 (hierboven). Het gaat - http://apod.nasa.gov/apod/ aan de hemel. Je hoeft geen net zoals bij de Rosettenevel om image/0504/ zware kijker of montering te een open sterrenhoop omgeven bigorion_wang_big.jpg hebben, met een telelens en wat door een nevel. Aan de nevel meevolgen tover je iets prach- hoef je visueel niet te beginnen, tigs op gevoelige plaat (of ccd). maar de sterrenhoop heeft toch wel iets in petto. Het is mis- Nevel Hubble's Variable schien niet gemakkelijk te zien Nebula (NGC2261, C46), maar in het centrum ervan kan Mon; m.2.0' je de vorm van een kerstboom Als je dan uitgekeken bent op zien met een "heldere" ster als de Rosettenevel moet je zeker stam… zie figuur. Als je de fi- eens een blik werpen op Hub- guur niet van de eerste maal kan ble's Variabele Nevel, die je kan zien, drink dan eerst een Glüh- vinden door vanaf 13 Mon wein, als je begrijpt wat ik wil (m.4.5) twee graden naar het zeggen. noorden te gaan zoeken en van daaruit nogmaals twee graden Open sterrenhoop M 50,

MIRA Ceti - januari - maart 2010 41 die dan de Melkweg voorstelde (bij benadering).

Aan de linkse ster (Zeta Orio- nis) staan er 3 gekende DSO's, namelijk: Nevel Vlamnevel; NGC 2024 Als je Zeta Orionis in het beeld zet van een breedhoekocu- lair dan zal deze emissienevel, die zijn energie uit dezelfde ster krijgt, zeker in het beeld staan. Doch deze zal waarschijnlijk overstraald worden door het licht van Zeta Orionis. De truc is om de ster nèt buiten het beeldveld te zetten en als je dan - http://apod.nasa.gov/apod/ deze overdag zelfs de Maan ook nog een OIII of UHC filter ap090224.html overschijnen. Iets om naar uit te gebruikt zal je zien dat de nevel De Barnardring die volledig kijken. door een donkere band verdeeld rond de Orionnevel ligt, beslaat wordt in 3 delen. Een aanrader. bijna gans het sterrenbeeld Ori- Variabele Rigel; on. Het is een geheimzinnige Beta Ori; m.0.1 Nevel Paardekopnevel ring waarvan men nog niet echt (Barnard 33); Ori; m.11.0; de oorsprong kent. Het zou gaan Dit is dan een blauwe superreus 90.0' om een supernovarestant van en met zijn 17-zonnemassa's Net ten zuiden van Zeta Ori heb zo'n 2 miljoen jaar geleden. De schijnt hij toch 40.000 maal je dan een vrij heldere emissie- jonge sterren in het hart van de straffer dan de zon. Dit maakt nevel met op de voorgrond een Orionnevel zouden verantwoor- het dan de meest krachtige ster donkere nevel. Deze laatste delijk zijn voor het ioniseren in "ons" melkwegkwadrant. heeft de vorm van een paarden- van deze emissienevel. De twee Rigel is trouwens een dubbelster kop en springt er echt uit ten foto's op de websites laten mooi met een begeleider van magnitu- opzichte van de achtergrond (de de ring zien, maar de eerste link de 6.7. Maar de scheiding van emissienevel). Visueel is het laat ook Orion zien in volle glo- amper 9.5" en de nabijheid van wel doenbaar om de Paardekop- rie, inclusief alle onderstaande de 500 keer helderder Rigel A, nevel te zien maar je hebt er een DSO's. maakt het toch heel moeilijk om speciale filter (H-Beta), een Op uitzonderlijk donkere loca- de twee te scheiden. donkere hemel en minimum 25- ties moet het mogelijk zijn om 30cm telescoop-opening voor Meteoren Orioniden; 18- delen van deze lus te zien met nodig. Dit is echt iets voor de 21 okt ZHR 30 een combinatie van kleine ver- "Die-hards" onder ons… Ander- De Orioniden worden be- groting en een héél speciale zijds komt de “Paardekop” foto- schouwd als één van de betere filter (H-Beta). Een uitdaging grafisch veel makkelijker tot meteorenzwermen, met als dus voor winterse vakanties! zijn recht. hoogtepunt op 21 oktober (halen Korte kleine lenzenkijkers zijn dan een ZHR van 30). Al deze hiervoor het geschiktst. Nevel, M 78; Ori; m. 8.0; meteoren blijken (schijnbaar) 8.0' Variabele Betelgeuze, vanuit Xi Ori te komen. Orio- Zo'n 2° ten noordoosten van Alfa Ori; m. 0.4 niden zijn eigenlijk left-overtjes Zeta Ori vind je M78, een re- Alhoewel deze ster doorgaans van de komeet Halley, die flectienevel. Visueel is het een niet de helderste is van het ster- meestal aanleiding geven tot ovaal plekje waarvan de zuid- renbeeld heeft zij toch de bena- snelle vallende sterren. kant goed afgelijnd is (door een ming van Alfa meegekregen, dit donkere band) en de noordkant omdat zij door haar variabiliteit Asterisme De gordel van diffuus overgaat. In het zuidelijk héél soms toch Rigel overklast. Orion gedeelte zitten er 2 vrij heldere Het gaat hier om een rode super- Als je de tekening van het sterren. reus (zie grootte van sterren op sterrenbeeld Orion kent, weet je foto) en is één van de grootste dan ook hoe de piramides op Asterisme Het Zwaard en helderste sterren aan de he- aarde staan. Volgens één be- van Orion mel. Men vermoedt dat de ster paalde theorie waren de Egypte- Het Zwaard van Orion wordt "binnenkort" wel eens superno- naren van plan om Orion op eigenlijk gevormd door een 3-tal va zou gaan. Als dit gebeurt zou Aarde te creëren t.o.v. de Nijl

42 MIRA Ceti - januari - maart 2010 fieldtelescoop staat, maar onder grotere vergrotingen en gebruik- makend van een UHC-filter komen de subtiele flarden en helderheidsverschillen nog beter tot uiting.

Nevel, M 43 (NGC1982); Ori; m. 9.0 20.0' Een nevelstructuur waarvan de zuidkant iets helderder is dan de rest met een heldere ster in de kern. Maakt eigenlijk deel uit van de Grote Orionnevel, waarvan hij gescheiden wordt door een brede donkere stof- band.

Nevel+open sterrenhoop, NGC 1980: Ori; m.2.5; 13.0' Dit is een open sterrenhoop met nevel die in de nabijheid van De Orionnevel en omgeving gezien door een (iets grotere) verrekijker. Iota Orionis ligt. De nevel erin Ronny De Laet –ervaren waarnemer en begenadigd tekenaar van zal je waarschijnlijk niet kunnen deepsky-objecten- maakte deze schets met een 8x56-verrekijker. waarnemen of je zal het misschien verwarren met wat uitlo- sterren (42 Ori, Theta, and Iota (M42, NGC1982); Ori; pers van de M42. Op zich een Orionis) en een groot aantal m.4.0; 90.0' niet al te spectaculaire open deepsky-objecten. We overlo- Dit is de moeder van alle sterrenhoop. pen deze van noord naar zuid. nevels! De noordkant is het helderste gedeelte met langs weers- BRONNEN: Open sterrenhoop, NGC zijden een gekrulde uitloper die • Hemelkalender 2010, Jean 1981; Ori; m.4.2; 24.0' aan de zuidkant elkaar tegemoet Meeus, VVS 2009. Een vrij losse en povere komen, net als een gesloten • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo open sterrenhoop, enkele sterle- klaproos. In de heldere noord- Aerts, Luc Vanhoeck e.a. den in een M-vorm. Dit vormt kant heb je het Trapezium, hoe- Software: zogezegd het “handvat” van het veel sterren kan jij ervan zien • Guide 8.0. Project Pluto zwaard. met je kijker? De Orionnevel is • Astronomy Lab for Win- heel mooi als hij in zijn geheel dows. Eric Bergmann-Terrell Nevel, Grote Orionnevel in een beeldveld van een rich-

Indrukwekkend overzicht van de deepsky-objecten aan en onder de Gordel van Orion. Van links naar rechts: de Vlamnevel, de heel herkenbare Paardekopnevel, NGC1981, en de Kleine en Grote Orionnevel. Foto Luc Debeck (180mm ED-lens van Nikon, SXV-H9-CCD-camera) tijdens een MIRA-waarnemingskamp in de Provence.

MIRA Ceti - januari - maart 2010 43 De sterrenhemel in maart

Mars 15/1 Mars 15/2

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 maart om 21h wintertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 maart om 22h wintertijd, op 1 april om 21h zomertijd,...

44 MIRA Ceti - januari - maart 2010 De sterrenhemel in februari

Mars 15/2 Mars 15/1

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 februari om 21h wintertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 februari om 22h, op 1 maart om 20h wintertijd,...

MIRA Ceti - januari - maart 2010 45 De sterrenhemel in januari

Mars 15/1

Mars 15/2

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 januari om 21h wintertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 januari om 22h, op 1 februari om 20h wintertijd,...

46 MIRA Ceti - januari - maart 2010 Rechts: M33 is duidelijk minder bekend als zijn buur de Andromeda-nevel (M31). Visueel is het vaak een uitdaging (wegens het "bovenaanzicht" toont dit melkwegstelsel weinig contrast met de achtergrond), maar fotografisch is het een echt juweeltje… zeker wanneer de fo- tograaf ook nog eens de technieken van de fotobewer- king goed onder de knie heeft. Op deze opname zijn de spiraalarmen tot in de kern te volgen. Maar bovendien zijn er ook héél wat knalrode H -alfa-gebieden te zien, stuk voor stuk te vergelijken met de Orionnevel in ons eigen melkwegstelsel. Foto: Luc Debeck vanuit Hoegaarden. Megrez 80mm- triplet-kijker, 160min belicht door LRGB en H-a-filters.

Links: ook heel kleurrijk is de onderste helft van het sterrenbeeld Orion, waar zowel het rood van de Orionnevel (onderaan) en de omgeving van de Paardekop en Vlamnevel (linksboven) te zien zijn, maar ook het blauw van de heldere Gordelsterren (bovenaan) of de nevel rond NGC1977. Maar minstens even opvallend zijn de donkere gebieden, zoals de Paardekop zelf of het donkere "kanaal" dat de Orion- nevel scheidt van NGC1977. Foto: Philippe Mollet vanuit de donkere Auvergne, 70 minuten belicht met een Canon 450D en een snelle 200mm f/2.8 telelens.

Rechts: En op dit beeld is er dan weer één kleur die domineert: het H-alfa-rood van de toepasselijk geheten Noord-Amerika-nevel. Deze fraaie opname kwam tot stand vanuit de sterk verlichte oostrand van Brussel, en toont mooi wat er haal- baar is mits de juiste combinaties: - de kijker was een kleine 66mm ED -refractor, die samen met een 0,8x reducer/beeldflattener zowat de ideale brandpuntsafstand geeft - een Astronomik LPS-filter die vooraan in de Canon-camera klikt hield genoeg van de lichthinder tegen om de achtergrond donker te houden, zelfs bij 80 minuten belich- ting. Foto: Janos Barabas. MIRA Ceti - januari - maart 2010 47 BEELDGALERIJBEELDGALERIJ

Links: twee opnames van Mars met een C9.25 telescoop, met bijna één maand tus- sentijd. Duidelijk zijn de verschillen in fase te zien: op de linkeropname (7 december) was het schijfje nog maar voor 92% verlicht, op de rechter (4 januari) reeds 97%. Bovendien was ondertussen het Marschijfje gegroeid van 10" tot 13". Dat laatste verklaart voor een deel het enorme verschil in detail tussen beide beelden, maar de belangrijkste oorzaak was een véél minder turbulente lucht. Makkelijk herkenbaar zijn het donkere Syr- tis Major (midden) en de heldere poolkap onderaan. Maar aandachtige lezers zullen merken dat er over de linkerkant van het Links/onder: maar ook met min- beeld een lichte "sluier" hangt, dat is de der gesofistikeerd materiaal zijn ochtendkant van de planeet en daar hangt fraaie resultaten te halen. Muriel een soort ochtendnevel of -mist. Wetz maakte deze opnames van de wolkenbanden van Jupiter en de maankrater Copernicus met een niet-gemotoriseerde dobson, en dus véél geduld. De objecten in beeld krijgen en houden is hierbij een extra zware klus...

Ook de Zon komt eindelijk terug op dreef: na twee bijna vlekkenloze jaren schijnt de nieuwe zonne- vlekkencyclus sinds september-oktober eindelijk echt op gang te komen. Boven: zonnevlekkengroep NOAA1029 ontstond omstreeks 23 oktober, en was 5 dagen later al uit- gegroeid tot deze complexe structuur. Opname Phi- lippe Mollet met de nieuwe 120mm ED-refractor van MIRA en een zelf gebouwde zonnefilter op basis van Baader-Solar Screen. Links: een maand later (21 november) maakte Ja- nos Barabas dit overzichtsbeeld van de Zon met zijn 60mm Lunt-protuberansenkijker. In H-alfa-licht zijn er nog véél meer details op het oppervlak te zien: heldere fakkels, donkerder vlekken, maar ook de fijnere granulatie over de volledige schijf. Maar bovendien zijn er ook omheen de zon héél wat fraaie protuberansen te zien (let vooral op de grote maar ijle halve lus rechtsonder).

48 MIRA Ceti - januari - maart 2010