Saeculum Christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 1

saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 1

SAECULUM CHRISTIANUM PISMO HISTORYCZNO-SPO¸ECZNE pó∏rocznik

ROK XII 2005 NR 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego Warszawa 2005 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 2

UNIWERSYTET KARDYNA¸A STEFANA WYSZY¡SKIEGO WYDZIA¸ NAUK HISTORYCZNYCH I SPO¸ECZNYCH

Redaguje zespó∏

Redaktor naczelny: Ks. Józef Mandziuk Zast´pca redaktora: Ks. Henryk Skorowski Sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz Nowiƒski

Ok∏adk´ projektowa∏: Stanis∏aw Stosiek

Za zgodà Kurii Metropolitalnej Warszawskiej

ISSN 1232-1575

Zg∏oszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 839-89-85 Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa e-mail: [email protected] www.uksw.edu.pl www. ika.edu.pl

Pozycja dofinansowana ze Êrodków Komitetu Badaƒ Naukowych

Druk i oprawa: OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA „ADAM” ul. Rolna 191/193, 02-729 Warszawa tel./fax 843-20-52, tel. 843-08-79, 843-37-23, 843-47-91 nak∏ad: 350 egz. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 3

SPIS TREÂCI

ROZPRAWY I ARTYKU¸Y Maria M i Ê k i e w i c z, Czy górny Orzec by∏ wczesnoÊredniowiecznà ko- lebkà odr´bnoÊci Mazowsza? ...... 5 Ks. Zdzis∏aw Kropid∏owski, Dobra materialne i dochody parafii puckiej od 1582 do 1766 r ...... 15 Ks. Andrzej M i o t k SVD, Kapucyƒska misja papieska w Kongo (1645- 1835) ...... 41 Ks. Tomasz B∏aszczyk, Katolickie zrzeszenia na Âlàsku w XIX wieku . . 65 Dorota P iekarska-Winkler, Odrodzenie kultu ikon Maryjnych wRosji XIX wieku na tle stosunków paƒstwo-KoÊció∏ ...... 77 Ks. Hieronim F o k c i ƒ s k i SJ, Dzia∏alnoÊç ambasadora Rzeczpospolitej Polskiej przy Stolicy Apostolskiej Kazimierza Papée w okresie II wojny Êwiatowej ...... 89 Ks. Tadeusz B a l i c k i, Karol Maria Splett – biskup Wolnego Miasta Gdaƒska ...... 97 Kazimierz Koz∏owski, Wokó∏ powstania diecezji szczeciƒsko kamien- skiej w 1972 roku ...... 121 Czes∏aw Grajewski, Dyferencje psalmowe – uwarunkowania historyczne i estetyczne ...... 139 Ma∏gorzata WrzeÊniak, W∏ochy w relacjach polskich podró˝ników z XVI i XVII wieku ...... 147 Ks. Jan Z o w c z a k, WartoÊci osobowe i spo∏eczne nauczycieli ...... 175

MATERIA¸Y I DOKUMENTACJA Ks. Józef M a n d z i u k, Bibliografia historii KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. Uk∏ad alfabetyczno-chronologiczny. Cz´Êç I. Âredniowiecze (1000-1520) ...... 199

RECENZJE I OMÓWIENIA Ks. Krzysztof KoÊcielniak, Grecy i Arabowie. Historia KoÊcio∏a melkickiego (katluickiego) na ziemiach zdobytych przez muzu∏manów (634-1516) Kraków 2004 – Tadeusz Go∏gowski ...... 313 David I. K e r t z n e r, The Papes Against the Jews. The Vatican’s Role in the Rise of Modern Anti-Semitism. New York 2001, ss. 355 – bp An- drzej F. Dziuba ...... 328 Stefan Kardyna∏ Wyszyƒski, Droga ˝ycia. Red. I. C z a r c i ƒ s k a, M. Okoƒska i inni. Warszawa 2001, ss. 548 – bp Andrzej F. D z i u b a . . . . 331 Waldemar G r a c z y k, Stanis∏aw ¸ubieƒski – pasterz, polityk i pisarz. Kraków 2005, ss. 484 – ks. Józef M a n d z i u k ...... 335 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 4

SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U Grzegorz Demczyszak, Sprawozdanie z sympozjum naukowego w ¸o- wiczu w dniu 10 maja 2005 r. pod has∏em Od nuncjatury Achillesa Rat- tiego do konkordatu Piusa XI ...... 339 Ks. Józef M a n d z i u k, Kronika Wydzia∏u Nauk Historycznych i Spo- ∏ecznych za rok 2004 ...... 343

NEKROLOG Ma∏gorzata Dàbrowska, „D∏ugie widzenie...” Wspomnienie o Ma∏gorzacie Maciszewskiej Komorowskiej (1955-2005) ...... 355 Janusz Zbudniewek ZP, Kilka uwag na temat pracy dydaktycznej Ê.p. dr Ma∏gorzaty Maciszewskiej w Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana Wy- szyƒskiego ...... 359

INDEX RERUM DISSERTATIONES MariaMiÊkiewicz, UpperOrzyc in the early Middle Ages ...... 5 Zdzis∏aw Kropid∏owski, The materia∏ property of the Roman Catho- lic parisch in Puck 1583-1766 ...... 15 Andrzej Miotk, La missione dei Cappuccini nel Congo (1645-1835) . . . 41 To masz B∏aszczyk, Katholische Vereine in Schlesien im XIX Jh . . . . . 65 Dorota P iekarska-Winkler, BoÁpoÊ‰eÌËe ÍyÎ˙Úa ·o„opo‰Ë˜Ì˚x ËÍoÌ ‚ PoccËË XIX ‚eÍa Ìa ÙoÌe oÚÌoÊeÌËÈ „ocy‰apcÚ‚o – ˆepÍo‚¸ ...... 77 Hieronim Fokciƒski, L’attivita del’ ambasciatore di Polonia presso la Santa Sede Kazimierz Papée durante la seconda guerra mondiale . . . 89 Tadeusz B a l i c k i, Karol Maria Splett – the bishop of the Free City Gdaƒsk (Danzig) ...... 97 Kazimierz Koz∏owski, Die Entsehung der Diözese Stettin-Kammin in 1972 Jahre ...... 121 Czes∏aw Grajewski, Psalmdifferenzen – die historischen und astheti- schen Bedingen ...... 139 Ma∏gorzata WrzeÊniak, L’Italia nelle relazioni dei peregrini pollacchi dal ’500 e '600 ...... 147 Jan Z o w c z a k, Personal and social values of teachers ...... 175

DOCUMENTA – RECENSIONES – RELATIONES ...... 199 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 5

ROZPRAWY I ARTYKU¸Y

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

MARIA MIÂKIEWICZ CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ ODR¢BNOÂCI MAZOWSZA?

Na tak postawione pytanie nie jest ∏atwo odpowiedzieç. èróde∏ historycznych nie ma prawie zupe∏nie, dane toponomastyczne sà zawodne ze wzgl´du na swojà niejednoznacznà wymow´ chronologicznà, pozostaje wić archeologia ze swoim zasobem danych i metod s∏u˝àcych ich opracowaniu. I w tym przypadku sprawa nie jest jednak rozstrzygni´ta definitywnie, i co wićej, pojawia si´ szereg nowych hipotez na temat poczàtków paƒstwowoÊci polskiej i miejsca Mazowsza w powstajàcym systemie organizacji terytorialnej. Sadz´, ˝e nale˝y jednak ciàgle weryfikowaç dawniejsze ustalenia, co pozwoli na nowo analizowaç procesy zachodzàce na prze∏omie X i XI wieku. Trzeba w tym miejscu dodaç, ˝e choç w ostatnich latach znacznie zwi´kszy∏a si´ iloÊç êróde∏ archeologicznych, uzyskanych g∏ównie na skutek badaƒ prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjćia Polski (AZP), to przyrost danych nie zaowocowa∏ powstaniem nowych syntez, a nawet nie spowodowa∏ publikacji zebranych materia∏ów. Ostatnie podsumowanie stanu bazy êród∏owej w odniesieniu do pod- j´tego tu tematu poda∏a E. Kowalczyk, zaznaczajàc na mapie 54 stanowiska wczesnoÊredniowieczne, wobec znanych dawniej 12 obiektów1. Opar∏a si´ na pracy magisterskiej na temat osadnictwa górnorzyckiego, lecz jak sama stwierdza, wiele z naniesionych przez nià na map´ stanowisk archeologicznych, to tak zwane „Êlady osadnicze” (czyli w terenie potwierdza je tylko kilka, bàdê zgo∏a 1 fragment ceramiki), inne nie zosta∏y dobrze wydatowane2 (E. Kowal- czyk, s. 136). Tak wić przez 25 lat, które up∏yn´∏y od mojej pierwszej publikacji na ten temat3 naprawd´ przyby∏o nam wićej danych tylko o 11 nowych, stosunkowo pewnych punktach osadniczych w rejonie górnego Orzyca, ˝aden z nich jednak nie zosta∏ zweryfikowany wykopaliskowo. Na ró˝nà skal´ rozpoznano w rejonie górnego Orzyca gród w Taƒsku- -Przedborach, (sonda˝ wykopaliskowy) dwie sàsiadujàce z grodami osady

1 E. K o w a l c z y k, Dzieje granicy mazowiecko-krzy˝ackiej (miedzy Drw´cà a Pisà). War- szawa 2003, ryc. 18. 2 T a m ˝ e, s. 136. 3 M. M i Ê k i e w i c z, Mazowsze p∏ockie we wczesnym Êredniowieczu. P∏ock 1982. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 6

6 MARIA MIÂKIEWICZ [2]

(prospekcje powierzchniowe) oraz osiem cmentarzysk (dwa obiekty przebadane wykopaliskowo ca∏kowicie, trzy cz´Êciowo, trzy powierzchniowo). Kolejny, znany w tym rejonie gród – w Grzebsku nie by∏ badany, mimo, i˝ nale˝y do obiektów o najstarszej metryce historycznej. Zosta∏ bowiem wymieniony w tak zwanym falsyfikacie mogileƒskim, datowanym na oko∏o 1065 rok4 jako jeden z kilkunastu grodów Mazowsza, który mia∏ obowiàzek p∏aciç danin´ klasztorowi benedyktynów w Mogilnie. Tak, jak i obiekt w Taƒsku by∏ on niewielki, oto- czony jednym wa∏em pierÊcieniowatym, zamykajàcym przestrzeƒ o Êrednicy oko∏o 45 m. Z cmentarzysk na szczególnà uwag´ zas∏ugujà nekropole w Po- krzywnicy Wielkiej i w ¸àczynie Starym, które zosta∏y przekopane ca∏kowicie w zachowanej do czasów wspó∏czesnych cz´Êci. Prace wykopaliskowe na grodzie w Taƒsku-Przedborach prowadzono w ramach badaƒ realizowanych w latach 60-tych ubieg∏ego wieku przez pracowni- ków Zak∏adu Atlasu Archeologicznego IHKM PAN. Wykonano przekop przez wa∏ i stwierdzono, ˝e obiekt ten nale˝a∏ do grodów jednocz∏onowych, s∏abo umocnionych. Ârednica majdanu wynosi∏a oko∏o 40 metrów, dookolny wa∏ pier- Êcieniowaty wzniesiono w konstrukcji drewniano-ziemnej, której rodzaj nie zosta∏ rozpoznany. Zachowa∏y si´ jedynie resztki oblicowania zewn´trznego sk∏onu kamieniami polnymi oraz warstwy gliny przemieszanej z piaskiem, pochodzàce z warstw nasypowych. Wykonane analizy radiow´glowe pozwoli∏y ustaliç przybli- ˝onà datacj´ grodu, który wzniesiono w X wieku i u˝ytkowano do koƒca tego wieku5. Takie datowanie nie jest sprzeczne z dawniejszym, ustalonym na podstawie zebranego w trakcie badaƒ materia∏u ceramicznego. Gród stanowi∏ zapewne oÊrodek miejscowego osadnictwa typu rodowego, a ceramika odkryta w trakcie wykopalisk poÊwiadcza jego zwiàzek z osadnictwem typu wiejskiego. Analogicz- ne formy odkryto bowiem i na terenie osad i na pobliskich cmentarzyskach. Osady znajdujàce si´ przy grodach w Grzebsku i w Taƒsku nie by∏y badane wykopaliskowo, zebrano z nich jedynie materia∏ ceramiczny w trakcie penetra- cji powierzchniowych. Na jego podstawie mo˝na przypuszczaç, ˝e funkcjonowa∏y jednoczeÊnie z obiektami obronnymi, stanowiàc dla nich zaplecze osadnicze i gospodarcze. Sà przypuszczenia, ˝e gród w Grzebsku powsta∏ po ustaniu osadnictwa w Taƒsku, czyli oko∏o poczàtku XI wieku i trwa∏ mo˝e a˝ do XIV wieku6, choç za tak szerokimi ramami czasowymi jego funkcjonowania przemawia zbyt ma∏o przes∏anek. O wiele bardziej wiarygodne dane co do chronologii badanych nad Orzycem stanowisk pochodzà z cmentarzysk. Wyczerpujàco opublikowane nekropole

4 Dyskusja co do daty powstania tego dokumentu nie jest ostatecznie zakoƒczona. Jednak najwi´cej danych przemawia za podanà datà. 5 M. D u l i n i c z, Jaki obrzàdek pogrzebowy panowa∏ na wczesnoÊredniowiecznym Mazow- szu? W: Studia z dziejów cywilizacji. Warszawa 1998, s. 103-113. 6 E. K o w a l c z y k, Dzieje granicy..., s. 127. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 7

[3] CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ 7

wPokrzywnicy i w ¸àczynie Starym, jak równie˝ opisy cz´Êciowo rozpoznanych cmentarzysk w Kitkach, Taƒsku-K´sosze7 i Grzebsku8, dajà przeglàd uzyskanych w trakcie prac wykopaliskowych êróde∏ i choç ich interpretacja nie zawsze mo˝e si´ ostaç, to ustalenia chronologiczne w cz´Êci przypadków wydajà si´ prawid∏o- we. Prace wykopaliskowe w Pokrzywnicy, a nast´pnie w ¸àczynie Starym, rozpocz´te w 1961 roku, zapoczàtkowa∏y badania mikroregionalne w tej cz´Êci Pol- ski i przynios∏y znaczàce odkrycia. By∏y to pierwsze tak dobrze rozpoznane na Mazowszu pó∏nocnym pochówki z obstawami kamiennymi, gdy˝ do tej pory ar- cheologowie mieli do dyspozycji jedynie materia∏y z Mazowsza p∏ockiego po- chodzàce z dawnych rozkopywaƒ, prowadzonych jeszcze pod koniec XIX wieku iwpoczàtkach XX wieku. Dawniejsze opracowania nie podejmowa∏y jednak na szerszà skal´ problematyki spo∏ecznej, a co wićej w∏aÊciwie nie zajmowa∏y si´ okreÊleniem przynale˝noÊci kulturowej badanych obiektów oraz genezà zastosowanych w nich konstrukcji kamiennych. Ta sprawa zresztà do dziÊ nie doczeka∏a si´ pe∏nego wyjaÊnienia. Zatem przedstawiona poni˝ej ponowna ocena znanych od dawna materia∏ów, stanowi kolejnà prób´ podjćia problematyki zwiàzanej z cmentarzyskami mazowieckimi doby wczesnego Êredniowiecza. PrzeÊledêmy dwa aspekty tego zagadnienia. Pierwszy wià˝e si´ z analizà samych konstrukcji, drugi dotyczy wyposa˝enia pochówków umieszczonych w obstawach kamiennych. Przy czym zak∏adam, ˝e ostatnie, krytyczne ustalenia co do chronologii tego typu cmentarzysk, dokonane przez T. Kordal´ sà dobrze udoku- mentowane i nie nale˝y ich kwestionowaç9. W szczególnoÊci wydajà si´ wa˝ne ustalenia tego autora co do czasu i kierunku rozpowszechniania si´ takiej formy grobu na terenie Mazowsza. Przyjmuj´ wić, o czym tak˝e wspomina∏am w swoich pracach, ˝e p∏askie, szkieletowe cmentarzyska z obstawami kamiennymi zPodlasia sà wspó∏czesne (o ile nie nieco starsze) od analogicznych cmentarzysk Mazowsza p∏ockiego i nale˝y je datowaç na XI-XII wiek10. Zatem kierunek poja- wiania si´ tej formy grobu odnosi si´ do wektora „ze wschodu na zachód”, a nie jak to przyjmowa∏ L. Rauhut – z Mazowsza p∏ockiego na Podlasie. Taki wniosek wymaga podbudowania. Zaczn´ w tym przypadku od analizy formy grobu, która to forma pojawia si´ na Mazowszu oko∏o po∏owy XI w. i jest zwiàzana z zastoso-

7 J. O k ul ic z, Dwa wczesnoÊredniowieczne cmentarzyska z grobami cia∏opalnymi a problem obrzàdku pogrzebowego na pó∏nocnym Mazowszu. WiadomoÊci Archeologiczne. T. 29: 1963, z. 2, s. 105-118. 8 B. Z a w a d z k a – A n t o s i k, WczesnoÊredniowieczne cmentarzysko w obudowie kamiennej w Grzebsku, pow. M∏awa. WiadomoÊci Archeologiczne. T. 38: 1973, z. 3-4, s. 461-192. 9 T. K o r d a l a, Podstawy chronologii wczesnoÊredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych na pó∏nocnym Mazowszu. W: S∏owianie i ich sàsiedzi we wczesnym Êredniowieczu. Lublin-War- szawa 2003, s. 303. 10 M. M i Ê k i e w i c z, Mazowsze wschodnie...; T a ˝, WczesnoÊredniowieczne cmentarzyska mazowieckie z grobami bez obstaw kamiennych. Saeculum Christianum. R. 5: 1998, nr 1, s. 5-20. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 8

8 MARIA MIÂKIEWICZ [4]

waniem wi´kszych lub mniejszych kamieni do uformowania jamy grobowej oraz wype∏niajàcych, bàdê nakrywajàcych takà kamiennà skrzyni´ jednej lub kilku warstw bruku. Sàdz´, ˝e mniej istotne sà tu szczegó∏y konstrukcyjne zastosowane przy uk∏adaniu kamieni, a za wa˝niejsze uwa˝am samo zastosowanie kamienia. Na ziemiach polskich jest to zjawisko rzadkie, za to powszechnie wyst´puje na terenach Skandynawii i europejskiej cz´Êci pó∏nocno-wschodniej Europy, na Rusi iuniektórych plemion ugrofiƒskich. Byç mo˝e, ˝e istotnà rol´ przy wykszta∏ceniu si´ formy grobu odgrywa∏o Êrodowisko geograficzne, w którym albo brak by∏o ∏a- two dost´pnego surowca kamiennego (na przyk∏ad na lessach i czarnoziemach), albo zalega∏ on wsz´dzie, jako pozosta∏oÊç epoki lodowcowej (wszelkie moreny), albo by∏ ∏atwy do pozyskania z ró˝nych utworów skalnych. Na Mazowszu obfitoÊç kamienia jest powszechna, wyst´puje on w formach mniej lub bardziej rozdrob- nionych – od wielkich g∏azów narzutowych poczynajàc, a na drobnych ˝wirach koƒczàc. Jednak samo Êrodowisko nie jest wystarczajàcym powodem do wykorzystania kamienia do budowy jamy grobowej. Chodzi przede wszystkim o Êrodowi- sko kulturowe, czyli w odniesieniu do obrzàdku o tradycj´ grzebalnà panujàcà na danym terenie w okreÊlonym czasie. W takim przypadku sprawa si´ bowiem komplikuje. Po pierwsze, ziemie polskie w X wieku przesz∏y przez gwa∏townà zmian´ obrzàdku pogrzebowego z cia∏opalnego, (bàdê bezÊladowego) na obrzà- dek szkieletowy, co wiàza∏o si´ tak˝e ze zmianà form grobu (zanik kurhanów). Abstrahujàc od przyczyn tych zmian, wiemy, ˝e powszechnym obrzàdkiem staje si´ chowanie zmar∏ych niespalonych, na p∏askich cmentarzyskach, z czytelnym uk∏adem rz´dowym. To zjawisko wyst´puje na wszystkich ziemiach nale˝àcych do wczesnopiastowskiego paƒstwa polskiego, choç mo˝e dok∏adniej nale˝a∏oby po- wiedzieç, ˝e chodzi o granice paƒstwa gnieênieƒskiego. Taka sugestia wynika nie tylko z aprobaty poglàdów, które wià˝à wprowadzenie inhumacji z przyj´ciem chrzeÊcijaƒstwa przez Mieszka I, ale równie˝ ze êróde∏ archeologicznych. O ile bowiem kurhanowa forma grobu utrzymuje si´ a˝ po XI wiek (a nawet i w XII w.) na Pomorzu, wschodnim Podlasiu, na Lubelszczyênie i cz´Êciowo na Dolnym Âlà- sku, o tyle na pozosta∏ych ziemiach, obj´tych jurysdykcjà biskupstwa misyjnego wPoznaniu, pojawiajà si´ groby p∏askie, z jamà wkopanà w pod∏o˝e, w których sk∏adano zmar∏ych niespalonych. Jednak na Mazowszu, a szczególnie na Mazow- szu pó∏nocnym (nad górnym Orzycem) ta sytuacja nie jest tak klarowna. Wpraw- dzie wsz´dzie nast´puje pojawienie si´ rytua∏u szkieletowego, ale forma grobu w postaci obstawy kamiennej znacznie odbiega od tego, co obserwujemy na pozosta∏ych ziemiach polskich. Poza tym i sama lokalizacja cmentarzy, niewielka liczba wype∏niajàcych je pochówków, a przede wszystkim pojawienie si´ w tym samym czasie p∏askich cmentarzysk BEZ OBUDÓW11 wskazuje na inne tradycje

11 T. K o r d a l a, Cmentarzysko z XI-XII w. w P∏ocku-Podolszycach. Rocznik Muzeum Ma- zowieckiego w P∏ocku. R. 1992, nr 15, s. 3-56; M. M i Ê k i e w i c z, WczesnoÊredniowieczne cmentarzyska..., s. 5-20. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 9

[5] CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ 9

sepulkralne. Na analogie skandynawskie zwraca∏ ostatnio uwag´ M. Dulinicz, ale swoje opinie odnosi∏ g∏ównie do pochówków cia∏opalnych. Znaczne podobieƒ- stwa, choç i ró˝nice w tego rodzaju obrzàdku zauwa˝y∏a równie˝ T. Kiersnowska iC. Strzy˝ewski12, co wskazuje, ˝e coraz bardziej prawdopodobna wydaje si´ obca proweniencja zwyczaju obstawiania grobów kamieniami. Przy takim podejÊciu do omawianego zagadnienia nale˝y rozpatrywaç szerokà prowincj´ pochówków w obstawach wyst´pujàcych nie tylko w Skandynawii, ale i na terenach wschodnich Ba∏tów oraz Finów (tak zwane groby grodzone), a tak˝e na ziemiach pó∏nocno wschodniej S∏owiaƒszczyzny, szczególnie w strefie mieszania si´ wp∏ywów skandynawskich, fiƒskich, i ruskich w okolicach Gniezdowa. Najbli˝sze ziemiom mazowieckim p∏askie pochówki szkieletowe w grobach z obstawami kamiennymi pochodzà z Ratajczyc13, choç sporadycznie obstawy kamienne wyst´pujà nawet w Ma∏opolsce (Z∏ota Piƒczowska), Wielkopolsce (Wierzenica)14 ina Pomorzu Zachodnim (Zielonka)15. Pami´taç jednak nale˝y, ˝e omawiana tu „mazowiecka” forma grobu stanowi swoiste przetworzenie idei grobu kamiennego, gdy˝ przede wszystkim ma zastosowanie do pochówków szkieletowych, podczas gdy w wi´k- szoÊci przypadków w podanych wy˝ej regionach kamienne konstrukcje towarzy- szà pochówkom cia∏opalnym. Dodatkowo, w grobach z obstawami kamiennymi, o wiele cz´Êciej, ni˝ na innych terenach, spotyka si´ wÊród pochówków szkieletowych groby cia∏opalne, cz´sto sk∏adane na tych samych cmentarzach, w analogicznych obstawach grobowych i z analogicznym wyposa˝eniem. Pierwsza publikacja ¸. i J. Okuli- czów na ten temat (1963) znalaz∏a si´ na marginesie zainteresowaƒ innych badaczy, choç czasem podejmowano ten wàtek przy okazji innych rozwa˝aƒ16. Groby cia∏opalne przewa˝ajà na Podlasiu, (Kuraszewo, Smolugi, Ryba∏ty, Nie- wiarowo), brak ich na Mazowszu p∏ockim, Êlady cia∏opalenia wyst´pujà te˝ w obiektach skupienia orzyckiego (Pokrzywnica, ¸àczyno, Grzebsk). A wi´c mamy do czynienia w takim przypadku nie tylko z przejmowaniem formy konstrukcji kamiennej, ale równie˝ z zachowaniem przynajmniej w cz´Êci zwyczaju cia∏opalenia. Dla podbudowania tych wniosków przeÊledzimy kolejnà kategori´ zjawisk, zwiàzanych ze sposobem wyposa˝ania pochówków. Za przyk∏ad pos∏u-

12 M. D u l i n i c z, Jaki obrzàdek pogrzebowy..., s. 107. 13 I. V. B i r u l a, Kurgany u der. Ratajãicy. W: Drevnie Slavjane i ich sosiedy. Materialy po ar- cheologii SSSR. Moskwa 1970, nr 176, s. 120-122. 14 W. H e n s e l, Z. H i l c z e r-K u r n a t o w s k a, A. ¸ o s i ƒ s k a, Studia i materia∏y do osadnictwa Wielkopolski historycznej. T. 7. Poznaƒ-Toruƒ 1995. 15 C. S t r z y ˝ e w s k i, WczesnoÊredniowieczne groby szkieletowe w obudowie kamiennej w Zielonce województwo poznaƒskie. Studia i Materia∏y Historyczne. T. 3. Gniezno 1990, s. 177-197. 16 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu rodu Awdaƒców. W: Spo∏eczeƒstwo Polski Ârednio- wiecznej. T. 5. Warszawa 1992, s. 57-72. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 10

10 MARIA MIÂKIEWICZ [6]

˝à cztery dobrze przebadane cmentarzyska z nad górnego Orzyca. W Po- krzywnicy wyeksplorowano 31 pochówków w grobach w obstawach kamiennych. Poza tym na tej nekropoli wystàpi∏y 4 obstawy puste, nie zawierajàce ˝adnych Êladów pochówku i kilka skupisk przepalonych koÊci ludzkich. Na niezwykle obfite wyposa˝enie sk∏ada∏y si´: 4 miecze, 5 grotów oszczepów, grot w∏óczni, groty strza∏, 3 ostrogi, klucz, krzesiwa, ose∏ki z ∏upku i z pia- skowca, fragmenty trzech mis bràzowych, 3 monety, ˝elazna szpila z kó∏kiem, no˝e, wiadra, kó∏ka bràzowe z okuciami z blachy bràzowej, prz´Êliki gliniane iz∏upku oraz ozdoby: kab∏àczki, paciorki, pierÊcionki, sprzàczki i guziczek dzwoneczkowaty. Z ¸àczyna Starego z zachowanych 65 grobów wydobyto 4 groty w∏óczni, groty strza∏ i 1 ostrog´ oraz no˝e, krzesiwa, ose∏ki, prz´Êlik z ró˝owego ∏upku, wiadro, d∏utko ˝elazne. WÊród ozdób przewa˝a∏y kab∏àcz- ki srebrne, platerowane, cynowe i bràzowe, odkryto te˝ pierÊcionki z taÊmy bràzowej i sprzàczki ˝elazne. Z kolei na trzecim cmentarzysku z tego rejonu zlokalizowanym przy grodzie w Grzebsku odkryto 16 grobów, z których dwa by∏y obiektami cia∏opalnymi. Pochówki cia∏opalne nale˝a∏y do dzieci i z∏o˝o- no je w analogicznych dla grobów doros∏ych jamach, zabrukowanych kilkoma warstwami niewielkich kamieni polnych. W wyposa˝eniu obu grobów dzieci´cych wystàpi∏y niespalone koÊci zwierz´ce, oraz w przypadku m∏odszego dziecka u∏amek naczynia, analogicznego do pozosta∏ej ceramiki z cmentarzyska. Odkryciem niezwyk∏ym okaza∏ si´ wyeksplorowany w m´- skim grobie szkieletowym kostur z koÊcianà, dwudzielnà ràczkà, zdobionà ornamentem geometrycznym oraz z zachowanym szpikulcem ˝elaznym z obejmà do umocowania dolnej cz´Êci kostura. Do jego drzewca by∏a przy- mocowana sakwa ozdobionà plakietkà z drewna obitego blachà srebrnà. Na blasze znajdowa∏ si´ wypuk∏y relief przedstawiajàcy trzy postaci po∏àczone d∏oƒmi, przedzielone motywem kolumn. Znalezisko to uwa˝ane jest za pozosta∏oÊç kostura pielgrzymiego, bàdê laski opackiej17, a sama plakietka ma bli- skie analogie w cynowym znaku pielgrzymim z przedstawieniem Trzech Króli zIIpo∏owy XII w., znalezionej we Wroc∏awiu18. Oko∏o po∏owa odkrytych w Grzebsku grobów by∏a wyposa˝ona, znaleziono tam jeden miecz (w drewnianej pochwie zakoƒczonej okuciem bràzowym), grot oszczepu, 2 ostrogi oraz krzesiwo, 2 no˝e, no˝yce ˝elazne i ose∏k´ kamien- nà. Na mieczu zachowa∏ si´ zniekszta∏cony napis IN NOMINE, poÊwiadczajà- cy zachodnioeuropejskà proweniencj´ g∏owni. Poza tym w wyposa˝eniu innych

17 B. Z a w a d z k a-A n t o s i k, WczesnoÊredniowieczne cmentarzysko w obudowie kamiennej w Grzebsku, pow. M∏awa. WiadomoÊci Archeologiczne. T. 38: 1973, z. 3-4, s. 461-192; E. D à b r o w s k a, Zagadkowy grób pielgrzyma z Grzebska ko∏o M∏awy. W: S∏owianie i ich sàsiedzi we wczesnym Êredniowieczu. Warszawa 2003, s. 281-287. 18 J. G il ews k a-Dubis, ˚ycie codzienne mieszczan wroc∏awskich w dobie Êredniowiecza. Wroc∏aw 2000, s. 199. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 11

[7] CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ 11

grobów odkryto no˝e i krzesiwa, ose∏ki kamienne, kab∏àczki, pierÊcionki, paciorki szklane i bursztynowe oraz guziczek dzwoneczkowaty z bràzu. Kolejne cmentarzysko z grobami w obstawach kamiennych z Taƒska-Przed- borów znajdowa∏o si´ w sàsiedztwie tamtejszego grodziska. Przebadano na nim 40 pochówków w obstawach kamiennych, a wÊród nich znaleziono rów- nie˝ dwa groby cia∏opalne. W wyposa˝eniu i na tym cmentarzysku odkryto broƒ w postaci grotów w∏óczni i strza∏, oraz krzesiwa, wiadra, prz´Êlik z ró˝o- wego ∏upku i ose∏k´ z szarego ∏upku, wiele no˝y, a tak˝e okucia pasa i ozdoby. Do nich zaliczyç trzeba 34 kab∏àczki: srebrne, posrebrzane, platerowane, z cy- ny i bràzu, 3 zausznice srebrne, a tak˝e paciorki szklane, srebrne i z kamieni pó∏szlachetnych. WÊród ceramiki jedno z naczyƒ nawiàzuje do form produko- wanych na terytorium pruskim. Podsumowujàc trzeba stwierdziç, ˝e: 1. cmentarzyska znad Orzyca wykazujà znacznà ró˝norodnoÊç wyposa˝enia, które poÊwiadcza tak˝e zasoby majàtkowe miejscowej ludnoÊci 2. wÊród okazów broni wyst´pujà importy zachodnioeuropejskie i skandynawskie 3. unikatowe dla ziem polskich sà znaleziska trzech mis bràzowych. 4. równie unikatowym znaleziskiem jest klucz z najbogatszego pochówku wPokrzywnicy oraz kostur i sakwa pielgrzymia z Grzebska. 5. wÊród ozdób przewa˝ajà formy znane ze S∏owiaƒszczyzny wschodniej. Niektóre inne wytwory równie˝ nawiàzujà do tego kr´gu (ose∏ki i prz´Êliki z ró˝owego ∏upku, produkowane w okolicach Owrucza na Rusi Kijowskiej). 6. Na przebadanych cmentarzyskach skupienia orzyckiego spotyka si´ groby cia∏opalne. Kolejne zagadnienie dotyczàce omawianych pochówków wià˝e si´ z dato- waniem zachowanego w nich wyposa˝enia. Drobiazgowà analiz´ przeprowadzi∏ ostatnio w tym zakresie T. Kordala (2003, s. 306), dochodzàc mi´dzy innymi do wniosku, ˝e w podwójnym grobie z cmentarzyska w Taƒsku –Przedbo- rach móg∏ byç pochowany (wraz z ˝onà) w∏aÊciciel skarbu srebrnego odkrytego w Brzozowie Nowym, po∏o˝onego w odleg∏oÊci 5 km od Taƒska. Wystàpi∏y tam bowiem analogiczne okazy ozdób, cz´Êciowo uszkodzonych, jak to si´ zwykle dzia∏o w XI-wiecznych skarbach siekaƒcowych, a w odniesieniu do pochówku kobiety, umieszczonych w woreczku ko∏o pasa, zamiast w zwyk∏ych miejscach jako ozdoby cia∏a i stroju. Ca∏y rzàd grobów w Taƒsku wraz z omawianym po- chówkiem podwójnym mo˝e byç zdaniem tego badacza precyzyjnie odniesiony do II po∏owy XI wieku19. Podobnie trzeba by datowaç i pozosta∏e obiekty, czyli odnieÊç je do II po∏owy XI wieku, z ewentualnym rozszerzeniem tego datowania do poczàtków XII wieku.

19 T. K o r d a l a, Podstawy chronologii..., s. 306. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 12

12 MARIA MIÂKIEWICZ [8]

Co zatem wp∏yn´∏o na tak wyraênà odr´bnoÊç regionalnà analizowanego tu obszaru i jak wyt∏umaczyç rysujàcà si´ na cmentarzyskach specyfik´? Przede wszystkim nale˝y zwróciç uwag´ na proweniencj´ owych ró˝nic. JeÊli chodzi o konstrukcje grobowe, nasuwajà si´ analogie skandynawsko-ba∏tyjskie. Gdy chodzi o broƒ, wa˝nà grup´ stanowià okazy zachodnioeuropejskie. Misy brà- zowe wytwarzano w Êrodowisku nadreƒskim, a najwi´ksze ich skupienie znajduje si´ na Sambii oraz na wybrze˝ach Ba∏tyku. Poza wyrobami miejscowymi, ozdoby i przedmioty u˝ytku codziennego, (na przyk∏ad prz´Êliki, ose∏ki) po- chodzà z wytwórni kijowskich, a tak˝e z warsztatów pó∏nocno-wschodniej S∏o- wiaƒszczyzny. Wszystko to prowadzi do wniosku, ˝e osadnicy z nad górnego Orzyca przybyli tu z obszarów pogranicza ba∏tyjsko-s∏owiaƒskiego, o korze- niach tak˝e skandynawskich (mo˝e z ziemi smoleƒskiej?), gdzie taki konglo- merat kulturowy by∏ codziennoÊcià. Wobec tego powstaje kolejne pytanie kto i dlaczego Êciàgnà∏ nad Orzyc t´ grup´. Jej znaczne bogactwo wskazuje, ˝e nie byli to ludzie, szukajàcy swojego miejsca do ˝ycia. To nie biedni rolnicy i ho- dowcy, a ludzie maj´tni, dobrze uzbrojeni, zapewne stanowiàcy ówczesnà elit´ spo∏ecznà. Nasuwa si´ oczywisty wniosek, ˝e ich pozyskanie musia∏o si´ wiàzaç z szerszym zamys∏em politycznym, a w odniesieniu do Mazowsza mog∏o to do- tyczyç jedynie Miec∏awa. O ile Boles∏aw Chrobry mia∏ dru˝yn´ rycerzy, któ- rych materialnym potwierdzeniem jest cmentarzysko w Lutomiersku pod ¸o- dzià, o tyle walczàcy o w∏adz´ Miec∏aw móg∏ Êciàgnàç innà grup´, stanowiàcà militarne zaplecze jego ambicji. W „Kronice Polskiej” Gall Anonim stwierdza∏, ˝e „Miec∏aw ufny w odwag´ swego wojska, a nadto zaÊlepiony ˝àdzà zgubnej ambicji, próbowa∏ zuchwale si´gnàç po to, co mu si´ nie nale˝a∏o”20. JeÊli chodzi o grody, to zwraca uwag´ niezbyt silne ich ufortyfikowanie. Po- czàtkowo zapewne Taƒsk by∏ oÊrodkiem tego osadnictwa, a nawet oÊrodkiem dyspozycyjnym samego Miec∏awa. Niezb´dne by∏oby zatem dalsze rozpozna- nie tego obiektu dla dokonania ewentualnych korekt chronologicznych (w gó- r´) co do czasu jego u˝ytkowania. Wydaje si´, ˝e móg∏ on trwaç przynajmniej do koƒca ˝ycia Miec∏awa, czyli do po∏owy XI wieku, a za∏o˝one w okolicy cmentarze by∏yby wyrazem rozwoju osadnictwa poza t´ dat´. Przebywajàc w najbogatszym ówczeÊnie rejonie Mazowsza, Miec∏aw stàd móg∏ zarzàdzaç swoim ksi´stwem, szukaç sprzymierzeƒców, a przede wszystkim sposobiç si´ do obrony z dala od wrogów. Rejon górnego Orzyca le˝a∏ przy tym na szlaku handlowym prowadzàcym z Rusi ku Prusom i nad Ba∏tyk, a skarb z Brzozowa takà drog´ potwierdza. Dlatego wybór miejsca pod ewentualne osiedlenie na- jemnej dru˝yny robi wra˝enie dobrze przemyÊlanej akcji. Wówczas cmentarzyska z nad Orzyca by∏yby odbiciem osadnictwa wojskowego, którego dru˝ynnicy towarzyszyli swojemu panu w kolejnych wyprawach wracajàc do domów w mo-

20 An on im tzw. G a l l, Kronika Polska. Przek∏.: R. G r o d e c k i. Wroc∏aw-Warszawa- -Kraków 1965, s. 48. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 13

[9] CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ 13

mentach pokoju. Stajà si´ w takim kontekÊcie zrozumia∏e puste obstawy gro- bów, w których nie zdo∏ano z∏o˝yç cz∏onków dru˝yny poleg∏ych lub zaginio- nych z dala od miejsca zamieszkania. Analogicznie cmentarzysko w Lutomier- sku, kryjàce szczàtki dru˝yny ruskiej Boles∏awa Chrobrego nie zosta∏o za∏o˝o- ne w g∏ównych oÊrodkach paƒstwa – w Gnieênie, czy Poznaniu, ale jednak „na uboczu”. W I po∏owie XI wieku na Mazowszu nie by∏o jeszcze du˝ego oÊrodka w∏adzy. Koƒczy∏ si´ czas Bródna na prawym brzegu Wis∏y, dopiero powstawa∏ P∏ock. Osadnictwo by∏o rozproszone, a o ziemie Mazowsza walczyli nie tylko Mieszko i Boles∏aw, ale i Kazimierz Odnowiciel, a przede wszystkim tak˝e ksià˝´ta ruscy na czele z Jaros∏awem. Ten ostatni wyprawia∏ si´ przecie˝ dwukrotnie a˝ nad Wis∏´ (do „Czernieczka”), on te˝ stoczy∏ zwyci´skà bitw´ z Mie- c∏awem, rozbijajàc jego hufce. Natomiast trzeba przyjàç, ˝e po Êmierci Miec∏awa (w 1047 r.) obszar jego dawnych wp∏ywów zosta∏ przy∏àczony do paƒstwa polskiego i w∏àczono go do polskiej jurysdykcji koÊcielnej. Dlatego gród w Taƒsku upad∏, a nowo powsta- ∏y obiekt w Grzebsku zosta∏ przypisany klasztorowi w Mogilnie. Ten zwiàzek mo˝e poÊrednio poÊwiadczaç znaleziony na tamtejszym cmentarzysku kostur pielgrzymi. Nie sàdz´ jednak, by znalezisko to dotyczy∏o jakiegokolwiek przeora, jak chcia∏aby E. Dàbrowska. Przeor pochowany na pogaƒskim cmentarzu z grobami w obstawach kamiennych? To chyba nazbyt karko∏om- na hipoteza. Odr´bnoÊç Mazowsza utrzymywa∏a si´ doÊç d∏ugo, ostatecznie inkorporo- wano je Korony dopiero w 1526 roku, ale poczàtki tego procesu si´gajà czasów tworzenia piastowskiej organizacji paƒstwowej i koÊcielnej. Historia Miec∏awa by∏a zapewne jednym z epizodów w walce o jednoÊç terytorialnà kraju, ale znaczne wp∏ywy obce, tak widoczne w materiale archeologicznym, na d∏ugo utrudni∏y spe∏nienie takiego zamys∏u.

UPPER ORZYC IN THE EARLY MIDDLE AGES Summary The article concerns a re-examination of the results of micro-regional investigations conducted in the 1960s in the region of the upper Orzyc river in northern Mazovia. He- re lies Grzebsk, one of the largest Polish strongholds mentioned in the historical documents – in the so-called Mogilno Forgery (written c. 1065 in order to define the tithes which the monastery of Mogilno should receive). In the same region, there is a second, even older, stronghold at Taƒsk-Przedbory and several cemeteries of graves with stone kerbs. In the vicinity there has also been found a hoard of silver, containing cut silver and coins, which had been deposited in the ground about 1040. The stronghold at Taƒsk and several of the cemeteries have been excavated, and the whole area around has been fieldwalked as part of the AZP project, which has provided additional evidence. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 14

14 MARIA MIÂKIEWICZ [10]

This settlement concentration most probably constitutes the remains of a foreign ethnic group from whom the rite of building graves with large boulders and covered with a cobbled pavement had been borrowed. The dead were laid unburnt in such graves, but cremation graves are also found in all the cemeteries of the region. All graves were copiously supplied with arms, imported goods and many personal ornaments, which differentiate these graves from others in Mazovia, even those with similar stone kerbs. For example bronze bowls and swords of western European origin have been found here, as well as many items from East Slav territory. It seems likely that this popu- lation was connected with retinue of mercenaries, the members of which had come, to- gether with their families, at the invitation of Miec∏aw from the areas of mixed Scandi- navian-Baltic-Finnic-Slav settlement in the Smolensk region. Mas∏aw, who benefited from the rebellion against the newly-formed Polish state, had intended to construct an independent kingdom in Mazovia. Although he was unable to put these plans into ope- ration, the cultural contribution of the warriors he attracted to the area had an influen- ce on the cultural picture of Mazovia for a long time.

Transl. by Paul Barford saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 15

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ OD 1583 R. DO 1766 R.

Jedynym êród∏em do poznania dóbr materialnych parafii puckiej w okresie staropolskim sà sprawozdania z wizytacji koÊcielnych przeprowadzanych w tym okresie. Do okreÊlenia zaÊ dochodów duchowieƒstwa i s∏u˝by koÊcielnej trzeba pos∏u˝yç si´ równie˝ taksà za us∏ugi duszpasterskie ustalonà przez Krzy˝aków i stosowanà w Rzeczypospolitej przez KoÊció∏ polski do czasu rozbiorów. Po- mocne mogà byç tak˝e zapisy z lustracji starostwa puckiego opublikowane w toruƒskim „Fontes” i przez Gdaƒskie Towarzystwo Naukowe1. Taks´ opublikowa∏em w artykule Taksa za pos∏ugi duszpasterskie w archidiakonacie pomorskim w XVII-XVIII w.2 Do obliczenia wysokoÊci dochodów, pochodzàcych z ofiar tzw. iura stolae, przydatne sà ksi´gi metrykalne zawierajàce dane demo- graficzne i statystyczne, podajàce liczb´ chrztów, Êlubów i pogrzebów. Pomoc- ne sà te˝ spisy ludnoÊci, zw∏aszcza osób doros∏ych, zobowiàzanych do corocz- nej spowiedzi i komunii wielkanocnej. Duchowieƒstwo archidiakonatu pomorskiego ustali∏o w XVI-XVIII w. taks´, której cz´Êç dotyczàcà iura stolae przedstawiam w tabeli 1.

Tabela 1. Op∏aty za pos∏ugi duszpasterskie w okresie staropolskim Za chrzest dziecka Za chrzest dziecka Za asystowanie przy Za pogrzeb z nieprawego ∏oza z legalnego zaÊlubinach ma∏˝eƒstwa 19 groszy 1 grosz 1 czerwony z∏oty za 5 groszy za pogrzeb Êlub szlachcica tylko z krzy˝em 2 floreny za wywód 1 grosz za wywód 1 talar za Êlub 17 groszy za Êpiewanie kobiety kobiety mieszczanina po∏owy nieszporów, 25 groszy za Êpiewnie ca∏ych nieszporów

1 Lustracja województwa Pomorskiego 1565, wyd. S. Hoszowski, Gdaƒsk 1961; Inwenta- rze starostw puckiego i koÊcierskiego z XVII wieku, wyd. G. L abuda, „Fontes” 39, Toruƒ 1954; Lustracja województw Prus Królewskich 1765, „Fontes” 92, t. I, cz. 2, Toruƒ 2003. 2 Z. Kropid∏owski, Taksa za pos∏ugi duszpasterskie w archidiakonacie pomorskim w XVII-XVIII w., „Studia Gdaƒskie”. T. 15-16: 2002-2003, s. 65-73. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 16

16 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [2]

Za chrzest dziecka Za chrzest dziecka Za asystowanie przy Za pogrzeb z nieprawego ∏oza z legalnego zaÊlubinach ma∏˝eƒstwa 20 groszy za Êlub gbura 5 groszy za Msz´ Êw. pogrzebowà Êpiewnà 10 groszy za Êlub 1 floren za kazanie zagrodnika nad zw∏okami 5 groszy za Êlub 1 floren za miejsce komornika na cmentarzu lub 2 floreny za miejsce w Êwiàtyni 10 groszy za Msz´ Êw. Êpiewanà Za czytanie lekcji i b∏ogos∏awieƒstwo w j´zyku polskim 5 groszy

Dochody roczne proboszczów mog∏y przedstawiaç si´ nast´pujàco: od ka˝- dego gospodarstwa 16 groszy rocznie oraz od ka˝dej uprawianej w∏óki roli po 1 korcu pszenicy i ˝yta, od ogrodnika 20 groszy rocznie i 10 jajek na Wielkanoc, a od komornika 10 groszy. Natomiast kowale i inni rzemieÊlnicy p∏acili rocznie 40 groszy. Proboszcz móg∏ pobieraç tak˝e od ka˝dego doros∏ego spowiedne 4 grosze, a za udzielenie komunii Êw. wielkanocnej 4 szelàgi. Nale˝y podkreÊliç stanowczo, ˝e by∏a to lista ofiar dobrowolnych i maksy- malnych. Zarówno oficja∏ Miloniusz (1598 r.), jak i bp Szembek (1732 r.) ustalenia jej uzasadniali nast´pujàco: aby kap∏ani po miastach i wsiach swoich parafian wy˝ej nie obcià˝ali i nad s∏usznoÊç nie wyciàgali3. Warto tutaj dodaç, ˝e by∏a ona znana równie˝ na terenach pokrzy˝ackich, w ówczeÊnie sàsiedniej diecezji che∏miƒskiej4. Pragn´ równie˝ zaznaczyç, ˝e mimo trudnoÊci wyraênie odró˝niam ofiary przeznaczone na rzecz utrzymania Êwiàtyni parafialnej, przechowywane w skarbonie i zarzàdzane przez witrykusów, od dochodów duchowieƒstwa i s∏u˝by liturgicznej. Witrykusi spe∏niali wa˝nà rol´ w parafii puckiej, ale w koƒcu XVI w. byli heretykami i nie chcieli wspó∏pracowaç z proboszczami puckimi, a nawet opierali si´ wizytatorom i nie chcieli dopuÊciç do kontroli stanu kasy parafialnej i jej ksi´gi rachunkowej. Zarzàdcami parafii w êród∏ach byli proboszczowie, rektorzy, komendatariusze, którzy sami lub z pomocà wikariuszy (jednego lub dwóch) oraz s∏u˝by liturgicznej (organisty, zakrystiana, mi- nistrantów) pe∏nili s∏u˝b´ Bo˝à.

3 Tam˝e, s. 67. 4 H. Krakowiak, Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285-1918. Lublin 1995, s. 102-106. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 17

[3] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 17

Nasze rozwa˝ania na ten temat rozpoczynamy od wizytacji przeprowadzonych na zlecenie bpa Rozra˝ewskiego, który stwierdziwszy zaniedbania w pracy duszpasterskiej swoich poprzedników i kap∏anów diecezjalnych rozpoczà∏ energicznà rekatolizacj´ diecezji w∏oc∏awsko-pomorskiej. W czasie jego rzà- dów odby∏o si´ kilka wizytacji archidiakonatu pomorskiego, w tym równie˝ po- szczególnych parafii dekanatu puckiego (w sumie pi´ç wizytacji). Miasta Puc- ka dotyczy∏y tylko dwie – w 1583 i 1597 r. Mi´dzy wizytacjami parafii puckiej w tym czasie odbywa∏y si´ inne wizytacje wybranych parafii dekantu puckiego, w których pojawia si´ problem koniecznoÊci skontrolowania dzia∏alnoÊci zarzàdców puckiej skarbony ko- Êcielnej5. W 1584 r. Miloniusz rozmawia∏ o skomplikowanej sytuacji w parafii puckiej z Ernestem Wejherem i obieca∏ napisaç do biskupa proÊb´ o przys∏anie nwego proboszcza, który m.in. odzyska kontrol´ nad kasà ko- Êcielnà. Nast´pna wizytacja w Pucku zosta∏a przeprowadzona dopiero za bpa Gnie- wosza w 1649 r.6 na rok przed jego podró˝à ad limina apostolorum do Rzymu. Po porównaniu treÊci protoko∏u z 1649 r. z poprzednimi, doszed∏em do wniosku, ˝e Gniewosz swojà relacj´ z wizytacji dekanatu puckiego spisa∏ g∏ównie z protoko∏ów wspomnianych wizytacji z czasów bpa Rozra˝ewskiego, a sam prawdopodobnie skontrolowa∏ tylko Puck. Wa˝nym êród∏em do poznania uposa˝enia parafii i cz´Êci dochodów wyni- kajàcych z dziesi´ciny sà nast´pne kontrole, przeprowadzane wed∏ug kwestionariusza wczeÊniej opracowanego i podanego do wiadomoÊci proboszczów na kilka miesi´cy przed planowanym terminem wizytacji. Pierwszà z nich przeprowadzono w latach 1686-1687 wed∏ug kwestionariusza zawierajàcego 48 doÊç ogólnych pytaƒ. Zachowa∏y si´ w Archiwum Diece- zji Che∏miƒskiej w Pelplinie dwa r´kopisy: relacja z wizytacji robocza i redak- cyjna7. Do tego kwestionariusza nawiàzywa∏a wizytacja Szembeka, którà przeprowadzono w 1702 r.8 Nast´pna wizytacja z lat 1710-17119 równie˝ zosta∏a przeprowadzona wed∏ug kwestionariusza zawierajàcego 106 pytaƒ. Prawie po- ∏owa z nich obejmowa∏a kilka spraw lub przedmiotów zainteresowania wizyta- tora10. Ostatnia wizytacja z okresu staropolskiego zosta∏a przeprowadzona

5 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., wyd. S. K u j o t, „Fantes TNT”, F. 1-3, 1897- 1899, s. 197: visitation propter turbatum ecclesiae statum valde necessaria est, tum etiam, quia vitrici haeretici curam habent. 6 Archiwum Diecezji Che∏miƒskiej [dalej: ADCh], G-11. 7 ADCh, G-22 i G-22a. 8 ADCh, G-25. 9 ADCh, G-26. 10 Z. Kropid∏owski, Cele wizytacji archidiakonatu pomorskiego z 1710-1711 r. W: W kr´- gu badaƒ Profesora W∏adys∏awa Odyƒca. Red. J. W∏odarski. Gdaƒsk 2002, s. 118. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 18

18 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [4]

w 1766 r. przez Bazylego Z∏ockiego, archidiakona Pomorza11, równie˝ wed∏ug kwestionariusza podobnego do wczeÊniejszych. Nieco informacji mo˝emy uzyskaç z lustracji starostwa puckiego z 1565 r.12 Nast´pnà przeprowadzono w latach 1627 i 1628, którà opublikowa∏ Gerard Labuda13. Lustracj´ z 1765 r. opublikowa∏ Jerzy Dygda∏a14. Podawano tam wy- sokoÊç op∏at na rzecz KoÊcio∏a ze wsi królewskich. èród∏a lustracyjne mogà byç ilustracjà dla obrazu zapisanego w wizytacjach koÊcielnych. Miasto Puck nale˝a∏o do dóbr królewskich. Od 1582 r. starostwo puckie trzyma∏a w dzier˝awie rodzina Wejherów, gorliwych katolików. Wizytator diecezjalny, pra∏at Liwierzyƒski, zasta∏ w mieÊcie trudnà sytuacj´. Proboszcz, Ma- ciej Lelowski, by∏ niezbyt sta∏y w wierze katolickiej, a witrykusi byli heretykami i dà˝yli do wprowadzenia reformacji w mieÊcie. Ich poczynania hamowali jedynie katoliccy starostowie z rodu Wejherów. Pra∏at w sprawozdaniu (z 1583 r.) zapisa∏, ˝e w mieÊcie jest koÊció∏ pw. Âwi´tych Piotra i Paw∏a, murowany s∏usznej wielkoÊci, konsekrowany i rekonci- liowany, w dobrym stanie, o mocnym dachu, nie wymagajàcy ˝adnej naprawy. Do parafii nale˝a∏ te˝ cmentarz po∏o˝ony w Êrodku miasta, dobrze ogrodzony, w po∏owie ogrodzenie mia∏ murowane. W relacji z tej wizytacji wspomniano jeszcze tylko o plebanii, dobrze zbudowanej15. Wi´cej informacji o zabudowaniach koÊcielnych podaje relacja z 1597 r., w której drugà budowlà parafialnà by∏a plebania wzniesiona po po∏udniowej stronie Êwiàtyni. OkreÊlona jako doÊç wygodna, na nowo wzniesiona (prawdopodobnie mi´dzy wizytacjami) po jakimÊ po˝arze. W pobli˝u koÊcio∏a sta∏o 10 domów czynszowych, 4 po stronie po∏udniowej koÊcio∏a obok plebanii, a 6 po stronie pó∏nocnej. Po∏ow´ tych domów zamieszkiwa∏a s∏u˝ba koÊcielna, azpozosta∏ych 5 pobierano czynsz – 3 marki pruskie od ka˝dego domu, czyli razem 15 marek. Po raz pierwszy jest mowa o dochodach skarbony koÊcielnej. Zbiórki na ta- c´ przeprowadzane w ka˝dà niedziel´ dawa∏y 40-50 marek rocznie. Starzy parafianie wspominali przed wizytatorem, ˝e by∏y dokumenty przechowywane przez witrykusów, mówiàce o ró˝nych majàtkach i funduszach (zapewne chodzi∏o o legaty) na utrzymanie kap∏anów (a by∏o ich 6-7 prawdopodobnie ka- pelanów cechów i kaznodziejów), ale zosta∏y przypadkowo zagubione lub celowo zniszczone, a fundusze przej´te przez heretyckich mieszkaƒców Pucka16.

11 ADCh, G-63A 12 Lustracja województwa pomorskiego 1565, wyd. S. Hoszowski. Gdaƒsk 1961, s. 103-123. 13 Inwentarze Starostw Puckiego i KoÊcierskiego z XVII wieku, wyd. G. L abuda. Toruƒ 1954, „Fontest” 19, s. 1-102. 14 Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I, cz. 2, wyd. J. D y g d a ∏ a. Toruƒ 2003, s. 1-91. 15 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., s. 9: Domus plebanalis bene constructa. 16 Tam˝e, s. 472-474. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 19

[5] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 19

Beneficjum proboszcza stanowi∏y 4 w∏óki ziemi ornej, którà posiada∏ od momentu lokowania miasta. Wspomniano o tym równie˝ w czasie lustracji, ˝e pleban pucki ma 4 w∏óki i bierze po szelàgu od ka˝dej osoby (zapewne z okazji spowiedzi wielkanocnej), a kto uprawia rol´, ten p∏aci plebanowi z gospodarstwa po korcu (çwiertni) pszenicy i owsa17. O korzyÊciach z ziemi beneficjalnej sà dwie relacje. Pierwsza z wizytacji w 1583 r. mówi, ˝e proboszcz je u˝ytkuje i przynoszà mu one 80 marek dochodu rocznie18, a druga z 1597 r., ˝e ziemia ta jest uprawiana przez obywateli miejskich, którzy op∏acajà czynsz w wysokoÊci 80 marek19. Proboszcz posiada∏ równie˝ ogród lub sad, nazwany Glinice, o powierzchni 100 na 100 kroków, a który odda∏ w dzier˝aw´ za 3 marki. Posiada∏ równie˝ 4 w∏óki ∏àk, w trzech ró˝nych miejscach, mi´dzy ∏àkami miejskimi. Do parafii w koƒcu XVI w. nale˝a∏y nast´pujàce wsie: Puck, Palczyno, Kolibo- wo, Smolnino, B∏àdzikowo, Selistrzewo, Brudzewo, Brzezino, Os∏onino, Rucewo, Polkowo, Slatowo Wi´ksze i Slatowo Mniejsze. W obu relacjach jest ró˝na kolej- noÊç opisywania wsi, z których pochodzi∏y daniny. Pierwsza relacja jest bardzo zwi´z∏a, ale bogatsza w informacje. W tabeli 1 przedstawi∏em jakie dochody powinny byç wed∏ug proboszcza, a jakie otrzymywa∏ wed∏ug wizytacji w 1583 i 1597 r. oraz nieliczne informacje z lustracji powiatu puckiego z 1565 r., z 1627 i 1628 r. Wizytatorzy i lustratorzy nie byli skrupulatni. Czasami nie podawali informacji o rzeczach lub powinnoÊciach, które podawano wczeÊniej. Brak danych zaznaczy- ∏em w tabeli kreskà, (bo nie ma pewnoÊci, ˝e dawne Êwiadczenia usta∏y). Nazwy wsi poda∏em zgodnie z pisownià orygina∏u, nie modernizowa∏em nazw miejsco- woÊci i nazwisk wychodzàc z za∏o˝enia, ˝e to u∏atwi dalsze badania êród∏owe, a dla j´zykoznawcy-onomasty zapis oryginalny ma podstawowe znaczenie. W czasie pierwszej z omawianych wizytacji (z 1583 r.) wyraênie podano, ˝e w∏adze miasta Pucka oddawa∏y parafii 8 korców pszenicy i owca, czego nie kontynuowano w póêniejszych czasach. Warto dodaç, i˝ wizytator w podsumo- waniu zaznaczy∏: z tych 14 [wymieni∏ z nazwy tylko 13 wsi] posiad∏oÊci albo rzadko, albo nigdy nie p∏acà20. Wymieniono równie˝ nazwiska dwóch szlachci- ców Knibowskiego i Slatowskiego, którzy powinni p∏aciç ze swoich posiad∏oÊci po 4 marki ka˝dy, ale tego nie czynià21. Wydaje si´, ˝e te dochody by∏y przeznaczone na utrzymanie proboszcza. By∏y jeszcze inne pieniàdze koÊcielne, o któ- rych proboszcz powiedzia∏ wizytatorowi jak wiele ich jest, lecz zarzàdcy kasy koÊcielnej niczego powiedzieç nie chcieli22.

17 Inwentarze..., s. 7. 18 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., s. 9. 19 Tam˝e, s. 473. 20 Tam˝e, s. 10: ex quibus enumeratis quatuordecem mansi aut raro aut nunquam solvunt. 21 Tam˝e. 22 Tam˝e, s. 11 – De petunia ecclesiae, quammultam dixie esse plebanus, nihil vitrici dicere voluerunt. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 20

20 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [6]

Relacja z 1597 r. wnosi wićej szczegó∏ów wyjaÊniajàcych spadek dochodów koÊcio∏a. WieÊ Puck mia∏a kiedyÊ 60 w∏ók, do których od czasów krzy˝ackich wliczano równie˝ 4 w∏óki so∏tysa i 4 plebana. W∏aÊciciele pozosta∏ych 52 winni byli p∏aciç podatki na utrzymanie zamku i proboszcza. Równie˝ so∏tys sk∏ada∏ po 1 korcu z w∏óki. Czyli z 56 w∏ók proboszczowie powinni byli otrzymywaç po 1 miarce pszenicy i owsa. Mamy tu sprzeczne informacje. Proboszcz poda∏ wizytatorowi, ˝e za czasów Jana Kostki, kapitana puckiego, rzeczywiÊcie otrzyma∏ 56 miar, ale w 1597 r. ju˝ tylko po 28 miar pszenicy i owsa. Wizytator jednoczeÊnie z ubolewaniem wyjaÊnia∏, ˝e jest to nast´pstwem sprzedania lub oddania w u˝ytkowanie przez miasto 32 w∏ók, z których nowi w∏aÊciciele i u˝ytkownicy nic nie oddawali Ko- Êcio∏owi. SpoÊród d∏u˝ników wymieniono jedynie pana Krokowskiego, które- mu król powierzy∏ we w∏adanie 2 w∏óki. W tym czasie starostwo zachowa∏o tylko 2 w∏óki z 8 dawnych, z których oddawano 2 korce. Tymczasem w lustracji z czasów J. Kostki, czyli z 1565 r. podano, ˝e mieszczanie puccy i u˝ytkownicy ziemi ornej we wsi Puck, p∏acili po korcu pszenicy i owsa23. W tym czasie inne wsie starostwa p∏aci∏y przewa˝nie jako dziesićin´ po 1 korcu lub po po∏owie korca pszenicy i owsa. Za wzorowà uwa˝a∏ wizytator wieÊ królewskà Palczyno, która mia∏a 20 osadników uprawiajàcych 59 w∏ók. P∏acili oni „bez zastrze˝eƒ” po 1 korcu pszenicy i owsa od ka˝dej w∏óki, czyli razem 118 korców obu zbó˝. Proboszcz wyjaÊni∏, ˝e wesz∏o to w zwyczaj od czasów proboszcza Jana Sylwana, skierowanego do Pucka przez bpa Karnkowskiego. Kap∏an ten w krótkim czasie przeszed∏ na luteranizm. W rejestrze dziesićiny z 1571 r. zanotowano z ubolewaniem, ˝e tylko mieszkaƒcy pochodzenia niemieckiego w tych dwóch wsiach (wieÊ Puck i Palczyno) popierali protestanta i rzetelnie oddawali dziesićin´ po 1 korcu pszenicy i ˝yta, a Polacy i Kaszubi w pozosta∏ych wsiach nale˝àcych do parafii puckiej bojkotowali go i dawali po po∏owie nale˝noÊci. Jednak po rekatolizacji jedni i drudzy nie wrócili do dawnego zwyczaju. Zapewne zas∏a- niali si´ ugodà z 1571 r., z której wynika, ˝e Polacy i Kaszubi mogli zatrzymy- waç dla siebie po∏ow´ przepisanej w taksie daniny, a luteranie musieli p∏aciç skrupulatnie. Póêniej katoliccy proboszczowie powo∏ywali si´ na t´ umow´ tylko w stosunku do heretyków i ˝àdali od luteranów nadal pe∏nej dziesićiny. Natomiast katolików ciàgle nak∏aniali do sk∏adania ofiar wed∏ug taksy. Celibowo (w pierwszej relacji zapisano Kolibowo) by∏o wsià królewskà o obszarze 32 w∏óki, uprawianà przez 4 gburów. Dawniej ziemie tej wsi by∏y cz´Êciowo opuszczone lub pokryte lasem, prawdopodobnie uprawiano tylko 12 w∏ók ziemi, z których mieszkaƒcy „przed 100 laty” p∏acili po 12 korców pszenicy i owsa. W 1597 r. wed∏ug relacji proboszcza wi´kszoÊç od∏ogów zagospoda-

23 Lustracja województwa pomorskiego 1565..., s. 105-106. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 21

[7] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 21

rowano, ale ch∏opi nie chcieli z nich p∏aciç dziesićiny, a nawet jà pomniejszyli i ca∏a wieÊ p∏aci∏a po 9 miar pszenicy i owsa24. Brozdowo, równie˝ wieÊ królewska, w pierwszej relacji z 1583 r. nie zosta∏a wcale wymieniona. Natomiast w 1597 r. by∏a dzier˝awiona przez kapitana puckiego, Ernesta Wejhera. Wed∏ug relacji proboszcza obejmowa∏a ona 31 w∏ók. W tym czasie u˝ytkowa∏o je 6 gburów, ale wczeÊniej, pracowa∏o w niej 8 poddanych królewskich, p∏acili oni po 21 miar pszenicy i owsa. Prócz tego by∏y wtedy ziemie le˝àce od∏ogiem. W koƒcu XVI wieku w∏óki opuszczone zosta∏y zagospodarowane, ale wspomnianych 6 w∏oÊcian oddawa∏o tylko po 11,5 miar pszenicy i owsa. ZPolkowa, wsi królewskiej, poddani nie sk∏adali dziesićiny w naturze, lecz 9 jej rolników, wraz z so∏tysem, sk∏ada∏o jedynie po 2 grosze rocznie, czyli wspólnie 18 groszy25. Brzezino (Mrzezno) by∏o wsià królewskà, w której by∏ folwark i mieszka∏o 4 zagrodników wraz z so∏tysem. Folwark ten powsta∏ z 18 w∏ók, uprawianych nie- gdyÊ przez 15 gburów i so∏tysa26. Z folwarku nale˝a∏a si´ KoÊcio∏owi danina (wymieniona tylko w pierwszej relacji) w wysokoÊci 4 marek pruskich. W drugiej relacji napisano ogólnie, ˝e nale˝na ofiara jest p∏acona bardzo leniwie. Ist- nia∏ tam zapewne jakiÊ dwór, wspomniany w pierwszej i drugiej relacji, ale nic z niego nie oddawano proboszczowi. Jedynie ogrodnicy (zagrodnicy) oddawali pewnà iloÊç warzyw. W relacji z 1597 r. wspomniano o wsi Rwedlino, ówczeÊnie opuszczonej, której ziemie zosta∏y przy∏àczone cz´Êciowo do majàtku w Brzezine, a cz´Êç ziemi ornej oddano pod upraw´ rolnikom z Polkowa. Nale˝nych cz´Êci plonów z tych pól nie oddawano proboszczowi. Równie˝ mieszkaƒcy Polkowa nie sà wymieniani w relacjach powizytacyjnych w koƒcu XVI w. Zapewne te˝ nie p∏a- cili na KoÊció∏. W Os∏oninie dawniej by∏ jeden majàtek i jeden dwór. Z drugiej relacji dowiadujemy si´, ˝e folwark zosta∏ podzielony na 20 gospodarstw ch∏opskich. Gburzy ci p∏acili 5 marek pruskich i 14 szelàgów, tyle samo, ile dawniej p∏aci∏a szlachta. Wizytator dopisa∏ tu uwag´, ˝e powsta∏y przy tym dwie kwestie do rozstrzygni´- cia przez biskupa w∏oc∏awskiego i pomorskiego. Pierwsza, czy wieÊniacy ci nie powinni op∏acaç wićej ni˝ wymieniona kwota, a druga, czy mogà cieszyç si´ przywilejem szlacheckim uiszczania dziesićiny w gotówce, a nie w naturze. B∏àdzikowo by∏o wsià kartuzów. Mia∏o 10 gospodarzy, którzy uprawiali 25 w∏ók. Z obu relacji trudno ustaliç, ile p∏acili plebanowi puckiemu. W pierwszej

24 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., s. 475-476: Przy opisie dziesi´cin z Celibowa i Brosdowa proboszcz wspomina∏ wizytatorowi o dawnym rejestrze dziesi´cin sporzàdzonym przed stu laty, który mówi∏ o wi´kszych dochodach proboszcza. 25 Tam˝e, s. 476. 26 Inwentarze starostw..., s. 13. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 22

22 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [8]

napisano, ˝e po 11 miar pszenicy i owsa, a w drugiej, ˝e dawniej p∏acili po 10 korców pszenicy i owsa, ale nie podano, ile p∏acili w 1597 r. Prawdopodobnie po 10 korców. Smolno by∏o wsià biskupa w∏oc∏awskiego i pomorskiego. Mieszkaƒcy tej wsi cieszyli si´ przywilejem biskupim, który zwalnia∏ ich z cz´Êci ofiar na rzecz proboszcza, nakazujàc p∏aciç tylko po po∏owie korca pszenicy i owsa z ka˝dej uprawianej w∏óki. WieÊ ta, wed∏ug drugiej relacji, zajmowa∏a obszar 31 w∏ók i wieÊniacy oddawali dawniej po 15 miar pszenicy i owsa. Póêniej jednak sk∏a- dali proboszczowi tylko po 13 korców obu zbó˝. Dwaj rolnicy odwa˝yli si´ p∏a- ciç tylko po 5 szelàgów rocznie, powo∏ujàc si´ na przywilej szlachecki27. ˚elistrzewo by∏o wsià szlacheckà, którà dawniej posiada∏ pan Knybawski ze S∏awutowa. Sprzeda∏ on jà jednak Ernestowi Wejherowi. Zapewne przy tej transakcji sprawdzono dokumenty przywileju mówiàce, ˝e w∏aÊciciel tej wsi powinien wnosiç proboszczowi jako dziesi´cin´ 40 miar pszenicy i 20 miar owsa oraz 2 marki pruskie gotówkà. Wizytator, pra∏at Liwierzyƒski, odnotowa∏, i˝ jeszcze przed kilkunastu laty takà ofiar´ sk∏adano, ale w 1583 r. oddawano ju˝ tylko po 17 korców pszenicy i owsa, a w 1597 r. jedynie po 16 korców pszenicy i owsa. Byç mo˝e mieszka∏o w tym czasie w ˚elistrzewie 16 gospodarzy, a druga cz´Êç jest zwolnionej szlachty28. Rzucewo by∏o posiad∏oÊcià Wejherów, z której w czasie pierwszej wizytacji wyp∏acano proboszczowi 4 marki pruskie gotówki lub 4 korce pszenicy, ale w czasie wizytacji 1597 r. zapisano, ˝e rocznie oddaje si´ tylko zbo˝e. W∏asnoÊcià Wejherów by∏y równie˝ wsie S∏awutowo Wi´ksze i S∏awutowo Mniejsze. W czasie wizytacji z 1583 r. przekazywano ze wsi wi´kszej 9 groszy i6 szelàgów, a ze S∏awutowa Mniejszego 5 groszy i 6 szelàgów29. Po czterech latach S∏awutowo Wi´ksze, w którym kiedyÊ uprawia∏o ziemi´ 6 mieszkaƒ- ców, zosta∏o zapewne zamienione na folwark. Pozostali w nim tylko zagrodnicy, którzy nic nie oddawali na KoÊció∏. W mniejszej wsi by∏o kiedyÊ 4 gbu- rów, którzy zapewne coÊ ofiarowali na KoÊció∏, ale po pi´tnastu latach za- przestali30. W koƒcu tej relacji wizytator dopisa∏, ˝e jest wielu, których pani Wejherowa wspiera31. Trudno to interpretowaç, czy chodzi o tych ostatnich rolników uchy- lajàcych si´ od p∏acenia dziesi´cin, czy chodzi o gburów znajdujàcych si´ w trudnej sytuacji gospodarczej, którym ona udziela∏a pomocy, czy o nowych osadników, których wspiera∏a, aby zagospodarowali od∏ogi, czy mo˝e chodzi o ubogich.

27 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae..., s. 476-477. 28 Tam˝e, s. 477. 29 Tam˝e, s. 10. 30 Tam˝e, s. 476-477. 31 Tam˝e, s. 477: Nunc sund plures, quos quotannis augit Dna. Waierowa. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 23

[9] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 23

Tabela 2. Dochody w naturze i czynszach w parafii puckiej w latach 1583-1628.

MiejscowoÊç Ustalone wg W 1582 r. W 1597 r. W latach proboszcza 1627-1628 Miasto Puck – po 8 korców pszenicy po 2 korce pszeniyc – i owsa i owsa WieÊ Puck po 56 korców po 29 korców po 28 korców po 16 korców pszenicy i owsa pszenicy i owsa pszenicy i owsa pszenicy i owsa Palczyno – po 60,5 korca po 59 korców wieÊ zosta∏a pszenicy i owsa pszenicy i owsa spalona Celibowo po 12 korców po 9 korców po 9 korców – (Kolibowo) pszenicy i owsa pszenicy i owsa pszenicy i owsa Smolnino po 15 korców po 13 korców pszenic po 13 korców – (Smolno) pszenicy i owsa i owsa, 2 marki pszenicy i owsa, i 5 szelàgów 20 szelàgów B∏àdzikowo po 10 korców po 11 korców – – pszenicy i owsa pszenicy i owsa Selistrzewo 40 korców po 17 korców po 16 korców – (˚elistrzewo) pszenicy, 20 pszenicy i owsa pszenicy i owsa korców owsa, 2 marki pruskie Brudzewo – po 7 korców – – pszenicy i owsa Brzezino – warzywa, 4 marik jakaÊ ofiara – (Mrzezino) pruskie pieni´˝na Os∏onino – 5 marek pruskich 5 marek pruskich – i 40 szelàgów i 40 szelàgów Rucewo – 4 marki pruskie albo 4 korce pszenicy – (Rzucewo) 4 korce pszenicy Polkowo – 10 groszy i 2 szelàgi 18 groszy – (Polchowo) Slatowo – 9 groszy i 6 szelàgów nic nie p∏acili – Wi´ksze Slatowo – 5 groszy i 6 szelàgów nic nie p∏acà – Mniejsze Brozdowo po 21 korców – po 11,5 korca – pszenicy i owsa pszenicy i owsa Razem 10 marek i 10 groszy, 5 marek 18 groszy po 2,5 ∏aszta i 50 szelàgów, i 4,5 korca pszenicy 129 korców pszenicy i owsa i 124 korce owsa

Porównanie dochodów proboszcza puckiego, odnotowanych w relacjach obu wizytacji z koƒca XVI w., wykazuje zmiany na gorsze. W 1583 r. jego dochody wnosi∏y w gotówce 10 marek i 10 groszy z dóbr ziemskich, a w naturze po 2,5 ∏aszta i 4,5 korca pszenicy i owsa oraz pasze do 6 wozów. Natomiast w 1597 r. wy- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 24

24 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [10]

nosi∏y w gotówce 5 marek pruskich, 18 groszy i 50 szelàgów, a w naturze 129 kor- ców pszenicy, czyli 2 ∏aszty i 9 korców pszenicy oraz 124 korce owsa, czyli 2 ∏aszty i 4 korce. Niestety, nie mamy w tym roku informacji dotyczàcych ofiar na tac´. W czasie wojny szwedzkiej, co odnotowano w czasie dwóch lustracji starostwa puckiego z lat 1627 i 1628, dochody proboszcza jeszcze zmala∏y. Relacja z tych lustracji dostarcza nam wiedzy tylko o dwóch wsiach królewskich parafii puckiej, czyli o wsi Puck i Palczyno. Ze wsi Puckiej proboszcz otrzymywa∏ w tym czasie tylko po 16 korców ˝yta (zapewne pszenicy) i owsa, czyli o 12 miar mniej ni˝ w 1597 r. A wieÊ Palczyno zosta∏a spalona przez ˝o∏nierzy p∏k. Lanc- koroƒskiego, jej ziemie rozparcelowano pomi´dzy nowych u˝ytkowników, któ- rzy nic nie p∏acili. Czyli dochody proboszcza tylko z tych dwóch wsi zmniejszy- ∏y si´ o 71 korców pszenicy i tyle˝ owsa32. W koƒcu XVI w. wizytatorzy podj´li starania o odzyskanie z ràk protestan- tów szpitala Êw. Jerzego, po∏o˝onego poza wa∏ami miasta. Ewangelicy puccy czynili w tym czasie starania u kapitana puckiego Wejhera, a nawet przed ma- jestatem królewskim, o uzyskanie praw do koÊcio∏a poszpitalnego. Mieli te˝ poparcie Rady Miasta Pucka. Podobne starania czynili równie˝ katolicy, którzy chcieli odzyskaç swojà Êwiàtyni´. Król polski, a tak˝e Ernest Wejher, uwa˝ali, ˝e spo∏ecznoÊç protestancka ma prawo do swojej Êwiàtyni i mo˝e byç tolerowa- na, a jeÊli odbierze si´ jej koÊció∏ Êw. Jerzego, to powinna uzyskaç zgod´ na wzniesienie w∏asnej. Obie spo∏ecznoÊci powinny ˝yç w zgodzie, bo wielkie nie- bezpieczeƒstwa wynikajà ze sporów religijnych. Za skutecznà metod´, uzna∏ król i kapitan pucki mianowanie proboszcza uczonego i prawego, który by ∏a- godne, màdrze z szanowaniem wolnoÊci religijnej nawróci∏ odst´pców, a nie poprzez przymus prawny33. Dlatego dopisano, ˝e trzeba w Pucku mianowaç innego proboszcza – uczonego i prawego. W relacji powizytacyjnej z 1597 r. pojawia si´ informacja o pierwszym lega- cie, w kwocie 300 marek, z∏o˝onym przez Ernesta Wejhera dla NajÊwi´tszej Marii Panny, na utrzymanie kap∏ana34. Gniewosz doda∏, ˝e ma to byç rekom- pensata za uszczuplone przez witrykusów dochody35. Obie relacje nie podajà o oprocentowaniu rocznym tego legatu.

32 Inwentarze starostwa..., s. 7-8. 33 Visitationes archidiaconatus Pomeraniae…, s. 507-508: W porozumieniu mi´dzy katolikami a ewangelikami czytamy m.in.: Toleratum est exercitum religionis In tempo s. Georgii [Êw. Jerzego] iis de causis: 1. Quod facilius cognita tandem ex contrariis oppositis veritate vulgus ad religionem catholicam reduci possit, si naturalis facultas et libertas illi relinqueretur, quam si compellerentur le- gibus rigidioribus. Sit parochus pro tali effectu consequendo in parochia doctus et probus. Exempla habemus multa in proceribus regni. 2. Si adimetur illis templum, alim locum aptum iis exercitiis concedet. 3. Propter maiora pericula, quae ex tali coarctatione religionis soleant provenire. 4. Esse regiam pacificationem, quae catholicis mixtim cum haereticis et vivere et agere permittit. 34 Tam˝e, s. 473. 35 ADCh. G-11, s. 81. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 25

[11] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 25

Wzrost dochodów probostwa stwierdzi∏ dopiero wizytator, bp Gniewosz, w 1649 r. W tabeli 3 zestawi∏em dobra materialne parafii i dochody proboszcza w gotówce i naturze. Najwi´kszy by∏ wzrost dochodów w gotówce, a˝ 103 marki pruskie, 25 soldów. Proboszcz dostawa∏ tak˝e nieokreÊlone dobrowolne ofiary. W zbo˝u daniny wzros∏y do 160,5 korca pszenicy i tyle˝ ˝yta lub owsa. Od tego czasu w relacjach pojawi∏y si´ nowe wsi. Z Brozdowa otrzymywa∏ proboszcz po 11,5 korca pszenicy i ˝yta, a z Rwedlina jakieÊ nieokreÊlone ofiary36.

Tabela 3. Dochody i dobra materialne wg wizytacji bpa Gniewosza z 1649 r.

Miejsco- Liczba ∏a- Âwiadczenia Majàtek Liczba woÊç nów upra- w naturze w gotówce w naturze Gospo- wianych darstw Puck – – 15 marek Âwiàtynia, plebania, – miasto pruskich 10 cha∏up 4 majàtki 80 marek pruskich (?), ogród 100/100 3 marek pruskich kroków, ∏àki, sad i ogród w mieÊcie Puck wieÊ 28 28 ˝yta i pszenicy – - 14 Palczyno 59 po 59 pszenicy – – 20 i owsa Celibowo 32 9 ˝yta i pszenicy – – 4 Brozdowo 31 11,5 ˝yta – – 6 i pszenicy Palchowo – – niektórzy po – 9 2 soldy na tac´ Brzezino – – dobrowolne – 9 ogro- ofiary na tac´ dników Rwedelino – – – – ? Ostanino – – 5 mk pr. – 20 14 soldów B∏àdzikowo 25 20 ˝yta i pszenicy – – 10 Smolno 31 13 – – ––10 soldów – 2 majàtki szlacheckie Zielistrze- – 16 ˝yta i pszenicy – – 16 wo i folwark S∏awutowo Majàtek szlachecki S∏awutowo – – – – 6 ogro- Wi´ksze dników

36 Tam˝e, s. 81a-84. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 26

26 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [12]

Miejsco- Liczba ∏a- Âwiadczenia Majàtek Liczba woÊç nów upra- w naturze w gotówce w naturze Gospo- wianych darstw Rucewo – 4 ˝yta p∏aci – – Kilku ogro- pani Weyherowa dników S∏awutowo (?) 0 0 – – Mniejsze Razem przynaj- 160,5 103 marki mniej 206 i przynajmniej ∏anów 26 soldów

Po okresie wzrostu gospodarczego Ziemi Puckiej nastàpi∏ „potop” szwedz- ki. Wojna w latach 1655-1660 spowodowa∏a znaczne zniszczenie kraju. Doku- mentuje to lustracja starostwa puckiego z 1664 r. i 1678 r. zlecona przez króla Jana III Sobieskiego. W sprawozdaniu z 1664 r. zapisano ogólnie, ˝e KoÊció∏ pucki posiada∏ 4 w∏óki ziemi ornej i otrzymywa∏ po korcu ˝yta i owsa od ka˝dej uprawianej w parafii w∏óki ziemi ornej. Wsie nale˝àce do parafii zosta∏y bardzo zniszczone. Przyk∏adowo w Brzezinie przed wojnà ˝y∏o i pracowa∏o 18 gburów, którzy uprawiali 18 w∏ók ziemi, a w 1664 r. by∏o ich tylko 3. Zagrodni- ków by∏o 6, a po wojnie 5. W Polchowie przed wojnà by∏o 8 gburów, a po wojnie tylko 4. Podobnie w Palczynie w 1664 r. by∏o tylko 13 gburów i 3 zagrodni- ków, a przed wojnà by∏o ich 2 razy wi´cej. W Celbowie po wojnie by∏o tylko 2 gospodarzy37. Po 18 latach od zakoƒczenia wojny, za króla Jana III Sobieskie- go, nawet po∏owa gospodarstw ch∏opskich nie zosta∏a odbudowana, a wi´k- szoÊç ziemi le˝a∏a od∏ogiem38. W lustracji tej nie zajmowano si´ sprawami Ko- Êcio∏a i tylko w 4 wsiach lustratorzy wspomnieli o powierzchni gruntów nale˝à- cych do dóbr koÊcielnych, ale nie dostarczyli ˝adnych nowych wiadomoÊci na ten temat. Dopiero w latach 1686-1687 Andrzej Albinowski, archidiakon pomorski, na zlecenie Bonawentury Deniedzielsko Madaliƒskiego, biskupa w∏oc∏awsko-pomorskiego, przeprowadzi∏ systematycznà wizytacj´. Wystosowa∏ wczeÊniej pismo (4 paêdziernika 1686 r.) zapowiadajàce swoje przybycie, proszàc ducho- wieƒstwo o przygotowania si´ do kontroli wed∏ug za∏àczonego kwestionariusza ze szczególnym uwzgl´dnieniem spraw duszpasterskich. Chcia∏ sprawdziç jak kap∏ani spe∏niajà funkcje liturgiczne i edukacyjne, jak ˝arliwa jest pobo˝noÊç ludu, jak prowadzi si´ dzie∏a mi∏osierdzia. Prosi∏ te˝, aby proboszczowie wspól- nie z witrykusami przygotowali do przeglàdu skarbony koÊcielne, bo on zechce je obejrzeç, sprawdziç rachunki koÊcielne i legaty, upewniç si´ czy skarbona

37 Opis królewszczyzn w województwie che∏miƒskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruƒ 1938, s. 102,12, 113, 121,128. 38 Inwentarze starostw puckiego..., s. 34-101. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 27

[13] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 27

jest bezpieczna oraz czy ma przynajmniej dwa ró˝ne zamknićia oraz u kogo przechowywane sà klucze39. W Pucku wizytator stwierdzi∏, ˝e pieniàdze fary przechowywane sà w zakry- stii, razem ze sprz´tami i naczyniami liturgicznymi w nale˝ytym porzàdku. Za- pisa∏, ˝e majàtek parafii stanowi Êwiàtynia parafialna pw. Âwi´tych Aposto∏ów Piotra i Paw∏a, ca∏a z solidnego muru, bazylika, ˝e jest pokryta dachówkà, lecz od strony pó∏nocnej troch´ przecieka. Do niej dobudowana jest dzwonnica murowana i te˝ pokryta dachówkà, z pićioma ró˝nej wielkoÊci dzwonami; wszystkie sà poÊwićone i dzwonià o godzinie 6 rano, jak wyznacza zegar Êcien- ny ustawiony wewnàtrz koÊcio∏a. Na zewnàtrz, za Êcianà prezbiterium, przybudowana jest kostnica murowana, znajdujàca si´ ju˝ na cmentarzu cz´Êciowo ogrodzonym murem, a cz´Êciowo p∏o- tem drewnianym; nadmieni∏ ˝e ogrodzenie by∏o nieco nadgryzione z´bem czasu. Majàtek koÊcielny w mieÊcie stanowi∏y, plebania okreÊlona jako dom doÊç dobry, wygodny, z muru pruskiego, z ogrzewaniem oraz znajdujàce si´ w jego pobli˝u: sad, ogród kwiatowy, stodo∏a i zabudowania gospodarcze. W pó∏nocnej cz´Êci ogrodu, obok dró˝ki wiodàcej z domu parafialnego do Êwiàtyni, w pobli- ˝u sadu, sta∏ ma∏y domek. Do KoÊcio∏a nale˝a∏y równie˝ dwa domy z czterema mieszkaniami. Jedno z nich by∏o przeznaczone dla kantora, drugie dla organisty. Z dwóch pozosta∏ych mieszkaƒ p∏acono czynsz do ràk zarzàdcy skarbony koÊcielnej, rocznie po 12 florenów, czyli razem 24 floreny. Parafia posiada∏a jeszcze w ogrodzie, w pobli˝u koÊcio∏a, przytu∏ek dla oÊmiu ubogich rodzin utrzymywanych z ofiar parafian. Troszczy∏o si´ o ich los dwóch patronów spoÊród mieszczan wybranych przez Rad´ Miasta. Ze swojej pos∏ugi zdawali oni raz na rok relacj´ Radzie Miasta w obecnoÊci proboszcza. By∏ te˝ dom dla nauczyciela, po∏o˝ony w pobli˝u morza, w dobrym stanie. Nauczyciel i koÊcielny op∏acani byli z funduszy skarbony koÊcielnej przez witrykusów. Dawniej – jak zapisa∏ Albinowski – poza miastem znajdowa∏a si´ prepozytu- ra szpitalna Êw. Jerzego (wizytator ten napisa∏ Êw. Grzegorza). Zosta∏a ona ostatecznie zniszczona w czasie wojny szwedzkiej, pozosta∏y tylko fundamenty starych budowli. W czasie wizytacji (mi´dzy 1627 a 1649 r.) teren ten by∏ ju˝ przeznaczony na cmentarz dla ewangelików (wczeÊniej zapewne znajdowa∏ si´ tam równie˝ cmentarz dla ubogich i pensjonariuszy przytu∏ka), którzy oddawali koÊcio∏owi parafialnemu po 40 groszy (prawdopodobnie za jedno miejsce grzebalne), z czego 3 grosze otrzymywa∏ proboszcz. Poza miastem do parafii nadal nale˝a∏y 4 w∏óki ziemi ornej oraz ogród zwany Górkà, z którego proboszcz otrzymywa∏ rocznie 18 groszy. Albinowski jako jedyny wizytator zanotowa∏, ˝e proboszcz pucki ma prawo do wolnego po∏owu ryb na morzu wielkà siecià.

39 ADCh. G-22, s. 1-6. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 28

28 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [14]

Niestety niewiele wspomina si´ o dziesi´cinach. Wizytator wymieni∏ jedynie, ˝e do parafii puckiej nale˝à poza miastem nast´pujàce majàtki i wsie: wieÊ Puczka, Polczyno, Celibowo, Bruzdowo, Polchowo, Brzezino, Os∏onino, Blan- dzikowo, Smolno, ˚elistrzewo, S∏awnkowo Mniejsze i Wi´ksze, Rucewo. Zapi- sa∏ jedynie ogólnie, ˝e mieszka w nich pod opiekà proboszcza puckiego oko∏o 1200 dusz. Zapewne jest tu mowa o wszystkich mieszkaƒcach niezale˝nie od wyznania. Mieszkaƒcy ci uprawiali te ziemie i oddawali proboszczowi danin´ w ziarnie. Poza tym – doda∏ – zbierane by∏y ofiary na tac´, op∏aty za pogrzeby i dzwonienie dzwonami40. Cz´Êç z nich wrzucano do skarbony koÊcielnej, a reszta by∏a przeznaczona dla proboszcza i s∏u˝by koÊcielnej. Fundusz koÊcielny stanowi∏a w tym czasie kwota 1365 florenów polskich w monetach pruskich. Zosta∏a nazwana sumà g∏ównà ulokowanà w jakiejÊ posiad∏oÊci (z nast´pnych wizytacji wiadomo, ˝e by∏a to lokata z dochodów parafii, zarzàdzana przez witrykusów), z której parafia otrzymywa∏a roczny dochód w wysokoÊci 79 florenów. By∏a to bardzo dobra lokata, bo na 17,3%. NowoÊcià, w stosunku do poprzednich wizytacji by∏y legaty, którymi zajà∏ si´ archidiakon Albinowski dok∏adniej. Legat 1000 florenów posiad∏a kaplica Êw. Anny, ufundowana przez archidiakona Judyckiego w 1633 r. Kwota ta by∏a ulokowana w pewnych dobrach so∏eckich i przynosi∏a 60 florenów rocznie, z czego 40 florenów otrzymywa∏ kapelan kaplicy (w tym czasie najprawdopodobniej by∏ nim proboszcz) a 20 florenów s∏u˝ba liturgiczna. Fundator ten przeznaczy∏ w testamencie jeszcze jeden legat w kwocie 1200 florenów. Po∏owa tej sumy, za wiedzà patronów kaplicy i biskupa, zosta∏a ulokowana w Radzie Miasta Gdaƒska, a druga po∏owa w majàtku Daniela Hintza m∏odszego, szla- chetnego obywatela puckiego, jego sukcesorzy p∏acili z tego rocznie 36 flore- nów. Uzyskano wi´c doÊç wysokie odsetki – 6%. Wizytator Albinowski nie wspomina o dochodach z legatu gdaƒskiego. Ten zapewne nie by∏ zbyt docho- dowy, ale za to bardziej bezpieczny. By∏y jeszcze dwa mniejsze legaty przypisane do tej kaplicy. Jeden, w kwocie 100 florenów, ulokowany w dobrach Jana Hinza z Pucka, wnuka pana Judyckie- go, z czego 6 florenów by∏o przeznaczone na nabo˝eƒstwa za dusz´ fundatora w rocznic´ jego urodzin. Drugi legat w kwocie 125 florenów, ustanowiony przez spadkobierców szlachcica Tomasza Busza, do chwili przeprowadzenia wizytacji nie zosta∏ przekazany, a pieniàdze znajdowa∏y si´ u wspomnianego ju˝ Jana Hinza. Kaplica Wejherów mia∏a równie˝ swój legat, i to w kwocie 6000 florenów, zapisanych na dobrach Rucewo, ale wizytator stwierdzi∏, ˝e od 13 lat nie wy- p∏acano z niej ˝adnych Êwiadczeƒ. Mimo to w niektóre dni (zapewne okreÊlone dok∏adnie w fundacji), zw∏aszcza w Êwi´ta NajÊwi´tszej Marii Panny, pro-

40 ADCh. G-11, s. 47-47a. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 29

[15] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 29

boszcz, w asyÊcie trzech osób ze s∏u˝by koÊcielnej, odprawia∏ Msze Êw. Êpiewa- ne, a co czwarty dzieƒ odprawia∏ Msz´ Êw. ˝a∏obnà (Requiem) za dusz´ funda- torów tej kaplicy41. Nast´pnà wizytacj´ w dekanacie puckim przeprowadzono w 1702 r. Rozpo- cz´to jà od parafii w Oksywiu. Wizytatorem by∏ Krzysztof Antoni Szembek, ówczesny archidiakon pomorski, który przeprowadzi∏ jà podobnie jak Albi- nowski. Âwiadczy o tym uk∏ad protoko∏u powizytacyjnego Szembeka, który przyby∏ do miasta 15 lutego 1702 r. Dokona∏y si´ w Pucku wyraêne zmiany na lepsze. Szembek zaznaczy∏, ˝e proboszcz nie prowadzi∏ spisu inwentarza, dlatego podjà∏ si´ lustracji majàtku parafii i jego opisu. WÊród dóbr materialnych wy- ró˝ni∏ przede wszystkim koÊció∏ parafialny nadmieniajàc, ˝e jest z najsilniejsze- go muru dobrze umocniony i wymurowany. Zaniepokoi∏ go jednak stan kaplicy Êw. Anny, pozbawionej o∏tarza, wspomnia∏ ˝e nie odprawia si´ tam nabo- ˝eƒstw z powodu pi´tra zbyt rozdartego, które z powodu staroÊci na cz´Êci rozrywa si´ i dzieli42. Dalej Szembek potwierdza, ˝e Êciany Êwiàtyni sà czyste i otynkowane, a ca∏a budowla pokryta dachówkami wypalanymi. Mówi równie˝ o wie˝y murowanej, równie˝ pokrytej dachówkami wypalanymi. Na wie˝y prócz pi´ciu dawnych dzwonów, jest zegar z dzwonem wybijajàcym godziny. Siódmy dzwon, zwany sygnarekiem umieszczony jest poÊrodku nawy g∏ównej43. Cmentarz by∏, jak poprzednio, ogrodzony cz´Êciowo murem, a cz´Êciowo belkami drewnianymi. Ogrodzenie to zosta∏o mi´dzy wizytacjami wyremonto- wane i w 1702 r. okreÊli∏ je jako pi´kne. Doda∏, ˝e mur z cegie∏ wypalanych ochrania∏ cmentarz od strony miasta, a drewniany od plebanii i morza. Mamy równie˝ nieco nowych informacji na temat plebanii. Opisana jest jako dom z kilkoma paleniskami, pi´kny i doÊç wygodny, wzniesiony z muru pruskiego. Ale dalej Szembek przypomina, ˝e wed∏ug dawnych przywilejów KoÊcio∏a i nowego z 20 maja 1698 r. wydanego jako specjalne rozporzàdzenie przez Sto- lic´ Apostolskà, a skierowanego do Rady Miasta Pucka i ca∏ej spo∏ecznoÊci parafialnej, powinni parafianie zadbaç o dobra materialne parafii i dokonaç ko- niecznych reparacji. W czasie wizytacji parafianie mieszkajàcy w mieÊcie i po wsiach podj´li zobowiàzanie, ˝e dostarczà na budowle i reparacje wszelkiego rodzaju materia∏y budowlane, takie jak drewno, s∏om´, glin´. Naprawy wymaga∏y bowiem budynki gospodarcze probostwa znajdujàce si´ w sadzie, w pobli˝u plebanii oraz budynki folwarczne i zamieszka∏e przez s∏u˝b´ koÊcielnà. Parafia nadal posiada∏a 4 w∏óki ziemi ornej we wsi Puck oraz ∏àki po∏o˝one mi´dzy ∏àkami mieszczan. Szembek wymieni∏ nazw´ jednej z nich, zwanej Pa-

41 ADCh, G-22, s. 47-49. 42 ADCh, G-25, s. 176; 43 Tam˝e, s. 179. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 30

30 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [16]

pentes, o której wi´cej nie wspomnia∏. Parafia nadal posiada∏a domek z dwoma mieszkaniami, które przynosi∏y rocznie proboszczowi 24 floreny. By∏y rów- nie˝ dwa inne domy z 4 mieszkaniami. W jednym domu mieszka∏ kantor i organista, a z dwóch pozosta∏ych mieszkaƒ dochody czerpali zarzàdcy kasy ko- Êcielnej. KoÊció∏ nadal posiada∏ ogród po∏o˝ony poza miastem, nazywany Gó- ra, z którego dochód wynosi∏ 18 groszy. Fundusz koÊcielny w wysokoÊci 1817 florenów ulokowany by∏ na bli˝ej nie okreÊlony procent u ró˝nych obywateli miasta. Odsetki pobierali zarzàdcy kasy, a zobowiàzani byli przeznaczaç je na remonty budynków koÊcielnych, utrzymanie ÊwietnoÊci fary i s∏u˝by koÊcielnej. O ofiarach za pos∏ugi duszpasterskie, zapisano jedynie, ˝e proboszcz pobiera∏ op∏aty za pogrzeby i bicie w dzwony. Szembek, podobnie jak Albinowski, dok∏adniej opisa∏ legaty i fundacje. Za- czà∏ od zapisów dotyczàcych kaplicy Judyckiego. Stwierdzi∏, ˝e procent od pierwszego legatu w wysokoÊci 1000 florenów, zapisany na dobrach so∏ectwa w Os∏oninie przed wizytacjà w 1702 r., od d∏u˝szego czasu nie by∏ wyp∏acany. Drugi legat w kwocie 1200 florenów od 1702 r. ulokowany by∏ na 6% procent, ale w nowych miejscach. Po∏ow´ sumy po˝yczy∏a Rada Miasta Pucka i p∏aci∏a 36 florenów rocznie jako odsetki, a drugà po∏ow´ po˝yczy∏ Jerzy Schmok, mieszczanin pucki i te˝ oddawa∏ 36 florenów rocznie. Dwa mniejsze legaty te˝ zmieni∏y po˝yczkobiorców. Legat 100-florenowy przej´∏a wdowa po Janie Hin- zu i wyp∏aca∏a 6 florenów rocznie na modlitwy za zmar∏ego fundatora w rocznic´ jego Êmierci. Natomiast dawny legat w kwocie 125 florenów odebrano Ja- nowi Hinzowi przed jego Êmiercià, jego kapita∏ podniesiono do 160 florenów, którymi w czasie wizytacji Szembeka obraca∏ Piotr Detloff, burmistrz Pucka, i p∏aci∏ 9 florenów rocznie na potrzeby tej kaplicy. Nastàpi∏y te˝ zmiany w fundacji kaplicy Wejherów. Wed∏ug Szembeka legat 6000 florenów zosta∏ ustanowiony przez Ernesta Wejhera w 1650 r. na dobrach wsi Rucewo. Jednak˝e przez 17 lat, czyli jeszcze 4 lata po wizytacji Abinow- skiego, odsetki wyznaczone przez fundatora by∏y zatrzymywane przez nowych w∏aÊcicieli. Szembek prawdopodobnie próbowa∏ obliczyç, ile wynoszà zaleg∏o- Êci i poda∏ sum´, która trudna jest do odczytania, ale zapewne wynosi∏a 4040 florenów, czyli legat ten by∏ ulokowany na 4% i rocznie powinien przynosiç do- chód w kwocie 280 florenów. Mimo zaleg∏oÊci w datkach proboszcz nadal odprawia∏ Msze Êw. Êpiewane w asyÊcie wikariusza i dwóch ministrantów (dawniej w obecnoÊci trzech ministrantów). Równie˝ nadal co czwartego dnia odprawiano w kaplicy Msz´ Êw. ˝a∏obnà, za zmar∏ych fundatorów kaplicy, w tej samej asyÊcie. Podobnie jak w wizytacji poprzedniej, Szembek o dochodach KoÊcio∏a w naturze poda∏ bardzo ogólnie, ze do parafii nale˝à nast´pujàce wsie: Puck, Polczyno, Celbowo, Brudzewo, Polchowo, Brzeêno, Os∏onino, B∏àdzikowo, Smolno, ˚elistrzewo, S∏abutowo Wi´ksze i Mniejsze, Rucewo, Kruszwica i Be- ka, z których nie wszyscy mieszkaƒcy p∏acà powinnoÊci. W sumie jednak pro- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 31

[17] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 31

boszcz otrzymywa∏ rocznie 235,5 korca pszenicy oraz 249,5 korca owsa i 13 korców j´czmienia. Dochody z poszczególnych wsi przedstawi∏em w tabeli 4.

Tabela 4. Dziesi´ciny w parafii puckiej w 1710-1711 r. (w korcach)

MiejscowoÊç Pszenica Owies J´czmieƒ WieÊ Puck 50 50 – B∏àdzikowo 11,25 11,25 – Os∏onino 8 8 – ˚elistrzewo 16 16 – Smolno 15 15 – Polchowo 9 9 – Mrzezino 4 4 – Celbowo – folwark 8,5 8,5 – Mrzezino – folwark 22 22 – Brudzewo 6,5 6,5 – Polczyno 47 47 – Polczyno –folwark 12 12 – Rucewo, Os∏onino, Sa∏butowo – folwarki 17,25 20,25 – S∏abutowo Wielkie – 10 10 Rucewo – – 10 Razem 225,5 238,5 20

Tego samego dnia, czyli 15 lutego 1702 r., Szembek wyda∏ dekret powizytacyjny dla parafii puckiej. Dotyczy∏ on m.in. dochodów parafii. Przede wszystkim zobo- wiàza∏ witrykusów do starannej gospodarki finansowej jej zasobami. Zarzàdcami jej byli wtedy Wawrzyniec Prosz, Antoni Perka i Micha∏ Itrich. Zarzàdzi∏ jednocze- Ênie wykonanie drugiej skarbony zamykanej na 3 ró˝ne zamki, w której mia∏y byç gromadzone ofiary na utrzymanie Êwiat∏a w wiecznej lampce, która powinna p∏o- nàc nieustannie przed NajÊwi´tszym Sakramentem. Zobowiàza∏ proboszcza, aby og∏osi∏ to z ambony i zach´ca∏ parafian do sk∏adania ofiar na ten cel. Zarzàdcami tej skarbony zostali mianowani Micha∏ Helman, Andrzej Busze i Jan Dethoff. Z tego dekretu dowiadujemy si´, ˝e by∏a w koÊciele jeszcze jedna skarbona, w której gromadzono i przechowywano dochody przytu∏ka pochodzàce m.in. ze spieni´˝enia rzeczy pozostawionych przez zmar∏ych pensjonariuszy. WÊród zarzàdców tej skarbony by∏ Gabriel Ross. Wszyscy zarzàdcy zostali zobowiàzani do sk∏adania rocznego sprawozdania z dzia∏alnoÊci tych trzech funduszy proboszczowi w obecnoÊci jednego przedstawiciela Magistratu44

44 Tam˝e, s. 454-457. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 32

32 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [18]

¸atwiej jest okreÊliç dochody parafii puckiej i jej proboszcza na podstawie nast´pnej wizytacji przeprowadzonej przez Jana Kazimierza Jugowskiego, na polecenie Konstantyna Szaniawskiego, biskupa w∏oc∏awskiego i pomorskiego w 1710-1711 r. Korzysta∏ on z kwestionariusza wizytacyjnego, który dok∏adnie przedstawi∏em we wspomnianej ju˝ publikacji45. W kwestionariuszu, a nast´pnie w relacjach z wizytacji, oddzielnie opisano majàtek proboszcza i majàtek parafii. Majàtek proboszcza, czyli beneficjum proboszczowskie, stanowi∏y nadal 4 w∏óki ziemi ornej i ∏àki po∏o˝one poza miastem mi´dzy ∏àkami mieszczan, oprócz ∏àki zwanej wtedy Papenteff. Mieszkaƒcy wsi parafialnych sk∏adali dziesi´cin´ oszacowanà w tej samej obj´- toÊci zbó˝ z poszczególnych wsi, jak w wizytacji poprzedniej. W sprawie plebanii i zabudowaƒ gospodarczych dowiadujemy si´, ˝e dom parafialny nadal by∏ w dobrym stanie, wystarczajàco wygodny, mia∏ kilka izb. Do niego przylega∏ sad z kilkoma budynkami gospodarczymi, które by∏y w tak bardzo z∏ym stanie, ˝e ju˝ nie nadawa∏y si´ do naprawy. Przypominam, ˝e ich naprawy, i to ze Êrodków miejskich i funduszy witrykusów, domaga∏ si´ archidiakon Szembek w czasie poprzedniej wizytacji, przed dziesi´ciu laty. Naprzeciw plebanii sta∏ jeszcze stary dom z dwiema izbami w dobrym stanie (zapewne nie przynoszàcy dochodu), o którym napisa∏ wizytator, ˝e móg∏by byç wynajmowany dla jednej rodziny. Dochód z tego nale˝a∏ by si´ proboszczowi. Majàtek Êwiàtyni stanowi∏a reszta dóbr materialnych parafii puckiej. By∏y to 2 budynki z czterema mieszkaniami; z których jedno przeznaczone by∏o dla kantora, drugie dla organisty. Pozosta∏e dwa mieszkania przynosi∏y nadal ja- kieÊ niewymienione dochody, pobierane przez zarzàdców kasy koÊcielnej i przeznaczane na jej potrzeby. KoÊcio∏owi w 1711 r. nale˝a∏y si´ te˝ dochody za wydzier˝awienie ogrodu zwanego Górka w wysokoÊci 10 groszy rocznie. Jest to jedyna zmiana w dochodach parafii puckiej, nastàpi∏o zmniejszenie czynszu z 18 na 10 groszy. Fundusz koÊcielny nieznacznie zmala∏ do 1813 florenów i by∏ obracany przez mieszczan puckich, którzy odsetki po odnotowaniu w ksi´dze rachunkowej wrzucali do skarbony koÊcielnej. Mi´dzy wizytacjami wybudowano nowy dom dla nauczyciela na terenie cmentarza, pokryty dachówkà, w którym on mieszka∏a i mia∏ szko∏´ dla 40 uczniów. Uczy∏ ich literatury, podstaw gramaty- ki i Êpiewu. Nauczyciel utrzymywany by∏ cz´Êciowo z funduszy parafialnych wy- p∏acanych przez witrykusów, a cz´Êciowo przez wieÊniaków i i mieszczan. Wzniesiono równie˝ dwa nowe budynki szpitalne w mieÊcie, przy Bramie Gdaƒskiej, i urzàdzono ogród przylegajàcy do jednego z nich. Przebywa∏o w nich 5 pensjonariuszy, którzy utrzymywali si´ cz´Êciowo z ja∏mu˝ny, a tak˝e z funduszy skarbony szpitalnej.

45 Z. Kropid∏owski, Cele wizytacji archidiakonatu pomorskiego..., s. 112-123. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 33

[19] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 33

Wszystkie inne dochody z zapisów testamentowych na kaplice Judyckiego iWejherów pozosta∏y niezmienione. Odsetki uiszczano zgodnie z wolà funda- torów na uroczyste sprawowanie liturgii w tych kaplicach. Uleg∏a zmianie jedynie cz´stotliwoÊç odprawiania modlitw za zmar∏ych fundatorów z rodziny Wej- herów. Âpiewanà Msz´ Êw. dzi´kczynnà do NajÊwi´tszej Marii Panny odprawiano ju˝ tylko w piàtà niedziel´ roku, a za dusze zmar∏ych Wejherów w ka˝dà Êrod´ Msz´ Êw. ˝a∏obnà. Kapelanami w tych kaplicach nie zawsze byli proboszczowie, bo cz´sto przebywali oni poza parafià, lecz wikariusze, którzy wymieniali si´ wzajemnie co pewien czas. W 1711 r. kaplicà Jugowskiego opiekowa∏ si´ sam proboszcz, a kapelanem kaplicy Wejherów by∏ wikariusz, czcigodny Grau. Z relacji tej wynika, ˝e opiekunowie kaplic sami zatrudniali kapelanów, sami te˝ oceniali ich prac´, a w razie koniecznoÊci zapewne wymieniali. Rela- cja archidiakona Jugowskiego nie wnios∏a w∏aÊciwie nic nowego na temat do- chodów proboszcza i majàtku parafii46. Na nast´pnà wizytacj´ czeka∏ Puck a˝ 64 lata. Przeprowadzi∏ jà archidiakon Bazyli Z∏ocki, 3 lutego 1766 r. na zlecenie bpa Antoniego Kazimierza Ostrow- skiego. Wizytator przebywa∏ w parafii ca∏y dzieƒ, oglàda∏ zabudowania parafialne i dok∏adnie opisa∏ wyposa˝enie Êwiàtyni oraz wymieni∏ obowiàzki liturgiczne wynikajàce z legatów i fundacji47. Nadal Êwiàtynia by∏a w dobrym stanie, nie wymaga∏a napraw ni remontów, pokryta wypalanà dachówkà. Zakrystia ze sklepieniem otynkowanym, by∏a równie˝ pokryta dachówkà, z dwoma oknami chronionymi ˝elaznà kratà. Wy- posa˝ona by∏a w stó∏ i szaf´ pi´knie zamkni´tà, w której prawdopodobnie przechowywano ksi´gi metrykalne chrztów, ma∏˝eƒstw i zmar∏ych tej parafii, po raz pierwszy wymienione w czasie relacji powizytacyjnej. Przetrwa∏y one do dziÊ i sà przechowywane w Archiwum Archidiecezji Gdaƒskiej w Gdaƒsku Oliwie. KoÊció∏ by∏ oÊwietlany przez 19 okien wykonanych na nowo. Do Êwiàtyni przylega∏a murowana dzwonnica z czterema dzwonami; piàty by∏ pod∏àczony do zegara. Po raz pierwszy jest te˝ mowa o wie˝yczce posadowionej nad prezbiterium, w której te˝ wisia∏ dzwon, poprzednio zwany sygnarkiem, którym zwo∏ywano wiernych na nabo˝eƒstwa i dzwoniono nim w czasie nabo˝eƒstw. Cmentarz parafialny dla katolików po∏o˝ony by∏ bezpoÊrednio przy Êwiàty- ni. Nadal by∏ ogrodzony murem i cz´Êciowo dràgami drewnianymi. Wizytator po raz pierwszy nadmieni∏, ˝e od strony miasta prowadzi∏y do niego trzy bramy murowane. Wspomnia∏ te˝ o trzech przedsionkach w Êwiàtyni: wielkim, Êred- nim i ma∏ym. Rok przed wizytacjà wzniesiono nowà kostnic´, która przylega∏a bezpoÊrednio do muru fary (prawdopodobnie na dawnym miejscu). Uroczyste poÊwi´cenie jej odby∏o si´ 6 listopada 1765 r.

46 ADCh, G-26, s. 45-50. 47 ADCh, G-63A, s. 1-12. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 34

34 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [20]

Natomiast luteranie nadal mieli swój cmentarz poza miastem, za Bramà Gdaƒskà, na dawnych terenach szpitala Êw. Jerzego, a kalwini (to jest nowoÊç) za Bramà M∏yƒskà. O plebanii zanotowa∏ Z∏ocki, ˝e jest domem starym, wykonanym z muru pruskiego, sk∏adajàcym si´ z dwóch pi´ter [zapewne parter i pi´tro] izpowodu swojej staroÊci bliskim ruiny48. Oprócz proboszcza na plebanii mieszkali dwaj wikarzy. Z zabudowaƒ koÊcielnych wizytator wymienia tylko dom, w którym zamieszka∏ kantor (na górze) i organista (na dole). Kantor pe∏ni∏ w tym czasie równie˝ funkcj´ zakrystiana. By∏ te˝ budynek szkolny, po∏o˝ony w dolnej cz´- Êci cmentarza, blisko koÊcio∏a, w pó∏nocnej cz´Êci posesji koÊcielnej. Zab∏ocki, jedyny z wizytatorów, opisa∏ zabudowania gospodarcze nale˝àce do plebanii. Odnotowa∏, ˝e jest obora, w z∏ym stanie, êle po∏o˝ona, zawsze pe∏- na wody, bo zbiera wody opadowe, sp∏ywajàce z terenu miasta. Nowym budyn- kiem by∏a stajnia przeznaczona dla oÊmiu koni, dalej stodo∏a, kryta s∏omà i bardzo ma∏y spichlerz, równie˝ kryty s∏omà. Przy plebaii nadal rozciàga∏ si´ ma∏y sad i ma∏y ogród warzywny, powszechnie zwany Szarwach. Ale poda∏ te˝ nowe informacje. Dotyczy∏y one drugiego sadu o podobnej powierzchni, po∏o˝onego nad brzegiem morza. Trzeci zosta∏ przez ówczesnego rektora Franciszka Adama Goldmana zagospodarowany i nazywany by∏ Lehmkula, czwarty ogród nazywano Bruchgarten. Z∏ocki zaznaczy∏, ˝e probostwo nie posiada∏o ani uli ani go∏´bnika49. Poza miastem beneficjum proboszczowskie tradycyjnie stanowi∏y 4 w∏óki ziemi ornej (wizytator doda∏, ˝e nale˝y wàtpiç w ich ca∏oÊç) oraz ∏àki, które co roku sà odmierzane przez obywateli. Jedna z nich po∏o˝ona by∏a zaraz za wa- ∏em miejskim, w stron´ Swarzewa, nad rzekà Musalan Gwaben. Druga ∏àka by∏a nazywana Gromki, trzecia Popendop, czwarta Kocio∏ek. Nazw pozosta- ∏ych nie wymieni∏. Z∏ocki, jako pierwszy z wizytatorów, opisa∏, ˝e z czterech w∏ók ziemi ornej, jedna w czasie wizytacji le˝a∏a od∏ogiem, a na pozosta∏e trzy wysiano 30 korców ˝yta, 40 korców j´czmienia, 50 korców owsa i 6 korców grochu. Zanotowa∏ równie˝, ˝e proboszcz nie posiada∏ ani lasu ani stawów ani m∏yna ni dochodów z karczem. On pierwszy wymieni∏ inwentarz ruchomy w gospodarstwie proboszczow- skim. Znajdowa∏ si´ w nim kocio∏ek koprowy, grapa ˝elazna, ro˝en bez nogi, naczynie koprowe z przykrywkà do robienia ciasta, stó∏ sosnowy, stolik lipowy z szufladà, stó∏ d´bowy z dwiema szufladami, stolik sosnowy, ∏ó˝ko, wa∏kowni- ca d´bowa stara, ˝arna stare do mielenia kaszy, szafa stara zrujnowana z zamkni´ciem, kratka do zlewania piwa, pó∏korzec obity ˝elazem, skrzynia na mà- k´ zrujnowana, waga do wozu oprawna, brony drewniane, lada do robienia sieczki bez stolnicy, siekiera stara, hak ˝elazny do wieszania mi´sa. W chlewie

48 Tam˝e, s. 7. 49 Tam˝e, s. 8. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 35

[21] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 35

sta∏ inwentarz ˝ywy, a wić: 6 Êwiƒ pó∏rocznych, które wizytator oszacowa∏ na 1 floren i 15 groszy oraz 4 kaczki i 1 krowa oszacowana na 15 florenów. Z∏ocki nie wyró˝ni∏ majàtku i dochodów koÊcio∏a od beneficjum probosz- czowskiego. Nie wykaza∏ równie˝ wi´kszego zainteresowania dochodami, szczególnie tymi, którymi dysponowali zarzàdcy kasy koÊcielnej. Zapisa∏ jedynie, ˝e parafia w tym czasie nie mia∏a ˝adnych Êrodków na inwestycje budowlane, chyba ˝e z ja∏mu˝ny i datków wiernych zbieranych w czasie nabo˝eƒstw, z czterech mieszkaƒ w domach parafialnych, z pogrzebów oraz z prowizji od ma∏ej sumy wyszczególnionej w ksi´dze koÊcielnej50. Wizytator ten dwa razy wymienia∏ wsie nale˝àcych do parafii puckiej. Za pierwszym razem wymieni∏ tylko ich nazwy, w drugim poda∏ dochody z nich p∏ynàce. Mi´dzy nimi sà pewne rozbie˝noÊci. Po raz pierwszy wÊród wsi nale- ˝àcych do parafii wymieniono Kruszwic´, wieÊ Beka, Gotczyno i pustkowie zwane Kompin51. Drugie zestawienie mówi o dochodach podobnych do informacji podanych przez Szembeka. Sà pewne zmiany. Z folwarku celbowskiego oddawano mniej po 1 korcu pszenicy i owsa. Natomiast oddzielnie przedstawiono dary z folwarków Rucewo i Os∏onino (które wynosi∏y po 11,75 korca pszenicy i owsa, a dodano 2 korce jćzmienia) i folwarku Statutowo Ma∏e, z którego oddawano 6 korców pszenicy, 7 korców owsa i 1 korzec jćzmienia. Wzros∏y równie˝ daniny ze wsi Brudzewo po 1 korcu pszenicy i owsa, a ze Statutowa Wielkiego zmala∏y, bo w∏aÊciciel tego folwarku p∏aci∏ tylko 10 kor- ców jćzmienia. NowoÊcià by∏a równie˝ informacja o tym, ˝e miasto dostarcza- ∏o na opa∏ drewno z jednego buka rocznie52. Wi´ksze zmiany dotyczy∏y fundacji dewocyjnych oraz legatów na kaplice i o∏tarze znajdujàce si´ w farze puckiej. Dzielili je mi´dzy siebie rektor i dwóch wikarych (dawniej by∏ jeden).

Tabela 5. Dziesi´ciny z parafii Puck w 1766 r. (w zbo˝ach)

MiejscowoÊç Pszenicy Owsa J´czmienia WieÊ Puck 55 55 – B∏àdzikowo 11,25 11,25 – Os∏onino 8 8 – ˚elistrzewo 16 16 – Smolno 15 15 – Po∏chowo 9 9 – Mrzezino 4 4 – Mrzezino – folwark 22 22 –

50 Tam˝e, s. 7. 51 Tam˝e. 52 Tam˝e, s. 9-12. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 36

36 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [22]

MiejscowoÊç Pszenicy Owsa J´czmienia Celbowo – folwark 7,5 7,5 – Brudzewo 7,5 7,5 – Po∏czyno 47 47 – Po∏czyno – folwark 12 12 – Rucewo i Os∏onino 11,75 11,75 2 – folwarki S∏awtowo Wielkie – 10 – – folwark Statutowo Ma∏e 6 7 1 – folwark Statutowo Wielkie – – 10 Razem 232 243 13

Jako pierwszy z wizytatorów wymieni∏ Z∏ocki legat zwiàzany z o∏tarzem Êw. Jerzego. Za odprawienie 10 Mszy Êw. za dusz´ zmar∏ego fundatora otrzymywa∏ kap∏an rocznie 6 florenów, ze 100 ulokowanych u Jana Sarbiego, mieszczanina puckiego. Drugi legat równie˝ w kwocie 100 florenów by∏ zwiàzany z o∏tarzem Naj- Êwi´tszej Marii Panny, ustawionym w prezbiterium, który nazywany by∏ wtedy o∏tarzem polskim. Przynosi∏ ten sam dochód 6 florenów na tych samych warunkach. Kwota ta by∏a zabezpieczona na dobrach wdowy El˝biety Zenklerowej. Trzeci legat zwiàzany z trzecim o∏tarzem, ustawionym w kaplicy Êw. Anny, zapisany by∏ na kwot´ 600 florenów, ulokowanych w Radzie Miasta Pucka na 6%. Jej fundator zobowiàza∏ kap∏anów do odprawienia raz w tygodniu Mszy Êw. czytanej za dusz´ Krzysztofa Kaszubowskiego, ze Êpiewem litanii o Naj- Êwi´tszym Imieniu Jezus przez dwóch ministrantów, za 36 florenów rocznie. Z tym o∏tarzem by∏ zwiàzany jeszcze jeden legat, w kwocie znacznie mniejszej – 50 florenów, które po˝yczy∏ Micha∏ Hinz, a dochód roczny (3 floreny) przeznaczony by∏ dla kap∏ana i ministrantów za odprawianie Mszy Êw., ale nie podano za kogo i w jakich okolicznoÊciach. Te cztery legaty zosta∏y wymienione po raz pierwszy. Zapewne ustanowiono je w okresie mi´dzy wizytacjami. Do o∏tarza g∏ównego w kaplicy Judyckiego pod wezwaniem Pocz´cia NajÊwi´t- szej Marii Panny by∏y przypisane znacznie wi´ksze fundacje, ju˝ wczeÊniej wspomi- nane. Z dóbr so∏ectwa os∏oniƒskiego, na których ulokowa∏ fundator 1000 flore- nów, rocznie pochodzi∏o 60 florenów, a z legatu zapisanego w testamencie Judyc- kiego w kwocie 1200 florenów (obracanych w tym czasie w po∏owie przez Rad´ Miasta Puck, a w jednej czwartej przez Wawrzyƒca Szmucka i w jednej czwartej przez wdow´ El˝biet´ Zenklerowà) na 6% kap∏ani otrzymywali rocznie 71 flore- nów, ministranci lub pomocnicy kap∏anów 34 floreny, organista 11 florenów, kan- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 37

[23] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 37

tor 12 florenów, a rektor szko∏y 11 florenów. Z podsumowania tych zapisów wynika, ˝e dawa∏y one kwot´ 139 florenów, a Z∏ocki doda∏ jeszcze, ˝e reszta idzie na potrzeby wspomnianej kaplicy53. Tymczasem 6% od kwoty 1200 florenów stanowi 132 floreny. W wyliczeniach tych sà wi´c b∏´dy trudne dzisiaj do wyjaÊnienia. Za to roczne stypendium kap∏ani mieli odprawiaç w ka˝dy drugi dzieƒ Êwiàt obchodzonych przez dwa dni, albo w Êwi´ta szczególnie uroczyste, Msze Êw. wotywne o NajÊwi´tszej Marii Pannie, nazwane przez Z∏ockiego Roraty, w drugi dzieƒ ka˝dego miesiàca prowadziç procesje z NajÊwi´tszym Sakramen- tem oraz w czasie dni kwartalnych odprawiaç Msze Êw. ˝a∏obne za spokój duszy fundatora. W soboty musieli odÊpiewywaç Litani´ do NajÊwi´tszej Marii Panny i odmawiaç Anio∏ Paƒski. Najhojniejszy nadal by∏ legat Ernesta Wejhera, ju˝ wspominany. Z∏ocki opisa∏ dok∏adnie korzyÊci jakie czerpali z niego kap∏ani i s∏u˝ba koÊcielna. Z dóbr rucewskich otrzymywali oni (wed∏ug zapisu wizytacji z 1766 r.) po 110 florenów co kwarta∏, czyli 440 rocznie (w poprzednich wizytacjach by∏a mowa o 404 florenach). Kap∏an prebendariusz otrzymywa∏ co kwarta∏ 73 floreny i 9 groszy, ko- Êció∏ (zapewne chodzi∏o o utrzymanie kaplicy) 5 florenów i 15 groszy, kantor 13 florenów 6 groszy, rektor szko∏y 12 florenów. Prócz tego kap∏an otrzymywa∏ z dóbr rucewskich 6 beczek piwa (zaprzestano w tym czasie oddawania warzyw stràczkowych, które dawniej by∏y przekazywane na plebani´). Za te kwoty nale- ˝a∏o odprawiaç, stosownie do okolicznoÊci roku liturgicznego, ma∏e oficjum o NajÊwi´tszej Marii Pannie przez jednego prezbitera i dwóch ministrantów, kantora i nauczyciela, a w ka˝de Êwi´to Êpiewanà Msz´ Êw. wotywnà do Naj- Êwi´tszej Marii Panny wed∏ug formularza dostosowanego do okresu liturgicznego. Co 4 dni nadal by∏a odprawiana Msza Êw. ˝a∏obna za spokój duszy fundatora. Nowy by∏ legat 400 florenów ulokowany na 6% w Radzie Miasta Pucka. Uzy- skiwano z tego 24 floreny rocznie, za które kap∏an mia∏ odprawiaç Msze Êw. ˝a- ∏obne za spokój duszy Gabriela Rossiego w szósty dzieƒ ka˝dego miesiàca. Wizytator podkreÊli∏, ˝e w 1766 r. nie by∏y prowadzone ˝adne ksi´gi kasowe. Roczne dochody duchowieƒstwa z tych fundacji przedstawiam w tabeli 6.

Tabela 6. Dochody roczne duchowieƒstwa uzyskane z legatów zapisanych dla fary puckiej w 1766 r. (we florenach) O∏tarz I legat II legat III legat IV legat V legat Âw. Jerzego 6 6 NMP 6 6 w prezbiterium O∏tarz boczny 36 3 39 w kaplicy Êw. Anny

53 Tam˝e, s. 3. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 38

38 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [24]

O∏tarz I legat II legat III legat IV legat V legat O∏tarz g∏ówny 60 36 18 18 132 w kaplicy Judyckiego O∏tarz w kaplicy 440 + 6 beczek 24 464 + 6 beczek Wejherów piwa piwa Razem 647 +6 beczek piwa

Dochodami tymi dzielili si´ trzej kap∏ani i s∏u˝ba koÊcielna. O kap∏anach Z∏ocki zapisa∏, ˝e jest ich trzech. Wielebny Franciszek Adam Goldmann zosta∏ okreÊlony jako rektor koÊcio∏a. W czasie wizytacji mia∏ 53 lata. To on pobiera∏ dochody z kaplicy Wejherów w farze puckiej. O podziale innych datków Z∏ocki nie wspomina. Mówi jedynie, ˝e by∏o wtedy dwóch wikariuszy. Wielebny Jan Józef Netzell, Polak, zosta∏ okreÊlony jako wikariusz i kaznodzieja polski. Dru- gim by∏ Karol Walenty Reszke, okreÊlony jako Niemiec i kaznodzieja niemiecki. Na podstawie tej relacji powizytacyjnej nie mo˝na ustaliç, czy korzystali oni z tych fundacji. Mo˝liwe, ˝e wszystkie trzyma∏ rektor Goldmann. Analiz´ dochodów parafii puckiej wed∏ug relacji wizytacji koÊcielnych i lustracji monarszych w okresie staropolskim przedstawi∏em w tabeli 7.

Tabela 7. Roczne dochody parafii puckiej wed∏ug wizytacji z lat 1583-1766

Wizy- Procent W naturze Czynsze Czynsze Dochody Dochody tacja z funduszu z domów z posiad∏oÊci w gotówce z legatów koÊcielnego po∏o˝onych po∏o˝onych z roli i tacy wewnàtrz poza miasta miastem 1582 r. – 2,5 ∏aszta i 4,5 10 marek 135 do 145 – korca pszenicy pruskich marek i 10 groszy pruskich i 2,5 ∏aszta i 4,5 korca owsa 1597 r. jakiÊ 129 korców 5 marek 83 marki – procent od pszenicy pruskich pruskie 300 marek i 124 korce owsa i 18 groszy 1649 r. jakiÊ 160,5 korców 9,8 marek 15 marek – – procent od pszenicy i 160,5 pruskich pruskich 300 marek korca owsa i 25 soldów 1687 r. 79 – 24 floreny 18 groszy – 187 florenów 1702 r. 90,65 22,5 korca psze- 24 floreny 18 groszy – 544 floreny nicy i 238,5 korca owsa i 20 korców j´czmienia 22,5 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 39

[25] DOBRA MATERIALNE I DOCHODY PARAFII PUCKIEJ 39

Wizy- Procent W naturze Czynsze Czynsze Dochody Dochody tacja z funduszu z domów z posiad∏oÊci w gotówce z legatów koÊcielnego po∏o˝onych po∏o˝onych z roli i tacy wewnàtrz poza miasta miastem 1710- ? korca pszenicy, czynsz (?) 10 groszy – 551 florenów -1711 r. 238,5 korca owsa z dwóch i 20 korców mieszkaƒ j´czmienia 1766 r. procent od 232 korce psze- – – – 647 florenów „ma∏ej sumy” nicy, 243 korce i 6 beczek owsa, 13 korców piwa j´czmienia

Spróbujmy jeszcze obliczyç dochody proboszczów za odprawianie pogrze- bów. W wi´kszoÊci relacji podawano, ˝e proboszczowie pobierali ofiary za odprawianie pogrzebów. Wizytatorzy nie podajà jakie by∏y datki za chrzty i Êluby, trudno dziÊ przypuszczaç, ˝e udzielano je za darmo. W ostatniej wizytacji podano liczb´ parafian w 1766 r. W sumie by∏o ich 2465. W ciàgu roku w parafii puckiej udzielono 92 chrzty, odby∏o si´ 9 zar´- czyn i odprawiono 43 pogrzeby. Nie mo˝na dok∏adnie ustaliç dochodów du- chowieƒstwa, gdy˝ taksa przytoczona na poczàtku artyku∏u podawa∏a stawki maksymalne. Gdyby proboszcz pobiera∏ op∏aty wed∏ug niej, to móg∏ by uzyskaç za udzielenie 92 chrztów 92 grosze, jeÊli wszystkie dzieci pochodzi∏y z legal- nych ma∏˝eƒstw. Jeszcze trudniej ustaliç dochody z pogrzebów. Pewne jest, ˝e pobierano 1 florena za miejsce na cmentarzu katolickim. Gdyby wi´c wszyscy zmarli byli katolikami, za miejsce na cmentarzu parafia otrzyma∏aby w ciàgu roku 43 floreny, a proboszcz za odprawienie pogrzebu dziecka najmniej 5 groszy lub nawet 1 florena i 35 groszy, czyli minimum 3 floreny 35 groszy, a maksimum 68 florenów i 5 groszy. Proboszczowie w sàsiednich parafiach (przyk∏adowo w Wejherowie) pobierali iura stolae równie˝ za inne pos∏ugi duszpasterskie. W zakoƒczeniu przyznaj´, ˝e podane przeze mnie dochody Êwiàtyni, ducho- wieƒstwa i s∏u˝by koÊcielnej sà nie pe∏ne, nie wszystkie zosta∏y zapisane w êród∏ach. Trudno jest powiedzieç w jakim zakresie parafianie uchylali si´ od uiszczania nale˝- nych dziesi´cin, czy wszyscy proboszczowie skutecznie dochodzili swoich nale˝no- Êci. W dekrecie powizytacyjnym wydanym przez archidiakona Szembeka czytamy, ˝e domaga∏ si´ on od duchownych zarzàdców parafii, ∏agodnego traktowani ubogich parafian i nakaza∏ nie pobieraç od nich ˝adnych ofiar54. Niemniej jednak nie wyst´pujà w relacjach powizytacyjnych notatki o ofiarach z tytu∏u kol´dy i wydawa- nia kartek do spowiedzi wielkanocnej. Mo˝e by∏y jeszcze inne dochody.

54 ADCh. G- 25, s. 457: Ubodzy, którzy sà tacy cz´sto b´dà grzebani za darmo z ofiarà mszy… saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 40

40 KS. ZDZIS¸AW KROPID¸OWSKI [26]

The material property of the Roman catholic parisch in Puck 1583-1766 Summary In the article I have described the material property of the Roman Catholic parish in Puck betw. 1583-1766. It consisted of the church itself, dedicated to St. Peter and Paul, built of brick, gothic in style and the brick, tiled-roof vicarage; also thatched-roof outbu- ildings, a house for the organist and the sacristan and ten tenement houses. There were also: a cemetery, orchard, gardens and meadows. The parish priest had a private inco- me from his share of the farming ground. I have also described and analyzed the reve- nues allotted for the maintenance, repair works and decoration of the parish church as well as the incomes of the parish priest, the organist, sacristan and the altar servers. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 41

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. ANDRZEJ MIOTK SVD KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835)

1. Wprowadzenie Za∏o˝enie Kongregacji Rozkrzewienia Wiary w 1622 r. zainicjowa∏o nowy rozdzia∏ w misyjnej dzia∏alnoÊci KoÊcio∏a i by∏o wyrazem nowej strategii misyjnej Stolicy Apostolskiej. Nowo utworzony centralny urzàd KoÊcio∏a do spraw misji mia∏ przejàç kierownictwo nad ca∏ym dzie∏em misyjnym, przywracajàc mu w okresie dominacji patronatu1 charakter koÊcielny. Dlatego obok diecezji patronackich podleg∏ych królowi zacz´to tworzyç prefektury i wikariaty apostolskie, które bezpoÊrednio podlega∏y Kongregacji Rozkrzewienia Wiary. Au- tor podejmuje w artykule problematyk´ misyjnych przedsi´wzi´ç kongregacji Propaganda Fide w Czarnej Afryce, ze szczególnym uwzgl´dnieniem najwi´k- szej misji kapucynów w Kongo w latach (1645-1835). W centrum zaintereso- waƒ jej rozwoju znajdzie si´ przede wszystkim problematyka metod misyjnych stosowanych przez kapucynów w Królestwie Konga.

2. Pierwsze misje papieskie w czarnej Afryce Pierwsza misja papieska w Czarnej Afryce powsta∏a na terenie obejmujà- cym swym zasi´giem zachodnie wybrze˝e Afryki od Zielonego Przylàdka a˝ po Benin2. Po przekroczeniu Zielonego Przylàdka uwaga Portugalczyków coraz bardziej koncentrowa∏a si´ na Dalekim Wschodzie. Kolonie afrykaƒskie by∏y traktowane jako kolonie drugiej kategorii i tym samym nie otrzymywa∏y wy- starczajàcego wsparcia. Taka sytuacja doprowadzi∏a do tego, ˝e np. oko∏o 1650 r. biskupstwo Zielonego Przylàdka pozostawa∏o przez 30 lat bez biskupa. Król portugalski kilka razy wysy∏a∏ tam franciszkanów, którzy woleli jednak gdzie indziej prowadziç dzia∏alnoÊç apostolskà.

1 Forma organizacji dzia∏alnoÊci misyjnej w okresie kolonialnym, poczàwszy od papie˝a Aleksandra VI (1493) zastosowana na terenach misyjnych nowo odkrytych ziem podleg∏ych Portugalii. Polega∏a na organizacji misji, ponoszeniu kosztów ewangelizacji i zapewnieniu opieki misjonarzom przez w∏adz´ Êwieckà. 2 A. K u r e k, Wybrane problemy inkulturacyjne misji czarnoafrykaƒskiej. W: Kultury i religie Afryki a Ewangelizacja. Red. H. Z i m o ƒ, Lublin 1995, s. 208. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 42

42 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [2]

Na wyspy Zielonego Przylàdka, gdzie wczeÊniej Portugalczycy za∏o˝yli wspólnot´ z niewolników i ich potomków, przybyli w roku 1635 kapucyni z Normandii. Kongregacja powierzy∏a im Niezale˝nà Misj´ Zielonego Przylàd- ka. Niestety, misja ta mimo wzmocnienia w 1644 r. przez kapucynów z Andalu- zji, zosta∏a ostatecznie zniszczona przez Holendrów. Pod koniec XVII w. w dzisiejszym Senegalu3 prac´ misyjnà prowadzili dominikanie i franciszkanie z Francji. Pozosta∏a wzmianka, ˝e ju˝ w 1447 r. z tych ziem pochodzi∏ pierwszy seminarzysta afrykaƒski, który przygotowywa∏ si´ do kap∏aƒstwa w Portugalii4. Mimo trudnoÊci czynionych ze strony Wielkiej Bryta- nii, Propaganda Fide erygowa∏a w 1776 r. Prefektur´ Apostolskà Senegalu i przekaza∏a jà misjonarzom Ducha Âwi´tego. Misja ta jednak nie rozwija∏a si´, poniewa˝ Francja ogranicza∏a przyjazdy nowych misjonarzy. Ostatni z misjonarzy zmar∏ w 1784, a w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej spalono wi´k- szoÊç katolickich koÊcio∏ów i kaplic. Nowym impulsem dla tych terenów by∏o przybycie w 1819 r. siostry Anny Marii Javouhey wraz z zakonnicami z za∏o˝o- nego przez nià zgromadzenia Êw. Józefa z Cluny oraz w 1843 r. misjonarzy o. Franciszka Liebermanna. W roku 1634 Propaganda Fide powierzy∏a francuskim kapucynom misje w Gwinei. A dziesi´ç lat póêniej (1644) erygowano tam Prefektur´ Apostolskà. Pod koniec XVII w. wyniku interwencji Portugalii misjonarze zostali aresztowani i deportowani do Portugalii. Kolejnym obszarem misji papieskiej by∏o Wybrze˝e KoÊci S∏oniowej, które historycznie wchodzi∏o w sk∏ad wielkich królestw: Ghany, Mali i Songhaju. Po Portugalczykach, od XVII wieku, Francuzi zak∏adali tam swoje forty, które by- ∏y centrami handlu koÊcià s∏oniowà i niewolnikami. W 1637 roku bretoƒscy kapucyni za∏o˝yli tam misj´, jednak Portugalia w obronie swoich praw patronackich wysiedli∏a ich na Wysp´ Êw. Tomasza. Nowi misjonarze przybyli w 1641 r., ale zostali aresztowani przez Holendrów lub wywiezieni do Brazylii. Kraje od wybrze˝a KoÊci S∏oniowej a˝ do Nigru (Zach. Nigeria) sta∏y si´ dopiero póê- niej obszarem dzia∏alnoÊci ewangelizacyjnej Misjonarzy Afrykaƒskich (SMA), którzy w 1860 r. za∏o˝yli swojà pierwszà stacj´ misyjnà w Dahomeju (Benin). W roku 1647 Kongregacja ustanowi∏a Prefektur´ Apostolskà Beninu i powierzy∏a jà kapucynom. Misjonarze jednak zbyt g∏oÊno krytykowali miejscowego w∏adc´ i obyczaje, dlatego zostali wydaleni do Europy. Kolejna wyprawa

3 Po Portugalczykach przybyli tu Francuzi, którzy za∏o˝yli w 1659 r. fort Saint-Louis. W tym okresie na wybrze˝ach Senegalu kwit∏ bujnie handel niewolnikami. W II po∏owie XIX Francuzi podbili Senegal, który w 1902 r. wszed∏ razem z pozosta∏ymi koloniami zachod- nioafrykaƒskimi w sk∏ad Francuskiej Afryki Zachodniej ze stolicà w Dakarze. DziÊ mieszkaƒ- cy Senegalu uwa˝ani za najczarniejszych z czarnych Afryki sà w ponad 90% muzu∏manami. Zob. Popularna Encyklopedia Powszechna: Kontynenty i Paƒstwa. Afryka. Kraków 1998, s. 323. 4 J. B a u r, 2000 years of Christianity in Africa. An African History 62-1992. Nairobi 1994, s. 97. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 43

[3] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 43

przyby∏a do Wybrze˝a Niewolniczego5 w 1652 r., ale zosta∏a deportowana przez Portugalczyków do Portugalii. We wschodniej Afryce misj´ w Dolnej Zambezi za∏o˝yli dominikanie i jezuici. Najpierw jezuici w 1561 r. pojawili si´ na dworze Mutapy6 i odnieÊli poczàt- kowo pewne sukcesy. Potem w 1610 r. wrócili do Mozambiku i pozostali tam do wydalenia przez Portugalczyków. Równie˝ dominikanie pracowali na tym terenie od 1577 r. W tej cz´Êci Afryki nie zak∏adano misji patronackich. Portu- galia nie pozwoli∏a równie˝ na przyjazd misjonarzy pos∏anych przez Kongrega- cj´. Misj´ w Dolnej Zambezi zlikwidowa∏ portugalski minister Sebastião José Pombal (1699-1782)7. Niektórzy misjonarze z Francji, zw∏aszcza wincencjanie rozpocz´li prac´ misyj- nà we francuskich oÊrodkach handlowych wzd∏u˝ wybrze˝a afrykaƒskiego i na wyspach Oceanu Indyjskiego: Madagaskar, Réunion (1665) i Mauritius (1721). Jednym z najtrudniejszych pól misyjnych w ca∏ej Afryce by∏ Madagaskar. Po od- kryciu Madagaskaru przez Portugalczyków, pod koniec XVI wieku (1580 r.) Ko- Êció∏ podjà∏ misj´ ewangelizacyjnà wÊród Malgaszy. Jeszcze przed misyjnymi ini- cjatywami Propagandy Fide dotarli na Madagaskar dominikanie i jezuici. Wobec oporu tubylców nie osiàgn´li jednak znaczàcych rezultatów w krzewieniu wiary chrzeÊcijaƒskiej. Niektórzy zakonnicy przyp∏acili to ˝yciem, inni opuÊcili nieprzy- jaznà im wysp´. W 1631 r. jezuita w∏oski Krzysztof Borri przedstawi∏ Kongregacji Rozkrzewienia Wiary memoria∏ w sprawie za∏o˝enia na Madagaskarze misji, któ- ra mog∏aby staç si´ centrum dla misji na dopiero co odkrytych ziemiach w obszarze Morza Po∏udniowego. Ostatecznie Kongregacja utworzy∏a w 1640 r. Prefektu- r´ Apostolskà dla Karmelitów Bosych8. Nast´pni misjonarze pojawili si´ na wyspie kilkadziesiàt lat póêniej, na poczàtku XVII stulecia. W 1648 r. wraz z urz´d- nikami francuskiej Kompanii Indii Wschodnich przybyli wincencjanie i wkrótce potem za∏o˝yli Misj´ Katolickà Lazarystów Wincentego á Paulo. Niestety, okrut- ny klimat wybrze˝y zabija∏ kolejno grupy misjonarzy, tak ˝e po 25 latach ci´˝kiej pracy misja madagaskarska upad∏a wraz z zniesieniem kolonii francuskiej.

5 WXVwieku dotarli do wybrze˝y dzisiejszego Beninu Portugalczycy. WÊród tworzàcych si´ na tym obszarze organizmów politycznych dominujàcà pozycj´ uzyska∏o w II po∏. XVII w. królestwo Dahomeju, przejmujàc kontrol´ nad innymi oÊrodkami handlu niewolnikami (stàd nazwa Wybrze˝a Niewolniczego). Pod koniec XIX wieku teren ten znalaz∏ si´ pod dominacjà francuskà. 6 A. M i o t k, Portugalska ewangelizacja kolonialna w Afryce. „Nurt SVD”. R. 2 (2004), s. 129-130. 7 Minister Pombal doprowadzi∏ do likwidacji jezuickich redukcji misyjnych i skaza∏ na Êmierç jezuitów, którzy g∏osili, ˝e karà za antyreligijnà polityk´ w∏adzy by∏o straszliwe trz´sie- nie ziemi w Lizbonie (1755), wyniku którego zosta∏o zniszczone ca∏e miasto i zgin´∏o ponad 30 tys. mieszkaƒców. W 1759 roku Pombal usunà∏ jezuitów z Portugalii i jej kolonii za udzia∏ w spisku przeciw królowi. Zob. Wielka Encyklopedia PWN. T. 22. Warszawa 2004, s. 29. 8 Storia della Chiesa. Red. H. J e d i n t. 7: La Chiesa nell’epoca dell’Assolutismo e dell’Illu- minismo XVII-XVIII secolo. Milano 1981, s. 327. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 44

44 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [4]

Misje w tym okresie mia∏y ma∏e szanse na zak∏adanie KoÊcio∏a miejscowego, który by∏by zakorzeniony w rodzimej kulturze. W Czarnej Afryce misjonarze nie stosowali akomodacji misyjnej, poniewa˝ przyjmowano, ˝e zastosowanie tej metody odnosi si´ wy∏àcznie do pracy misyjnej w kr´gach wysoko rozwini´tych kultur wschodnioazjatyckich. Mieszkaƒców Czarnej Afryki uwa˝ano za dzikusów, za istoty pierwotne, pozbawione kultury. Dlatego w dzia∏alnoÊci misyjnej misjonarze pot´piali miejscowe obyczaje oraz niszczyli przedmioty tra- dycyjnego kultu. Dla miejscowych w∏adców oznacza∏o to zniewa˝anie ich ro- dzimych tradycji, dlatego wysiedlali misjonarzy9. Innym wa˝nym czynnikiem, który uniemo˝liwia∏ inkulturacj´ czy nawet akomodacj´ w Czarnej Afryce, by∏a postawa mocarstw europejskich, które podbija∏y i eksploatowa∏y te tereny. G∏ównym skarbem afrykaƒskiej ziemi by∏a si∏a robocza. Europejscy kolonizatorzy przej´li od Arabów handel niewolnikami i rozwin´li go na wielkà skal´. Misjonarz, który g∏osi∏ wolnoÊç dzieci Bo˝ych, stawa∏ si´ persona non grata, i by∏ deportowany. Zresztà zmonopolizowany przez handlarzy transport morski nie zabiera∏ na swe pok∏ady nowych misjonarzy. A niekiedy bywa∏o tak, ˝e Holendrzy sprzedawali pojmanych misjonarzy jako niewolników Arabom w Zanzibarze. Misjonarzy wykupywa∏y nast´pnie zakony: mercedariusze i trynitarze. Z racji ekonomicznych tym procederem zajmowali si´ tez protestanccy Holendrzy i Anglicy, co dodatkowo wp∏yn´∏o na zniszczenie przez Portugali´ misji papieskiej10.

3. Kongo przed przybyciem kapucynów Szczególne miejsce wÊród inicjatyw misyjnych Kongregacji Rozkrzewienia Wiary zajmowa∏o Kongo, które ju˝ w XVI wieku sta∏o si´ pierwszym paƒ- stwem chrzeÊcijaƒskim Czarnej Afryki. Jednak druga po∏owa XVI wieku nie

9 A. K u r e k, Wybrane problemy inkulturacyjne, s. 209. 10 Zob. F. F i l e s i, L’attenzione della Congregazione per l’Africa Settentrionale. W: Sacrae Congregarionis de Propaganda Fide Memoria Rerum. Red. J. M e t z l e r. Vol. 1/1: 1622-1700, Freiburg 1972, s. 377-412; vol. II (1700-1815), Freiburg 1973, s 845-881; vol. III (1815-1972), Freiburg 1975, s. 153-202; L. J a r d i n, L’oeuvre missionnaire en Afrique noire. W: T a m ˝ e, vol. 1/2. Freiburg 1971, s. 413-546; L. K i l g e r, Die Missionen im Kongoreich mit seinen Na- chbarländern nach den ersten Propagandamaterialen 1622-1670. „Zeitschrift für Missionswis- senschaft und Religionswissenschaft”. 20: 1930, s. 105-124; T e n ˝ e, Die Mission in Obergu- inea und in Ostafrika nach den ersten Propagandamaterialen. „Zeitschrift für Missionswissen- schaft und Religionswissenschaft”. 20: 1930, s. 279-311; T e n ˝ e, Die Missionsversuche in Be- nin, „Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft”. 22: 1932, s. 305-319; J. M e t z l e r, Missionsbemühungen der Kongregation in Schwarzafrika. W: Sacrae Congrega- tionis de Propaganda Fide Memoria Rerum, vol. II. Freiburg 1973, s. 882-932; P. F. M o o d y, The Growth of Catholic Missions in Western, Central and Eastern Africa. W: Tam˝e, s. 203-255; J. S c h m i d l i n, Die ersten Madagaskarmissionen im Lichte der Propagandamaterialen. „Zeit- schrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft”. 12: 1922, s. 193-205. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 45

[5] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 45

by∏a pomyÊlna dla tego królestwa. Kongo przechodzi∏o okres za∏amania na wskutek wewn´trznych walk i napaÊci ludu D˝aga. Gdy w 1584 r. karmelici przybyli do Konga w ca∏ym kraju by∏o tylko 4 ksi´˝y. W∏adz´ królewskà przy- wróci∏a dopiero interwencja Portugalczyków. Jednak to w∏aÊnie Portugalczycy z Angoli byli g∏ównym zagro˝eniem w walce o niezale˝ne i silne Kongo. Ju˝ Alvaro I mno˝y∏ „nieszcz´Êliwe” poselstwa do Europy, aby poddaç paƒstwo pod bezpoÊrednià protekcj´ Stolicy Apostolskiej. O integracj´ paƒstwa zabiega∏ równie˝ król Alvaro II (1587-1614), który z takim samym uporem jak poprzednik próbowa∏ nawiàzaç bezpoÊrednie relacje ze Stolicà Apostolskà11. W roku 1595 wyprawi∏ on poselstwo do Lizbony z wyraênym ˝àdaniem erygowania kongijskiego biskupstwa. Na ˝yczenie króla Portugalii ówczesny papie˝ Klemens VIII wyda∏ bull´ Super specula z 20 V 1596, w której erygowa∏ patro- nackà diecezj´ Konga ze stolicà w São Salvador (Mbanza Kongo), w której ko- Êció∏ zosta∏ podniesiony do rangi katedry. Pierwszym biskupem zosta∏ franciszkanin Micha∏ Rangel. Jednak jego nast´pcy na stolicy biskupiej albo w ogóle nie przybyli, albo zmarli po bardzo krótkim czasie. Piàty z kolei biskup osiedli∏ si´ w bezpiecznej Luandzie12, a jego nast´pcy ju˝ tam pozostali. Pos∏em króla Kongo do Rzymu by∏ Antonio Manuel ne Vunda – dostojnik sprawujàcy na mocy tradycji w∏adz´ religijnà. Jego podró˝ w 1604 r. mia∏a dramatyczny przebieg: najpierw zosta∏ ograbiony przez piratów, a potem d∏ugo przetrzymywany w Lizbonie i Madrycie. Do Wiecznego Miasta, gdzie czeka∏ na niego papie˝ Pawe∏ V, przyby∏ dopiero w 1608 r., w wigili´ g∏ównego Êwi´ta misyjnego, 5 stycznia. Okaza∏o si´ jednak, ˝e jest Êmiertelnie chory, zdà˝y∏ tylko przekazaç papie˝owi, który z∏o˝y∏ mu wizyt´ proÊb´ o interwencj´ i opiek´. Wydarzenie to zosta∏o upami´tnione na jednym z fresków w bibliotece waty- kaƒskiej, a popiersie w kaplicy pauliƒskiej Santa Maria Maggiore13. Napis umieszczony na grobowcu pos∏a informuje o niemal królewskim pogrzebie, któremu przewodniczy∏ Fabio Biondi, majordomus w Watykanie. W swoich relacjach z Kongo Stolica Apostolska podejmowa∏a faktycznà odpowiedzialnoÊç za misje zamorskie, gotowa do otwartej konfrontacji rzàdami patronackimi. Po Êmierci Alvaro II, w latach 1614-1641 na tronie paƒstwa zasiada∏o oÊmiu w∏adców, a ciàg∏e walki zwalczajàcych si´ ugrupowaƒ o tron pog∏´bia∏y upadek paƒstwa. Niektórzy w∏adcy Soyo i Mbamba otwarcie si´ buntowali i wysy∏ali wojska przeciw manikongo. Do tego destabilizacj´ kraju powi´ksza∏a polityka

11 G. B a l a n d i e r, ˚ycie codzienne w paƒstwie Kongo (XVI-XVIII w.). Warszawa 1970, s. 49. 12 W 1575 r. Portugalczycy utworzyli na wybrze˝u kolonie o nazwie Angola i sprowadzili do kolonii osadników. Rok póêniej Portugalczyk Portugalczyka P. Dias de Novais za∏o˝y∏ Luand´ (Loanda), która od 1627 r. sta∏a si´ centrum administracyjnym kolonii i g∏ównà bazà portu- galskiej ekspansji w Angoli. W latach 1641-1662 miasto zosta∏o przejÊciowo opanowane przez Holendrów. Angola by∏a wa˝nym oÊrodkiem handlu niewolnikami, których wywo˝ono przede wszystkim do Brazylii. Od 1975 r. Luanda sta∏a si´ stolicà Angoli. 13 A. K u r e k, Wybrane problemy inkulturacyjne, s. 206. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 46

46 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [6]

Portugalii i walki o niewolników. Sytuacja uspokoi∏a si´ wewn´trznie dopiero za d∏ugich rzàdów Garcii II (1641-1661), kiedy zaj´cie Luandy przez Holen- drów przerwa∏o monopol handlowy Portugalczyków14. W∏adca by∏ zdecydowa- ny przerwaç tak˝e monopol koÊcielny Portugalczyków i w tym zamiarze sprzyja∏a mu konstelacja polityczna i reformy w KoÊciele katolickim. W 1645 r. Por- tugalia znajdowa∏a si´ w stanie wojny z Hiszpanià, a Angola zosta∏a zaj´ta przez Holendrów. Po Soborze Trydenckim zacz´to tworzyç seminaria, które przygotowywa∏y nowych ksi´˝y do pracy duszpasterskiej i misyjnej. Wielki en- tuzjazm misyjny da∏ si´ zauwa˝yç szczególnie w zakonie kapucynów, których liczba osiàgn´∏a w I po∏. XVII wieku 3,700 cz∏onków. Kiedy Juan Batuista Marjá y Vives15 zwróci∏ si´ do kapucynów hiszpaƒskich z proÊbà o ochotników do pracy misyjnej w Kongo, zg∏osi∏o si´ spontanicznie a˝ 400 kapucynów. Jed- nak sprzeciw Portugalii sta∏ na przeszkodzie wykorzystania tego potencja∏u. Dla Propagandy Fide, Królestwo Kongo, choç tak odleg∏e geograficznie, by∏o wiernym królestwem chrzeÊcijaƒskim, dzieckiem niemal faworyzowanym przez Stolic´ Apostolskà.

4. Poczàtki misji kapucynów W ten stan polityczny Konga wpisuje si´ chrystianizacyjna dzia∏alnoÊç kapu- cynów. Ich przybycie do Królestwa by∏o owocem uporczywych negocjacji dyplomatycznych, które przez niemal 100 lat prowadzili w∏adcy Konga, w celu otrzymania gorliwych, ale niezajmujàcych si´ handlem ksi´˝y oraz biskupów niePo- rtugalczyków. Ostateczne powodzenie tych wysi∏ków nale˝y przede wszystkim przypisaç umiej´tnym negocjacjom Mons. Juan Bautista Vivesa i utworzonej w 1622 r. Kongregacji Rozkrzewienia Wiary, której Vives by∏ wp∏ywowym cz∏onkiem. Kapucyni zgodzili si´ podjàç prac´ misyjnà w tym kraju jeszcze w roku 1618, choç portugalska Junta w Hiszpanii zatwierdzi∏a ten projekt dopiero w 1640 r. Portugalczycy nalegali, aby wszyscy mnisi przynale˝eli do prowincji rzymskiej, czyli do neutralnego paƒstwa KoÊcielnego. Wynika∏o to z ich powa˝- nych obaw, ˝e misjonarze innych si∏ europejskich b´dà ingerowaç w zamorskie

14 „Naczelnicy Konga, Angoli i Matamba, którzy mieli powody, aby uskar˝aç si´ na Portu- galczyków, ucieszyli si´ teraz ich pora˝kà i zacz´li dzia∏aç wspólnie z Holendrami”. Cyt. za: G. B a l a n d i e r, ˚ycie codzienne w paƒstwie Kongo, s. 51. 15 Juan Batuista Marjá y Vives (1545-1632) – fundator Kolegium Propagandy Fide, gdzie odbywa∏o si´ formowanie nowych misjonarzy. Rezydent infantki Izabeli przekaza∏ do dyspozycji Kongregacji swój pa∏ac przy placu hiszpaƒskim (Piazza di Spagna). Urodzi∏ si´ w rodzinie humanistów w Walencji. By∏ ambasadorem w Rzymie dla Królestwa Kongo. Przez papie- ˝a Grzegorza XV wyznaczony na pra∏ata Kongregacji. W 1628 Vives zaproponowa∏ 10% podatek z wszystkich wp∏ywów KoÊcio∏a na rzecz Propagandy Fide – celem wspierania misji. Zob. W. H e n k e l, Vives y Marjá, Juan Batuista. W: Biographical Dictionary of Christian Mis- sions. Red. G. H. A n d e r s o n. Michigan 1999, s. 707. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 47

[7] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 47

interesy Portugalii. Misje 440 kapucynów w Kongo w latach mi´dzy 1645-1835 by∏y zdecydowanie najwi´kszym przedsi´wzićiem misyjnym w Afryce przed nastaniem wspó∏czesnej epoki misyjnej16. Misje te zosta∏y zresztà dobrze udoku- mentowane w postaci dost´pnych nam 44 raportów i opisów. 25 czerwca 1640 r. dosz∏o do kanonicznego ustanowienia Papieskiej Misji Konga, a kilka miesićy póêniej Portugalia odzyska∏a swojà niezale˝noÊç od Hiszpanii. Pierwszej grupie misjonarzy wys∏anych z Rzymu do Konga na po- czàtku 1641 r. obiecano ciep∏e przyjćie, jednak nieoczekiwane przejćie Lu- andy przez Holendrów opóêni∏o ich wyjazd o cztery lata. Dopiero 25 maja 1645 r. 12 kapucynów na czele z Prefektem Apostolskim, o. Bonawenturà d’Alessano dotar∏o do Mpinda, portu Soyo. WÊród kapucynów by∏o 7 Hiszpa- nów i 5 W∏ochów. Potem na statkach hiszpaƒskich przybyli nast´pni misjonarze. Po zwyci´stwie Portugalczyków nad Holendrami w 1648 r. umocni∏y si´ w Kongo wp∏ywy portugalskie i misjonarze hiszpaƒscy musieli opuÊciç kraj, natomiast W∏osi zostali zmuszeni odbywaç podró˝e trasà przez Lizbon´ z pasz- portami portugalskimi. Kapucyni po∏o˝yli kres masowym nawróceniom, wy- bierajàc innà strategi´. Polega∏a ona przede wszystkim na stawianiu wi´kszych wymagaƒ kandydatom do chrztu i neofitom, którzy zostali poddani wi´kszej kontroli. Przez ponad pó∏ wieku podejmowano w Kongo równie˝ próby za∏o- ˝enia klasztoru karmelitaƒskiego. Misjonarze kapucyni odnieÊli pierwszy wa˝ny sukces, kiedy przyprowadzili do wiary ksi´˝niczk´ Ann´ Nzinga z Matamba. Zosta∏a ona ju˝ ochrzczona w Luandzie w 1622 r., potem jednak porzuci∏a wiar´ chrzeÊcijaƒskà. Po ponow- nym przyjćiu do KoÊcio∏a, w 1656 r. Anna Nzinga zaanga˝owa∏a si´ z ca∏à gor- liwoÊcià w obron´ chrzeÊcijaƒstwa na swoim dworze i w królestwie. Z pomocà kapucynów wznosi∏a koÊcio∏y, zbudowa∏a miasto i szuka∏a sposobów, aby schry- stianizowaç swoich poddanych przy pomocy edukacji. Jej siostra, która obj´∏a po niej w∏adz´ w 1633, tak˝e popiera∏a misjonarzy17. Zasadniczo zostali oni przyjći serdecznie przez obie populacje i d∏ugo panujàcego króla Garci´ II.

5. Zniweczone nadzieje na niezale˝noÊç Król Garcia II od razu zauwa˝y∏ nieobecnoÊç wÊród misjonarzy bardzo po˝à- danego biskupa, który jako jedyny móg∏by zagwarantowaç niezale˝noÊç koÊciel- nà, a co za tym idzie, i politycznà jego królestwa. W tym celu król wys∏a∏ w nast´pnych latach do Rzymu poselstwo dwóch misjonarzy Angelusa z Valenci i Ja- na z Rzymu, z proÊbà o trzech biskupów i dodatkowo 40 misjonarzy. Król Konga oczekiwa∏ równie˝, ˝e papie˝ zechce og∏osiç jego królestwo monarchià dzie-

16 J. B a u r, 2000 years of Christianity in Africa, s. 63. 17 Storia della Chiesa, t. VII, s. 321. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 48

48 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [8]

dzicznà. Kongregacja Rozkrzewienia Wiary przygotowa∏a od razu list´ 32 nowych misjonarzy, jednak twardy opór Portugalii, broniàcej praw patronatu, powstrzyma∏ Kongregacj´ przed nominacjà biskupów. W rzeczywistoÊci zosta∏ no- minowany tylko wikariusz apostolski, a gdy Portugalczycy zdobyli ponownie Lu- and´, zmusili króla Garci´ II do pozostania pod jurysdykcjà biskupa Luandy. Propaganda niech´tnie uleg∏a, a kapucyni nie majàc w∏asnego biskupa nie czuli si´ upowa˝nieni, aby otworzyç seminarium. Fakt zaniedbania kszta∏cenia miejscowego kleru sta∏ si´ prawdopodobnie g∏ównà przyczynà póêniejszego za∏amania si´ chrzeÊcijaƒstwa w Kongo. Podejmowane próby ustanowienia hierarchii w Kongo zakoƒczy∏y si´ niepowodzeniem. Najwi´kszym jednak rozczarowaniem dla króla Garcii by∏o to, ˝e w miejsce oczekiwanej bulli papieskiej ustanawiajàcej monarchi´ dziedzicznà, misjonarze z powrotem przywieêli z Rzymu srebrnà koron´. U króla nie zosta∏y rozwiane obawy, ˝e po jego Êmierci królestwo mo˝e ponownie staç si´ ∏upem rywalizujàcych ze sobà frakcji. To rozczarowanie odbi∏o si´ raczej negatywnie na postawie króla wobec kapucynów18. Zakonnicy nie zdo- ∏ali obroniç korony przed zewn´trznym ingerencjà Portugalczyków i wewn´trznym zam´tem wywo∏anym przez zwalczajàce si´ klany. OczywiÊcie, król Konga nie móg∏ pojàç, ˝e papie˝ jako ojciec chrzeÊcijaƒstwa w dalekiej Europie musia∏ s∏uchaç Portugalczyków w sprawie jego podwójnej proÊby. Garcia zaczà∏ wie- rzyç, ˝e nawet ojcowie kapucyni wspierajà potajemnie swoich „braci” portugalskich, aby ostatecznie zaprowadziç panowanie bia∏ych na Afrykà.

6. GorliwoÊç misjonarska Kapucyni przystàpili do pracy z nieznanà dotàd gorliwoÊcià w ca∏ej 150 letniej historii chrzeÊcijaƒskiego Konga. Od razu otwierali szko∏y w stolicy iwSoyo; do ka˝dej z nich ucz´szcza∏o wkrótce po ok. 600 uczniów. Z przyjaz- dem kolejnych 14 zakonników w 1648 r. rozpocz´∏a si´ systematyczna ewangelizacja ca∏ego królestwa. W ka˝dej z 8 prowincji zbudowano hospicja, a misjonarze regularnie wyje˝d˝ali w teren na wioski w celach ewangelizacyjnych. Wiele miejscowoÊci nie widzia∏o kap∏ana od 10-20 lat. Generalnie misjonarze ciszyli si´ oficjalnà protekcjà klasy rzàdzàcej Mwisi Kongo, jakkolwiek nie wszyscy mo˝now∏adcy byli zadowoleni z racji ich ciàg∏ych ˝àdaƒ odrzucenia fetyszy i konkubin. Walka z nkisi19 i kultem szatana oraz tajnymi kultami Kim-

18 Wierzàcy t∏umacz podejrzany o przekazanie kapucynom sekretów zosta∏ zg∏adzony. Dwaj znaczàcy ksià˝´ta królewscy, którzy przej´li inicjatyw´ w popieraniu kapucynów przez codzienne uczestnictwo we wszystkich çwiczeniach duchownych zostali skazani na wygnanie. Zob. R. G r a y, The Kongo kongdom and papacy – the Catholic Church’s attempts to curtail the excesses of 17th century slave trade, www. Findarticles. com./p/articles/mi_m1373/is_n1_v47/ai- -19032748/pg_3. 10.02.2005. 19 Fetysze – przedmioty kultowe obdarzone magicznà si∏à, którà jego czciciel mo˝e wyko- rzystaç dla swojego dobra lub na szkod´ swoich wrogów dzi´ki specjalnym zabiegom. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 49

[9] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 49

passi i Tombola by∏a bardzo trudna i niebezpieczna. Garcia II osobiÊcie popiera∏ misjonarzy, wydajàc w 1648 r. edykt, w którym ˝àda∏, aby wszyscy poddani poszli za nauczaniem misjonarzy i nie oÊmielali si´ przeszkadzaç usuni´- ciu ostatnich Êladów ba∏wochwalstwa. Król powtórzy∏ dekret w 1653 r., po Êmierci flamandzkiego kapucyna o. George de Gees, który natknà∏ si´ na jeden z kultów w „chrzeÊcijaƒskiej” wiosce Ulowo. De Gees przerwa∏ obrz´d kultu i wrzuci∏ fetysze do ognia. RozwÊcieczeni ludzie zaatakowali zaciekle misjonarza, który zmar∏o od zadanych mu ran po 10 dniach. Nowi misjonarze znaleêli najwi´ksze poparcie wÊród synów szlacheckich, których szkolili na t∏umaczy, katechistów i nauczycieli. Wielu z nich w póêniejszym czasie zo- stawszy zarzàdcami gorliwie popiera∏o krucjat´ przeciw idolatrii i poligamii. Ich wk∏ad w o˝ywienie religijne, zw∏aszcza w miastach São Salvador i Mbanza Soyo, by∏ niezaprzeczalny. Najwa˝niejszym i najbardziej wp∏ywowym pomocnikiem w tych poczàtko- wych latach by∏ kanonik Manuel Roboredo, jeden z 3 krewnych królewskich, który zosta∏ wykszta∏cony przez jezuitów i w 1635 r. wyÊwi´cony20. Do jego bliskich wspó∏pracowników nale˝a∏ Bonawentura da Sardegna.21 Roboredo by∏ równie˝ doradcà i spowiednikiem króla, powa˝any jako najbardziej kompetentny i najzdolniejszy rycerz tamtego czasu (Cavazzi). W 1652 r. sam zosta∏ kapucynem i przyjà∏ imi´ Franciszka da São Salvador. Póêniej zosta∏ mianowany na kapelana i doradc´ Antoniego I (1661-65), który objà∏ rzàdy po Gracii II. Antonio I by∏ ostatnim chrzeÊcijaƒskim królem Konga. Kiedy prowincje Wandu i Ambuila zbuntowa∏y si´ przy poparciu Portugalczyków i Jaga, kapela- nowi królewskiemu Franciszkowi nie uda∏o si´ odwieÊç m∏odego króla od wojny. Towarzyszy∏ on królowi w bitwie pod Ambuila i obaj, w nierównej walce,

20 W tym czasie inny metys Antoni do Couto, urodzony w Sao Salvador, który wstàpi∏ w 1631 r. do nowicjatu jezuitów, by∏ rektorem kolegium. Dalsza grupa kongijskich mula- tów, w∏àcznie z braçmi Miguel i Simao de Medeiros by∏a kanonikami zarzàdzajàcymi ka- tedrà. 21 Bonawentura da Sardegna (ok. 1600-1649). Bonawentura by∏ kapucynem, misjonarzem w Kongo i wspó∏autorem wczesnego s∏ownika j´zyka Kikongo. Po zakoƒczeniu studiów klasycznych na rodzinnej Sardynii kontynuowa∏ dalsze studia na uniwersytecie w Salamance. By∏ gwardianem konwentu w Valladolid. W 1643 zosta∏ wyznaczony do pierwszej misji kapucyƒ- skiej w Kongo, gdzie dotar∏ w 1645 r. Pracowa∏ blisko z Manuelem Roboredo, który by∏ sy- nem portugalskiego ojca i matki z domu królewskiego Kongo. WyÊwi´cony w tym samym roku co Bonawentura zosta∏ wys∏any przez króla Garci´ II, aby przewodzi∏ misji kapucyƒskiej do stolicy Mbanza Kongo. Bonawentura otwiera∏ zaraz w stolicy szko∏y i uczy∏ sztuk i teologii. Wspó∏pracowa∏ z Roboredo w opracowani trójj´zycznego s∏ownika Kikongo – hiszpaƒsko-∏a- ciƒskiego. S∏ownik by∏ u˝ywany przez studentów i misjonarzy, i kopia zrobiona przez m´czennika George de Gees zosta∏a przywieziona do Rzymu w 1657 r. Bonawentura zosta∏ obarczo- ny przez króla wa˝nà misjà neogocjacyjnà w Luandzie. Zmar∏ w 1648 r. a Roboredo g∏osi∏ kazanie na jego pogrzebie. Zob. R. G r a y, Bonawentura da Sardegna. W: Biographical Dictiona- ry of Christian Missions, s. 75. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 50

50 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [10]

zgin´li. Portugalczycy cia∏o Pomazaƒca Bo˝ego rzucili psom, a jego koron´ odes∏ali do Lizbony22. Tak zakoƒczy∏a si´ pierwsza ewangelizacja misyjna Konga. Pozosta∏y po niej tylko ruiny dawnych Êwiàtyƒ. Przedstawiono t´ misj´ nieco szerzej, aby wyka- zaç, ˝e misja patronacka nie mog∏a doprowadziç do realizacji istotnego celu dzia∏alnoÊci misyjnej, a mianowicie do za∏o˝enia KoÊcio∏a autentycznie lokal- nego23.

7. Upadek królestwa i regresja misji Brzemienna w skutki bitwa pod Ambuila w 1665 r. oznacza∏a koniec pot´gi i chwa∏y dawnego Królestwa Kongo i zapoczàtkowa∏a 40 letni okres jego cha- osu. Nowy król zgina∏ w czasie militarnego ataku ze strony Soyo; prowincje same uczyni∏y si´ niezale˝nymi; i trzech kandydatów walczy∏o o tron. Stolica São Salvador zosta∏a opuszczona. Prawie po∏owa misjonarzy wycofa∏a si´ do Angoli, gdzie w 1648 r. ofiarowano im KoÊció∏. Przez nast´pne 8 lat tylko 10 albo i mniej misjonarzy rezydowa∏o regularnie w Kongo. Nie b´dàc w stanie ogarnàç wszystkich palcówek, pozostawili te, które nazywano „latajàcymi mi- sjami”: duszpasterskie wyjazdy poza Luand´ z nies∏abnàcà liczbà chrztów ale z ograniczeniem szkolenia katechistów. Jedynie prowincja Soyo pozosta∏a prawdziwie kwitnàcym KoÊcio∏em24. Na kilku krytycznych obszarach narastajàcy wp∏yw dyscypliny misjonarzy i sprawowanie sakramentów do dziÊ daje si´ wyraênie zauwa˝yç. W 1663 Cavazzi25, hi-

22 Portugalczycy po Êmierci Antoniego I podj´li ponowne dzia∏ania w kierunku zaw∏adni´- cia kopalniami z∏ota, które w rzeczywistoÊci okaza∏y si´ tylko fikcjà. Dlatego w 1667 r. dano rozkaz zaniechania prac górniczych. W latach 1665 do 1710 zapanowa∏ zupe∏ny chaos, dosz∏o do os∏abienia w∏adzy królewskiej. „W∏adza królewska …wysz∏a z niego mocno uszczuplona. Wielcy wasale z Sogno, Mamba, Mbata, Nsundi zyskali ca∏kowità niezale˝noÊç. Mango mia∏o ju˝ jà od dawna. Nawet Mpemba, które sàsiaduje z São Salvador, król utraci∏ wiele z swojego autorytetu. Tote˝ Stolica Apostolska zwraca si´ do poszczególnych naczelników prowincji”. Na poczàtku XVII w. Kongo utraci∏o jednoÊç politycznà. Por. G. B a l a n d i e r, ˚ycie codzienne w paƒstwie Kongo, s. 52 n. 23 A. K u r e k, Wybrane problemy inkulturacyjne, s. 207. 24 WIIpo∏owie XVII prowincja Soyo podà˝a∏a innà drogà ni˝ reszta kraju. Ju˝ w 1640 r. kiedy przyjechali pierwsi kapucyni Soyo funkcjonowa∏o jako odr´bna ca∏oÊç. Bardziej ni˝ inne cz´Êci kraju Soyo korzysta∏a przez port Pinda z handlu niewolnikami i szerokimi kontaktami z Europejczykami, nie tylko Portugalczykami. Soyo b´dàc otwarte korzysta∏o bardziej z obecnoÊci misjonarzy. Filarami KoÊcio∏a w Soyo byli: ksià˝´ta, maestri, bractwa i kapucyni. G∏ównymi siedzibami kapucynów by∏y Mbanza Soyo i San Antonio. Por. A. H a s t i n g s, The Chuch in Africa 1450-1950. Oxford 2004, s. 109-110. 25 Montecuccolo da Cavazzi (1621-1678) – misjonarz urodzony w Montecuccolo (Mode- na), znany w swej m∏odoÊci z pobo˝noÊci, ale jego nauczyciel i kapucyni, do których wstàpi∏, widzieli braki w jego inteligencji. Zosta∏ pos∏any na misje do Konga i Angoli w 1654 r., gdzie du˝o podró˝owa∏, odwiedzajàc najpot´˝niejsze królestwa na tym obszarze: Mpungu a Dongo, saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 51

[11] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 51

storyk wczesnych misji kapucyƒskich, odwiedzi∏ Soyo. Zauwa˝y∏, ˝e by∏ tam wcià˝ silny opór przeciw chrzeÊcijaƒskiemu w∏adcy tej prowincji i jego ˝onie. Trzeba by∏o umieÊciç zbrojne oddzia∏y w koÊcio∏ach, aby uniemo˝liwiç ponow- ny pochówek na cmentarzach przodków. Jednak˝e pokolenie póêniej przodkowie byli ju˝ zrównani z duszami zgodnie z tradycjà katolickà. Gdy w 1688r. misjonarz kapucyƒski Andrea da Pavia przyjecha∏ do Soyo, w wigili´ Wszystkich Âwi´tych zosta∏ przebudzony g∏oÊnym Êpiewem. Od swego s∏ugi dowiedzia∏ si´, ˝e owe Êpiewy sà oznakà zwyk∏ej pobo˝noÊci, tote˝ ch´tnie si´ przy∏àczy∏. Nied∏ugo potem entuzjastyczna procesja odwiedza∏a ko- Êcio∏y i cmentarze, a na dwie godziny przed Êwitem zabrzmia∏y dzwony i celebrowano Msz´ Êw. Nast´pnego dnia setki ludzi przysz∏o z koszami darów, a misja by∏a w stanie rozdzieliç 10 ton owoców. W ten sposób ofiary sk∏adane przodkom sta∏y si´ ja∏mu˝nà dla biednych KoÊcio∏a26. Stàd trudno zgodziç si´ z opinià Georga Balandiera, ˝e nawracanie mia∏o charakter powierzchowny, a porównanie go za o. Janem van Wingiem do tropikalnej ulewy, która sp∏ywa po wierzchu, nie przenikajàc nale˝ycie w g∏àb làdu, nie jest s∏uszne27. Król Pedro IV w 1709 r. odrodzi∏ nadzieje, jednak w∏adza centralna pozosta- ∏a czysto nominalnà. W ciàgu XVIII wieku pozycja paƒstwa os∏ab∏a do tego stopnia, ˝e coraz cz´Êciej Afryk´ kongijskà zacz´to nazywaç Dolnà Gwineà28. Niektóre KoÊcio∏y zosta∏y rzeczywiÊcie przywrócone, jednak nie dosz∏o do ocze- kiwanego nowego nap∏ywu misjonarzy. Chwilowa obecnoÊç 20 ojców w 1742 r. by∏a jedynà sytuacjà. Wielki cios dla wszystkich misji w Afryce nastàpi∏

Matamba, Kongo, Kasanje i portugalskà koloni´ w Angoli. Sp´dzi∏ wiele lat na dworze królo- wej Anny Nzinga z Matamby, która, mimo, ˝e zosta∏a ochrzczona w 1622 r. ˝y∏a w stanie apo- stazji od 1631 r. a˝ do pojednania z KoÊcio∏em w 1655 r. Cavazzi sta∏ si´ jej powiernikiem i przewodniczy∏ ceremoniom na jej pogrzebie. W 1665 r. opisa∏ w obszernym manuskrypcie histori´ misji kapucyƒskich w Afryce Centralnej, ˝ycie królowej Nzinga i ogólny opis spo∏e- czeƒstwa Afryki Centralnej, ilustrujàc go kolorowymi rysunkami. W 1699 r. Watykan powierzy∏ mu napisanie ogólnej historii misji, którà ukoƒczy∏ w 1671r. Jego relacja pozostaje jednym z najwa˝niejszych êróde∏ na temat historii i zwyczajów XVII wiecznej Afryki Centralnej. Cavazzi mia∏ wrogi stosunek do spo∏eczeƒstwa afrykaƒskiego i zwyczajów i by∏ sceptyczny co do mo˝liwoÊci jego nawrócenia, z wyjàtkiem Kongo, które odwiedzi∏ w 1666 roku. Nie by∏ sk∏onny uwierzyç w autentycznoÊç nawrócenia królowej Nzinga, chocia˝ utrzymywa∏ z nià dobre stosunki. Zob. J o h n K. T h o r n t o n, Cavazzi da Montecuccolo. W: Biographical Dictio- nary of Christian Missions, 121n. 26 Zob. R. G r a y, The Kongo kongdom and papacy. 27 G. B a l a n d i e r, ˚ycie codzienne w paƒstwie Kongo, s. 56. 28 Wed∏ug relacji Prefekta Franciszka da Pavia z roku 1700: kapucyni udzielili w ostatnich 28 latach 340.960 chrztów. Da Pavia nie przemilcza∏ równie˝ faktu, ˝e w tym samym czasie zmar∏o w Luandzie 17 kapucynów, w Kongo 13, w Sogno 9, w Massagnano 7, w Caienda 2, ˝e 6 kapucynów zmar∏o ju˝ w drodze do Afryki i 38 z powodu chorób lub z racji mo˝liwoÊci powrotu do Europy po siedmioletnim okresie pracy w Afryce. Kiedy prefekt w 1701 wraca∏ do Rzymu, w Kongo-Angola zosta∏o 5 kapucynów. Por. J. M e t z l e r, Missionsbemühungen der Kongregation in Schwarzafrika, s. 885. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 52

52 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [12]

w 1759 r., kiedy Plombal, pot´˝ny antyklerykalny minister w Portugali rozwiàza∏ jezuitów i zakaza∏ misjonarzom opuszczaç Lizbon´. Wkrótce Cherubino da Sa- vona by∏ jedynym misjonarzem, który pozosta∏ w pot´˝nym królestwie Kongo. Podczas 14 lat nieustannych podró˝y mia∏ ochrzciç oko∏o 700 tys. osób. Po Êmierci Pombala w 1782 r. pozosta∏a pami´ç o kilku misjonarzach, którzy udali si´ do Kongo. Mi´dzy innymi São Salvador by∏ rewizytowany w 1792 r. przez o. Raymunda da Dicomano, który mia∏ zaszczyt dokonaç koronacji dwóch królów: Aleksa I (1792) i Henryka I (1795). G∏ównym owocem tej wizytacji by∏o ochrzczenie 25 tys. dzieci. Potem nastàpi∏y 3 dalsze wizytacje w latach 1814, 1819 i 1830, ka˝da z nich trwa∏a przez prawie rok. Ostateczne zamkni´cie misji nastàpi∏o w roku 1834, kiedy rzàd portugalski zniós∏ wszystkie zakony na swoich terytoriach. Ostatni kapucyn opuÊci∏ Luand´ w 1835 r., towarzyszy∏ mu brat Kongijczyk, Br. Bernardo da Sao Salvador. Taki by∏ smutny koniec 190 letniej obecnoÊci kapucynów w Kongo. Z 438 znanych zakonników-misjonarzy, 229 zmar∏o po kilku latach pracy na polu misyjnym. Wi´kszoÊç z pozosta∏ych wróci- ∏a ze zrujnowanym zdrowiem po siedmiu i mniej latach apostolatu29. Przybywali i podró˝owali jedynie ze swoimi brewiarzami”, tak portugalski gubernator Angoli w 1717 r. skomentowa∏ tych misjonarzy, przeciwstawiajàc ich bogacàcym si´ ksi´˝om portugalskim. Ich wysi∏ek nie zosta∏ ukoronowany trwa∏ym sukcesem, chocia˝ otwarli oni drzwi chrzeÊcijaƒstwu przez chrzest dwu milionów ludzi.

8. Metodyka misyjna kapucynów Przy omawianiu metody pracy misyjnej kapucynów trzeba na pierwszym miejscu przypomnieç, ˝e stosowane metody naÊladowa∏y praktycznie pod ka˝- dym wzgl´dem przekonania i praktyki religijne katolickiej Europy w XVII wieku. Jednym z najbardziej podstawowych przekonaƒ by∏o to, ˝e jeÊli ktoÊ nie jest ochrzczony, to nie wejdzie do Królestwa Niebieskiego. W konsekwencji priorytetowà troskà misjonarzy by∏o ochrzczenie mo˝liwie jak najwi´kszej liczby ludzi, zw∏aszcza dzieci. Majàc na uwadze, ˝e wi´cej ni˝ 50 % dzieci umiera- ∏o w dzieciƒstwie, Propaganda Fide zaleca∏a z Rzymu, by dzieci chrzciç nawet wtedy, gdy nie majà gwarancji chrzeÊcijaƒskiej edukacji. O. Zuchelli (w 1700) nazywa∏ te chrzty niewinnych dzieci: Najbardziej pocieszajàcym i znaczàcym owocem dla wiecznego zbawienia dusz30. Misyjny Êwiatopoglàd misjonarzy bazo-

29 Zakonnicy jak Jerome de Montesarchio i Antonio de Teruel, którzy pracowali w Kongo przez ok. 20 lat stanowili wyjàtki. Kapucyni byli chciani i szanowani w Kongo. Zaczynali od Sao Salvador, gdzie pobierali lekcje j´zyka OD Manuel Roboredo, niektórzy z pierwszych mi- sjonarzu opanowali j´zyk bardzo dobrze. Hiszpan Antonio Teruel napisa∏ w j´zyku kokongo i pokrewnych siedem ksià˝ek. Pierwszy prefekt prosi∏ Rzym o przes∏anie ma∏ej prasy drukarskiej. Jednak w Rzymie by∏o ma∏e tym zainteresowanie. Póêniejsi misjonarze nie nauczyli si´ dobrze j´zyka. Por. A. H a s t i n g s, The Chuch in Africa 1450-1950, s. 97. 30 Cyt. za: J. B a u r, 2000 years of Christianity in Africa, s. 66. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 53

[13] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 53

wa∏ na podstawowym za∏o˝eniu augustiaƒskej wizji historii, pojmowanej jako walka mi´dzy Królestwem Boga i Królestwem szatana. Pod jej wp∏ywem misjonarze widzieli walk´ z pogaƒstwem jako walk´ z szatanem, a tradycyjnà religi´ rozumieli po prostu jako idolatri´. Sk∏adanie ofiar przez tubylców, czyli „adoracj´ szatana” nale˝a∏o zwalczaç jak samego szatana. Wynika∏o to z dwóch b∏´dnych wyobra˝eƒ: z jednej strony istnia∏ nieszcz´Êliwy, ale doÊç powszechny przesàd, ˝e Afrykanie sà ludêmi dzikimi, bez religii; z drugiej zaÊ przyjmowano, ˝e to, co zwiàzane z magià, w tym duchy, jest diaboliczne. W konsekwencji misjonarze, nie wiedzàc nic o przodkach i kultach p∏odnoÊci, ani o afrykaƒskim rozró˝nieniu mi´dzy magià protekcyjnà a szkodliwà oraz mi´dzy szamanem a czarownikiem, odrzucali wszystkich i wszystko traktowali jako s∏u˝b´ szatanowi. Odtàd wszystkie fetysze mia∏y byç spalone. W konsekwencji szaman sta∏ si´ ich wielkim wrogiem i by∏ bezwzgl´dnie przeÊladowany a˝ do poddania si´. Ten wysi∏ek wykorzenienia przesàdów mo˝na jedynie wyjaÊniç jeszcze innym przekonaniem Europejczyków, ˝e nie ma paktu z diab∏em. By∏oby nierealistycz- ne oskar˝aç kapucynów o nietolerancj´ i niestosowanie si´ do s∏awnej instrukcji wydanej w 1659 r. przez Kongregacj´ Rozkrzewienia Wiary, która zaleca∏a ad- optowaç ró˝ne kultury i szanowaç inne religie. Propaganda skierowa∏a t´ instrukcj´ do misjonarzy, którzy wyje˝d˝ali do pracy misyjnej wÊród ludów azja- tyckich, szczycàcych si´ bardziej rozwini´tà i szanowanà cywilizacjà i religià. Prymitywne kultury i religie afrykaƒskie nie mieÊci∏y si´ w tej kategorii. Kapucynom zabra∏o wiele czasu, aby odkryç niektóre „nadu˝ycia”, które mo˝na by zastàpiç zwyczajami chrzeÊcijaƒskimi. W praktyce zast´powali oni wiele fetyszy sakramentaliami chrzeÊcijaƒskimi, takimi jak ró˝aniec, krzy˝e, i medaliki. Dopiero w 1747 r. o. Bernardino da Asti31, autor bardzo pouczajà- cego dzie∏a dla nowych misjonarzy: Missione in pratica, wprowadzi∏ istotne po- trójne rozró˝nienie: z∏e zwyczaje, które nale˝y zniszczyç, zwyczaje nieszkodli- we, które mo˝na tolerowaç i dobre zwyczaje, które mo˝na stosowaç. Ale tak˝e Bernardino nie wniknà∏ w g∏àb tajemnicy afrykaƒskiej duszy religijnej. Kapu- cyni uwa˝ali, ˝e drugà najwi´kszà przeszkodà dla chrzeÊcijaƒstwa po „idolatrii” jest poligamia. Ponownie powszechne uprzedzenie Europejczyków, tym razem b∏´dnie zinterpretowanie Biblii, utrudnia∏o g∏´bsze zrozumienie kongijskiej sytuacji spo∏ecznej. Afrykanie byli uwa˝ani za przekl´tych synów Hama,

31 Bernardino Ignazio da Asti (ok. 1702-1757) w∏oski autor wczesnego podr´cznika dla misjonarzy. W 1741 r. jako kapucyn przyjecha∏ do Angoli. W latach 1746-48 dzia∏a∏ w Luandzie jako wice-prefekt. Rok póêniej po cudownym uleczeniu z choroby wróci∏ do W∏och. Przedsta- wi∏ Kongregacji Rozkrzewienia Wiary dwa memoranda i napisa∏ podr´cznik dla misjonarzy Missione in pratica, w którym znajdujà si´ pobo˝ne rady dla tych, którzy chcà zostaç misjonarzami. Znajdujemy tam równie˝ fascynujàce, osobiste spojrzenie na codzienne ˝ycie w misji Soyo w po∏owie XVIII wieku. W marcu 1750 r. Bernardino zosta∏ wyznaczony do pracy misyjnej w Bahia (Brazylia), gdzie zmar∏ w 1757 r. Zob. R. G r a y, Bernarolino, Ignszio da Asti. W: Biographical Dictionary of christian Missions, s. 57. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 54

54 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [14]

stàd poligamia by∏a rozumiana jako symptom nieposkromionego pop´du. Dla- tego instrukcje Rzymu dla Afrykanów by∏y bardziej restrykcyjne. Prawo kanoniczne mia∏o byç ÊciÊle przestrzegane: tradycyjne ma∏˝eƒstwo by∏o uwa˝ane za konkubinat. Nie uznawano prywatnego kontraktu ma∏˝eƒskiego w obecnoÊci Êwiadków jako legalnego, jeÊli przez d∏u˝szy czas nie by∏o kap∏ana; podobnie katechista nie móg∏ udzieliç chrztu pod nieobecnoÊç kap∏ana. Wzrastajàcy w Rzymskim KoÊciele po soborze trydenckim klerykalizm i sakramentalizm wysunà∏ si´ na pierwszy plan w Afryce. Nie zanotowano prób rozprowadzenia kopii Pisma Âwi´tego, i tylko dwa katechizmy zosta∏y wydrukowane w latach 1650 i 1661. W ten sposób sta∏o si´ jasnym, ˝e niepowodzenie prób kszta∏cenia miejscowego kleru, prowadzi do tego, ˝e praca misyjna nie mo˝e prze˝yç samych misjonarzy. Póêniej misjonarze pozostali w pami´ci ludzi jako Êwi´ci ale surowi ludzie. Bardziej si´ ich obawiano ni˝ kochano. Nie powid∏o im si´ tym samym zanieÊç do Afryki Dobrej Nowiny jako religii radoÊci.

9. ˚ycie religijne pod duszpasterskà opiekà kapucynów 9.1. Stopieƒ chrystianizacji Oceniajàc jakoÊç chrzeÊcijaƒskiego ˝ycia religijnego w dawnym Kongu trzeba uwzgl´dniç, ˝e 150 letnia obecnoÊç kapucynów zosta∏a poprzedzona wczeÊniejszà 150 letnià obecnoÊcià misjonarzy portugalskich. Misjonarze z W∏och przynieÊli ze sobà popraw´ iloÊciowà i jakoÊciowà sytuacji chrzeÊci- jaƒstwa. Twierdzili, ˝e w chwili ich przyjazdu chrzeÊcijanie stanowili oko∏o jednà czwartà mieszkaƒców, tzn. liczyli ok. 125 tys., suponujàc przy tym, ˝e ogólna liczba mieszkaƒców Konga wynosi∏a pó∏ miliona. Wed∏ug najnowszych badaƒ jest to ca∏kiem „rozsàdna” liczba. Kapucyni ochrzcili ok. 300 tys. ludzi w czasie pierwszych 25 lat swojego apostolatu misyjnego, by∏y to przewa˝nie dzieci, z dobrà liczbà doros∏ych. Uwzgl´dniajàc wysoki wspó∏czynnik umieral- noÊci mo˝emy przyjàç, ˝e liczba chrzeÊcijan wzros∏a o dalszych 125 tys. osiàga- jàc 50% ca∏ej populacji Konga. Ta proporcja zosta∏a lekko zachwiana w czasie nast´pnych 100 lat (od 1670 do 1770 r.), kiedy zanotowano rocznie 10-12 tys. chrztów. Jednak owych 50 % chrzeÊcijan by∏o rozmieszczonych nierówno- miernie po ca∏ym królestwie. W Soya potencjalnie ka˝dy by∏ chrzeÊcijaninem; w Mbata i Zachodnim Sundi mo˝e trzy czwarte, podczas gdy w centralnej prowincji Mpemba wraz ze stolicà ponad po∏ow´ stanowili chrzeÊcijanie. W pozosta∏ych prowincjach ˝ycie chrzeÊcijaƒskie by∏o praktycznie ograniczone do Mbanza. O. Bernardo da Galla, który pracowa∏ w Kongo przez 18 lat (1699-1717) wskaza∏ na wa˝ne rozró˝nienie natury polityczno-spo∏ecznej. Nap∏ywowa klasa rzàdzàca Mwisi Kongo, która 250 lat wczeÊniej podbi∏a ten kraj zawiera∏a ma∏- ˝eƒstwa mieszane z ludnoÊcià miejscowà, choç zachowa∏a odr´bnoÊç w stosunku do niej. To ludzie z tej klasy przyjmowali przewa˝nie chrzeÊcijaƒstwo. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 55

[15] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 55

Mieszkali w oÊrodkach miejskich, gdzie mo˝liwa by∏a edukacja i gdzie przebywali ksi´˝a misjonarze. Pierwotni mieszkaƒcy Kanda mieszkali na wsi, i nie mieli dost´pu do edukacji. Nawet jeÊli zostali ochrzczeni to dalej trwali przy swoich tradycyjnych wierzeniach. Ich lokalni przywódcy i w∏aÊciciele ziemscy byli jednoczeÊnie kap∏anami religii tradycyjnej. Kapucyni traktowali ich jakby byli szamanami – kap∏anami szatana. Z jakiej wić racji mieli staç si´ chrzeÊcijanami z przekonania?. Wprost przeciwnie nie- nawidzili misjonarzy, którzy zniszczyli ich Êwi´te fetysze i domy modlitwy. Jednak- ˝e od czasów Afonsa I nap∏ywowa klasa rzàdzàcych ksià˝àt i zarzàdców przyj´∏a chrzeÊcijaƒstwo jako swojà religi´. Afonso sta∏ si´ legendarnym królem, który znakiem krzy˝a pokona∏ swoich nieprzyjació∏, a krzy˝ zastàpi∏ ich dawne fetysze. O g∏´bi przekonaƒ religijnych ksià˝àt kongijskich Êwiadczy ich reakcja na dzia∏alnoÊç holenderskich protestantów. Za czasów Garcii II holenderscy kupcy dostarczali jedynej okazji, aby zaopatrzyç si´ w zbroj´ na wypadek wojny z Por- tugalczykami. Kongijczycy prowadzili z nimi wolny handel, ale jednoczeÊnie przeciwstawiali si´ ich propagandzie religijnej. Król pali∏ ksià˝ki kalwinów, poniewa˝ by∏y „pe∏ne b∏´dów”. Kiedy Holendrzy próbowali zatrzymaç pierwszych kapucynów przed zejÊciem na brzeg, Mani Soyo oÊwiadczy∏, ˝e gotów jest umrzeç za wiar´. Tak wić nawet handel niós∏ ze sobà utrudnienie. Holendrzy zazwyczaj sprzedawali swoich niewolników protestantom w portach Ameryki. Tymczasem kapucyni utrzymywali, ˝e niewolnicy, którzy byli regularnie chrzczeni przed swoim wyjazdem mogà utraciç wiar´ katolickà. Dlatego domagali si´, aby niewolnicy byli sprzedawani tylko nielicznym okr´tom holenderskim, które dostarcza∏y ich do portów hiszpaƒskich lub portugalskich32. Mani Soyo, który nie pos∏ucha∏ ksi´˝y, zosta∏ przez nich podwójnie ekskomunikowany. Móg∏ ewentualnie zwróciç si´ z proÊbà do Rzymu o pozwolenie na prowadzenie takiego handlu bez niebezpieczeƒstwa popadnićia w ekskomunik´, jak to zresztà wyraênie zaznaczy∏: Jestem katolickim ksićiem i pragn´ byç pewnym mojego zbawienia.

9.2. Poligamia i zabobony L´k przed wiecznym pot´pieniem zdawa∏ si´ byç przewodnim motywem w podporzàdkowaniu si´ miejscowej ludnoÊci dwóm zasadniczym ˝àdaniom

32 Duchowni chrzcili niewolników, nie przekazujàc im jednak niezb´dnych widomoÊci kate- chizmowych, aby uchroniç ich od „znacznie wi´kszych niebezpieczeƒstw”. Duchowieƒstwo Konga i Angoli w∏àczy∏o si´ wyraênie w system niewolnictwa. Biskupi i misjonarze u˝ywali nie- wolników do obs∏ugi osobistej i do pracy na swoich plantacjach. W tym sensie bronili oni mo- nopolu portugalskiego i w∏asnych przywilejów ekonomicznych przed heretyckimi Holendrami i Anglikami. Wtedy powszechnie nie kwestionowano samej zasady handlowania ludêmi. Ca∏e oburzenie bazowa∏o na przekonaniu, ˝e nies∏usznym jest, aby ludzie, którzy otrzymali chrzest w koÊciele katolickim, sprzedawani byli ludziom wrogim ich wierze. Zob. G. B a l a n d i e r, ˚ycie codzienne w paƒstwie Kongo, s. 57. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 56

56 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [16]

misjonarzy: zerwaniu z zabobonami i poligamià. Dwa wielkie zgromadzenia, które odby∏y si´ w Soyo w 1680 r. rzuci∏y wa˝ne Êwiat∏o na sytuacj´. Podczas pierwszego zgromadzenia misjonarze zagrozili w∏adcom, ˝e opuszczà kraj, jeÊli nic nie zrobià w kierunku wprowadzenia prawdziwie chrzeÊcijaƒskiego ma∏- ˝eƒstwa. W krótkim czasie tylko w samym Mbanza Soyo tysiàc par by∏o goto- wych do zawarcia ma∏˝eƒstwo po chrzeÊcijaƒsku. Kapucyni dostrzegali, ˝e konkubiny znalaz∏y innych partnerów a uroczystoÊci weselne Êwi´towano z wielkà pompà. Pary chrzeÊcijaƒskie by∏y niezwykle honorowane, a dzieci z tych zwiàzków by∏y traktowane jako „dzieci ∏aski”. Mi´dzy rokiem 1673 a 1701, celebrowano w ca∏ym kraju oko∏o 50.085 ma∏˝eƒstw; takiej liczby nieosiàgni´to nawet w wspó∏czesnych diecezjach o tej samej wielkoÊci. Wszyscy chrzeÊcijanie zaproszeni na drugie Zgromadzenie do Soyo dysku- towali g∏ównie o problemie zabobonów. Ponownie postawiono ich przed wy- borem mi´dzy niebem a piek∏em, tzn. mieli zadecydowaç si´ czy chcà zachowy- waç prawo Bo˝e, czy te˝ trwaç przy swoich zabobonnych praktykach. Odpo- wiedê by∏a jedna: My mocno wierzymy w Boga i we wszystko o czym nas po- uczono, ale tak˝e wierzymy w nasze ceremonie i zwyczaje. Póêniej wielu od∏à- czy∏o si´ od tej publicznej deklaracji, co pokazuje wyraênie, ˝e nawet w najbardziej chrzeÊcijaƒskich miastach Konga problem, jak na to patrzeç i co robiç z religià tradycyjnà, daleki by∏ od rozwiàzania. Ludzie potrzebowali swoich nkisi (fetyszy) dla obrony przeciw wielu niebezpieczeƒstwom, które grozi∏y ich ˝yciu. ChrzeÊcijaƒstwo zapewnia∏o im szcz´Êcie tylko w ˝yciu przysz∏ym. Tym- czasem ludzie chcieli ˝yç w pokoju ze swoimi przodkami przez sk∏adanie im ofiar. Ch´tnie te˝ przywo∏ywali pot´˝niejszych przodków chrzeÊcijaƒskich: Je- zusa, Maryj´ i Êw. Antoniego. W tej sytuacji chrzeÊcijaƒstwo sta∏o si´ dodat- kiem w Êwiecie ich wierzeƒ religijnych; nie widzieli bowiem sprzecznoÊci mi´- dzy tymi dwoma religiami. Przekonani, ˝e sprzecznoÊç istnieje jedynie w oczach misjonarzy i byç mo˝e w umys∏ach co niektórych cz∏onków elity chrzeÊcijaƒskiej.

9.3. Sakramenty Dla ludu wielkim wydarzeniem chrzeÊcijaƒskim by∏ chrzest, który upodab- nia∏ si´ w ich oczach do ceremonii stosowanych w tradycyjnej medycynie. Kon- gijczycy nazywali chrzest Kulia Mungwa (spo˝ywanie soli) i nazwa ta pozosta∏a bardziej popularna ni˝ nowy okreÊlenie wprowadzone przez kapucynów Lusu- kulu Langwisi (Êwi´ta kàpiel). Bez wàtpienia chrzest uwa˝ano za silne lekar- stwo profilaktyczne. W przeciwnym razie trudno zrozumieç matki, które poko- nywa∏y pi´cio- lub szeÊciodniowe podró˝e, aby ochrzciç swoje dzieci. Tak˝e doros∏ych m´˝czyzn, którzy decydowali si´ na rezygnacj´ z ˝ycia w konkubinacie. Chrzest musia∏ dawaç im nowe poczucie przynale˝noÊci do religii pot´˝nego bia∏ego cz∏owieka i króla. Sakramenty pokuty i Eucharystii by∏y cz´Êciej przyj- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 57

[17] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 57

mowane ni˝ to oficjalnie dopuszczano. Kapucyni rzadko ujmowali cz´stotli- woÊç uczestnictwa w tych sakramentach w swoich statystykach. Portugalczycy w Soyo byli wzruszeni do ∏ez pobo˝noÊcià ca∏ego ludu, który przychodzi∏ z da- leka do spowiedzi i komunii Êw. oraz bra∏ ch´tnie udzia∏ w d∏ugich procesjach. O. Andrea da Pavia33 by∏ przekonany, ˝e ci Afrykanie sà bardziej pobo˝ni ni˝ Europejczycy. Miejscowa elita wst´powa∏a ponadto do wprowadzonych tam doÊç wczeÊnie pobo˝nych stowarzyszeƒ, zwanych konfraterniami. Kapucyni przyczynili si´ do ich o˝ywienia i popularyzacji. W konfraterniach praktykowano zwyczajnà pobo˝noÊç, na którà sk∏ada∏y si´: cotygodniowe spotkania po∏àczone z wys∏ucha- niem kazania; wspólne odmawianie ró˝aƒca trzy razy w tygodniu, uczestnictwo we Mszy Âwi´tej. Ponadto raz w miesiàcu ludzie spowiadali si´ i przyjmowali Komuni´ Êw. W ka˝dy piàtek w czasie Wielkiego Postu wszyscy uczestniczyli w procesji, która odbywa∏a si´ wed∏ug porzàdku stacji drogi krzy˝owej; wielu nak∏ada∏o wtedy na siebie szaty pokutne i cierniowà koron´. Warunkiem przynale˝noÊci do konfraterni by∏ nienaganny styl ˝ycia. Oprócz tego ka˝dy cz∏o- nek mia∏ zadanie troszczyç si´ o popraw´ moralnoÊci innych osób, a zw∏aszcza przyczyniaç si´ do nawrócenia konkubin. Istnia∏y konfraternie zarówno dla m´˝czyzn, jak i kobiet, g∏ównie pod patronatem Ró˝aƒca Êw., Êw. Antoniego i Êw. Franciszka. Cz∏onkowstwo by∏o otwarte dla wszystkich warstw spo∏ecznych, choç przewa˝ajàcà grupà by∏a szlachta. W Soyo obowiàzywa∏a nawet regu∏a, ˝e Mani Soyo powinien byç zawsze wybrany spoÊród cz∏onków bractwa Êw. Franciszka.

9.4. Nauczyciele afrykaƒscy i ksi´˝a Najwa˝niejszymi wspó∏pracownikami misjonarzy byli maestri, nazwa ta nie oddaje w pe∏ni zakresu ich zaanga˝owania. Byli nie tylko nauczycielami, ale tak˝e t∏umaczami i katechistami. Wybierani spoÊród synów szlachty stanowili ˝ywy ∏àcznik mi´dzy misjonarzami a zwyk∏ymi ludêmi. Przyczyniali si´ do tego, ˝e obca religia w pewnym zakresie stawa∏a si´ lokalnà. Neofici widzieli w nich swoich protektorów. Dzieci szkolne uwa˝a∏y ich za swoich prawdziwych nauczycieli religii, a pokutujàcy grzesznicy za mo˝nych obroƒców. Jako t∏umacze byli równie˝ spowiednikami (t∏umaczami), co dobrze korespondowa∏o z daw-

33 Andrea da Pavia uchwyci∏ punkt o fundamentalnym znaczeniu. W religijnoÊci Kongij- czyków nie chodzi∏o o kult szatana, czy te˝ pakt z diab∏em. Dr´czeni przez naturalny strach wynikajàcy z ich n´dzy i biedy ˝yciowej, ludzie w Kongo, podobnie jak ich wiejski odpowied- nik wieÊniaka we wspó∏czesnej Europie, zaniepokojeni, wzywali pomocy nadprzyrodzonych si∏ w sta∏ym konflikcie ze z∏em. Misjonarze uczynili pierwszy niezb´dny krok w kierunku uznania pozytywnych i twórczych wartoÊci religii Konga. Ofiary sk∏adanie si∏om przodków mog∏y zostaç przeobra˝one, i przyczyniç si´ do szerszego, g∏´bszego i bardziej uniwersalnego poczucia wspólnoty Êwi´tych. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 58

58 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [18]

nymi instytucjami w Kongo. Chocia˝ kapucyni byli gorliwi w uczeniu si´ miejscowego j´zyka Kikongo, to uwa˝ali instytucj´ spowiedników – t∏umaczy za po- ˝ytecznà. Nawet z tego wzgl´du, ˝e zwyczajni ludzie cz´sto trz´sàcy si´ ze stra- chu nie mieli odwagi odpowiadaç na pytania misjonarzy. T∏umacze, uwa˝nie wybrani spoÊród nauczycieli, byli aprobowani przez króla i wikariusza generalnego. Sk∏adali przyrzeczenie dotrzymania tajemnicy, którego nigdy nie z∏ama- li, co z dumà podkreÊlali kapucyni. Jak ju˝ wspomniano, kapucynom nie powiod∏y si´ próby przygotowania miejscowych ksi´˝y. W Kongo by∏o niewielu miejscowych ksi´˝y, przygotowa- nych do kap∏aƒstwa przez Portugalczyków. Niestety ich relacje z misjonarzami z Rzymu z trudem mo˝na by∏o okreÊliç dobrymi. Zarzucali misjonarzom, ˝e sprawujà sakramenty nie pobierajàc za nie op∏at, ˝e odrzucajà ksi´˝y, którzy tolerujà handel niewolnikami i odznaczajà si´ nadgorliwoÊcià w walce z fety- szami. Dodatkowo istnia∏y tarcia odnoÊnie jurysdykcji, zw∏aszcza w Luandzie. Tragiczny wydêwi´k mia∏ fakt, ˝e negatywne doÊwiadczenia z miejscowym kle- rem przyczyni∏y si´ do jeszcze wi´kszych wahaƒ kapucynów w sprawie kszta∏- cenia miejscowego duchowieƒstwa, a˝ w koƒcu by∏o ju˝ za póêno. Król Konga Garcia V34 napisa∏ w 1814 r., ˝e cudem Boskim jest Êwi´ta wiara, która przetrwa∏a ˝ywa w tym królestwie, jak ogieƒ pod popio∏ami, a sta∏o si´ to g∏ównie za sprawà licznych maestri KoÊcio∏a, którzy wp∏ywali na ludzi i nauczali ich doktryny chrzeÊcijaƒskiej. Kiedy pi´ç lat póêniej biskup Luandy wizytowa∏ Kongo, doniós∏ ze smutkiem: „Kiedy patrz´ na t´ misj´ mam ∏zy, bo mog´ tylko powiedzieç: sine duce, sine luce, sine cruce – bez lidera, bez Êwiat∏a, bez krzy˝a. Nie ma ksi´˝y co zosta∏o spowodowane brakiem Êrodków na ich kszta∏- cenie. A ci nieliczni, którzy si´ ostali, sà ca∏kowicie niedouczeni. Brak koÊcio- ∏ów, wszystkie jest w ruinie. Religia prawie wymar∏a”35. W São Salvador ˝yli wcià˝ niektórzy ksi´˝a afrykaƒscy, pozostali przybyli tam z innych terenów. W latach 1826-36 ˝y∏ tam kapelan królewski nazywany Don Pedro. Potem w latach 1843-5 przyby∏ tam afrykaƒski misjonarz z Wikariuszem Generalnym z Luandy. Dokona∏ on koronacji króla, mo˝now∏adców uczyniono rycerzami zakonu Chrystusa, b∏ogos∏awiono te˝ niektóre ma∏˝eƒstwa i wys∏uchano 455 spowiedzi. Przy tym ochrzczono jeszcze 107,890 ludzi. Podobna wizytacja mia- ∏a miejsce w 1855-6. W roku 1858 dwóch ojców oczekiwa∏o na pogrzeb króla Henryka IV i przybyli z powrotem na koronacj´ nast´pcy Pedro V (1859-90)36.

34 Dopiero w 1814 Prefekt kapucynów z Luandy Luigi-Maria d’Assisi móg∏ sp´dziç osiem miesi´cy w Kongo; ochrzci∏ 25 tys., 500 przysz∏o do spowiedzi, podczas gdy król Garcia i kró- lowa Izabella mieli uroczysty Êlub 17 marca. Zachwycony król napisa∏ do „swego brata, króla Portugalii”, wyra˝ajàc swojà wdzi´cznoÊç i sugerujàc, aby poprosi∏ papie˝a o mianowanie Lu- gi-Marii d’Assisi kardyna∏em. Por. A. H a s t i n g s, The Church in Africa 1450-1950, s. 195. 35 Cyt. za: J. B a u r, 2000 years of Christianity in Africa, s. 70. 36 T a m ˝ e. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 59

[19] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 59

Podczas panowania tego ostatniego króla rozpoczà∏ si´ proces kolonizacji i wspó∏czesnej ewangelizacji.

10. Spotkanie z religià tradycyjnà By∏oby b∏´dem uwa˝aç, ˝e stopniowe wycofanie si´ misjonarzy by∏o jedynà przyczynà nawrotu do pierwotnej religii i zaniku chrzeÊcijaƒstwa. Bli˝sze prawdy jest stwierdzenie, ˝e chrzeÊcijaƒstwo nie by∏o nigdy w stanie zajàç miejsca tradycyjnych wierzeƒ i zwyczajów. Choç sta∏o si´ atrakcyjne w klasie rzàdzàcej Mwisikongo. Pierwotna religia Kongo mia∏a potrójny zwiàzek z ca∏ym Êwiatem przez: kult przodków, duchy niebieskie i duchy ziemi.

10.1. Przodkowie Nie mniejszym problemem w pracy misjonarzy by∏ kult przodków, który ogranicza∏ si´ do grobów przodków z linii matriarchalnej ojca. Król i szlachta znajdowali pochówek w koÊcio∏ach, pozostali na cmentarzach w pobli˝u ko- Êcio∏ów. Groby by∏y otaczane najwi´kszà czcià. W koÊciele, gdzie spoczywa∏ król Afonso I sprawowano codziennie, przez ca∏y rok, Mszà Êw. za spoczynek wieczny jego duszy. Chrystusa pojmowano jako wielkiego wodza, zwanego Mfumu Krisu. Równie˝ Matk´ Bo˝à uwa˝ano prawdopodobnie za wodza ˝eƒ- skiego. Zgodnie z kultem przodków proszono o ich wstawiennictwo.

10.2. Duchy nieba Trudniejszym problemem dla misjonarzy by∏o ustalenie i zrozumienie relacji ludzi z duchami nieba, uto˝samianymi lub podporzàdkowanymi najwy˝szej istocie Kadi Mpemba. By∏a to moc bliska chrzeÊcijaƒskiemu pojćiu Wszechmocne- go Boga, chocia˝ duch ten by∏ istotà upartà i despotycznà. Jego moc niszczenia wzbudza∏a strach podobnie jak jego si∏a protekcji, o którà zabiegano. W rzeczywistoÊci by∏ on panem czarów (kindoki) i mia∏ wp∏yw na ludzkie relacje, na wojny i zdrowie. Jego moc by∏a kontrolowana przez szamana (nganga), który wykrywa∏ czary, broni∏ przed nim dobro i u˝ywa∏ go dla zniszczenia czarownika. To zupe∏nie zrozumia∏e, ˝e Europejczycy uto˝samiali Kadi Mpem- ba z diab∏em i uwa˝ali szamanów za jego kap∏anów. Aby znaleêç imi´ dla Bo- ga, misjonarze pytali Kongijczyków: Kto stworzy∏ ciebie? Ludzie odpowiadali Nzambi mpungu, najwy˝sza si∏a duchowa. Pojćie Nzambi stosowano w relacjach mi´dzyludzkich i identyfikowano je z najwy˝szà osobà lub mocà. Znaczy- ∏o to, ˝e nauczanie chrzeÊcijaƒskie musia∏o wyjaÊniç pojćie Boga osobowego. To samo odnosi∏o si´ tak˝e do ˝ycia po Êmierci. Pojćie nieba i piek∏a nie da∏o si´ odpowiednio zaadoptowaç do myÊlenia kongijskiego. Jednak˝e Kongijczy- cy rozumieli kult chrzeÊcijaƒski w kontekÊcie Kadi Mpemba i duchów niebie- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 60

60 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [20]

skich. Kiedy Êw. Jerzy z zast´pami niebieskimi towarzyszy∏ królowi Afonso Iwbitwie, ∏atwo nasuwa∏ si´ wtedy zwiàzek z tymi duchami. Mani Soyo podczas pierwszego przyjazdu misjonarzy zebra∏ nkisi, aby misjonarze mogli je spaliç. Tak zastosowano dobrze znany wzorzec afrykaƒski niszczenia dawnych fetyszy, celem zrobienia miejsca dla nowych, jeszcze pot´˝niejszych. Chrzest, krzy˝e, statuy, ozdoby koÊcielne by∏y uwa˝ane za nowe nkisi a chrzeÊcijaƒscy ksi´˝a jako ich nganga (szamani). Szamani Kadi Mpemba bali si´ szczególnie kapucynów oraz ich si∏y i dlatego zawsze uciekali przed nimi37.

10.3. Duchy ziemi i kult p∏odnoÊci Najwi´kszym problemem, na który napotka∏o chrzeÊcijaƒstwo w Kongo, by∏ centralny i g∏´boko zakorzeniony kult, polegajàcy na oddawaniu czci wodzie i duchom ziemi, kojarzonym z p∏odnoÊcià. Dominujàcym symbolem tego kultu by∏ pot´˝ny wà˝, mieszkajàcy w wodzie, i skaczàcy na drzewa. Nazywano go Mbumba, (P∏odny). Oddawanie czci Mbumbie by∏o kwestià z∏o˝onà. Kult koncentrowa∏ si´ g∏ównie wokó∏ drzewa, wierzono bowiem, ˝e duchy przynoszà zdrowie i p∏odnoÊç oraz przeciwdzia∏ajà Êmierci i bezp∏odnoÊci. SpoÊród ka- p∏anów najwa˝niejszym by∏ kitome – w∏aÊciciel i pan ziemi, jego pozycja by∏a najÊwi´tsza. Kitome regulowa∏ ca∏e ˝ycie rolnicze, zapewnia∏ deszcz, b∏ogos∏a- wi∏ ziarno, pozwala∏ na ˝niwa i dostarcza∏ pierwszych owoców. Nawet Król Afonso nie oÊmiela∏ si´ mu przeszkadzaç. W opinii króla by∏ on tym, który rozdziela∏ ziemi´, a Mwisikongo nie móg∏ rzàdziç bez jego b∏ogos∏a- wieƒstwa i aprobaty; kitome oczekiwa∏, ˝e otrzyma za ma∏˝onk´ szlachetnà córk´. Mo˝na zak∏adaç, ˝e król Afonso i jego nast´pcy widzieli w kulcie chrze- Êcijaƒskim jedyne êród∏o legitymizacji religijnej swojej w∏adzy politycznej, któ- ra pozwala∏a im uniezale˝niç si´ od lokalnych panów i wzmocniç swój autorytet. W czasie sprawowania Mszy Êw. w∏adcy ch´tnie korzystali z przywilejów europejskich ksià˝àt, takich jak poca∏unek ewangeliarza i niesienie zapalonych Êwiec podczas kanonu Mszy Âwi´tej. Ucz´szczanie do KoÊcio∏a mia∏o dla ich znaczenie aktu rangi paƒstwowej. Co wi´cej królowie, zresztà bez sukcesu, szukali usilnie, aby podporzàdkowaç sobie kult. Mieli w∏asnego biskupa, który by∏ oczywiÊcie rywalem dla kitome. Kapucyni zrównali nieszcz´Êliwie kitome z innymi nganga, przeÊladujàc ich w ten sam sposób. Oto dlaczego Mani Soyo uwi´zi∏ je i wych∏osta∏ w∏asnego teÊcia. Spalenie tych idoli sta∏o si´ powodem rebelii i Êmierci dwóch ksi´˝y38. Bezwzgl´dna kampania kapucynów sprowokowa∏a nawet pewne o˝ywienie miejscowego kultu. W koƒcu dosz∏o do rozkwitu dwóch tajnych sekt. Jednà z nich by∏ ruch Tombola, którego wyznawcy ekshumowali i wskrzeszali cia∏a,

37 T a m ˝ e, s. 71. 38 T a m ˝ e, s. 72. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 61

[21] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 61

które nie zosta∏y pochowane w koÊcio∏ach chrzeÊcijaƒskich zgodnie z tradycjà. Wierzono, ˝e przeistoczà si´ w czarowników. Król Antoni I sam przy∏àczy∏ si´ do tego ruchu, dodajàc do swoich tytu∏ów królewskich tytu∏ Pana Matombola. Druga sekta by∏a znana pod nazwà Kimpasi i bano si´ jej bardzo z uwagi na stosowanie silnej magii. Ten kult, wyst´pujàcy w pó∏okr´gach idoli, pozwala∏ poczàtkujàcym adeptom umieraç i powstawaç jak woda lub duchy ziemi. Wchodzàc w trans stawali si´ op´tanymi przez takiego ducha. W póêniejszych latach Garcia II uzna∏ za màdre przy∏àczyç si´ do tej sekty.

10.4. Synkretyzm antonianów Na poczàtku XVIII w., w atmosferze napi´cia, nieustannych walk, niepew- noÊci ˝ycia, upadku autorytetów pojawi∏ si´ ruch religijny antonianów, w syn- kretyczny sposób ∏àczàcy elementy kultury kongijskiej z chrzeÊcijaƒstwem. ChrzeÊcijaƒstwo mia∏o udzia∏ w powstaniu tego ruchu, który próbowa∏ wskrze- siç jednoÊç politycznà sk∏óconego paƒstwa. Zresztà od samego poczàtku w∏adcy kongijscy widzieli w chrzeÊcijaƒstwie narz´dzie unifikacji i wzmocnienia w∏adzy centralnej. Dostrzegali jak istotnà rol´ w realizacji tych celów mog∏o spe∏niç chrzeÊcijaƒstwo jako wielka religia narodowa. Niestety KoÊció∏ katolicki w tym czasie nie móg∏ spe∏niç tych oczekiwaƒ. Tym dà˝eniom wychodzi∏ naprzeciw Ruch Antonianów. Duch Êw. Antonie- go mia∏ op´taç wiele umys∏ów m´˝czyzn i kobiet. Najbardziej znana by∏a s∏aba i zaledwie 21 letnia mistyczka Donia Beatriz lub zwana w miejscowym j´zyku Kimpa Vita, która wywodzi∏a si´ z arystokratycznego rodu. Âw. Antoni wzià∏ jà w posiadanie w chwili Êmierci, przy koƒcu jej powa˝nej choroby. W ka˝dy pià- tek umiera∏a i udawa∏a si´ jak duchy niebieskie do nieba, gdzie or´dowa∏a w sprawie Konga i ponownie zmartwychwsta∏a w ka˝dà sobot´. Sprawà Konga by∏o przywrócenie dawnej chwa∏y królestwu, którego stolica São Salvador by∏a przez wiele lat opuszczona. Kimpa Vita za∏o˝y∏a swojà g∏ównà siedzib´ w stolicy, w ruinach zniszczonych koÊcio∏ów i wzywa∏a króla, aby wróci∏ do stolicy. Chodzi∏o jej o ugruntowanie prawdziwej religii Konga, kongijskiego KoÊcio∏a Êwi´tych. Jako wys∏anniczka Êw. Antoniego domaga∏a si´ zaprzestania walk i wzmocnienia w∏adzy paƒstwowej. Wobec obcych wp∏ywów ˝àda∏a przywróce- nia w∏adzy królewskiej. Kandydata na tron królewski mia∏ wskazaç sam Bóg. Naucza∏a, ˝e prawdziwà Ziemià Âwi´tà jest Kongo, a Chrystus by∏ w rzeczywi- stoÊci Murzynem, niebo zaÊ jest przeznaczone szczególnie dla ludzi czarnych. Jezus i Maryja byli w rzeczywistoÊci Bagongo, São Salvator Betlejem i Mbanza Soyo – Nazaretem. Wszystkie nkisi mia∏y zostaç spalone, wy∏àcznie z krzy˝ami, a ludzie nie mieli byç wi´cej chrzczeni. Ruch antonianów zosta∏ uznany za he- retycki, a Donia Beatriz spalona przez króla Pedro IV na stosie 2 lipca 1706 r. Chocia˝ odwo∏a∏a swojà herezj´, zosta∏a oskar˝ona o op´tanie przez szatana. Jakkolwiek król pos∏ucha∏a wezwanie antonianów do odrodzenia królestwa; saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 62

62 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [22]

po trzech latach uda∏o mu si´ pokonaç swoich rywali i za∏o˝yç siedzib´ w São Salvador. PopularnoÊç tych poglàdów dowodzi z jednej strony g∏´bokie- go zakorzenienia si´ chrzeÊcijaƒstwa wÊród Kongijczyków, z drugiej zaÊ potrzeby dostosowania nauki KoÊcio∏a do miejscowej kultury. Wydarzenia te by∏y jeszcze jednym przejawem wewn´trznych napi´ç i kryzysu, w którym znajdowa∏o si´ paƒstwo i spo∏eczeƒstwo kongijskie. Mniej wi´cej w tym samym czasie Mani Soyo usi∏owa∏ w sposób bardziej stonowany manifestowaç sympati´ dla przekonaƒ religijnych miejscowej lud- noÊci Kanda. Po pierwsze sam przejà∏ niektóre z funkcji kitome. Zaprzysiàg∏ i odprawi∏ ryt p∏odnoÊci w´˝a Mbumba przed zasiewem. W Mpinta faworyzowa∏ kult, który rozwinà∏ si´ wokó∏ statuy Naszej Pani w KoÊciele Êw. Antonie- go, zjednoczony we wszystkich swoich elementach z kongijskà myÊlà religijnà. Drewniana statua zosta∏a wyrzucona na brzeg z wraku hiszpaƒskiego okr´tu, ale ludzie oddawali jej czeÊç, jakby spad∏a z nieba. PrzynieÊli bogate ofiary i prosili Mama Nzambi – Matk´ Bo˝à o to, czego wczeÊniej oczekiwali od du- chów p∏odnoÊci: uzdrowienie, deszcz, i b∏ogos∏awieƒstwo dla zasiewów. W Minta, nazywane wtedy San Antonio de Zaire, pierwszy ojciec ze Zgro- madzenia Duchaczy, któremu w 1865 r. wyznaczono ten teren za misj´, odnalaz∏ tam istniejàcà jeszcze wspólnot´ chrzeÊcijaƒskà i skomentowa∏ ten fakt nast´pujàco: Duchowa Êwiàtynia Êw. Antoniego znajduje si´ nawet w bardziej op∏a- kanym stanie ni˝ Êwiàtynia materialna. W 1876 r. wybra∏ to miejsce na sta∏à misj´, pierwszà we wspó∏czesnym Zairze.

Zakoƒczenie Na poczàtku XVII wieku z powstaniem Kongregacji Rozkrzewienia Wiary Stolica Apostolska podj´∏a nowe inicjatywy misyjne, równie˝ w Czarnej Afryce. Misja papieska niezale˝na od patronatu zmierza∏a do odpolitycznienia dzie∏a misyjnego i nadania mu charakteru koÊcielnego. Najbardziej widaç to na przy- k∏adzie misji kapucynów w Kongo. Entuzjastycznie powitani przez manikongo Garci´ II, misjonarze rozwin´li niezwykle gorliwà dzia∏alnoÊç w duchu dominu- jàcego w KoÊciele Êwiatopoglàdu misyjnego. Wyrazem tego by∏y w Kongo akcje misjonarzy polegajàce na niszczeniu nkisi i podwa˝aniu pozycji miejscowych uzdrowicieli (nganga). Wyp∏ywa∏o to równie˝ z b∏´dnego rozumienia tradycyjnej religijnoÊci afrykaƒskiej, którà uto˝samiano z idolatrià. Powszechnie stosowana magia by∏a uto˝samiana z dzie∏em szatana, a bezpardonowo t´pieni szamani byli jej kap∏anami. Misjonarze nazywali siebie nganga, czyli w∏aÊciwymi krzewicie- lami Êwi´toÊci i zast´powali fetysze przez sakramentalia. Kongijczycy z kolei zast´powali stare fetysze nowymi (krzy˝, ró˝aniec), gdy˝ by∏y silniejsze; akceptowali chrzeÊcijaƒstwo o ile da∏o si´ pogodziç z tradycjami przodków. Niezwykle spopularyzowany by∏ chrzest, który mia∏o przyjàç 2 miliony Kon- gijczyków. LudnoÊç miejscowa korzysta∏a z nadgorliwoÊcià z sakramentu po- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 63

[23] KAPUCY¡SKA MISJA PAPIESKA W KONGO (1645-1835) 63

kuty i Eucharystii. Inne sakramenty nie rozpowszechni∏y si´ tak szybko z braku misjonarzy, a przede wszystkim ze wzgl´du na niepowodzenie w przygotowaniu miejscowego duchowieƒstwa. Ten ostatni powód by∏ u pod∏o˝a za∏amania si´ chrzeÊcijaƒstwa w ogóle. W Kongo wykszta∏ci∏a si´ za to odr´bna instytucja t∏umaczy-katechetów (maestri), którzy spe∏niali równie˝ rol´ spowiedników. Zadziwia jednak fakt, ˝e w pojmowaniu Êwiata pozamaterialnego i jego si∏, miejscowa ludnoÊç ∏atwo wpisywa∏a si´ w duchowoÊç chrzeÊcijaƒskà. Adrian Hastings twierdzi, ˝e umys∏owoÊç ludzi Konga nie by∏a zbyt odleg∏a od mental- noÊci katolików Europy Po∏udniowej przed OÊwieceniem39. Wp∏yw chrzeÊci- jaƒstwa na spo∏eczeƒstwo Konga znalaz∏ swój niezwykle dramatyczny wyraz w ruchu antoniƒskim arystokratki Doni Beatriz, która jak zauwa˝ono mia∏a w sobie coÊ z ch∏opki Joanny d’Arc. Niezwykle spopularyzowany w Kongo Êw. Antonii Padewski wcieli∏ si´ w nià, aby przyczyniç si´ do odbudowania silnego królestwa i chrzeÊcijaƒstwa. Wraz ze stopniowym upadkiem paƒstwa upad∏y jednak nadzieje na istnienie Chrystusowego KoÊcio∏a w tropikalnej Afryce. Patrzàc ogólnie na papieskie inicjatywy misyjne w po∏owie XVIII wieku w Czarnej Afryce, mo˝na stwierdziç, ˝e zakoƒczy∏y si´ one niepowodzeniem na wielkà skal´. Na tragiczne za∏amanie misji z∏o˝y∏y si´ ró˝ne czynniki. W XVIII w. zmieni∏a si´ sytuacja misyjna w katolickiej Europie zwiàzana z spadkiem entuzjazmu misyjnego. W Afryce niezwykle wysoka by∏ Êmiertel- noÊç misjonarzy, wynikajàca z niezwykle os∏abiajàcego i trudnego klimatu oraz braku odpowiednich lekarstw. Funkcjonowa∏ tam równie˝ nieszcz´Êliwy proce- der, który ∏àczy∏ Portugalczyków i handel niewolnikami. A poniewa˝ poczàtko- wo wszyscy misjonarze wywodzili si´ z Portugali chrzeÊcijaƒstwo by∏o widziane w bardzo z∏ym Êwietle, cz´sto jako element politycznego podboju. Sprawy nie u∏atwia∏a niestabilna sytuacja polityczna w wielu królestwach afrykaƒskich, na- znaczona walkami mi´dzyplemiennymi oraz upodobaniem do plàdrowania i mordowania. WÊród wymienionych czynników nie wolno jednak zapomnieç o fundamentalnym, czyli o powierzchownej metodzie misyjnej, którà charakteryzowa∏y poÊpieszne nawrócenia i masowe chrzty40. Niepowodzeniem zakoƒ- czy∏a si´ praca edukacyjna, a zw∏aszcza nieprzygotowanie miejscowych, wy- kwalifikowanych liderów dla KoÊcio∏a lokalnego

39 K. W a r d, Afryka. W: Historia chrzeÊcijaƒstwa. Red. A. H a s t i n g s. Warszawa 2002, s. 234n. 40 J. H. K a n e, A Concise History of the Christian Word Mission. A Panoramic view of Mis- sions from Pentecost to the present. Michigan 19812, s. 71. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 64

64 KS. ANDRZEJ MIOTK SVD [24]

La missione dei cappuccini nel Congo (1645-1835) Sommario I re del Congo tentarono di prendere contatto diretto con La Santa Sede mediante proprie ambascerie, per affermare la propria indipenedenza sul piano politico e religio- so. Loro chiesero la congregazione Propaganda i missionari non portoghesi. Nel 1645 venne alla corte del re Congo Garcia II il primo gruppo di missionari cappuccini, sette spagnoli e cinque italiani. La congregazione aveva elevato la missione de cappuccini a prefettura apostolica, ma con una certa subordinazione ai vescovi del Congo e dell’Angola. Questa sistemazione giurisdizionale diede continuamente occasione a contrasti e litigi interni. I lavori linguistici dei missionari cappuccini (grammatiche, vo- cabolari, catechismi), loro molteplici interpellanze alla congregazione di Propaganda e soprattutto, il manuale della loro pratica missionaria del sec. XVIII mostrano con quale seriet∫ essi cercarono di compiere il loro lavoro missionario. Questo lavoro si svolse per 150 anni, in condizioni del tutto sfavorevoli. Il clima tropicale mieteva le vite dei missionari felicemente arrivati. Fino al termine della missione dei cappuccini nel Con- go, nel 1835, circa 400 membri dell’ordine diedero la loro vita al servizio di questa in- fruttuosa missione. La loro opera non fu in grado di arrestare l’annientamento della missione. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 65

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. TOMASZ B¸ASZCZYK KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU

Wydarzenia paryskie, które mia∏y miejsce w lutym 1848 r., zapoczàtkowa∏y wielkà fal´ niezadowolenia spo∏ecznego wobec elit rzàdzàcych i spowodowa∏y rozprzestrzenienie si´ rozruchów spo∏ecznych tak˝e w Niemczech, gdzie na bazie rewolucyjnych hase∏ domagano si´ szeroko poj´tej wolnoÊci tak˝e dla KoÊcio∏a1. Has∏a te znalaz∏y swe odzwierciedlenie w konstytucji pruskiej z 1848 r. oraz w ustawie zasadniczej Rzeszy Niemieckiej z 1849 r. Wykorzystujàc zmiany polityczne w okresie rewolucji marcowej, mocà zapi- sów konstytucyjnych, KoÊció∏ katolicki w Niemczech uzyska∏ niezale˝noÊç od paƒstwa oraz wolnoÊç w sprawowaniu kultu2. Ponadto ustawa zasadnicza uznawa∏a dotychczasowe Êwiadczenia paƒstwa na rzecz KoÊcio∏a i zezwala∏a na bez- poÊrednie kontakty biskupów i zakonów z Rzymem. Tym samym KoÊció∏ zyska∏ szerokie prerogatywy w zakresie prawa prezenty, wyboru i zatwierdzania kandydatów na urz´dy koÊcielne. KoÊció∏ równie˝ bez przeszkód móg∏ zarzà- dzaç swoim majàtkiem oraz kierowaç karnoÊcià koÊcielnà. Uzyskana swoboda zrzeszania si´ pozwala∏a KoÊcio∏owi tak˝e na tworzenie organizacji koÊciel- nych, co stwarza∏o mu mo˝liwoÊç szerokiego dzia∏ania na terenie ˝ycia spo- ∏ecznego3. Era wolnoÊci zintegrowa∏a katolików w walce o swoje prawa, a nowo ukszta∏towana ÊwiadomoÊç religijna zdynamizowa∏a cz∏onków KoÊcio∏a katolickiego do podj´cia dzia∏aƒ w ramach powstajàcych zwiàzków i stowarzyszeƒ koÊcielnych. Olbrzymiego znaczenia nabra∏y Generalne Spotkania Katoli- ków Niemiec (Katholikentage), które przybra∏y charakter Êwieckich zgroma- dzeƒ ze wzgl´du na przewa˝ajàcà liczb´ uczestniczàcych w nich katolików Êwieckich4. To w∏aÊnie te spotkania mia∏y byç okazjà do wprowadzenia w ˝y-

1 J. K r a s u s k i, Historia Niemiec. Wroc∏aw 1998, s. 196. 2 R. A u b e r t, KoÊció∏ katolicki od kryzysu 1848 roku do pierwszej wojny Êwiatowej. W: Hi- storia KoÊcio∏a. Red. R. A u b e r t, P. E. C r u n i c a n, J. T. E l l i s, F. B. P i k e, J. B r u l s, J. H a j j a r. T. 5. Warszawa 1985, s. 28. 3 B. K u m o r, Historia KoÊcio∏a. Cz. 7. Lublin 1991, s. 240. 4 T. B ∏ a s zc zy k, Poczàtki Katholikentage w Niemczech jako forma walki o wolnoÊç Ko- Êcio∏a. Saeculum Christianum. R. 11: 2004, nr 2, s. 35. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 66

66 KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [2]

cie katolickich zasad, a przede wszystkim mia∏y stworzyç mo˝liwoÊç omówie- nia spo∏ecznych problemów, jakie w tym czasie pojawia∏y si´ w ˝yciu publicz- nym, a wobec których KoÊció∏ nie móg∏ byç oboj´tny, i znalezienia sposobu ich zaradzenia5. Ponadto niemieccy katolicy wyrwani ze snu wyznaniowego podj´li konkretnà walk´ z dechrystianizacjà wszystkich zakresów ˝ycia spo- ∏ecznego, którà dodatkowo podsyca∏a n´dza i ubóstwo ludnoÊci dotkni´tej kataklizmem g∏odu i zarazy, jaki w tym czasie mia∏ miejsce w Niemczech. Dlatego te˝ nowo powstajàce zrzeszenia w Niemczech dà˝y∏y w swoich dzia- ∏aniach do ukszta∏towania ÊwiadomoÊci religijnej i podniesienia moralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej wÊród katolików6. Szczególnà rol´ odgrywa∏o tutaj mogunc- kie Zrzeszenie Êw. Piusa dla religijnej wolnoÊci, które swà dzia∏alnoÊç rozpocz´∏o 23.03.1848 r.7 By∏o ono pierwszym zrzeszeniem katolickim powsta∏ym w wyniku zdobyczy rewolucji marcowej. Podobne zrzeszenia katolickie powsta∏y na terenach Westfalii, Branderburgii, Nadrenii, Badenii, a tak˝e na Âlàsku. G∏ównymi inspiratorami zak∏adania zrzeszeƒ byli katoliccy duchowni. Za∏o˝ycielem zrzeszenia mogunckiego by∏ kanonik kapitu∏y katedralnej Adam Franciszek Lennig. Na Âlàsku szczególnà rol´ odegra∏ ks. Józef Wick, który we Wroc∏awiu za∏o˝y∏ 8.06.1848 r. Katolicki Zwiàzek Centralny dla religijnej i koÊcielnej wolnoÊci8. Wroc∏awski zwiàzek w przeciàgu miesiàca czasu osiàgnà∏ stan liczebny 2000 cz∏onków, którzy dzia∏ali w oko∏o 130 zrzesze- niach filianych9. Wszystkim katolickim zrzeszeniom powsta∏ym w tym czasie w Niemczech przyÊwieca∏ ten sam cel dobrego spo˝ytkowania zdobytej wolnoÊci na rzecz KoÊcio∏a i spo∏ecznoÊci katolickiej. W dalszej zaÊ perspektywie widziano potrzeb´ uaktywnienia katolików Êwieckich celem ich ingerencji w ˝ycie spo∏eczno-polityczne Niemiec poprzez podejmowanie inicjatyw zmierzajàcych do roz- wiàzywania problemów natury spo∏ecznej. SkutecznoÊç tych inicjatyw mog∏a byç efektywna dopiero z chwilà zjednoczenia si´ lokalnych zrzeszeƒ w jedno centralne stowarzyszenie katolickie. Podczas pierwszego spotkania katolickich zrzeszeƒ istniejàcych w Niemczech, które odby∏o si´ w Mainz w 1848 r., ukon- stytuowa∏o si´ Katolickie Zrzeszenie Niemiec. Zgodnie z zapisami statutowymi, jego zadaniem by∏o dà˝enie do urzeczywistnienia wolnoÊci KoÊcio∏a i wszyst-

5 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins Deutschlands am 3. 4. 5. und 6 October zu Mainz. Mainz 1848, s. VIII. 6 T a m ˝ e, s. III-IV. 7 T. G r o s s m a n n, Katholikentage. W: Lexikon für Theologie und Kirche. T. 5. Freiburg 1996, kol. 1340. 8 Zob. J. W i c k, Aus meinem Leben. Aufzeichnengen zu meinem fünfzigjährigen Priester-Ju- biläum für den mir stets wohlgefiunt gewesenen schlesischen katholischen Clerus das katholische Volk. Breslau 1895; T. B ∏ a s z c z y k, Józef Wawrzyniec Wick – Êlàski dzia∏acz spo∏eczny (1820- 1903). Saeculum Christianum. R. 10: 2003, nr 2, s. 226. 9 T. B ∏ a s z c z y k, Józef Wawrzyniec Wick..., s. 224. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 67

[3] KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU 67

kich jego praw na drodze istniejàcych Êrodków prawnych10. Ponadto dà˝àc do likwidacji biedy i z∏a spo∏ecznego zrzeszenie to popiera∏o wszystkie dzie∏a chrzeÊcijaƒskiej mi∏oÊci bliêniego11. Wroc∏awski Katolicki Zwiàzek Centralny dla religijnej i koÊcielnej wolnoÊci wszed∏ w sk∏ad Katolickiego Zrzeszenia Niemiec i na terenie Âlàska podejmowa∏ praktyczne dzia∏ania, zak∏adajàc mi´dzy innymi ˝∏obki dzieci´ce, katolickà bibliotek´ ludowà, a tak˝e stworzy∏ teren pracy dla wspó∏dzia∏ajàcych z nim katolickich towarzystw takich jak: Towarzystwo Êw. Wincentego, Towarzystwo Kobiet czy te˝ Stowarzyszenie Czeladników12. Szczególnym owocem obrad podczas Pierwszego Generalnego Spotkania Katolików Niemiec w Mainz by∏o zapoznanie si´ z dzia∏alnoÊcià Towarzystwa Êw. Wincentego, którego wielkim or´downikiem by∏ Piotr Reichensperger, pose∏ parlamentu frankfurckiego. Podczas swojego wystàpienia, przedstawiajàc cele i zasady pracy tego stowarzyszenia, zwróci∏ uwag´ na o˝ywionà wspó∏pra- c´ duchownych i Êwieckich w ramach Towarzystwa Êw. Wincentego, która pomog∏a wielu ludziom wyjÊç z n´dzy i osiàgnàç stabilizacj´ ˝yciowà. Towarzy- stwo Êw. Wincentego, które zosta∏o za∏o˝one w Pary˝u w 1838 r. rozprzestrze- ni∏o si´ poza granice Francji i dzi´ki usilnym zabiegom Piotra Reichenspergera znalaz∏o uznanie w oczach delegatów mogunckiego spotkania, które gotowe by∏o wspieraç to dzie∏o celem wprowadzenia w czyn chrzeÊcijaƒskiej caritas13. Wroc∏awski oddzia∏ Towarzystwa Êw. Wincentego powsta∏ 7.11.1848 r., a na jego czele stanà∏ wroc∏awski kanonik kapitu∏y katedralnej ks. Józef Sau- er14. W pierwszym spotkaniu za∏o˝ycielskim wzi´∏o udzia∏ 18 osób, które sta∏y si´ cz∏onkami rzeczywistymi wroc∏awskiego Towarzystwa Êw. Wincentego. Grupa za∏o˝ycielska na poczàtku swego dzia∏ania zak∏ada∏a, wraz ze zwi´k- szeniem si´ liczby cz∏onków, rozprzestrzenianie si´ Towarzystwa, jak równie˝ jego podzia∏ na mniejsze grupy, dzia∏ajàce przy parafiach. Pierwszy podzia∏ wroc∏awskiego oddzia∏u Towarzystwa Êw. Wincentego dokona∏ si´ 18.12.1848 r. i obejmowa∏ szeÊç Konferencji Towarzystwa Êw. Wincentego zlokalizowanych przy parafiach: Êw. Jana Chrzciciela, NMP na Piasku, Êw. Mateusza, Êw. Wincentego oraz Êw. Wojciecha. Szósta konferencja zwana „kombinowanà” skupia∏a parafie: Êw. Doroty, Bo˝ego Cia∏a, Êw. Miko∏aja oraz Êw. Maurycego15. Pierwsze lata dzia∏alnoÊci Towarzystwa Êw. Wincente-

10 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins Deutschlands..., [Statuty Katolickiego Zwiàzku Niemiec], §1. 11 T a m ˝ e, §7d. 12 T. B ∏ a s z c z y k, Józef Wawrzyniec Wick..., s. 225. 13 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins Deutschlands..., [przemó- wienie P. Reichenspergera z 4.10.1848 r.], s. 63. 14 D. S c h r e i b e r-K u r p i e r s, Dzieje Konferencji Êw. Wincentego a Paulo na Âlàsku w latach 1848-1914. Warszawa 2003, mps, s. 115. 15 T a m ˝ e, s. 116. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 68

68 KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [4]

go charakteryzowa∏y si´ dynamicznym rozwojem, co sprawi∏o ˝e w 1849 r. liczy∏o ono 218 cz∏onków czynnych oraz 130 cz∏onków honorowych i subskry- bentów. Po 3 latach swojego istnienia w ramach wroc∏awskiego oddzia∏u To- warzystwa Êw. Wincentego dzia∏a∏o 7 konferencji wroc∏awskich i 18 poza granicami miasta Wroc∏awia16. G∏ównym celem Towarzystwa Êw. Wincentego by∏o budzenie ducha chrze- Êcijaƒskiego poprzez dzia∏alnoÊç dobroczynnà. Z rocznych sprawozdaƒ wynika, ˝e obok materialnej pomocy mocny nacisk po∏o˝ono tak˝e na moralny wymiar prowadzonej dzia∏alnoÊci celem polepszenia sytuacji ˝yciowej ubogich. Szeroko zakrojona pomoc materialna odnosi∏a si´ do troski o rodzin´, opieki nad chorymi, dzieçmi i m∏odzie˝à, a w aspekcie moralnym zauwa˝a si´ czynio- ne starania o sakramentalnà legalizacj´ zwiàzków ma∏˝eƒskich, regulacj´ sakramentu chrztu nieochrzczonych dzieci, a tak˝e duchowe przygotowanie tzw. „zapóênionych dzieci” do przyj´cia pierwszej Komunii Êw.17 Podczas III Generalnego Zgromadzenia Katolików Niemiec, które odbywa- ∏o si´ w paêdzierniku 1849 r. w Regensburgu powo∏ano do istnienia Towarzy- stwo Êw. Bonifacego, którego pierwszym prezesem zosta∏ Józef hr. Stolberg- -Stolberg18. G∏ównym zadaniem Towarzystwa by∏o finansowe wspieranie ko- Êcielnych wspólnot religijnych b´dàcych w diasporze celem umo˝liwienia im utrzymania Êwiàtyƒ i szkó∏19. Wp∏ywy finansowe pochodzi∏y g∏ównie z datków dobrodziei i cz∏onków poszczególnych parafii20. Wydaje si´, ˝e postanowienia Katholikentage mia∏y olbrzymi wp∏yw na ludnoÊç katolickà, którà zach´cano do wspierania nowo powstajàcych towarzystw katolickich i znalaz∏y szeroki od- dêwi´k tak˝e na Âlàsku. Swojà dzia∏alnoÊç na terenie Âlàska Towarzystwo Êw. Bonifacego rozpocz´∏o w 1851 r. i dzi´ki finansowemu wsparciu osób ˝yczli- wych wykazywa∏o o˝ywionà dzia∏alnoÊç, która silnie zwiàzana by∏a z ˝yciem parafialnym. Podczas 46. Generalnego Zgromadzenia Katolików Niemiec, które odbywa∏o si´ w Nysie w 1899 r. podj´to szczególny apel, by z∏oty jubileusz istnienia Towarzystwa Êw. Bonifacego uczciç powo∏aniem do ˝ycia i funkcjono- waniem tego towarzystwa we wszystkich parafiach niemieckich celem zniwelo- wania strat poniesionych przez KoÊció∏ katolicki jakich dozna∏ on na terenach protestanckich i mieszanych w Niemczech21.

16 D. S c h r e i b e r-K u r p i e r s, Dzieje Konferencji..., s. 123. 17 Zob. Jahrbücher des Vereins vom heil. Vincenz von Paul im Berichte des Bisthums Breslau und der Grafschaft Glatz. Breslau 1859-1864. 18 G. W a l f, Bonifatiuswerk der deutschen Katholiken. W: Lexikon für Theologie und Kirche. T. 2. Freiburg 1994, kol. 582. 19 P. M a zur a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien von feinen Anfängen bis zum Jahre 1880. Breslau 1925, s. 43. 20 G. W a l f, Bonifatiuswerk der deutschen Katholiken, kol. 582. 21 Verhandlungen der 46. General-Versammlung der katholiken Deutschlands zu Neisse vom 27. bis 31. August 1899. Herausgegeben von dem Likal-Komitee zu Neisse. Neisse 1899, s. 357. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 69

[5] KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU 69

W 1851 r. na terenie Âlàska rozpocz´∏o swojà dzia∏alnoÊç Towarzystwo Êw. Karola Boromeusza, które zosta∏o za∏o˝one w 1844 r, a rok póêniej uznane przez paƒstwo i KoÊció∏ katolicki22. Jego celem by∏o rozpowszechnianie ksià˝ek i ró˝nego rodzaju pism o tematyce nie tylko religijnej, które prefe- rowa∏y wartoÊci humanistyczne wolne od propagandy z∏a. W tym celu towarzystwo przedstawia∏o spisy zalecanych ksià˝ek, jak równie˝ recenzowa∏o nowe publikacje ukazujàce si´ na rynku ksi´garskim23. Mia∏o ono tak˝e swój udzia∏ w zak∏adaniu bibliotek ludowych, których miejsce z biegiem czasu zajmowa∏y biblioteki parafialne24. Z∏otoryja by∏a pierwszym miastem na Âlà- sku, w którym powsta∏o Towarzystwo Êw. Karola Boromeusza i realizowa∏o swojà dzia∏alnoÊç w oparciu o wytyczone cele. Ponadto sprawozdania roczne Towarzystwa Êw. Wincentego a Paulo uwidaczniajà Êcis∏à wspó∏prac´ z To- warzystwem Êw. Karola Boromeusza. Ks. Ulrich, który by∏ odpowiedzialny za funkcjonowanie biblioteki ludowej we Wroc∏awiu wymienia szczególnie wroc∏awskiego prezesa Towarzystwa Êw. Karola Boromeusza ks. Stutzera, który w 1861 r. przekaza∏ 11 nowych pozycji ksià˝kowych25. Rok póêniej to samo towarzystwo przekaza∏o na rzecz biblioteki ludowej w 12 tomach Jahrgänge katholische Unterhaltungen26, a w 1863 r. ofiarowa∏o 72 pozycje ksià˝kowe27. W 1851 r. na Âlàsku powsta∏o Katolickie Zrzeszenie Czeladników, które zosta∏o za∏o˝one z inicjatywy ks. Adolfa Kolpinga w 1846 r. w Elberfeld28. G∏ów- nym zadaniem tego zrzeszenia by∏o kszta∏cenie i formacja czeladniczej m∏o- dzie˝y m´skiej celem o˝ywienia ich wiary29. W tym celu zwiàzek kolpingowski postulowa∏ roztoczenie szeroko poj´tej opieki religijno-charytatywnej nad m∏odzie˝à czeladniczà oraz przygotowanie jej do odpowiedzialnoÊci w polep- szaniu warunków w∏asnego ˝ycia30. Prezentacj´ idei Zrzeszenia Czeladników dokona∏ sam Kolping podczas Generalnego Spotkania Katolików Niemiec, które odby∏o si´ w Münster pod koniec wrzeÊnia 1852 r. Wówczas to zainspiro- wa∏ swoich s∏uchaczy do zak∏adania tego zrzeszenia wsz´dzie tam, gdzie istnia-

22 E. H o d i c k, Borromäusverein. W: Lexikon für Theologie und Kirche. T. 2. Freiburg 1994, kol. 600. 23 E. H o d i c k, Borromäusverein, kol. 601. 24 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien..., s. 43. 25 Jahrbücher des Vereins vom heil. Vincenz von Paul im Berichte des Bisthums Breslau und der Grafschaft Glatz. Breslau 1861, s. 32. 26 Jahrbücher des Vereins... (1862), s. 25. 27 Jahrbücher des Vereins... (1863), s. 20. 28 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç b∏ogos∏awionego ksi´dza Adolfa Kolpinga (1813-1865). Kraków 1999, s. 65. 29 K. K u ê m a k, Kolping Adolf. ˚ycie i dzia∏alnoÊç. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin 2002, kol. 392. 30 M. H a n k e, Sozialer Wandel durch Veränderung des Menschen. Leben, Werk und Wirken des Sozialpädagogen Adolph Kolping. Mühlheim 1974, s. 59-60. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 70

70 KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [6]

∏y stany czeladnicze31. Dzi´ki osobistemu zaanga˝owaniu ks. Adolfa Kolpinga, za jego ˝ycia, we wszystkich diecezjach niemieckich, jak równie˝ poza granicami Niemiec, powsta∏o 513 zwiàzków czeladniczych, z czego w samych tylko Niemczech dzia∏a∏o ich 337. Na poczàtku lipca 1852 r. Adolf Kolping przebywajàc we Wroc∏awiu przyczyni∏ si´ do powstania dalszych na Âlàsku Katolickich Zrzeszeƒ Czeladników. Rok póêniej podczas koloƒskiego generalnego spotkania zwiàzków czeladniczych, w zwiàzku ze zwi´kszajàcà si´ ich liczbà, dokonano poprawek w Statucie Generalnym. Wed∏ug poprawionego statutu zgodnie z §18 Wroc∏aw zosta∏ wyznaczony jako centrala zwiàzków dzia∏ajàcych na Âlàsku. Do wroc∏awskiej centrali przyporzàdkowano wówczas oÊrodki w Nysie, K∏odzku, G∏ogowie, Zi´bicach, Opolu oraz Âwidnicy Âlàskiej. Na Âlàsku, w okresie ˝ycia Adolfa Kolpin- ga, zaznacza si´ dynamiczny wzrost zwiàzków czeladniczych. W tym czasie powsta∏o ich 6032. W zwiàzku z powi´kszajàcà si´ liczbà zwiàzków czeladniczych na Âlàsku ordynariusz wroc∏awski Henryk Förster w 1863 r. mianowa∏ proboszcza Grodkowa, ks. Ernesta Nichta kuratorem i prezesem Katolickiego Zwiàzku Czeladników na Âlàsku, zlecajàc mu dba∏oÊç o skuteczne przestrzega- nie statutu zwiàzku oraz roztoczenie opieki nad m∏odzie˝à czeladniczà33. Oprócz zwiàzku czeladników na Âlàsku pojawi∏o si´ tak˝e Zrzeszenie Uczniów, które jako szczególna ga∏àê Towarzystwa Êw. Wincentego a Paulo, powsta∏o w 1855 r.34 Prezesem tego zrzeszenia by∏ ks. Hoffmann a od 1863 r. ks. Hauke. Zrzeszenie Uczniów zaopatrywa∏o swoich podopiecznych w odzie˝, narz´dzia rzemieÊlnicze oraz op∏aca∏o egzaminy czeladnicze. Ponadto cz∏on- kowie tego zrzeszenia usi∏owali zdobyç odpowiednie fundusze potrzebne mi´- dzy innymi na op∏aty za mieszkanie dla uczniów rzemieÊlniczych oraz na przy- j´cie do majstra, którego zobowiàzywano do odpowiednich adnotacji w ksià˝ce moralnoÊci ucznia35. W ramach Towarzystwa Êw. Wincentego dzia∏a∏y tak˝e konferencje ˝eƒskie, które by∏y specyficznie Êlàskà zorganizowanà instytucjà charytatywnà kobiet. Pierwsza tego rodzaju konferencja powsta∏a we Wroc∏awiu w 1858 r. i zwiàza- na by∏a z parafià Êw. Miko∏aja36. W 1863 r. wy∏oni∏y si´ dodatkowo 4 konferencje dzia∏ajàce przy parafiach: katedralnej, Êw. Mateusza, Êw. Maurycego i Êw. Doroty37. G∏ównym ich zadaniem by∏a opieka nad wdowami i sierotami. Jed- nak˝e istotnego znaczenia nabra∏a w tym czasie konferencja istniejàca przy pa-

31 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 93. 32 H. J. K r a c h t, Adolph Kolping. Priester, Pädagoge, Publizist im Dienst Christlicher Sozial- reform. Freiburg im Br. 1993, s. 527-540. 33 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 96. 34 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien..., s. 43. 35 Jahrbücher des Vereins... (1864), s. 11. 36 Jahrbücher des Vereins... (1859), s. 20. 37 Jahrbücher des Vereins... (1864), s. 116. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 71

[7] KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU 71

rafii NMP na Piasku, której kuratorem by∏ ks. Robert Spiske. Ju˝ w 1848 r. za- ∏o˝y∏ on Stowarzyszenie Êw. Jadwigi, skupiajàce 3000 kobiet, które opiekowa∏y si´ ubogimi, odwiedza∏y chorych oraz pociesza∏y umierajàcych. Szczególnà tro- skà otacza∏y one bezdomne i zaniedbane dzieci, dla których wyszukiwa∏y miejsca schronienia w katolickich rodzinach38. Ponadto Stowarzyszenie Êw. Jadwigi, dostrzegajàc zagro˝enia moralne m∏odzie˝y zw∏aszcza ˝eƒskiej, otacza∏o opie- kà i t´ grup´ spo∏ecznà39. Cieszàc si´ wielkà ˝yczliwoÊcià kard. Melchiora von Diepenbrocka oraz jego nast´pcy na biskupstwie wroc∏awskim, ks. Henryka Förstera, Stowarzyszenie Êw. Jadwigi swojà s∏u˝b´ apostolskiej mi∏oÊci kontynuowa∏o w specjalnie do tego przeznaczonym Domu Ratunku im. Êw. Jadwigi, który sta∏ si´ zalà˝kiem przysz∏ego Zgromadzenia Sióstr Êw. Jadwigi40. W Do- mu Ratunku Êw. Jadwigi w 1858 r. miejsce schronienia znalaz∏o 27 ch∏opców i 48 dziewczàt. Z myÊlà o nich ks. Robert Spiske wybudowa∏ w 1864 r. szko∏´, w której edukowano otoczone troskà dzieci ulicy41. Do 1874 r. Stowarzyszenie Êw. Jadwigi opiekowa∏o si´ i kszta∏ci∏o oko∏o 200 dzieci42. Równolegle do dzia∏aƒ Stowarzyszenia Êw. Jadwigi powo∏ano do ˝ycia Zwiàzek Maryjny, który zosta∏ przekszta∏cony w Zrzeszenie do Podnoszenia Mo- ralnoÊci S∏u˝ebnych Dziewczàt43. Prezesem tego zrzeszenia i g∏ównym jego or- ganizatorem by∏ wroc∏awski duszpasterz ks. Jan Schneider, który w czasach swojego wikariatu w parafii NMP na Piasku zetknà∏ si´ z ideà ruchu wincen- cjaƒskiego, propagujàcego akcj´ charytatywnà na rzecz dzieci, chorych, ubogich oraz dziewczàt zagro˝onych prostytucjà44. G∏ównym celem zrzeszenia pro- wadzonego przez Jana Schneidera by∏a otoczenie opiekà moralnà i religijnà s∏u˝ebnych dziewczàt, zapewnienie im godziwej rozrywki, oferowanie pomocy w znalezieniu pracy, a w razie jej braku doskonalenie w pracach potrzebnych

38 J. W i t t i g, Aposto∏ mi∏osierdzia. Robert Spiske i jego dzie∏o. T∏um. R. B o r o w i k. Wro- c∏aw 1999, s. 55; J. S w a s t e k, Opinia o Êwi´toÊci ˝ycia (fama sanctitatis) za∏o˝yciela Sióstr Êw. Jadwigi – s∏ugi Bo˝ego ks. pra∏ata Roberta Spiskego (1821-1888). W: S∏u˝cie Panu z weselem. Red. I. D e c. T. 1. Wroc∏aw 2000, s. 218. 39 A. G. N i e d z i e l a, Jadwi˝anki w s∏u˝bie KoÊcio∏a. Wroc∏aw 1985, s. 20. 40 J. S w a s t e k, Ksiàdz Robert Spiske – za∏o˝yciel Sióstr Jadwi˝anek (1821-1888). Homo Dei. R. 51: 1982, nr 1, s. 67. 41 T e n ˝ e, Ksiàdz Robert Spiske i za∏o˝one przez niego Zgromadzenie Sióstr Âwi´tej Jadwigi. W: KoÊció∏ w Polsce. Dzieje i kultura. Red. J. W a l k u s z. T. 1. Lublin 2002, s. 99. 42 J. M e r t e n s, Robert Spiske. Regensburg 1998, s. 13. 43 Archiwum Domu Macierzystego Sióstr Maryi Niepokalanej we Wroc∏awiu (dalej: AD- MSMNWr), Chronic des Vereines zur sittlichen Hebung weiblicher Dienstboten und des damit verbundenen Marien-Stiftes, Gräuznerstraße Nr 10, -dahier. angelegt von dem derzeitigen Präses John. Schneider, Curatus ad St. Matthias. 1862. B. sygn., s. 2. 44 J. S w a s t e k, Ksiàdz Jan Schneider (1824-1876) jako za∏o˝yciel Zgromadzenia Sióstr Ma- ryi Niepokalanej. W: Viae historicae. Ksi´ga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiàtà rocznic´ urodzin. Red. M. G o l i ƒ s k i, S. R o s i k. Wroc∏aw 2001, s. 392. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 72

72 KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [8]

w zawodzie, jak równie˝ roztoczenie opieki nad chorymi i starszymi s∏u˝àcy- mi45. Roczna dzia∏alnoÊç zrzeszenia ogarnia∏a pomocà 100 s∏u˝àcych, które znalaz∏y zatrudnienie w dobrych rodzinach46. W 1855 r. zrzeszenie roztoczy∏o opiek´ nad 1050 dziewcz´tami, z których 570 otrzyma∏o prac´, a 153 znalaz∏y przyj´cie w hospicjum47. Podobnie jak Stowarzyszenie Êw. Jadwigi przyczyni∏o si´ do za∏o˝enia Zgromadzenia Sióstr Êw. Jadwigi tak Zrzeszenie do Podnosze- nia MoralnoÊci S∏u˝ebnych Dziewczàt spowodowa∏o powstanie Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej, które nastàpi∏o w 1863 r.48 Akademicki oÊrodek nie pozostawa∏ z dala od XIX-wiecznych nurtów spo- ∏ecznych. Studiujàca m∏odzie˝ katolicka zorganizowa∏a si´ w dwóch stowarzy- szeniach. Pierwsze, które powsta∏o w 1849 r. stanowi∏o Towarzystwo Czytelnicze. By∏a to polska organizacja studencka, której celem by∏o studiowanie dzie∏ religijnych, podniesienie ÊwiadomoÊci katolickiej, rozwijanie zami∏owaƒ teologicznych, a tak˝e zapoznawanie si´ ze wspó∏czesnymi problemami spo∏ecznymi49. Z chwilà powstania Towarzystwo Czytelnicze liczy∏o 112 cz∏onków, a jego prze- wodniczàcym by∏ znany dzia∏acz centrowy wywodzàcy si´ z Górnego Âlàska, ks. Gustaw Waniura50. W 1853 r. na Uniwersytecie Wroc∏awskim dzia∏a∏o Braterskie Stowarzyszenie, które by∏o polskà organizacjà studenckà o charakterze samopo- mocowym. Dwa lata póêniej zawiàza∏o si´ Stowarzyszenie Studentów Winfridia, które w swoim programie odwo∏ywa∏o si´ do katolickich przes∏anek religijny- ch51. W latach szeÊçdziesiàtych XIX w. zawiàza∏y si´ jeszcze dalsze 3 organizacje studenckie wÊród których wymieniç nale˝y: Studencki Zwiàzek Katolicki (1863), który skupia∏ studentów z ró˝nych wydzia∏ów i domaga∏ si´ od w∏adz uniwersytetu wprowadzenia katolickich nabo˝eƒstw oraz wyk∏adów poÊwi´conych za- gadnieniom religijnym dla studentów spoza Wydzia∏u Teologii Katolickiej, auw∏adz wydzia∏u i ordynariusza wroc∏awskiego zabiega∏ o utworzenie profe- sury z zakresu apolegetyki chrzeÊcijaƒstwa, Towarzystwo Êw. Bonifacego (1868), wspó∏pracujàce z Towarzystwem Êw. Wincentego a Paulo oraz Wolne Stowarzy- szenie Katolickich Studentów (1869). Zrzeszenia te powsta∏y w wyniku dà˝eƒ do rozszerzenia terenu dzia∏aƒ na Êrodowisko akademickie. Mimo, ˝e mia∏y one charakter bardziej naukowy, to ich zas∏ugà by∏o uaktywnienie studentów do dzia∏alnoÊci nie tylko ideowopolitycznej, ale tak˝e charytatywnej52.

45 I. O k i e ƒ c z y k, DuchowoÊç Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej. B. m. i r. wyd., mps, s. 9. 46 ADMSMNWr, Chronic des Vereines..., s. 7. 47 T a m ˝ e, s. 8. 48 T. B ∏ a s z c z y k, Zakony na Âlàsku w dobie Kulturkampfu. Wroc∏aw 2004, s. 314. 49 M. P a t e r, Historia Uniwersytetu Wroc∏awskiego do roku 1918. Wroc∏aw 1997, s. 243. 50 T e n ˝ e, Waniura Gustaw. W: S∏ownik biograficzny katolickiego duchowieƒstwa Êlàskiego XIX i XX wieku. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 453. 51 T e n ˝ e, Historia Uniwersytetu Wroc∏awskiego..., s. 240 52 T a m ˝ e, s. 242. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 73

[9] KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU 73

Pomocnym dla rozwoju zakonów na Âlàsku okaza∏ si´ Katolicki Zwiàzek Rycerski, który wchodzi∏ w sk∏ad Zwiàzku Âlàskich Maltaƒczyków. Wykazu- jàc swojà po˝ytecznoÊç na polach walki w latach 1864-1866 Zwiàzek ten otrzyma∏ w 1867 r. uprawnienia osoby prawnej. Fakt ten pozwoli∏ mu na dzia∏ania w obszarze opieki medycznej i szerokà wspó∏prac´ z zakonami opiekujàcymi si´ chorymi. Takà wspó∏prac´ Zwiàzek Âlàskich Maltaƒczy- ków podjà∏ mi´dzy innymi ze Zgromadzeniem Sióstr Mi∏osierdzia Êw. Karo- la Boromeusza. Przekazujàc boromeuszkom po∏udniowà cz´Êç klasztoru pocysterskiego w Trzebnicy przyczyni∏ si´ do powstania szpitala w tym mie- Êcie. RównoczeÊnie na mocy umowy Zwiàzek pozyska∏ siostry do wydelego- wania szerokiej kadry piel´gniarskiej w miejsca dzia∏aƒ wojennych i zagro- ˝eƒ epidemiologicznych53. Âlàscy maltaƒczycy wspierali tak˝e finansowo niektóre zakony pomagajàc im w ich trudnej egzystencji. Tak by∏o w przypadku jezuitów Êwidnickich, którym Zwiàzek podarowa∏ 5000 talarów na przeprowadzenie potrzebnych remontów klasztoru i koÊcio∏a Âwi´tego Krzy˝a w Âwidnicy54. W ramach dzia∏aƒ duszpasterskich na uwag´ zas∏uguje Towarzystwo Trzeê- woÊci za∏o˝one w 1844 r. przez proboszcza Piekar Âlàskich, Alojzego Ficka55. Towarzystwo to zatwierdzone przez Stolic´ Apostolskà w 1851 r. zyska∏o szeroki oddêwi´k nie tylko na Âlàsku, ale tak˝e poza jego granicami. W pierwszych tygodniach swego istnienia zrzesza∏o 30.000 osób, a w dwa lata póêniej mog∏o si´ poszczyciç liczbà 300.000 cz∏onków. Towarzystwo TrzeêwoÊci, walczàc z na- ∏ogiem pijaƒstwa, dà˝y∏o do podniesienia poziomu moralnego ludnoÊci i wzrostu duchowego swoich cz∏onków56. Nie ulega jednak ˝adnej wàtpliwoÊci, ˝e akcja abstynencka by∏a szerokim ruchem spo∏ecznym i przyczyni∏a si´ do rozwoju ˝ycia religijnego na Âlàsku. Istotnà sferà ˝ycia duszpasterskiego, aczkolwiek ukierunkowanà na rozwój KoÊcio∏a powszechnego i uwra˝liwiajàcà wspólnoty lokalne na potrzeby Ko- Êcio∏a misyjnego, by∏y towarzystwa s∏u˝àce celom misyjnym. Na Âlàsku ju˝ w 1855 r. utworzono Zwiàzek Ksi´˝y dla wspierania niemieckich misji, którego zadaniem by∏o zapewnienie istnienia misji poprzez wsparcie materialne57. W Êlàskich parafiach istnia∏o tak˝e Towarzystwo Êw. Franciszka Ksawerego. Zwiàzek ten by∏ niemieckà realizacjà inicjatywy Pauliny Jaricot, która w 1819 r. za∏o˝y∏a w Lyonie Stowarzyszenie Rozkrzewiania Wiary dla wspomagania misji

53 Archiwum Sióstr Boromeuszek w Trzebnicy (dalej ASBT), Verbandlungen mit Malteses- -Ritten. Acta betreffen 1870. Sygn. A. IV. 42; A. K i e ∏ b a s a, Klasztor na prze∏omie wieków. W: Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków. Red. L. W i a t r o w s k i. Wroc∏aw-Trzebnica 1995, s. 174. 54 H. H o f f m a n n, Die Jesuiten in Schweidnitz. Schweidnitz 1930, s. 338. 55 K. D o l a, Ficek Jan Alojzy. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5. Lublin 1989, kol. 160. 56 M. P a t e r, Ficek Jan Alojzy Nepomucen. W: S∏ownik biograficzny..., s. 100-101. 57 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien..., s. 44. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 74

74 KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [10]

w Chinach i Ameryce58. Na teren Niemiec idea ta zosta∏a przeszczepiona przez Henryka Hahna, który w 1842 r. w Aachen utworzy∏ podobny zwiàzek pod na- zwà Êw. Franciszka Ksawerego59. Jego celem by∏o budzenie ÊwiadomoÊci misyjnej wÊród katolików oraz duchowa i materialna pomoc na rzecz misji60. Rozwój tego Towarzystwa sta∏ si´ mo˝liwy dzi´ki wsparciu i zach´tom podj´tym na Ge- neralnych Spotkaniach Katolików Niemiec61. Tak˝e w Aachen w 1846 r. istnia∏o Towarzystwo Dzieciàtka Jezus, które znalaz∏o na terenie Âlàska ˝ywy oddêwi´k62. Jego celem by∏o wzbudzanie u dzieci ÊwiadomoÊci misyjnej, umiej´tnoÊci dzielenia si´ wiarà, a przede wszystkim uwra˝liwianie ich na potrzeby materialne dzieci pochodzàcych z regionów zaniedbanych ekonomicznie63. Powstawanie licznych towarzystw o proweniencji katolickiej nie tylko o˝y- wia∏o ÊwiadomoÊç religijnà spo∏ecznoÊci wierzàcych, ale stawia∏o KoÊció∏ w rz´dzie wielkiego autorytetu moralnego otwartego na potrzeby ludzkie. Charytatywno-spo∏eczna dzia∏alnoÊç KoÊcio∏a katolickiego tak˝e na Âlàsku przyczyni∏a si´ do przyj´cia przez ubogie warstwy spo∏eczne ultramontani- stycznych postaw. Równie˝ Êlàski katolicyzm przyjà∏ znamiona ultramontani- zmu i mocno czu∏ si´ zwiàzany z papiestwem zw∏aszcza w czasach powstawania paƒstwa w∏oskiego. Aneksja cz´Êci Paƒstwa KoÊcielnego przez W∏ochy wzbudzi∏a mocne poruszenie wÊród katolików Âlàska. Âlàzacy wystosowali do papie- ˝a pismo ho∏downicze, na którym znalaz∏o si´ 107.000 podpisów i u˝yczyli udr´czonemu papie˝owi wsparcia materialnego w wysokoÊci 20.000 talarów. WÊród m∏odzie˝y czeladniczej Âlàska znaleêli si´ ochotnicy, pragnàcy zasiliç szeregi gwardii szwajcarskiej dla obrony Paƒstwa KoÊcielnego. Celem trwa∏ego wspierania papie˝a i Stolicy Âwi´tej zosta∏o na Âlàsku za∏o˝one Towarzystwo Êw. Micha∏a. W 1867 r. Towarzystwo to w przeciàgu 6 tygodni zebra∏o 37.000 talarów i 430 talarów w listach zastawnych, 7.000 franków, jeden list zastawny na 100 skudów oraz 4 z∏ote monety64. Rok 1848 by∏ prze∏omowym czasem dla KoÊcio∏a katolickiego w Niemczech w tym tak˝e na Âlàsku, jak równie˝ dla katolików. LudnoÊç katolicka, wykorzy- stujàc zdobycze rewolucji marcowej, jednoczy∏a si´ w walce o swoje prawa, które gwarantowa∏y zapisy konstytucyjne. Organizowanie si´ w katolickie zrze-

58 A. K u r e k, Jaricot Pauline Marie. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7. Lublin 1997, kol. 1035. 59 K. K u ê m a k, Franciszek Ksawery. Bractwa i Stowarzyszenia. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5. Lublin 1989, kol. 455. 60 L. W i e d e n n m a n n, Missionswerke, Missionsverein. W: Lexikon für Theologie und Kir- che. T. 7. Freiburg 1998, kol. 322. 61 Verhandlungen der 46. General-Versammlung der katholiken Deutschlands..., s. 356. 62 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien..., s. 44. 63 L. W i e d e n n m a n n, Missionswerke..., kol. 323. 64 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholozismus in Schlesien..., s. 47-48. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 75

[11] KATOLICKIE ZRZESZENIA NA ÂLÑSKU W XIX WIEKU 75

szenia spowodowa∏o nie tylko wzrost ÊwiadomoÊci religijnej wiernych, ale przyczyni∏o si´ do ich aktywnoÊci w sferze charytatywno-spo∏ecznej. Ró˝no- rodnoÊç celów jakie stawia∏y sobie zrzeszenia katolickie na Âlàsku spowodowa- ∏o olbrzymià konsolidacj´ ludnoÊci katolickiej i usprawni∏o jà do dzia∏aƒ tak˝e politycznych, ujawniajàc olbrzymià si∏´, wobec której nawet zaciekli przeciwnicy KoÊcio∏a musieli skruszyç swoje kopie.

Katholische Vereine in Schlesien im XIX Jh. Zusammenfassung Das Jahr 1848 war für die Katholische Kirche Deutschlands und auch in Schlesien sehr wichtig. Die Katholiken vereinigten sich im Kampfe um seine Rechte aufgrund der Eroberungen der Revolution von März 1848, die waren im Grundgesetz garantiert. Die katholische Vereinigungen hatten in den Folgen nicht nur Wachstum der religiösen Be- wußtsein der Gläubigen sondern verursachte auch Belebung der thätigen Aktiwitet auf dem social-caritativen Gebiete. Verschiedenheit der angenommenen durch diese Vere- inigungen Zwecken und Aufgaben hatte als Folge eine große Konsolidation der Katho- liken in Schlesien und gab ihnen Anlaß und Recht für die politische Thätigkeit mit der ungeheueren Macht so, daß auch die bittere Feinde der Katholischen Kirche mußten aufgeben.

Übersetz von Ryszard Paszek SDS saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 76

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

Marian Banaszak

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO

Tom I. Staro˝ytnoÊç wydanie II

Dystrybucj´ prowadzi: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. / fax (0-22) 839 89 85 www.uksw.edu.pl, www.ika.edu.pl e-mail: [email protected] saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 77

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

DORATA PIEKARSKA-WINKLER ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU NA TLE STOSUNKÓW PA¡STWO – KOÂCIÓ¸

Od momentu przyjćia chrztu przez RuÊ w 988 r. charakterystycznà cechà pobo˝noÊci ruskiej sta∏a si´ wiara w szczególne or´downictwo Matki Bo˝ej. Sa- mo przyjćie chrzeÊcijaƒstwa traktowane by∏o jako przyjÊcie na RuÊ Sofii – Mà- droÊci Bo˝ej, którà ze wzgl´du na abstrakcyjnoÊç pojćia uto˝samiano z Matkà Bo˝à.1 Potwierdzeniem tego zjawiska by∏y pierwsze Êwiàtynie na Rusi zwane so- fijnymi, w których dekoracji najwa˝niejszà rol´ odgrywa∏y wyobra˝enia Matki Bo˝ej Orantki.2 Od XII w. w ruskim kulcie maryjnym punkt ci´˝koÊci zosta∏ przeniesiony w stron´ jej opiekuƒczoÊci, o czym ponownie zaÊwiadczy∏y powsta- jàce wówczas na Rusi Êwiàtynie budowane na wzór soboru Blacherneƒskiego z Konstantynopola, gdzie przechowywany by∏ welon Matki Bo˝ej. Wedle powszechnego na Rusi wierzenia Bogurodzica swym welonem (ros. pokrow) otacza∏a wiernych dajàc tym samym opiek´ i or´downictwo. Uwieƒczeniem idei opieki Matki Bo˝ej nad ziemià ruskà by∏o wprowadzenie przez ksićia Andrze- ja Bogolubskiego (XII w.) do kalendarza cerkiewnego nowego Êwi´ta – Opieki NajÊwi´tszej Bogurodzicy (ros. Pokrow).3 Kult Pokrowu sta∏ si´ jednà z najbardziej charakterystycznych cech kultu maryjnego na Rusi i w Rosji. Wizerunki Matki Bo˝ej funkcjonujàce w wielu typach ikonograficznych na sta∏e wpisa∏y si´ w histori´ paƒstwa ruskiego s∏ynàc swoimi cudami i wstawiennictwem. Dopiero od czasów Piotra I kult ikon maryjnych os∏ab∏, a w∏aÊciwie by∏ celowo redukowany. Dla w∏adców od Piotra I do Aleksandra I Rosja mia∏a byç szybko rozwijajàcà si´ cz´Êcià Europy, tymczasem wiara w cudownoÊci ikon w przekonaniu proeuropejskich monarchów by∏a synonimem zacofania. Stàd liczne ukazy carskie ukrócajàce pobo˝noÊç ludu – za rozg∏aszanie wieÊci o cudach czynionych przez ikony grozi∏y represje.4 Taki stan rzeczy zmieni∏ si´

1 G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, kult, polityka. Rosyjskie ikony maryjne od drugiej po∏owy XVII wieku. Olsztyn 2000, s. 7. 2 Ta m ˝e. 3 I. Jazykowa, Âwiat ikony. Warszawa 1998, s. 104. 4 Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, s. 124. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 78

78 DORATA PIEKARSKA-WINKLER [2]

dopiero w czasach Miko∏aja I, bowiem z nastaniem jego rzàdów od˝y∏a tradycja ruska. Wydarzeniem, które poprzedzi∏o powrót do ruskich tradycji oraz doprowadzi∏o do odrodzenia kultu maryjnego by∏a wojna Rosji z Napoleonem 1812 r. Uaktywni∏a si´ wtedy cudowna moc ikon tradycyjnych noszonych jako labarum na czele wojsk. Uwa˝ano je powszechnie za najskuteczniejszà broƒ przeciwko wrogowi. Wygrana w tej wojnie w przekonaniu ludu rosyjskiego by- ∏a potwierdzeniem cudu zes∏anego z nieba g∏ównie za wstawiennictwem Matki Bo˝ej. Rosja Miko∏ajowska uwa˝a∏a si´ za najbardziej prawos∏awny naród, co by∏o efektem wielowiekowych starç i uregulowaƒ w stosunkach paƒstwo-koÊció∏. Aby stosunki te nale˝ycie zrozumieç, nale˝y zdaç sobie spraw´ z tego, ˝e wraz z przyjćiem chrzeÊcijaƒstwa z Konstantynopola RuÊ przej´∏a uformowanà w bizantyjskiej kulturze ide´ symfonii w∏adzy cesarskiej i patriarszej. W Bizan- cjum, a wić i na Rusi koÊció∏ mia∏ wspó∏dzia∏aç w budowaniu spo∏eczeƒstwa chrzeÊcijaƒskiego. Tyle ˝e w imperium bizantyjskim zwiàzek paƒstwo-koÊció∏ nie opiera∏ si´ na prawnym podziale kompetencji, lecz na za∏o˝eniu, ˝e paƒ- stwo funkcjonuje w oparciu o wiar´ i doktryn´ koÊcio∏a. Ta kwestia na Rusi iwRosji wyglàda∏a odmiennie, krótko mówiàc paƒstwo w ciàgu stuleci dokonywa∏o uzale˝nienia w∏adzy duchownej i sformalizowania relacji pomi´dzy w∏adzà Êwieckà a duchownà. Proces ten rozpoczà∏ si´ od czasu uniezale˝nienia si´ Rusi od patriarchatu Konstantynopola w 1448 r.5 Wielcy ksià˝´ta moskiewscy Iwan III i Wasyl III nie tylko zjednoczyli ziemie ruskie, ale te˝ dà˝yli do przejćia pot´gi imperium bizantyjskiego chylàcego si´ ju˝ wtedy ku upadkowi. Ambicje na przej´- cie spuÊcizny po imperium basileusów przejawia∏y si´ nie tylko w zwiàzkach ma∏˝eƒskich, ale te˝ w konkretnych zmianach na dworze moskiewskim – wprowadzenie do herbu paƒstwa moskiewskiego bizantyjskiego or∏a dwug∏owego, u˝ywanie tytu∏u cara, czy wreszcie ukszta∏towanie ideologii o Moskwie – trzecim Rzymie. Iwan IV Groêny – pierwszy koronowany car Wszech Rusi – pod- jà∏ wyraêne kroki zmierzajàce nie tylko do umocnienia patriarchatu moskiewskiego, ale jednoczeÊnie w jego poczynaniach przejawi∏a si´ dominacja w∏adzy Êwieckiej nad duchownà. Z inicjatywy Iwana IV zwo∏ane zosta∏y sobory 1547 i 1549 r., na których dokonano kanonizacji a˝ 30 ruskich Êwi´tych. Od tamtego czasu wszystkie sobory cerkiewne XVI i XVII w. zwo∏ywane by∏y na mocy car- skich ukazów, ich uczestnicy zapraszani byli imiennie carskimi gramotami. Na obradach soborów zawsze by∏ obecny car lub te˝ jego pe∏nomocnik. Do cara równie˝ nale˝a∏ przywilej wybierania i zatwierdzania patriarchów i metropoli- tów. Ingerencja g∏owy paƒstwa w sprawy Cerkwi by∏a wić ju˝ wtedy daleko

5 Sprzyjajàce warunki do zerwania Moskwy z Konstantynopolem stworzy∏a podpisana przez Bizancjum unia florencka z 1439 r., na mocy której Bizancjum uzna∏o zwierzchnictwo papie˝a oraz dogmaty katolickie, z czym nie godzili si´ kniaziowie ruscy. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 79

[3] ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU 79

posuni´ta i dotyczy∏a nie tylko jej administracji, car wydawa∏ rozporzàdzenia o przestrzeganiu postów, odprawianiu nabo˝eƒstw, prowadzeniu si´ mnichów itp. ˚ywym tego przyk∏adem by∏ tzw. Sobór Stu Rozdzia∏ów (ros. Stog∏aw) zwo∏any z inicjatywy Iwana IV Groênego w 1551 r., który w stu rozdzia∏ach zawar∏ postanowienia o strukturze Cerkwi, relacjach paƒstwo-koÊció∏ oraz postanowienia prawa paƒstwowego, cerkiewnego i rodzinnego, a tak˝e odpowiednimi zapisami unifikowa∏ obrz´dy i kult. Faktycznie w∏adza Êwiecka na Rusi od poczàtku dominowa∏a nad w∏adzà duchownà i taki stan rzeczy nie by∏ niczym niezwyk∏ym – car by∏ przecie˝ pomazaƒcem Bo˝ym. Mimo i˝ Cerkiew na Rusi ca∏kowicie uznawa∏a to prawo6, dzieje stosunków paƒstwo-koÊció∏ toczy∏y si´ tam w sposób zmierzajàcy do coraz silniejszej prawnej ich formalizacji. Aleksy Michaj∏owicz Romanow zmuszony by∏ roszczeniowà postawà patriarchy Nikona kontynuowaç walk´ o prymat w∏adzy Êwieckiej nad duchownà. Sàdzàc, i˝ w∏adza patriarchy powinna byç równa w∏adzy carskiej Nikon zamierza∏ dokonaç w ramach reform obrz´dów religijnych zmian w strukturze ko- Êcio∏a. Zamiar si´ nie powiód∏, zrealizowano unifikacj´ obrz´dów wed∏ug wzo- rów greckich zaplanowanà przez Nikona, lecz jego samego odsuni´to od w∏a- dzy. Oddajàc Nikona pod sàd Aleksy Michaj∏owicz umocni∏ absolutyzm, ale nie wyrzek∏ si´ bizantyjskiego modelu w∏adzy cesarskiej opartej na koÊciele. Znaczàcym tego wyrazem by∏y rozpowszechniane od 1668 r. namalowane z polecenia samego cara wizerunki maryjne w nowym typie ikonograficznym – by∏a to Matka Bo˝a W∏odzimierska Drzewo Paƒstwa Moskiewskiego (Pochwa∏a Matki Bo˝ej).7 Zasadniczym wàtkiem treÊciowym wizerunku jest przedstawienie idei sakralizacji w∏adzy carskiej. Wielkim nast´pcà Aleksego Michaj∏owicza w dziele sakralizacji w∏adzy zosta∏ Piotr I, za czasów którego w∏adza Êwiecka przewy˝szy∏a status bizantyjskiego basileusa, albowiem tworzàc Âwiàtobliwy Synod i przyjmujàc tytu∏ impera- tora sta∏ si´ Piotr I jedynow∏adcà. Mimo ˝e o Piotrze Wielkim mówi si´ jako o reformatorze Rosji, który jà zeuropeizowa∏, dokona∏ zmian obyczajowych i kulturowych pami´taç trzeba, ˝e nie podejmowa∏ on ostrej polityki antyreli- gijnej, która zmierza∏aby do wykorzenienia prawos∏awia. Faktycznie z jednej strony jego ukazy wspomniane wczeÊniej mia∏y na celu zmniejszenie wierzeƒ w cudownoÊç ikon (uwzgl´dniç te˝ nale˝y fakt, i˝ cz´sto wierzenia te oparte by∏y na przesàdach i zabobonach), z drugiej jednak strony sam monarcha znajdowa∏ w religii prawos∏awnej wsparcie dla autorytetu w∏adzy Êwieckiej, dla

6 Zdarza∏y si´ w historii Cerkwi wystàpienia jej hierarchów przeciw g∏owie paƒstwa jak np. wystàpienie metropolity Filipa w obronie bojarów, z którymi krwawo rozprawia∏ si´ Iwan IV w ramach tzw. opryczniny. Zawsze jednak wystàpienia te koƒczy∏y si´ podobnie – w przypadku metropolity Filipa pozbawieniem godnoÊci, osadzeniem w klasztorze i potajemnym uduszeniem. Zob. L. Bazylow, Historia Rosji. T. 1, Warszawa 1983, s. 199-200. 7 Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, s. 47. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 80

80 DORATA PIEKARSKA-WINKLER [4]

podkreÊlenia w∏asnego triumfu. Za jego panowania, podobnie jak za Aleksego Romanowa, powsta∏ nowy typ ikony maryjnej wyra˝ajàcy apoteoz´ w∏adzy carskiej – by∏a to Matka Bo˝a Azowska.8 Tzw. okres synodalny rozpocz´ty w czasach Piotra I, a zakoƒczony dopiero w 1917 r. przywróceniem patriarchatu charakteryzowa∏ si´ prawnymi uregulo- waniami statusu Cerkwi w paƒstwie i wobec paƒstwa. Uregulowania podj´te z polecenia Piotra I przez Teofana Prokopowicza owocowa∏y powstaniem „Re- gulaminu duchownego”. Do koƒca zosta∏y doprowadzone w epoce Miko∏ajowskiej, kiedy car zleci∏ Micha∏owi Speraƒskiemu opracowanie „Zbioru praw imperium rosyjskiego”. Artyku∏ 42 „O wierze” ostatecznie odda∏ Cerkiew pod kuratel´ paƒstwa ustanawiajàc, ˝e „imperator jako monarcha chrzeÊcijaƒski jest najwy˝szym obroƒcà dogmatów wiary i stra˝nikiem prawowiernoÊci (...). W tym znaczeniu imperator nazywa si´ g∏owà Cerkwi”.9 G∏oszona w epoce Mi- ko∏ajowskiej oficjalna ideologia „prawos∏awie, samow∏adztwo, ludowoÊç”, jak sama s∏ynna triada mówi, stawia∏a na pierwszym miejscu religi´ przodków, zmierza∏a do odrodzenia tradycji ruskiej, a wraz z nià wiary w cuda ikon. WÊród wizerunków maryjnych, które w XIX stuleciu uaktywni∏y swà moc na szczególnà uwag´ zas∏ugujà tzw. ikony – palladia, t. j. ikony opiekuƒcze miast. B´dàc patronkami miast ikony te nie mia∏y jedynie lokalnego charakteru, bowiem rozpowszechniano je przez sporzàdzanie z nich licznych powtórzeƒ i roz- wo˝enie po kraju. Zarówno pierwowzory jak te˝ ich kopie ws∏awiajàc si´ cudami roztacza∏y w efekcie swà opiek´ nad wielkimi terytoriami imperium rosyjskiego. Do wizerunków takich powszechnie czczonych w XIX w. nale˝a∏y m.in.: Ikona Matki Bo˝ej Smoleƒskiej – palladium Smoleƒska, Ikona Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej – palladium Moskwy, Ikona Matki Bo˝ej Bogolubskiej – palladium W∏odzimierza nad Klaêmà, Ikona Matki Bo˝ej „Znamienije” – palladium Nowogrodu, Ikona Matki Bo˝ej Kazaƒskiej – palladium Petersburga, Ikona Matki Bo˝ej To∏gskiej – palladium Jaros∏awia, Ikona Matki Bo˝ej Tychwiƒskiej – palladium Tychwina.10 O ikonach palladiach wiele ju˝ napisano11, choç informacje o nich zgroma- dzone ró˝nià si´ szczegó∏ami wynikajàcymi z b∏´dów w latopisach lub te˝ z ró˝- nych legend mówiàcych o cudach przez nie sprawowanych. Tu zostanà przed-

8 Azow – miasto u ujÊcia Donu zdobyte przez Piotra I w 1696 r., otwierajàce wejÊcie do Morza Azowskiego. Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 54. 9 S. W. Rimskij, Prawos∏awnaja cerkow i gosudarstwo w XIX wiekie. Rostow-na-Donu 1998, s. 10. 10 Fi∏osofija russkogo religioznogo iskusstwa, Red. N. K. Gawriuszyna, s. 108. 11 Zob.: A. Prasa∏, Ma∏y s∏ownik ikon maryjnych. Warszawa 1996; G. Kobrzeniecka-Sikor- ska, Ikona...,; Prazdniki w cziest czudotwornych ikon Prieswjatoj Bogorodicy. Moskwa 1996. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 81

[5] ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU 81

stawione te fragmenty legend cudownych ikon maryjnych, które dopisa∏o XIX stulecie do ich wielowiekowej biografii. Wizerunkowi Matki Bo˝ej Smoleƒskiej12 uznanemu za najstarsze na Rusi wyobra˝enie Hodegetrii przypisuje si´ zwyci´stwo nad Napoleonem w 1812 r. Jedno z cudownych jego powtórzeƒ towarzyszy∏o wojskom rosyjskim dowodzo- nym przez ksi´cia Kutuzowa. Po ka˝dej zwyci´skiej bitwie przed wizerunkiem Smoleƒskiej odprawiano liturgi´ dzi´kczynnà. W przeddzieƒ starcia pod Boro- dino wizerunek obniesiono po obozie b∏ogos∏awiàc ˝o∏nierzy przed walkà. Po ostatecznym rozgromieniu Francuzów z rozkazu gen. Kutuzowa ikon´ Matki Bo˝ej Smoleƒskiej zwrócono do Smolenska.13 Obraz Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej nale˝y do najbardziej rozpowszechnio- nego na Rusi i w Rosji wizerunku Eleusy (ros. „Umilienije”).14 Znaczenie ogól-

12 Wizerunek ten zosta∏ przywieziony na RuÊ w 1046 r. przez bizantyjskà ksi´˝niczk´ Ann´, córk´ cesarza Konstantyna IX Monomacha, która poÊlubi∏a ksićia czernihowskiego. Jej syn – W∏odzimierz Monomach od 1079 r. ksià˝´ smoleƒski przewióz∏ ikon´ w 1101 r. z Czernigo- wa do Smoleƒska (stàd jej toponimiczny przydomek) i umieÊci∏ w soborze ZaÊnićia Boguro- dzicy. W 1398 r. ikon´ z nieznanych przyczyn przeniesiono do Moskwy do soboru Zwiastowa- nia, lecz w 1456 r. na proÊb´ biskupa smoleƒskiego MÊcis∏awa odes∏ano jà do Smoleƒska wy- konawszy uprzednio jej kopi´, która pozosta∏a w kremlowskim soborze. Wizerunkowi Matki Bo˝ej Smoleƒskiej przypisuje si´ ocalenie Smoleƒska przed najazdem Tatarów pod wodzà Batyja w 1238r. Âwi´to ikony Matki Bo˝ej Smoleƒskiej obchodzone jest 28 lipca. Dzieƒ ten upami´tnia wzniesienie w 1525 r. przez Wasyla III klasztoru Nowodziewiczego w Moskwie na czeÊç powrotu Smoleƒska do paƒstwa moskiewskiego w 1514 r. Do klasztoru Nowodziewicze- go przeniesiono wówczas kopi´ Matki Bo˝ej Smoleƒskiej z kremlowskiego soboru Zwiasto- wania. Z wizerunku Matki Bo˝ej Smoleƒskiej ze smoleƒskiego soboru ZaÊnićia Bogurodzicy wykonano wiele powtórzeƒ, z czego ponad 30 uznano za cudowne. Zob. G. Kobrzeniecka-Si- korska, Ikona..., s. 73-74 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 115-120. 13 Materia∏ zebrany na podstawie G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 73-74, Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., Ikona..., s. 115-120. 14 Najstarsze wyobra˝enie Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej sprowadzone by∏o z Konstantyno- pola do Wyszgorodu ko∏o Kijowa w 1136 r. dla ksićia Jerzego D∏ugor´kiego. Jego syn An- drzej Bogolubski zamierza∏ przewieêç ikon´ do ziemi suzdalskiej, lecz ta obra∏a sobie W∏odzimierz nad Klaêmà za miejsce pobytu. Na pamiàtk´ cudownego objawienia Matki Bo˝ej wzniesiono we W∏odzimierzu Êwiàtyni´ ZaÊnićia Bogurodzicy, w której umieszczono ikon´ odtàd zwanà W∏odzimierskà. Towarzyszàc wyprawom wojsk ruskich ikona wkrótce zas∏yn´∏a cudami, w rezultacie czego sta∏a si´ patronkà Rusi, a potem Rosji. W 1164 r. jej cudowne dzia∏anie objawi∏o si´ w wyprawie A. Bogolubskiego przeciwko Bu∏garom Nadwo∏˝aƒskim. W 1185 r. sp∏on´∏a w∏odzimierska Êwiàtynia ZaÊnićia Bogurodzicy, lecz ikona Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej cudownie ocala∏a. W 1237 r. podczas najazdu Tatarów pod wodzà Batyja ikona straci∏a drogocenny ok∏ad, ale sam wizerunek ocala∏ (niektóre êród∏a mówià o jej zagi- nićiu wówczas, zob. A. Prasa∏, Ma∏y s∏ownik..., s. 33.). W 1380 r. Dymitr Doƒski za sprawà ikony Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej zwyci´˝y∏ nad chanem Mamajem. W 1395 r. (inne êród∏a podajà rok 1480, zob. A. Prasa∏, Ma∏y s∏ownik..., s. 33.) cudowna ikona zosta∏a przeniesiona do Moskwy do soboru ZaÊnićia, gdzie ju˝ pozosta∏a, stàd nie raz ratujàc ziemi´ ruskà, szcze- gólnie przed najazdami tatarskimi, co upami´tniajà trzy dni w roku ustanowione na jej czeÊç. Sà to: 26 sierpnia – na pamiàtk´ bezkrwawego zwyci´stwa nad wojskami tatarskimi pod wo- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 82

82 DORATA PIEKARSKA-WINKLER [6]

norosyjskie tego cudownego wizerunku podkreÊla fakt, ˝e wszystkie wa˝ne akty paƒstwowe takie jak przysi´ga na wiernoÊç ojczyênie, modlitwy przed wypra- wami wojennymi czy wybory patriarchów Wszech Rusi odbywa∏y si´ przy jego udziale. Wnosiç stàd mo˝na, ˝e w XIX stuleciu ikona W∏odzimierskiej towarzyszy∏a koronacji a˝ 4 monarchów (Aleksandra I 1801-1825, Miko∏aja I 1825- 1855, Aleksandra II 1855-1881, Aleksandra III 1881-1894), natomiast jako ˝e od czasów Piotra I nie przeprowadzano wyborów patriarchów Wszech Rusi sà- dziç nale˝y, i˝ ikona Matki Bo˝ej W∏odzimierskiej towarzyszy∏a wyborom metropolity moskiewskiego Filreta (W. M. Drozdow). Przypuszczaç ponadto mo˝na, ˝e jako opiekunka paƒstwa rosyjskiego Matka Bo˝a W∏odzimierska otaczana by∏a kultem w rodzinie carskiej, a jej wizerunki znajdowa∏y si´ w po- mieszczeniach pa∏acowych, co zdajà si´ sugerowaç przeprowadzane jeszcze na poczàtku XX w. spisy inwentaryzacyjne komnat dworu.15 O ˝ywym kulcie Matki Bo˝ej Bogolubskiej16 w XIX stuleciu Êwiadczy odno- towany w materia∏ach êród∏owych fakt obdarowania jej wizerunku drogocennà ryzà przez mieszkaƒców W∏odzimierza w 1820 roku. Ikona Nowogrodu Matki Bo˝ej „Znamienije”17 s∏yn´∏a w XIX wieku uzdrowieniami. Np. znajdujàce si´ w moskiewskim klasztorze Jana Z∏otoustego cudow-

dzà Tamerlana w 1395 r. (wtedy w∏aÊnie wed∏ug niektórych badaczy przewieziono W∏odzi- mierskà do Moskwy), 23 czerwca – na pamiàtk´ wyzwolenia Moskwy i ojczyzny spod najazdu chana Achmata w 1480 r. dzi´ki cudownej opiece Matki Bo˝ej, 21 maja – na pamiàtk´ cudownej ochrony Moskwy w 1571 r. przed wojskami chana krymskiego Dewlet-Gireja. 15 Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 129 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/books/ Materia∏ o W∏odzimierskiej zebrano na podstawie: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 20-25, G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 68 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/books 16 Wizerunek Matki Bo˝ej Bogolubskiej – opiekunki W∏odzimierza nad Klaêmà – wià˝e si´ z postacià ksićia A. Bogolubskiego, poniewa˝ przedstawia Bogurodzicà tak jak ukaza∏a si´ ona ksićiu, kiedy poleci∏a pozostawiç w miejscowej Êwiàtyni przewo˝onà przez niego iko- n´ (znanà potem jako W∏odzimierska). Âwi´to ikony obchodzone jest dwukrotnie: 18 czerwca na pamiàtk´ objawienia si´ Bogurodzicy ksićiu Andrzejowi w 1157 r. oraz 21 maja na pa- miàtk´ cudownego uwolnienia miasta W∏odzimierza od zarazy w 1771 r. Przeniesiona wów- czas z klasztoru w Bogolubowie pod W∏odzimierzem ikona dokona∏a licznych uzdrowieƒ i za- hamowa∏a rozwój zarazy. Od tamtego zdarzenia co rok przenoszona by∏a z procesjà do W∏o- dzimierza 21 maja, a 16 czerwca uroczyÊcie wraca∏a do klasztoru w Bogolubowie. W Moskwie w kaplicy Bogolubskiej wzniesionej przy wjeêdzie do Kitaj-Gorodu znajdowa∏a si´ kopia cudownej ikony Matki Bo˝e Bogolubskiej. Kopia ta równie˝ zas∏yn´∏a uzdrowieniami zw∏aszcza podczas panujàcej w Moskwie w 1771 r. epidemii d˝umy. Zob. Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 13-15. 17 Ikona ta znana jest w Rosji od 1170 r., kiedy syn A. Bogolubskiego MÊcis∏aw z wojskami suzdalskimi oblega∏ Nowogród. Wyniesiona 27 listopada przez arcybiskupa Jana na mury miasta ikona Matki Bo˝ej „Znamienije” dokona∏a cudu – wrogowie odstàpili od Nowogrodu. Na czeÊç tego zdarzenia arcybiskup Jan og∏osi∏ 27 listopada Êwi´tem Matki Bo˝ej „Znamieni- je”. Ikona wielokrotnie ocali∏a miasto m.in. w 1566 r. od po˝aru, w 1611 r. podczas grabie˝y dokonywanych w mieÊcie przez Szwedów ocali∏a Êwiàtyni´, w której si´ znajdowa∏a broniàc w cudowny sposób wejÊcia do Êrodka. W ca∏ej Rosji znane sà jej cudowne powtórzenia. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 83

[7] ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU 83

ne powtórzenie ikony dokonywa∏o wyleczeƒ podczas epidemii cholery w 1848 r. Przed przeniesionym przez Piotra I z Moskwy do Petersburga wizerunkiem Mat- ki Bo˝ej „Znamienije” z Carskiego Sio∏a modlili si´ w 1820 r. Aleksander I, aw1862 r. Aleksander II proszàc o ratunek podczas po˝arów pa∏acu. Wizerunek ten tak˝e zas∏ynà∏ uzdrowieniami w czasie epidemii cholery w latach 1831 i 1848.18 Wizerunek Matki Bo˝ej Kazaƒskiej19 przywieziony zosta∏ do Petersburga z Moskwy przez Piotra I w 1721 r. Najpierw umieszczony w soborze Trójcy Âwi´tej, a od 1811 r. znalaz∏ miejsce w soborze Kazaƒskim. Jako palladium pó∏nocnej stolicy wizerunek ten uczestniczy∏ we wszystkich procesjach Peters- burga. Orygina∏ ikony Matki Bo˝ej Kazaƒskiej przechowywany w Kazaniu najprawdopodobniej zaginà∏ w 1904 r.20 W êród∏ach mówi si´ o licznych objawie- niach Matki Bo˝ej Kazaƒskiej, a co za tym idzie o pojawieniu si´ jej nowych powtórzeƒ, do których zalicza si´ m.in. wizerunki Matki Bo˝ej Tobolskiej, Ir- kuckiej, Jaros∏awskiej oraz ikon´ z petrsburskiego soboru pod wezwaniem ksi´cia W∏odzimierza (äÌﬂÁ¸-ÇÎ‡‰ËÏËÒÍËÈ ÒÓ·Ó). Z tà ostatnià wià˝à si´ przekazy o cudach czynionych podczas II wojny Êwiatowej.21 Przyjmuje si´, ˝e

W Moskwie w klasztorze Matki Bo˝ej „Znamienije” znajdowa∏a si´ kopia namalowana na prze∏omie XVI i XVII w., przed którà modli∏ si´ patriarcha Filaret (Nikitycz), kopia ta by∏a te˝ opiekunkà domu Romanowów. 18 Materia∏ zebrany na podstawie: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 49-54. 19 Ikona ta swój toponimiczny przydomek otrzyma∏a na pamiàtk´ cudownego jej odnale- zienia w Kazaniu w 1579 r. w zgliszczach spalonego domu. Cud ten upami´tnia lokalne Êwi´- to obchodzone 8 lipca. Ogólnorosyjskie Êwi´to obchodzone 22 paêdziernika ustanowione zosta∏o ku czci Matki Bo˝ej Kazaƒskiej jako obroƒczyni Rosji w wojnie z Polskà w 1613 r. Âwi´- to to ustanowi∏ car Miko∏aj Fiodorowicz, za∏o˝yciel dynastii Romanowów. èród∏a podajà, ˝e wszyscy kolejni w∏adcy tej dynastii otaczali wizerunek Kazaƒskiej szczególnym kultem. Za- równo w 1579 r. jak te˝ w 1613 wykonano powtórzenia ikony Kazaƒskiej, obie póêniej zas∏y- n´∏y cudami. Poczàtkowo trafi∏y one do Moskwy. W 1579 r. pierwsza kopia zosta∏a przywieziona jako dar dla Iwana Groênego. T´ w∏aÊnie cudownà kopi´ Piotr I przeniós∏ do Petersbur- ga. Drugie powtórzenie Kazaƒskiej przyby∏o do obl´˝onej przez Polaków Moskwy w 1613 r. razem z wojskami Dymitra Po˝arskiego. Po zwyci´stwie za wstawiennictwem Matki Bo˝ej wzniesiono w Moskwie Êwiàtyni´ pod wezwaniem Matki Bo˝ej Kazaƒskiej (zburzona w 1930 r., obecnie odbudowana), gdzie umieszczono cudownà kopi´. 20 Podczas Dnia Papieskiego z okazji 25 rocznicy pontyfikatu Ojca Âwi´tego program 1 TVP poda∏ wiadomoÊç o tym, ˝e ikona Matki Bo˝ej Kazaƒskiej znajduje si´ w prywatnym ga- binecie papieskim w Watykanie, czeka na wizyt´ papie˝a w Rosji, podczas której Jan Pawe∏ II chcia∏by jà zwróciç patriarsze Aleksemu II. 21 W 1941 r. metropolita Gór Libanu Ilija mia∏ objawienie Matki Bo˝ej, która zapewni∏a ˝e Leningrad zostanie uratowany, jeÊli wokó∏ miasta przejdzie procesja z wizerunkiem Kazaƒ- skiej Bogurodzicy z soboru ksi´cia W∏odzimierza. Metropolita powiadomi∏ przedstawicieli rosyjskiej Cerkwi oraz w∏adze paƒstwowe. Te wyda∏y zgod´ na obniesienie ikony w obl´˝onym Leningradzie. Nast´pnie cudowny wizerunek zosta∏ odes∏any do Stalingradu oraz do Konigs- bergu (Królewiec/ Kaliningrad) przed samym szturmem na miasto. Ocalenie miast przypisuje si´ cudownej opiece Matki Bo˝ej Kazaƒskiej. W 1947 r. metropolita Gór Libanu Ilija zosta∏ zaproszony do ZSRR i uhonorowany przez samego Stalina tzw. premià za pomoc podczas wojny (której zresztà nie przyjà∏). Zob. www.nesusvet.narod.ru/ico/icons. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 84

84 DORATA PIEKARSKA-WINKLER [8]

cudowny wizerunek Matki Bo˝ej Kazaƒskiej ochrania ziemie rosyjskie na wschodniej granicy. Ma tak˝e moc uzdrawiania, zw∏aszcza w chorobach oczu.22 Palladium Jaros∏awia – ikona Matki Bo˝ej To∏gskiej s∏yn´∏a w XIX stuleciu cudami, zw∏aszcza uzdrowieniami, dlatego ˝arliwie modlono si´ przed wizerunkiem To∏gskiej proszàc o wstawiennictwo w chorobach.23 Równie szeroko s∏yn´∏y cudami liczne w XIX w. powtórzenia obrazu Matki Bo˝ej Tychwiƒskiej, przed które zanoszono modlitwy o jej or´downictwo.24 Poza wymienionymi wy˝ej powszechnie znanymi palladiami by∏y i sà te˝ ikony Matki Bo˝ej Doƒskiej i Iwierskiej.25 Kult maryjny w Rosji, wiara w jej szczególne or´downictwo sprawi∏y, ˝e Ko- Êció∏ Prawos∏awny ma oko∏o 300 ikon Bogurodzicy ws∏awionych cudami i po-

22 Materia∏ o Kazaƒskiej zebrany w oparciu o: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 71-76; A. Prasa∏, Ma∏y s∏ownik..., s. 27 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/icons. 23 Ikona swój toponimiczny przydomek zawdzićza rzece To∏ga (dop∏yw Wo∏gi), u ujÊcia której w 1314 r. wizerunek Matki Bo˝ej objawi∏ si´ biskupowi jaros∏awskiemu Trifonowi, ob- je˝d˝ajàcemu wówczas eparchi´. Na miejscu objawienia wzniesiono cerkiew, potem klasztor pod wezwaniem Ofiarowania Matki Bo˝ej w Âwiàtyni (zwany To∏gskim), gdzie przechowywano ikon´. Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 82 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 142-143. 24 Miasto Tychwin uzyska∏o swojà opiekunk´ w cudowny sposób – jak g∏osi legenda w 1383 r. na 70 lat przed upadkiem Konstantynopola wizerunek Matki Bo˝ej Blacherneƒskiej objawi∏ si´ nad wodami jeziora ¸adoga u ujÊcia rzeki Tychwinki. Na miejscu cudu wzniesiono Êwiàtyni´ pod wezwaniem ZaÊnićia Bogurodzicy, a na pamiàtk´ objawienia ustanowiono Êwi´to Matki Bo˝ej Tychwiƒskiej 26 czerwca. W 1560 r. staraniami Iwana Groênego zosta∏ wzniesiony klasztor Tychwiƒski. S∏ynna obrona klasztoru Tychwiƒskiego w 1613 i 1614 r. przyczyni∏a si´ do upowszechnienia historii cudów Matki Bo˝ej Tychwiƒskiej. Z cudownej ikony wykonano powtórzenie, które uczestniczy∏o w podpisywaniu pokoju ze Szwedami w wiosce Sto∏bowo 17 lutego 1617 r. Stamtàd pos∏owie udali si´ z kopià Tychwiƒskiej do Nowogrodu, który wówczas powróci∏ do Rosji po 7 latach szwedzkiej okupacji. Ten powrót do macierzy przypisano cudownemu wizerunkowi. Poczàtkowo cudowne powtórzenie Tychwiƒskiej umieszczone by∏o w Moskwie w soborze ZaÊnićia, lecz na proÊb´ Nowogrodzian odes∏ano je do Nowogrodu i umieszczono w soborze Sofijskim. Zob. Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 133-138. 25 Matka Bo˝a Doƒska obchodzàca swe Êwi´to 19 sierpnia wybawi∏a w 1591 r. Moskw´ spod najazdu Tatarów Krymskich. Na czeÊç cudu wzniesiono klasztor Doƒski, w którym cudowna ikona znalaz∏a schronienie i ustanowiono jej swi´to. WczeÊniej jej wizerunek noszono wÊród wojsk ruskich m.in. przed bitwà na Kulikowym Polu w 1380 r. Od tamtego zdarzenia pochodzi jej przydomek, jako ˝e cudownie wspomog∏a ksićia Dymitra Doƒskiego. Wićej zob. Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 46-48. Wizerunek Matki Bo˝ej Iwierskiej rozpowszechniony na Rusi dopiero od drugiej po∏owy XVII w. poczàtkowo (1648 r.) by∏ palladium rodziny carskiej i znajdowa∏ si´ w mieszkalnych komnatach pa∏acu. W 1654 r. wzi´ty do Smoleƒska na wojn´ z Polskà ws∏awi∏ si´ cudami. Po zwyci´stwie zosta∏ umieszczony w moskiewskim klasztorze Nowodziewiczym. Równie znane jest powtórzenie Iwierskiej wykonane dla klasztoru Wa∏dajskiego za∏o˝onego przez patriarch´ Nikona. Klasztor ten b´dàcy kopià klasztoru Iwiron na Athosie (od jego nazwy pochodzi przydomek ikony) otrzyma∏ replik´ Matki Bo˝ej Iwierskiej. Wićej zob. G. Kobrzeniecka-Si- korska, Ikona..., s. 36 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., op. cit., s. 56-62. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 85

[9] ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU 85

siadajàcych swe Êwi´ta w kalendarzu liturgicznym.26 Odrodzenie si´ kultu maryjnego w XIX stuleciu sprawi∏o, ˝e nie tylko od˝y∏y legendy najs∏ynniejszych wRosji wizerunków Matki Bo˝ej, ale te˝ odnotowywano ich wspó∏czesne cudowne dzia∏anie uciekajàc si´ pod opiek´ Bogurodzicy w nowych warunkach historycznych. Przez wieki ikony, nie tylko maryjne, uczestniczy∏y w wa˝nych wydarzeniach paƒstwa rosyjskiego. XIX wiek wpisa∏ w t´ tradycj´ co najmniej dwa fakty. Jak wynika ze êróde∏ w 1812 roku przed rozpocz´ciem decydujàcych walk z najeêdêcà metropolita P∏aton przekaza∏ Aleksandrowi I wraz z b∏ogo- s∏awieƒstwem cudownà ikon´ Êw. Sergiusza z Radone˝a, patrona wojsk rosyjskich. Wed∏ug przekazów imperator b∏ogos∏awi∏ wojsko ikonà, która powróci∏a na swoje sta∏e miejsce (do ¸awry Troicko-Sergijewskiej) dopiero po rozpra- wieniu si´ z wrogami.27 Tà samà ikonà metropolita Filaret b∏ogos∏awi∏ w 1855 roku Aleksandra II przyst´pujàcego do walk w wojnie krymskiej. Podobnie jak w 1812 roku ikona wróci∏a do ¸awry dopiero po zawarciu pokoju.28 Kultywo- wano równie˝ w XIX stuleciu zwyczaj noszenia ikon jako labarum na czele wojsk, by za˝egnaç niebezpieczeƒstwo lub wyb∏agaç ∏ask´.29 Ponownie stwier- dziç wypada, ˝e to wojna 1812 r. umocni∏a przekonanie, i˝ cudowne wizerunki sà najskuteczniejszà bronià przeciw wrogom Rosji. XIX stulecie obfitowa∏o ponadto w ikony leczàce tzw. celebniki, których tematem by∏y wizerunki ró˝nych Êwi´tych, a w szczególnoÊci Matki Bo˝ej.30 Zba- danego okresu zachowa∏y si´ m.in. nast´pujàce dane o cudach i cudownych uzdrowieniach dokonanych za sprawà ikon: – w 1804 r. w pustelni Siedmioziernaja (18 wiorst od Kazania) mia∏o miejsce uzdrowienie od ikony Matki Bo˝ej Smoleƒskiej zwanej te˝ Siedmioziernaja. – w 1829 r. w eremie Berliukowskim moskiewskiej guberni zanotowano pi´ç uzdrowieƒ od ikony Zbawiciela, – w 1832 i 1844 r. odnotowano dwa uzdrowienia przed ikonà Matki Bo˝ej Kazaƒskiej w monasterze Êw. Szymona w Moskwie. – w latach 1832, 1833, 1835, 1836 powtarza∏y si´ uzdrowienia od cudownej ikony Matki Bo˝ej Poczajowskiej w ¸awrze w Poczajowie, – w latach 1824, 1839, 1840, 1849, 1850 zarejestrowano uzdrowienia dziewi´ciu osób za sprawà ikony Matki Bo˝ej Iwierskiej w miejscowoÊci Mozdoka, – w 1841 r. zas∏yn´∏a uzdrowieniami ikona Matki Bo˝ej Cypryjskiej we wsi Stromuni moskiewskiej guberni w powiecie bogorodzkim, – w 1844 i 1847 r. w Moskwie mia∏y miejsce uzdrowienia przed wizerunkiem Matki Bo˝ej Por´ki Grzeszników. W 1848 r. za sprawà tej samej ikony dokona-

26 Zob. www.nesusvet.narod.ru/ico/books 27 Fi∏osofija russkogo religioznogo iskusstwa, s. 110. 28 Ta m ˝e. 29 O. Popova, E. Smirnova, P. Cortesi, s. 10. 30 Tam˝e, s. 128. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 86

86 DORATA PIEKARSKA-WINKLER [10]

∏y si´ liczne uzdrowienia oraz cud – od dnia Paschy do po∏owy czerwca ikona pokrywa∏a si´ kroplami oleju Êwi´tego, – w 1849 r. zanotowano uzdrowienie w siole Paw∏owskoje moskiewskiej guberni od ikony Matki Bo˝ej Tychwiƒskiej. Ikona ta powtórzy∏a swe cudowne dzia∏anie w 1852 r., – w 1854 r. wys∏ano do Troickosawska w zabajkalskim obwodzie kopi´ ikony Matki Bo˝ej Por´ki Grzeszników. W dzieƒ Paschy zarejestrowano niewyja- Ênione Êwiecenie ikony, jedno z silniejszych mia∏o miejsce w maju 1854 roku. Nast´pnie ikona przejawi∏a uzdrowicielskie dzia∏ania, – w 1856 r. informowano o uzdrowieniu przed kopià ikony Matki Bo˝ej Ty- chwiƒskiej w guberni nowogrodzkiej, – w latach 1859 i 1860 – o uzdrowieniach przed ikonà Matki Bo˝ej Tychwiƒ- skiej w soborze Êw. Izaaka (Issakijewskij) w Sankt-Petersburgu.31 Wszystkie uzdrowienia, jak podajà êród∏a, dotyczy∏y ci´˝kich chorób bez- skutecznie leczonych przez medyków, wszystkie zosta∏y potwierdzone pod przysi´gà przez naocznych Êwiadków oraz lekarzy i zg∏oszone do Âwiàtobliwe- go Synodu. Zbieranie danych o odrodzonym w XIX stuleciu kulcie ikon maryjnych koƒczy si´ z nastaniem 1917 r. Mimo ˝e w roku tym na soborze w Moskwie przywrócono patriarchat i pot´piono w∏adz´ radzieckà dla KoÊcio∏a Prawo- s∏awnego w ZSRR rozpoczà∏ si´ okres przeÊladowaƒ i mniej lub bardziej nie- udolnych prób ratowania w∏asnego status quo. Kolejne zgromadzenie soboro- we w Moskwie w 1923 r. musia∏o poprzeç Rewolucj´ Paêdziernikowà, anulo- wa∏o tym samym wczeÊniej rzuconà anatem´. Powszechnie niszczone przez w∏adze ikony mimo wszystko pozostawa∏y w ÊwiadomoÊci ludzi „ostatnià deskà ratunku”, o czym Êwiadczy kultywowanie obrz´du b∏ogos∏awienia Êwi´tymi wi- zerunkami32 oraz noszenie ich podczas I i II wojny Êwiatowej. Dopiero nowe badania zmierzajà do ustalenia roli wizerunków maryjnych w ponurym okresie komunizmu.33

31 Dane zebrano na podstawie publikacji S. Spasskij, O poczitanii, g∏awa 22, Czudesa od swiatych ikon w XIX stoletii, [w:] http://www.orthodoxy.ru/tropinka/Box/Ikona/Main-Tit.htm 32 Ciàgle pozostajà ciekawostkami odnotowywane we wspomnieniach obrz´dy b∏ogos∏a- wienia ikonami w tak niesprzyjajàcych im warunkach, jakimi by∏a np. wojna z bolszewikami. Zob. Gen. P. Wrangel, Wspomnienia, t∏um. E. Rojewska-Olejarczuk. Warszawa 1999, s. 116. 33 Zob. np. A. Siemionowa, Poczemu p∏aczut ikony, Czudesa mirotworienija i obnowlienija, Sankt-Petersburg 2002. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 87

[11] ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI XIX WIEKU 87

ÇÓÁÓÊ‰ÂÌËÂ ÍÛÎ¸Ú‡ ·Ó„ÓÓ‰Ë˜Ì˚ı ËÍÓÌ ‚ êÓÒÒËË XIX ‚ÂÍ‡ Ì‡ ÙÓÌÂ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ „ÓÒÛ‰‡ÒÚ‚Ó – ˆÂÍÓ‚¸ êÂÁ˛ÏÂ ë ÏÓÏÂÌÚ‡ ÍÂ˘ÂÌËfl êÛÒË ı‡‡ÍÚÂÌÓÈ ˜ÂÚÓÈ ÛÒÒÍÓÈ Ì‡·ÓÊÌÓÒÚË ÒÚ‡Î‡ ‚Â‡ ‚ ÓÒÓ·ÓÂ ÔÓÍÓ‚ËÚÂÎ¸ÒÚ‚Ó ÅÓ„ÓÓ‰Ëˆ˚ Ì‡‰ ÁÂÏÎÂÈ ÛÒÒÍÓÈ (‡ÒÔÓÒÚ‡ÌÂÌËÂ Ì‡ êÛÒË ÒÚÓËÚÂÎ¸ÒÚ‚‡ ·Ó„ÓÓ‰Ë˜Ì˚ı ı‡ÏÓ‚, ‚‚Â‰ÂÌËÂ Ô‡Á‰ÌËÍ‡ èÓÍÓ‚‡). àÍÓÌ˚ ÅÓ„ÓÓ‰Ëˆ˚ ÔÓ˜ÌÓ ‚ÔËÒ‡ÎËÒ¸ ‚ ËÒÚÓË˛ „ÓÒÛ‰‡ÒÚ‚‡, ÔÓÒÎ‡‚ÎflflÒ¸ Ú‚ÓÂÌËÂÏ ˜Û‰ÂÒ Ë Ò‚ÓËÏ Á‡ÒÚÛÔÌË˜ÂÒÚ‚ÓÏ ‚ ÔÓ‚ÓÓÚÌ˚ı ‰Îfl êÛÒË ÏÓÏÂÌÚ‡ı. à ÚÓÎ¸ÍÓ ‚ ÔÂËÓ‰ ÓÚ èÂÚ‡ I ÔÓ ÄÎÂÍÒ‡Ì‰‡ I, ÍÓ„‰‡ êÓÒÒËfl ‰ÓÎÊÌ‡ ·˚Î‡ ÔÂ‚‡ÚËÚ¸Òfl ‚ Â‚ÓÔÂÈÒÍÓÂ „ÓÒÛ‰‡ÒÚ‚Ó, ÔÓ˜ËÚ‡ÌËÂ ËÍÓÌ ÓˆÂÌË‚‡ÎÓÒ¸ Í‡Í ÌÂ‚˚„Ó‰ÌÓÂ Ë Ó„‡ÌË˜Ë‚‡ÎÓÒ¸ ˆ‡ÒÍËÏË ÛÍ‡Á‡ÏË. èË çËÍÓÎ‡Â I êÓÒÒËfl Á‡ÌÓ‚Ó ÒÚ‡Î‡ Ò˜ËÚ‡Ú¸ ÒÂ·fl Ì‡Ë·ÓÎÂÂ Ô‡‚ÓÒÎ‡‚Ì˚Ï Ì‡Ó‰ÓÏ, ˜ÚÓ ·˚ÎÓ ÂÁÛÎ¸Ú‡ÚÓÏ ÌÂÒÍÓÎ¸ÍËı Ù‡ÍÚÓÓ‚ (‚ÓÈÌ‡ 1812 „Ó‰‡, ÓÍÓÌ˜‡ÚÂÎ¸ÌÓÂ Ô‡‚Ó‚ÓÂ ÛÂ„ÛÎËÓ‚‡ÌËÂ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ „ÓÒÛ‰‡ÒÚ‚Ó-ˆÂÍÓ‚¸). Ç ÒÚ‡Ú¸Â ÔÓ‚Ó‰ËÚÒfl Í‡ÚÍËÈ Ó·ÁÓ „Î‡‚ÌÂÈ¯Ëı Ù‡ÍÚÓ‚ ËÒÚÓËË êÛÒË Ë êÓÒÒËË, ËÏÂ‚¯Ëı Â¯‡˛˘ÂÂ ÁÌ‡˜ÂÌËÂ ‰Îfl ÓÙÓÏÎÂÌËfl ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û ‚Î‡ÒÚ¸˛ Ò‚ÂÚÒÍÓÈ Ë ‰ÛıÓ‚ÌÓÈ. á‡ÚÂÏ Ó·‡˘‡ÂÚÒfl ÓÒÓ·ÓÂ ‚ÌËÏ‡ÌËÂ Ì‡ ÌËÍÓÎ‡Â‚ÒÍËÈ ÔÂËÓ‰ Ë ‚ÓÁÓ·Ì‡‚ÎÂÌÌ˚È ÍÛÎ¸Ú ËÍÓÌ ÅÓ„ÓÓ‰Ëˆ˚ (‚ ˜‡ÒÚÌÓÒÚË ËÍÓÌ ÔÓÍÓ‚ËÚÂÎ¸ÌËˆ „ÓÓ‰Ó‚). Ç Á‡ÍÎ˛˜ÂÌËË ‰ÂÎ‡ÂÚÒfl Á‡ÏÂ˜‡ÌËÂ Ó· ÓÚÍ˚ÚÓÒÚË ‚ÓÔÓÒ‡ Ó ÓÎË ·Ó„ÓÓ‰Ë˜Ì˚ı ËÍÓÌ ‚ ÒÎÂ‰Û˛˘ÂÏ ÒÚÓÎÂÚËË. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 88

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

ks. Józef Mandziuk

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Tom I, cz´Êç 1 (do 1302 roku)

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. HIERONIM FOKCI¡SKI SJ DZIA¸ALNOÂå AMBASADORA RZECZPOPSOLITEJ POLSKIEJ PRZY STOLICY APOSTOLSKIEJ KAZIMIERZA PAPÉE W OKRESIE II WOJNY ÂWIATOWEJ*

Nie jest rzeczà ∏atwà w krótkim wystàpieniu przedstawiç postaç ambasadora Kazimierza Papée w tak nietypowym, a tak donios∏ym okresie jakim by∏a druga wojna Êwiatowa. Pomimo up∏ywu wićej ni˝ pó∏wiecza, co stwarza ju˝ pewien niezb´dny dla historyka dystans wobec minionych wydarzeƒ, nadal brakuje w literaturze przedmiotu rzetelnych naukowo, choçby tylko prób syntetyzujà- cych jego sylwetk´ i jego dzia∏alnoÊç. Coraz liczniejsze wzmianki, pojawiajàce si´ zw∏aszcza w ostatnich latach, stanowià tylko dygresje na marginesie innej tematyki, omawiajàcej ogólnie stosunki polsko-watykaƒskie. WczeÊniejsze uwagi by∏y raczej typowà, zaanga˝owanà ideowo publicystykà politycznà, majà- cà spe∏niç okreÊlone cele propagandowe w stosunkach rzàdu komunistycznego z KoÊcio∏em katolickim w Polsce. Jeszcze w 1980 roku nie by∏o mo˝liwoÊci umieszczenia jego biogramu w Polskim S∏owniku Biograficznym. Stan aktualny badaƒ nie zawsze jest zawiniony przez historyków, bioràc pod uwag´ ograniczone mo˝liwoÊci publikacji pe∏nych wyników badaƒ w przesz∏oÊci, a przede wszystkim niemo˝noÊç dotarcia do akt archiwów ambasady z tego okresu. Zresztà i dzisiaj trudno dost´pnych, bo rozproszonych po wielu miejscach. Dotychczas zosta∏y opublikowane tylko nieliczne dokumenty1. Kazimierz Papée (1889-1979), rozpoczà∏ swà rzymskà misj´ 15 lipca 1939 r., zaledwie w cztery miesiàce po wyborze na Stolic´ Piotrowà Piusa XII (12 III 1939), a na pó∏tora miesiàca przed wybuchem II wojny Êwiatowej. By∏ to okres stanowczo za krótki na pe∏niejsze wejÊcie w nowe, skomplikowane zagadnienia w chwili wielkiego ju˝ napićia w stosunkach mi´dzynarodo- wych. Równie˝ stosunki polsko-watykaƒskie w tym momencie by∏y nie naj- lepsze. Szef polskiej dyplomacji, Józef Beck, z powodu osobistej niechći do

* Wyk∏ad na Sesji naukowej Od Konkordatu 1925 roku do Konkordatu 1993 roku, odbytej na Uniwersytecie Gergoriaƒskim w Rzymie – 15. XI. 2005. 1 Najliczniejszà grup´ materia∏ów opublikowa∏ dopiero Jan ˚aryn w pracy Stolica Apostol- ska wobec Polski i Polaków 1945-1958. Warszawa 1988, oraz w publikacji KoÊció∏ w Polsce w latach prze∏omu (1953-1958). Relacje ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej. Warszawa 2000. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 90

90 KS. HIERONIM FOKCI¡SKI SJ [2]

Piusa XI przez blisko pó∏tora roku nie mianowa∏ ambasadora polskiego przy Watykanie. Sprawy ambasady reprezentowa∏ tylko chargé d'affaires. Kazimierz Papée nale˝a∏ do bliskich i bardzo zaufanych wspó∏pracowni- ków Ministra Spraw Zagranicznych. W tym˝e Ministerstwie pracowa∏ ju˝ od roku 1919, cz´sto zmieniajàc stanowiska. W latach 1920-1923 by∏ sekretarzem poselstwa w Pradze i Berlinie. Nast´pnie tam˝e chargé d'affaires, awpó˝niejszym okresie w tej samej funkcji w Kopenhadze, w Ankarze i Tal- linie. „Na wszystkich tych stanowiskach – czytamy w wystawionej mu opinii - dr Papée okaza∏ wiele inicjatywy i samodzielnoÊci i odda∏ powa˝ne us∏ugi Mi- nisterstwu”2. Po dwukrotnym, krótkim pobycie w centrali w Warszawie, Papée przeszed∏ w 1929 r. na stanowisko konsula generalnego w Królewcu, którà to funkcj´ pe∏ni∏ przez trzy lata. Równie˝ i za ten okres uzyska∏ po- chlebnà opini´. Z Królewca przeszed∏ na bardzo trudnà i delikatnà misj´ Ko- misarza Generalnego Rzeczypospolitej do Gdaƒska. Po pićiu latach, w 1936, zosta∏ skierowany na stanowisko pos∏a do Pragi, czyli w okresie wielkiego napićia w stosunkach czesko-niemieckich, zakoƒczonych aneksjà i li- kwidacjà republiki czeskiej. Ju˝ ten krótki zarys kariery dyplomatycznej potwierdza, ˝e Papée przed objćiem kierownictwa ambasady przy Stolicy Apostolskiej by∏ doÊwiadczo- nym dyplomatà i problematyka stosunków politycznych z III Rzeszà – w przeddzieƒ wybuchu wojny – nie by∏a mu obca. Zapewne jednak nie zdawa∏ sobie sprawy, ˝e zaczyna∏ si´ ju˝ nowy, wojenny okres w historii dyplomacji w ogóle, a watykaƒskiej w szczególnoÊci. Re˝ym hitlerowski z ka˝dym dniem coraz mniej liczy∏ si´ z normalnym trybem negocjacji w∏aÊciwym dla dyplomacji papieskiej a tym samym pozbawia∏ jej zabiegi wszelkiej skutecz- noÊci. Wystàpienia Sekretariatu Stanu, zw∏aszcza w okresie zaawansowanych dzia∏aƒ wojennych, by∏y ignorowane, nie przyjmowane do wiadomoÊci, albo te˝ przynosi∏y natychmiastowe zarzàdzenia w∏adz niemieckich pogarszajàce los ludnoÊci i KoÊcio∏a na okupowanych terenach. Bezwzgl´dnie najpilniejszà i najwa˝niejszà sprawà po agresji niemieckiej na Polsk´, by∏a szybka, w miar´ wszechstronna i wiarygodna informacja do- starczana Kurii rzymskiej o rozwoju sytuacji, a zw∏aszcza o po∏o˝eniu KoÊcio- ∏a. Fakt rozbioru Polski przez hitlerowskie Niemcy i stalinowski Zwiàzek Ra- dziecki, którego wojska wkroczy∏y na tereny polskie ju˝ 17 wrzeÊnia 1939 r., musia∏ byç tak˝e w Watykanie oceniany przede wszystkim z punktu widzenia politycznego, przy czym oceny wydarzeƒ si´gaç musia∏y daleko poza spraw´ polskà, wojna bowiem od poczàtku sta∏a si´ problemem europejskim, a ∏atwy do przewidzenia by∏ tak˝e jej wymiar Êwiatowy. Jednak w polu widzenia Sto-

2 P. ¸ ossowski; Dyplomacja Drugiej Rzeczpospolitej. Z dziejów polskiej s∏u˝by zagranicznej. Warszawa 1992, s. 264. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 91

[3] DZIA¸ALNOÂå AMBASADORA RZECZPOPSOLITEJ POLSKIEJ 91

licy Apostolskiej na pierwsze miejsce wysuwa∏y si´ problemy koÊcielne, które obie te okupacje nios∏y ze sobà. Przyjazd do Rzymu kard. Hlonda, 19 wrzeÊnia postawi∏ ambasadora w nowej, z∏o˝onej sytuacji. Prymas Polski sta∏ si´, oczywiÊcie, pierwszym informa- torem o zaistnia∏ej sytuacji i jego sugestie ró˝nych rozwiàzaƒ formowa∏y pierwsze próby ingerencji Stolicy Apostolskiej3. Rzàd niemiecki mia∏ jednak w∏asny plan u∏o˝enia stosunków koÊcielnych na zagarni´tych ziemiach, po- czàtkowo sk∏adajàc zapewnienia Kurii rzymskiej, i˝ Niemcy nie zamierzajà nic zmieniaç w KoÊciele polskim na p∏aszczyênie ˝ycia koÊcielnego, a nast´p- nie realizujàc bezwgl´dnie swe za∏o˝enia, nie liczàce si´ zupe∏nie ze stanowi- skiem Stolicy Apostolskiej. Dotychczasowy nuncjusz w Warszawie Filippo Cortesi (od maja 1937 r.), wraz z wycofujàcym si´ rzàdem polskim przekroczy∏ granic´ rumuƒskà i tutaj pozosta∏, majàc zwierzonà ze strony Watykanu opiek´ nad licznà rzeszà polskich uciekinierów. W tej sytuacji w zakres jego zadaƒ, i to ze zwyk∏ej ko- niecznoÊci wszed∏ w jakiejÊ mierze nuncjusz apostolski w Berlinie Cesare Or- senigo. Zw∏aszcza w poczàtkowym okresie, mia∏ on pewne mo˝liwoÊci interwencji u w∏adz Trzeciej Rzeszy oraz zbierania informacji i przekazywania ich do Watykanu. W ostatnim dniu wrzeÊnia 1939 r. w Pary˝u zosta∏ utworzony rzàd polski na emigracji. Zyska∏ on uznanie ze strony g∏ównych mocarstw, szeregu dalszych paƒstw, a tak˝e Watykanu. W tej sytuacji obecnoÊç nuncjusza apostolskiego by∏a mo˝e nawet bardziej po˝àdana nie tyle w kraju ile przy nowym rzàdzie polskim. Jednak pomimo usilnych zabiegów ambasadora w imieniu w∏adz polskich w Angers, nuncjusz Cortesi nigdy nie powróci∏ do swej funkcji, a Stolica Apostolska by∏a reprezentowana od 14 stycznia 1940 r. tylko przez chargé d'affaires, Alfredo Pacini, dotychczasowego radc´ ambasady. Po kl´sce Francji (14 VI 1940) i przeniesieniu si´ rzàdu polskiego do Londynu, z nie wyjaÊnionych do dzisiaj racji, Pacini pozosta∏ we Francji4. Do- piero w maju 1943 r. na jego miejsce Stolica Apostolska mianowa∏a swego reprezentanta w randze chargé d'affaires, delegata apostolskiego w Wielkiej Brytanii Williama Godfrey. W praktyce pe∏ni∏ on t´ funkcj´ ju˝ wczeÊniej choç nieoficjalnie. Papée by∏ oczywiÊcie przede wszystkim przedstawicielem nowych w∏adz polskich na emigracji. Jego przesz∏oÊç polityczna jako osoby blisko zwiàzanej z obozem sanacyjnym w Polsce przed wojnà, obecnie powszechnie oskar˝a- nym o kl´sk´ wojennà i podwójnà, wyniszczajàcà okupacj´, zagra˝ajàcà rów-

3 Na powrót kard. A. Hlonda do Polski Niemcy nie wyrazili zgody. 9 czerwca 1940 r. wyjecha∏ on do Francji, skàd nadal informowa∏ Watykan, na bie˝aco, o sytuacji w Polsce. 4 Na niepe∏nej podstawie êród∏owej (jak sam przyznaje) ten okres stosunków polsko-wa- tykaƒskich nakreÊli∏ Tadeusz Wyrwa w artykule: Watykan a rzàd polski w Angers. Zeszyty Hi- storyczne. R. 72: 1985, s. 182-196. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 92

92 KS. HIERONIM FOKCI¡SKI SJ [4]

nie˝ ˝yciu religijnemu i normalnej dzia∏alnoÊci KoÊcio∏a, os∏abia∏a znacznie jego autorytet i ogranicza∏a w jakimÊ stopniu mo˝liwoÊci dzia∏ania. Od po- czàtku mia∏ te˝ do spe∏nienia zadanie absolutnie nie do wykonania. Otrzymy- wane instrukcje, a tak˝e naciski z wielu stron, w tym równie˝ od biskupów zPolski, a na miejscu zdecydowana postawa radcy kanonicznego, pra∏ata Waleriana Meysztowicza5, sz∏y w kierunku przekonania Papie˝a o konieczno- Êci ostrego i jednoznacznego pot´pienia agresji niemieckiej oraz metod stosowanych przez nazizm w eksterminacji ludnoÊci cywilnej na zaj´tych terenach i coraz dalej idàcych kroków podporzàdkowania sobie hierarchii Ko- Êcio∏a katolickiego. Do Sekretariatu Stanu przekazywa∏ Papée liczne noty oficjalne jak o tym Êwiadczy chocia˝by wydany przez niego, ju˝ po wojnie, wy- bór dokumentów z lat 1939-19466. Tak˝e w rozmowach osobistych z Piusem XII, sekretarzem stanu L. Maglione, cz´sto omawia∏ kwestie naruszenia ko- Êcielnego status quo na terenach polskich okupowanych przez Niemców oraz wr´cz tragicznej sytuacji ludnoÊci cywilnej. Z chwilà og∏oszenia stanu wojny mi´dzy W∏ochami a Francjà i Wielkà Brytanià personel ambasady polskiej przy Kwirynale zmuszony zosta∏ do opuszczenia W∏och (12 czerwca 1940 r.). W Rzymie pozosta∏a jedynie pla- cówka przy Stolicy Apostolskiej, przeniesiona na czas wojny na teren paƒ- stwa Watykaƒskiego. Ona to z koniecznoÊci przej´∏a obecnie szersze zadania zw∏aszcza w zakresie kontaktów z okupowanym krajem, informacji i propagandy polskiej we W∏oszech oraz pomocy i opieki nad uchodêcami, zatem za- daƒ zlikwidowanych konsulatów polskich. Papée skorzysta∏ ju˝ do koƒca wojny, wraz z innymi przedstawicielami rzà- dów paƒstw walczàcych z III Rzeszà, z azylu na terenie Watykanu7. Zrozu- mia∏e, ˝e z tà decyzjà ∏àczy∏o si´ powa˝ne ograniczenie kontaktów z rzàdem wLondynie, który reprezentowa∏ jak i szans zbierania, analizy i naÊwietlania informacji przekazywanych do Kurii rzymskiej. Decyzje Stolicy Apostolskiej dotyczàce administracji koÊcielnej na terenie okupowanej Polski zale˝a∏y nie tylko od realnych mo˝liwoÊci dzia∏ania, ale tak˝e od tych w∏aÊnie informacji o sytuacji i potrzebach KoÊcio∏a. Te mo˝liwoÊci dzia∏ania, w doÊç zgodnej ocenie badaczy, zw∏aszcza w dalszych latach wojny, by∏y minimalne. Zatem praktycznie suma wiadomoÊci o stanie i potrzebach KoÊcio∏a pod okupacjà mia∏a znaczenie o tyle istotne, ˝e informacje te pozwala∏y na coraz to nowà

5 Por. W. Meysztowicz, Gaw´dy o czasach i ludziach. Londyn 1983, wyd. drugie, rozdzia∏ oPiusie XII, a zw∏aszcza stronice 278-279. 6 K. Papée, Papie˝ Pius XII a Polska. Przemówienia i listy papieskie. Rzym 1946 oraz znacznie obszerniejsza publikacja: Pius XII a Polska 1939-1949. Przemówienia, listy, komen- tarze. Opr. K. Papée. Rzym 1954. 7 Ambasador Papée przebywa∏ na terenie Watykanu w Hospicjum Êw. Marty, przez cztery lata – od czerwca 1940 r. do czerwca 1944 r. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 93

[5] DZIA¸ALNOÂå AMBASADORA RZECZPOPSOLITEJ POLSKIEJ 93

modyfikacj´ metod dzia∏ania i prób oddzia∏ywania ze strony Watykanu. Am- basador Papée, b´dàc na miejscu, majàc mo˝liwoÊç codziennego, osobistego kontaktu z wieloma pracownikami Kurii i przedstawicielami innych paƒstw, mia∏ teraz w jakimÊ stopniu uprzywilejowanà pozycj´. Stosunki ÊciÊle polityczno-dyplomatyczne zosta∏y pog∏´bione osobistymi kontaktami, co w okresie toczàcej si´ wojny, a w jeszcze wi´kszym stopniu po jej ukoƒczeniu, mia∏o mieç niebagatelne znaczenie. Imponujàca liczba nap∏ywajàcych ró˝nymi kana∏ami materia∏ów informa- cyjnych do Watykanu nie zawsze by∏a w pe∏ni wiarygodna, a nawet podawane fakty ze sobà zgodne. W tej sytuacji podstawowym pytaniem jest kwestia na ile interwencje ambasadora mia∏y rzeczywisty wp∏yw na obraz sytuacji i podejmowane w Watykanie decyzje; na ile do jego zdania mieli zaufanie sam papie˝, sekretarz stanu kardyna∏ Luigi Maglione i pozostali, wy˝si urz´dnicy Kurii rzymskiej. Przed pe∏nym udost´pnieniem, za omawiany okres, archi- wów watykaƒskich dla badaƒ, jakakolwiek odpowiedê by∏aby chyba przed- wczesna. Pozytywnym potwierdzeniem mo˝e byç opinia Edwarda Raczyƒ- skiego, wybitnego cz∏onka rzàdu polskiego w Londynie, osoby dobrze zorien- towanej w ówczesnej sytuacji, który m. in. treÊç Polskiej Czarnej Ksi´gi z maja 1941 roku, a tak˝e noty sekretarza stanu kardyna∏a Maglione do Ribbentro- pa z 2 marca 1943 r.8 przypisuje informacjom zebranym w∏aÊnie przez ambasadora Papée9. Wprowadzajàc ten aspekt, pragn´ si´ zastrzec, ˝e nie chodzi w tym wypadku o uproszczczonà personifikacj´ historii dyplomacji omawianego okresu i pomniejszanie czynników obiektywnych, lecz o podkreÊlenie roli czynnika subiektywnego, który by∏ zawsze i pozostaje do dzisiaj istotnym, twórczym elementem dziejów. Wi´cej bowiem, ni˝ ubogacajàca pozostaje ka˝da próba spojrzenia na wydarzenia przez pryzmat znaczenia czynnika ludzkiego, ca∏oÊç zachowaƒ i dzia∏aƒ jednostek, którym przysz∏o uczestniczyç w wydarzeniach i czynnie je kszta∏towaç. W wypadku ambasadora Kazimierza Papée, nie mamy, niestety, do odnoto- wania ˝adnych pog∏´bionych i osadzonych na bazie êród∏owej opracowaƒ, a nawet prób przybli˝enia jego wk∏adu osobistego, jego osiàgni´ç, ewentualnie pomy∏ek czy przyczyn braku sukcesów. Ponadto zachowa∏o si´ o nim niewiele przekazów pami´tnikarskich. Sytuacja historiografii w Polsce do niedawna, nie sprzyja∏a, a wr´cz uniemo˝liwia∏a tego rodzaju inicjatywy badawcze10. Faktem

8 Actes et documents du Saint Si_ge relatifs _ la seconde guerre mondiale. T. 3 partie 2. Citt∫ del Vaticano 1967, s. 742-752. 9 E. Raczyƒski. O ambasadorze Kazimierzu Papée. Na Antenie. 1973, styczeƒ, s. 13. 10 Nawet doÊç liczne artyku∏y w prasie londyƒskiej nie zosta∏y do dzisiaj uto˝samione i choç- by zestawione. W obszernej i dobrze udokumentowanej, jak na czasy w których si´ ukaza∏a, pracy Zofii Waszkiewicz: Polityka Watykanu wobec Polski 1939-1945. Warszawa 1980, zosta∏y odnotowane tylko akty oficjalnych wystàpieƒ bez jakiegokolwiek komentarza czy próby oceny. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 94

94 KS. HIERONIM FOKCI¡SKI SJ [6]

te˝ pozostaje, ˝e podstawowy dla tego okresu zespó∏ archiwalny, czyli watykaƒ- ski, nadal nie jest udost´pniany historykom. Niezbyt ∏askawie obszed∏ si´ rów- nie˝ los z aktami wytworzonymi i zgromadzonymi w samej ambasadzie. W chwili zagro˝enia wejÊcia Niemców do Watykanu, cz´Êç dokumentacji, która mog∏aby w r´kach niemieckich zostaç wykorzystana do wzmo˝onych represji, zosta∏a zniszczona. W najwi´kszym jeszcze stopniu zachowa∏a si´ korespondencja z rzàdem polskim na emigracji w Londynie, gdzie do dzisiaj jest prze- chowywana. Te materia∏y zaczynajà powoli wchodziç do obiegu naukowego, choç z racji na stopieƒ ich uporzàdkowania i stan opisu archiwalnego do publikacj trafiajà tylko poszczególne dokumenty, nie dajàce podstaw do szerszych wniosków czy chocia˝by pierwszych, wst´pnych syntez. Tak˝e cz´Êç akt zachowanych w Rzymie, budzi coraz wi´ksze zainteresowanie, ale z tych samych po- wodów jak londyƒskie, nie by∏y one jeszcze podstawà systematycznych studiów i planowej akcji wydawniczej. Nie ostanim w koƒcu argumentem w ostatecznym bilansie sprawowania misji dyplomatycznej przez Kazimierza Papée b´dzie uwzgl´dnienie aspektu, zgodnie przyjmowanego w literaturze poÊwi´conej historii stosunków mi´dzy- narodowych, czyli pojmowania dyplomacji jako sztuki rozwiàzywania sporów i problemów drogà negocjacji i w ich rezultacie kompromisów, bez u˝ywania si∏y czy przemocy, a chocia˝by groêby jej u˝ycia. Utrata niepodleg∏oÊci przez Polsk´, zniewolonà przez dwa re˝imy oraz specyfika dyplomacji watykaƒskiej majàcej daleko odmienne metody i zadania do spe∏nienia, stawiajà dalece odmienne kryteria przy ka˝dej próbie oceny dzia∏aƒ poszczególnych osób. W sytuacji wy˝ej zarysowanej, w moim przekonaniu, nie mo˝na jeszcze, pomimo tak znacznego up∏ywu czasu, nie tylko oceniç, ale nawet pe∏niej przedstawiç dzia∏alnoÊci ambasadora Kazimierza Pepée w latach tak trudnych dla zniewolonego kraju, który reprezentowa∏, a nawet faktycznych mo˝- liwoÊci spe∏nianego przez niego urz´du. Wydaje si´, ˝e punkt ci´˝koÊci w ka˝dej próbie podsumowania podj´tej przez nas problematyki nie mieÊci si´ w pytaniu, na ile dzia∏alnoÊç ambasady na rzecz okupowanej Polski i Ko- Êcio∏a w Polsce by∏a skuteczna. Na to pytanie mo˝na by odpowiedzieç w niewielu zdaniach, przypominajàc zresztà znane skàdinàd fakty. Tym punktem ci´˝koÊci jest natomiast forma, cz´stotliwoÊç oraz metoda prowadzenia spraw przez Kazimierza Papée, reprezentanta rzàdu „bez ziemi”.. Nie mo˝na te˝ pominàç faktu, ˝e dla pe∏nej oceny jego postaci, rzeczywistego wk∏adu i osiàgni´ç jego misji dyplomatycznej mo˝e w jeszcze wi´kszym stopniu ma znaczenie okres powojenny, kiedy Polska znalaz∏a si´ za „˝elaznà kurtynà”. Swà odpowiedzialnà funkcj´ pe∏ni∏ bowiem a˝ do paêdziernika 1974 r. kiedy to Sekretariat Stanu powiadomi∏ go o zakoƒczeniu jego misji. Liczy∏ wtedy 85 lat, z czego ponad 35 jako przedstawiciel dyplomatyczny przy Stolicy Apostolskiej, pe∏niàc przez wiele lat funkcj´ dziekana korpusu dyplo- matycznego. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 95

[7] DZIA¸ALNOÂå AMBASADORA RZECZPOPSOLITEJ POLSKIEJ 95

Jedno nie mo˝e ju˝ teraz podlegaç wi´kszym wàtpliwoÊciom, a mianowicie to, ˝e ambasada przy Stolicy Apostolskiej i jej kierownik Kazimierz Papée, tak w czasie wojny jak po jej ukoƒczeniu, ofiarnie z ca∏ym oddaniem s∏u˝y∏a ojczyênie i KoÊcio∏owi w Polsce i ma niema∏e zas∏ugi w umacnianiu tradycyjnie dobrych stosunków mi´dzy Polskà a Stolicà Apostolskà.

L’attivit∫ dell’ambasciatore di Polonia presso la Santa Sede Kazimierz Papée durante la seconda guerra mondiale Riassunto Nato nel 1889, e morto a Roma nel gennaio 1979, dopo una lunga carriera diplomatica il 15 luglio 1939 fú nominato Ambasciatore della Polonia presso la Santa Sede. Appena un mese e mezzo dopo scoppiÀ la seconda guerra mondiale e la Polonia si trovÀ sotto l'occupazione tedesca ed in parte anche russa. Durante tutto il periodo della guerra agû in nome del governo polacco in esilio a Londra. Consapevole della responsabilitá assunta e nello stesso tempo della limitatezza dei mezzi e delle possibi- litá (dal 1940 ospite nel territorio del Vaticano), continuava soprattuto a informare la Santa Sede, le persone piú influenti e lo stesso papa Pio XII sulla situazione nei terri- torii occupati. L'attivitá dell'ambasciatore nelle circostanze oltremodo difficili non é stata finora oggetto di studi piú approfonditi. Purtroppo anche il suo archivio fú di- sperso e finora sono stati pubblicati pochi documenti. Con lo stesso Pio XII le relazioni furono sempre buone, e pare piene di reciproca fiducia e comprensione. Ha pubbli- cato i pi∫ importanti atti del pontificato riguardanti la Polonia. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 96

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

ks. Józef Mandziuk

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Tom I, cz´Êç 2 (1302-1417)

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. TADEUSZ BALICKI KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA

Wst´p Piszàc o biskupie Karolu Marii Antonim Splecie, rzàdcy diecezji gdaƒ- skiej od 1938 roku, nie da si´ do koƒca uniknàç „emocji i stronniczoÊci”, zw∏aszcza w ocenie zachowaƒ i decyzji podejmowanych przez niego, które dotyczy∏y okresu po wybuchu drugiej wojny Êwiatowej. Dodatkowe emocje wzbudza przej´cie przez niego zarzàdu diecezji che∏miƒskiej jako diecezji polskiej. Nale˝y pami´taç, ˝e ta sytuacja (obsadzenie diecezji che∏miƒskiej) sta∏a si´ podstawà zerwania konkordatu przez komunistyczne w∏adze polskie. Do chwili obecnej ukaza∏o si´ kilka publikacji poruszajàcych interpretacj´ „dekretów wojennych” biskupa i jego postawy wobec katolików polskiego pochodzenia i kap∏anów tej samej narodowoÊci. WÊród autorów b´dàcych zarazem kap∏anami diecezji gdaƒskiej wymieni∏bym dwóch: nie˝yjàcego ks. dr. Er- nesta Kleinerta, by∏ego oficja∏a Sàdu Biskupiego w Gdaƒsku, i proboszcza Ba- zyliki Mariackiej ks. inf. lic. Stanis∏awa Bogdanowicza. Pierwszy ze wspomnianych publicystów widzia∏ w biskupie osob´ nadu˝ywajàcà swoich uprawnieƒ i wyraênie zorientowanà na niemieckà racj´ stanu1. Drugi z nich próbuje zrozumieç i obroniç postaw´ biskupa, kierujàc si´ – jak sam pisze – ch´cià znalezienia odpowiedzi na pytania: jak w∏aÊciwie naprawd´ wyglàda∏a postawa drugiego biskupa gdaƒskiego Karola Marii An- toniego Spletta w ekstremalnych warunkach, w których przysz∏o mu pe∏niç swe zadania2. Chcia∏em, pisze ks. infu∏at Bogdanowicz, we wst´pie do swej monografii: „odsiaç ziarno prawdy od plew nachalnej, komunistycznej propagandy”3.

1 E. K l e i n e r t, Antypolskie zarzàdzenia biskupa gdaƒskiego Karola Spletta w Êwietle prawa karnego publicznego i kanonicznego. Miesi´cznik Diecezji Gdaƒskiej (skrót MDG). R. 1976, s. 81-96. 2 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett, biskup gdaƒski czasu wojny, wi´zieƒ specjalny PRL, Gdaƒsk 1995. 3 Tam˝e, s. III. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 98

98 KS. TADEUSZ BALICKI [2]

1. Droga do kap∏aƒstwa i biskupstwa Carl Maria Antonius Splett urodzi∏ si´ w Sopocie 17 stycznia 1898 roku w katolickiej, niemieckiej rodzinie. Jego ojcem by∏ Franz Splett, matkà Martha z domu Borinowski vel Baranowska. Posiada∏ czworo rodzeƒstwa: dwie siostry i dwóch braci. Ochrzczony zosta∏ 20 lutego tego˝ roku w koÊciele pocysterskim w Oliwie, póêniejszej katedrze przez ks. Alojzego Klinka4. Przysz∏y biskup wychowa∏ si´ w katolickiej rodzinie niemieckiej. Matka Ka- rola by∏a osobà g∏´boko wierzàcà i tworzy∏a w domu atmosfer´ sprzyjajàcà religijnemu wychowaniu dzieci. Ojciec Franciszka by∏ nauczycielem w katolickiej szkole ludowej w Sopocie i zarazem znanym dzia∏aczem politycznym w niemieckiej katolickiej partii „Centrum”. Z ramienia tej˝e partii, od roku 1920 a˝ do swej Êmierci, zasiada∏ jako pose∏ w gdaƒskim Volkstagu, gdzie pe∏ni∏ rów- nie˝ funkcj´ wiceprezydenta5. Karol Maria podjà∏ nauk´ w prowadzonej przez ojca katolickiej szkole ludowej w Sopocie. Po zakoƒczeniu szko∏y podstawowej kontynuowa∏ nauk´ w gimnazjum humanistycznym. Wraz z m∏odszym bratem Alojzym podjà∏ jà w pruskim – królewskim gimnazjum w Chojnicach gdzie obaj bracia uczyli si´ cztery lata. Choroba Alojzego zmusi∏a ojca do przeniesienia obu synów do paƒstwowego gimnazjum w Wejherowie. Tam te˝ zamieszkali w istniejàcym obok szko∏y w biskupim konwikcie. Po dwóch latach, wraz z wybuchem pierwszej wojny Êwiatowej, konwikt ten zosta∏ zamkni´ty i bracia po raz trzeci musieli zmieniç szko∏´ Êrednià. Podj´li nauk´ w królewskim gimnazjum w Gdaƒsku przy ul. ¸àkowej, gdzie religii w szkole uczyli, najpierw ks. proboszcz Brunon Lemke6, a póêniej ks. Magnus Bruski7, wikariusz parafii Êw. Miko∏aja. Obaj wywarli du˝y wp∏yw na powo∏anie swego ucznia. W gimnazjum w Gdaƒsku 26 lutego 1917 roku Karol Maria Splett z∏o˝y∏ matur´ i uzyska∏ Êwiadectwo dojrza∏oÊci. Podejmujàc jesienià 1917 roku czteroletnie wówczas studia filozoficzno- -teologiczne w seminarium duchownym w Pelplinie, alumn Splett trafi∏ na wy- bitnych wychowawców. Ordynariuszem diecezji che∏miƒskiej by∏ by∏y rektor seminarium i biblista Augustyn Rosentreten. Najbardziej znanym wÊród profe- sorów seminaryjnych by∏ Êwiatowej s∏awy filozof ks. Franciszek Sawicki. Funk- cj´ wice-rektora, a póêniej rektora, pe∏ni∏ S∏uga Bo˝y ks. Konstanty Dominik,

4 Archiwum Parafii Katedralnej w Oliwie (skrót APK), Liber Baptismorum 1898, nr 95. 5 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett Bischof von Danzig. Leben und Dokumente, Hildesheim 1965, s. 6-7. 6 Ks. Brunon Lemke, ur. 8.11.1880 r., wyÊw. 9.04.1905 r., prob. par. Pr´gowo 1915-1926, prob. par. Gdaƒsk – Âw. Wojciech od 1926 r., zm. 10.02.1933 r. w Gdaƒsku – Êw. Wojciechu, por. Schematyzm Diecezji Gdaƒskiej (skrót SDG) 1975, s. 50. 7 Ks. Magnus Bruski, ur. 31.07.1886 r., wyÊw. 9.03.1913 r., szamb. pap., wik. gen. 1935- 1938, konsultor diec. 1934-1939, admin. par. Gdaƒsk – Êw. Wojciech 1922-1926, admin. par. katedr. Gdaƒsk – Oliwa 1926-1935, prob. par. Êw. Miko∏aja w Gdaƒsku 1935-1945, zam. 9.07.1945 r. w Gdaƒsku, SDG 1975, s. 53-54. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 99

[3] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 99

póêniejszy sufragan che∏miƒski. Prawo kanoniczne wyk∏ada∏ ks. kanonik Pawe∏ Panske, który ukierunkowa∏ zainteresowania m∏odego alumna. Do pog∏´bia- nia tych zainteresowaƒ zach´ca∏ go równie˝ miejscowy kanonik ks. dr Franci- szek Michalski, by∏y proboszcz Kaplicy Królewskiej w Gdaƒsku8. Jako alumn Splett by∏ przeci´tny i nie wyró˝nia∏ si´ pod wzgl´dem osiàgni´ç naukowych. Z ró˝nych przedmiotów teologicznych otrzymywa∏ oceny dobre lub wystarczajàce. Uczy∏ si´ tak˝e j´zyka polskiego. Jego znajomoÊç w latach 1918-1919 oceniono jako wystarczajàcà, a w latach 1919-1920 jako dobrà9. Podczas studiów seminaryjnych sp´dza∏ cz´Êciowo letnie wakacje na polskich plebaniach w celu podniesienia poziomu znajomoÊci j´zyka polskiego10. 10 lipca 1921 roku w katedrze pelpliƒskiej Karol Maria Antoni Splett otrzyma∏ Êwi´cenia kap∏aƒskie z ràk biskupa ordynariusza che∏miƒskiego Augustyna Rosentretera. Msz´ Êw. prymicyjnà odprawi∏ w swej rodzinnej parafii w koÊciele NMP „Gwiazdy Morza” w Sopocie. W paêdzierniku 1921 roku, jako m∏ody ka- p∏an wyjecha∏ na studia specjalistyczne do Rzymu, zamieszkujàc w niemieckim kolegium Sancta Maria del Anima. Inflacja w Wolnym MieÊcie Gdaƒsku i trudna sytuacja finansowa studenta nie pozwoli∏a mu na sp´dzanie wakacji w domu rodzinnym11. W trakcie studiów, w chwili erygowania administracji apostolskiej gdaƒskiej, 19 paêdziernika 1922 roku ekskardynowano go z diecezji che∏miƒ- skiej i inkardynowano do administracji apostolskiej gdaƒskiej12. Studia w Rzymie ukoƒczy∏ w 1924 roku, wieƒczàc je doktoratem z prawa kanonicznego i bakalaureatem prawa cywilnego. Po powrocie do Gdaƒska zosta∏ wikariuszem w parafii Êw. Brygidy. Funkcj´ t´ pe∏ni∏ przez trzy lata, a 1 paê- dziernika 1927 roku na pó∏ roku zosta∏ przeniesiony do Pr´gowa. 1 kwietnia 1928 roku mianowany zosta∏ wikariuszem w parafii Êw. Miko∏aja w Gdaƒsku. Dok∏adnie siedem lat póêniej, 1 kwietnia 1935 roku, biskup Edward O’Rourke mianowa∏ go administratorem parafii katedralnej w Oliwie z tytu∏em proboszcza katedry13. Jako proboszcz przejawia∏ wiele inicjatyw duszpasterskich. W ostatnim tygodniu wrzeÊnia 1935 roku zorganizowa∏ w koÊciele katedralnym, po raz pierwszy w diecezji, eucharystyczny tydzieƒ rodziny. W tym˝e roku w ad- wencie od 10 do 12 grudnia w katedrze oraz w domu parafialnym odby∏ si´ pierwszy gdaƒski synod diecezjalny, którego by∏ wspó∏twórcà. Uczestniczy∏o

8 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett..., s. 11. 9 AGKBZpNP- SSK Gd – 552/70, Âwiadectwo Seminarium Duchownego Diecezji Che∏- miƒskiej w Pelplinie, 14 X 1921 – Archiwum G∏ównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie – Specjalny Sàd Karny w Gdaƒsku (skrót AGKBZpNP- SSK Gd). 10 A. B a c i ƒ s k i, Polskie duchowieƒstwo katolickie w Wolnym MieÊcie Gdaƒsku 1919-1939. Studia Gdaƒskie. T. 1: 1973, s. 31. 11 F. J. W o t h e, Carl Maria Splett..., s. 11-12. 12 E. K l e i n e r t, Antypolskie zarzàdzenia..., s. 81-82. 13 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 9-10. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 100

100 KS. TADEUSZ BALICKI [4]

w nim 42 kap∏anów. Szczególnie dba∏ o w∏aÊciwe przygotowanie dzieci do pierwszej Komunii Êw. i podnios∏y przebieg samej uroczystoÊci. W parafii katedralnej przyst´powa∏o do niej zwykle ponad 200 dzieci jednorazowo. Jako administrator parafii katedralnej dba∏ o wystrój Êwiàtyni, przede wszystkim wprowadzi∏ nowe rozwiàzanie funkcjonalne prezbiterium, aby umo˝liwiç lepszy udzia∏ wiernych w liturgii. Powi´kszy∏ i przebudowa∏ tak˝e plac katedralny przed Êwiàtynià. Przeprowadzi∏ m.in. gruntowny remont i prze- budow´ organów oliwskich za pomocà firmy Józefa Goebela z Gdaƒska14. Po rezygnacji z urz´du pierwszego biskupa gdaƒskiego Edwarda O’Rourke Senat Wolnego Miasta Gdaƒska przeciwstawi∏ si´ nominacji na stolic´ gdaƒ- skà Polaka, ks. dra Franciszka Sawickiego, profesora pelpliƒskiego seminarium duchownego15. W tej sytuacji, na mocy bulli papieskiej z 13 czerwca 1938 roku, drugim biskupem gdaƒskim zosta∏ Niemiec, administrator koÊcio∏a kate- dralnego w Oliwie, ks. dr Karol Maria Splett16.

2. Administrowanie diecezjà gdaƒskà i che∏miƒskà w czasie wojny Bp. Splett dba∏ o prawid∏owe dzia∏anie Kurii Biskupiej, którà tworzyli: kanclerz, oficja∏ sàdu duchownego oraz w latach 1935-1938 wikariusz generalny. W 1939 roku urzàd kanclerza przejà∏ ks. dr Jan Mayer, proboszcz parafii Êw. Ja- dwigi w Nowym Porcie, równoczeÊnie oficja∏ sàdu duchownego, obroƒca w´z∏a ma∏˝eƒskiego, promotor sprawiedliwoÊci, egzaminator synodalny. Jeszcze w tym samym roku kanclerzem zosta∏ ks. Aleksander Lubomski, który sprawowa∏ ten urzàd do koƒca wojny. Istnia∏o równie˝ w diecezji kolegium konsultorów, wspie- rajàce biskupa radà w wa˝niejszych sprawach dotyczàcych zarzàdzania KoÊcio- ∏em lokalnym. Konsultorami byli: ks. dr Jan Mayer, ks. dr Jan Jastak, proboszcz parafii Âw. Ignacego na Oruni, egzaminator prosynodalny, notariusz sàdu duchownego i kierownik kasy diecezjalnej, ks. dziekan Klemens Fedtke, proboszcz parafii Êw. Józefa w Gdaƒsku i administrator parafii oliwskiej ks. dr Antoni Beh- rendt, egzaminator prosynodalny, zast´pujàcy biskupa w czasie jego nieobecno- Êci w Oliwie, a wi´c pe∏niàcy niejako funkcj´ wikariusza generalnego17.

14 S. B o g d a n o w i c z, Kathedrale in Oliva. Duelmen 1995; S. B o g d a n o w i c z, + Ka- rol Maria Antoni Splett..., s. 10. 15 W miar´ wzrastania szowinizmu i wrogoÊci hitlerowców do KoÊcio∏a w Gdaƒsku sytuacja biskupa O’Rourke stawa∏a si´ coraz trudniejsza. Kulminacj´ wrogoÊci wywo∏a∏y dekrety biskupa erygujàce w dniu 10.10.1937 r. dwie polskie parafie personalne Êw. Stanis∏owa Bpa w Gdaƒsku – Wrzeszczu i Chrystusa Króla w Gdaƒsku; wi´cej T. B a l i c k i, Powo∏anie samo- dzielnej jednostki koÊcielnej na terenie Wolnego Miasta Gdaƒska. Studis Gdaƒskie. T. 13: 2000, s. 245-246. 16 Acta Apostolicae Sedis (skrót AAS) 30, 229; Zarys dziejów ziemi i diecezji gdaƒskiej, SDG 1969, s. 45. 17 Personal – Schematismus 1941, s. 3-4. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 101

[5] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 101

Diecezja by∏a podzielona na pi´ç dekanatów, a ksi´˝a dziekani byli poÊred- nikami mi´dzy biskupem – kurià a ksi´˝mi pracujàcymi w parafiach. Od 5 grudnia 1939 roku, w sytuacji wakansu na stolicy biskupiej diecezji che∏miƒskiej z siedzibà w Pelplinie, papie˝ Pius XII mianowa∏ czasowo administratorem diecezji biskupa gdaƒskiego Spletta18. W 1940 roku biskup w admi- nistrowanej przez siebie diecezji che∏miƒskiej wyznaczy∏ tzw. komisarzy bisku- pich19. W kwietniu 1940 roku komisarzem biskupim w Wejherowie zosta∏ Karl Knopf20, w Starogardzie zaÊ Alfons Derz21, pod koniec paêdziernika w Tczewie Paul Preuss22. W po∏owie tego˝ roku komisariat w Wejherowie zosta∏ poszerzo- ny o powiaty gdyƒski i kartuski. W diecezji che∏miƒskiej by∏o siedemnaÊcie ko- misariatów23. Kwestie personalne w zarzàdzaniu diecezjà w czasie wojny by∏y szczególnie trudne. Wszelkie zmiany personalne, nominacje, przesuni´cia czy podobne decyzje bp Splett, podobnie jak wszyscy inni hierarchowie niemieccy, by∏ zobowià- zany nie tylko zg∏aszaç u odpowiednich w∏adz, lecz tak˝e musia∏ na nie uzyskaç

18 W tragicznej dla diecezji che∏miƒskiej sytuacji, przy braku biskupów, pomordowanych i osadzonych w obozach ksi´˝y, po zapoznaniu si´ z relacjà nuncjusza berliƒskiego abp Caesa- re Orseniego, papie˝ Pius XII zdecydowa∏ si´ na mianowanie administratorem diecezji ks. bp. K. M. Spletta, por. S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., 62-63. 19 Dwaj komisarze biskupi Knopf i Preuss ze wzgl´du na swojà kontrowersyjnà dzia∏alnoÊç m.in. kontakty z NSDAP oraz cechy osobowoÊci, w dotychczasowej literaturze sà oceniani negatywnie. Ocena ta nie pozostawa∏a bez wp∏ywu na ocen´ pracy ks. bpa Spletta, por., J. S z i l i n g, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec KoÊcio∏a katolickiego 1939-1945. Tak zwane okr´gi Rzeszy Gdaƒsk – Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka. Poznaƒ 1970, s. 77; E. L a w s, Erleb- nisse in Westpreussen. Gespraeche mit Domherr Kaminski. W: Unser Ermlandbuch 1972. Osnabru- eck 1972, s. 100-101; J. D o p p k e, KoÊció∏ katolicki na terenie powiatu morskiego w katach okupacji hitlerowskiej 1939-1945. W: KoÊció∏ katolicki na ziemiach polskich w czasie drugiej wojny Êwiato- wej. T. 13, z. 6. Warszawa 1985, s. 127-128; J. H. K a r p, Germanizacja czy duchowieƒstwo? Du- chowieƒstwo niemieckie z Rzeszy w duszpasterstwie na okupowanym terenie Polski. W: ˚ycie religijne w Polsce pod okupacjà hitlerowskà 1939-1945. Red. Z. Z i e l i ƒ s k i. Warszawa 1982, s. 138. 20 Z pozytywnych dzia∏aƒ ks. Karla Knopfa mo˝na zaliczyç to ˝e s∏ucha∏ spowiedzi po polsku, pomóg∏ wydostaç si´ z wi´zienia ks. T. Plewie, ostrzega∏ poszukiwanych przez gestapo, por. K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett administrator apostolski diecezji che∏miƒ- skiej 1939-1945. Lublin 1990, mps, s. 43-44. 21 J. H. K a r p, Germanizacja czy duchowieƒstwo?..., s. 157. 22 Ks. Paul Preuss w 1945 roku spieszy∏ do piwnic bombardowanego Tczewa, niosàc pos∏u- g´ duszpasterskà ka˝demu, kto o nià prosi∏. W czasie ewakuacji nie wyjecha∏ z miasta, oÊwiadczajàc, ˝e jako jedyny ksiàdz nie ma prawa tego uczyniç. Po wejÊciu wojsk radzieckich zosta∏ aresztowany i przez komunistyczny trybuna∏ specjalny w Tczewie skazany zaocznie na kar´ Êmierci. Przewodniczàcy KRN nie skorzysta∏ w stosunku do niego z prawa ∏aski. Uciek∏ on jednak z wi´zienia przy pomocy stra˝nika wi´ziennego, jeszcze przed procesem biskupa Spletta. Por. K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 46. 23 Negatywna ocena komisarza Alfonsa Derza wywodzi si´ ze sprawozdania skierowanego do Londynu przez polskie podziemie. Ks. Derz, który nazywa∏ si´ dawniej Marsza∏kowski, okreÊlany jest w nim jako renegat. Jako ksiàdz nienaganny i pilny z pewnoÊcià nie by∏ narodo- wym socjalistà, K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 40. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 102

102 KS. TADEUSZ BALICKI [6]

ich zgod´24. Szczególne pretensje w tym zakresie roÊci∏ sobie gdaƒski Reichsstat- thalter i gauleiter Albert Forster25. Ten ostatni przechwala∏ si´ swà postawà i „osiàgni´ciami” w tym wzgl´dzie we fragmencie maszynopisu, który zosta∏ znaleziony w jego prywatnej willi w Orlinkach k. Sobieszewa: „Na terenach oswobo- dzonych znajduje si´ w tej chwili oko∏o 250 ksi´˝y katolickich, z których 50 jest reichs- i volksdeutchami. Pozostali to miejscowi Polacy. Wi´kszoÊç ksi´˝y katolickich zosta∏a usuni´ta w miesiàcu wrzeÊniu, paêdzierniku i listopadzie ubieg∏e- go roku. Biskup KoÊcio∏a katolickiego, który ma swojà siedzib´ w Gdaƒsku, wype∏nia po dziÊ dzieƒ moje zarzàdzenia i polecenia. Wszelkie polskie napisy, cho- ràgwie itp. zosta∏y z koÊcio∏ów usuni´te, a dzia∏alnoÊç ksi´˝y jest poddana ostrej kontroli. Poniewa˝ w tej chwili nie nale˝y spodziewaç si´ szybkiej zmiany kwestii KoÊcio∏a, uwa˝am za stosowne (...)” (w tym miejscu maszynopis si´ urywa)26. Biskup troszczy∏ si´ tak˝e o formacj´ duchowà i intelektualnà kap∏anów gdaƒskich i che∏miƒskich, organizujàc dla nich rekolekcje, egzaminy kap∏aƒ- skie i ró˝nego rodzaju spotkania27. W zarzàdzaniu diecezjà biskup pos∏ugiwa∏ si´ w∏asnym urz´dowym orga- nem prasowym: „Amtliches Kirchenblatt fuer die Dioezese Danzig”. Od stycznia 1940 roku, kiedy objà∏ on tak˝e diecezj´ che∏miƒskà, zaczà∏ si´ ukazywaç jako: „Amtliches Kirchenblatt fuer die Dioezese Danzig und Kulm”. Publiko- wano w nim rozporzàdzenia Stolicy Apostolskiej, zarzàdzenia biskupie oraz kurii diecezjalnej, listy pasterskie, rozporzàdzenia w∏adz paƒstwowych, doty- czàce KoÊcio∏a, kalendarz liturgiczny, informacje o zmianach personalnych i organizacyjnych w diecezji, nekrologii zmar∏ych i zamordowanych kap∏anów. Kolportowany by∏ drogà pocztowà. Jego cena w czasie wojny kszta∏towa∏a si´ w granicach 5-6 RM za rok prenumeraty28. Nietypowà formà administrowania diecezjà by∏o ustne przekazywanie za- rzàdzeƒ, informacji lub ró˝nego rodzaju sugestii. Co ciekawe, taki sposób zaleca∏ sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej kard. L. Maglione w sprawie zakazu u˝ywania j´zyka polskiego w czasie spowiedzi29. W sprawach liturgii i kultu Bo˝ego biskup Splett cz´sto podkreÊla∏, ˝e S∏u˝- ba Bo˝a musi byç sprawowana z w∏aÊciwym jej dostojeƒstwem. „Wszelkie jej

24 J. D o p p k e, KoÊció∏..., s. 127-128. 25 Pismo Forstera do bpa Spletta z sierpnia 1941 r., A 5, k. 26 – Akta Ordynariatu Bisku- piego w Gdaƒsku. Akta Administratora Apostolskiego Diecezji Che∏miƒskiej 1939-1945- Ar- chiwum Diecezji Pelpliƒskiej (skrót ADP). 26 M. P o d g ó r e c z n y, Albert Forster gauleiter i oskar˝ony. Gdaƒsk 1977, s. 357-358. 27 E. L a w s, Erlebnisse in Westpreussen. Gesprache mit Domhen Kaminski. W: Unser Erm- landbuch 1972. Osnabrueck 1972, s. 106-107. 28 Amliches Kirchenblatt. R. 1: 1940 nr 11 i R. 4: 1944 nr 39; S. B o g d a n o w i c z, + Ka- rol Maria Antonii Splett..., s. 91. 29 Actes et documents, t. 3, nr 222, s. 326-328; S. Bo g d a n o w i c z, + Karol Maria Antonii Splett..., Gdaƒsk 1995, s. 91. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 103

[7] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 103

elementy, a wić: Êpiew, modlitwy, czytania, szaty muszà byç przygotowane. Niedzielna Msza Êw. nie mo˝e odbyç si´ bez kazania, trwajàcego nie d∏u˝ej ni˝ 30 minut”. Szczególnie dba∏ o rozwój ˝ycia eucharystycznego. Stara∏ si´ u Sto- licy Apostolskiej o przywileje dotyczàce postu eucharystycznego dla kap∏anów i wiernych, o prawo binacji i trinacji, nawet w dni powszednie, o mo˝liwoÊç ce- lebracji w ró˝nych porach dnia, o przywilej kumulacji intencji mszalnych dla kap∏anów aresztowanych przez w∏adze hitlerowskie30. Du˝à wag´ przyk∏ada∏ biskup do sakramentu pokuty. Zaleca∏ wprowadza- nie spowiedzi w dni powszednie, aby odcià˝yç niedziel´ i stworzyç wi´kszej liczbie wiernych okazj´ do pojednania. Jego nowatorskie pociàgnićia to m.in. udzielane wszystkim duszpasterzom zezwolenia na odprawianie mszy Êw. wie- czornej do godz. 19.30 w Êwi´ta zniesione przez okupanta np. w UroczystoÊç Bo˝ego Cia∏a. W ka˝dej parafii urzàdzano tzw. trzynastogodzinne nabo˝eƒ- stwa, aby umo˝liwiç wiernym adoracj´ NajÊwi´tszego Sakramentu. Ca∏kowity ich harmonogram publikowany by∏ w miesićzniku diecezjalnym31. W czasie wojny biskup udziela∏ równie˝ Êwićeƒ alumnom diecezji gdaƒ- skiej, którzy studiowali przewa˝nie w Braniewie, Innsbrucku, Rzymie i Mona- chium oraz alumnom wolnej pra∏atury pilskiej. Wiele razy w katedrze oliwskiej lub w kaplicy maryjnej katedry, zwanej kaplicà polskà, udzieli∏ Êwićeƒ ni˝- szych, pi´ç razy Êwićeƒ subdiakonatu i trzy razy diakonatu. WyÊwići∏ równie˝ pićiu kap∏anów32. Jak oÊwiadczy∏ ks. pra∏at Pawe∏ Mueller, nie˝yjàcy ju˝ oficja∏ Biskupiego Sàdu Duchownego w Pelplinie, ks. biskup Splett usi∏owa∏ utrzymaç kontakt z klerykami che∏miƒskimi rozproszonymi po ró˝nych semi- nariach, za pomocà alumnów powo∏anych do Wehrmachtu. Wystawia∏ dla nich dimissoria do Êwićeƒ, adresowane do polskich biskupów. Z polskimi alumna- mi rozmawia∏ po polsku33. Pomimo warunków wojennych ks. biskup nie zrezygnowa∏ z kanonicznych wizytacji parafii, podczas udzielania sakramentu bierz- mowania mia∏ okazj´ do spotkania z ksi´˝mi i wiernymi34. Wizytacje takie trwa- ∏y jeden dzieƒ i by∏y wczeÊniej zapowiadane, tym bardziej ˝e wed∏ug zarzàdze- nia w∏adz paƒstwowych z 15 czerwca 1940 roku ka˝dorazowe udzielenie bierz- mowania nale˝a∏o na 4-5 dni wczeÊniej zg∏osiç w urz´dzie tajnej policji paƒ- stwowej35. Normalnà formà komunikowania si´ z wiernymi biskupa wype∏nia- jàcego swój urzàd nauczycielski by∏y, oprócz kazaƒ i przemówieƒ, listy paster-

30 Facultates Episcopi – Zespó∏ 2383, nr 9 – Archiwum Paƒstwowe w Gdaƒsku (skrót APG). 31 Np. Amliches Kirchenblatt. R. 1940, nr 100; nr 66. 32 Âwi´cenia otrzymali: 9.03.1940 r. – ks. Franciszek Wothe, 22.12.1940 r. – ks. Jan Toma- szewski i ks. Alfons Trzebiatowski, 30.03.1941 r. – ks. Jan Helmut von Wiecki i 4.03.1944 r. – ks. Grzegorz Klein. Por. J. S o c h a, Dzia∏alnoÊç duszpasterska biskupa gdaƒskiego Karola Ma- rii Spletta w latach 1938-1945, Gdaƒsk 1994, mps, s. 34-36. 33 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antonii Splett..., s. 93. 34 W diecezji gdaƒskiej nie ma archiwalnego potwierdzenia wizytacji kanonicznych 35 K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 86 -93. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 104

104 KS. TADEUSZ BALICKI [8]

skie. Formà tà biskup pos∏ugiwa∏ si´ cz´sto, choç ∏àczy∏o si´ to w czasie wojny z wieloma trudnoÊciami. Ka˝dy list pasterski musia∏ byç uprzednio dostarczo- ny do ocenzurowania naczelnikowi tajnej policji paƒstwowej, czyli gestapo36. Na szczególnà uwag´ zas∏ugujà listy wielkopostne i adwentowe. W bardzo ostrym tonie napisany zosta∏ list pasterski na Wielki Post 1944 protestujàcy przeciwko prowadzonej przez ówczesne w∏adze niemieckie dechrystianizacji. Biskup gdaƒski utrzymywa∏ równie˝ kontakty ze Stolicà Apostolskà, sk∏ada- jàc systematyczne i doÊç dok∏adne sprawozdania ze stanu obu diecezji. Ostat- nie z nich wys∏ane zosta∏o 14 paêdziernika 1944 roku37. 1 lutego 1945 roku biskup, w obliczu zbli˝ajàcego si´ frontu, wystosowa∏ ostatni list pasterski do wiernych o tajemnicy krzy˝a i cierpienia. W liÊcie przygotowywa∏ on diecezjan do wydarzeƒ, które zwiàzane by∏y z nieuniknionà kl´- skà re˝imu hitlerowskiego i czekajàcych ich konsekwencji wkroczenia na jej teren „wrogich” wojsk. List napisany jest w duchu chrzeÊcijaƒskiej ufnoÊci, god- noÊci i zawierzeniu krzy˝owi Chrystusowemu. Natomiast w tydzieƒ póêniej, 8 lutego 1945 roku, biskup wystosowa∏ list do kap∏anów, zach´cajàc ich z jednej strony do pozostania na swoich stanowiskach, z drugiej strony upowa˝niajàc ich do korzystania z pe∏nomocnictw na wypadek utracenia mo˝liwoÊci kontaktu z Kurià Biskupià38. Aby zabezpieczyç ciàg∏oÊç funkcjonowania diecezji, na wypadek pozbawienia go swobody zarzàdzania, przekaza∏ kompetencje wikariuszy generalnych z prawem subdelegowania czterem gdaƒskim konsultorom: ks. Fedtke, ks. Mayerowi, ks. Jastakowi i ks. Behrendtowi oraz w diecezji che∏- miƒskiej ks. pra∏atowi Franciszkowi Sawickiemu39.

3. Sytuacja biskupa po wkroczeniu wojsk radzieckich W Niedziel´ Palmowà 25 marca 1945 roku wesz∏y do Oliwy zwyci´skie oddzia∏y Armii Czerwonej. Natychmiast aresztowano prawie wszystkich przeby- wajàcych w niej m´˝czyzn i wywieziono do ró˝nych miast Pomorza. Na miejscu pozosta∏ jedynie proboszcz katedralny ks. dr Antoni Berent, który majàc z∏a- manà nog´, nie by∏ zdolny do marszu. Biskup, z pozosta∏ymi ksi´˝mi pracujà- cymi w Oliwie, zosta∏ umieszczony w prowizorycznym obozie NKWD Kartuz, gdzie przebywa∏ do Wielkiego Czwartku 29 marca 1945 roku. W dniu tym

36 C I 13, k. 265 – Akta Ordynariatu Biskupiego w Gdaƒsku. Akta Administratora Apo- stolskiego Diecezji Che∏miƒskiej 1939-1945, ADP, L. S u d o ∏, KoÊció∏ katolicki w powiecie Êwieckim w okresie II wojny Êwiatowej (cz´Êç po∏udniowa powiatu), Pelplin 1986, mps, s. 25. 37 L’Eveque de Dantzig Splett au pape Pie XII. Actes et documents, t. 3, cz. II, nr 582, s. 879-883. 38 Archiwum Archidiecezji Gdaƒskiej (skrót AAG) II Bp, nr 45 i 47, Listy pasterskie z1i8.04.45. 39 K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 113; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 105. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 105

[9] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 105

przewieziono go z powrotem do Oliwy i umieszczono w areszcie NKWD, ulo- kowanym w prywatnej willi. Domagano si´ g∏ównie, aby podpisa∏ oÊwiadczenie sformu∏owane w j´zyku rosyjskim, i˝ dzia∏a∏ na szkod´ narodu polskiego i uprawia∏ szpiegostwo na rzecz Watykanu. Biskup stanowczo odmówi∏ podpi- sania tak sformu∏owanego dokumentu40. Internowanie pasterza diecezji pog∏´- bi∏o jeszcze bardziej stan napi´cia wÊród wiernych i duchowieƒstwa. W tym czasie biskupa zast´powa∏ Kanclerz Kurii ks. Aleksander Lubomski41, z pochodzenia Polak. Oceniany by∏ przez niektórych, podobnie jak i biskup, jako niech´tnie widzàcy przybywajàcych na teren diecezji, z ró˝nych zakàtków Polski i Europy, Polaków w tym i ksi´˝y. Natomiast w tym czasie niemiecka ludnoÊç miasta i diecezji gdaƒskiej, obejmujàcej obszarem dawne Wolne Miasto Gdaƒsk, opuszcza∏a lub ju˝ opuÊci∏a te tereny42. 10 maja 1945 roku biskup zosta∏ zwolniony (zatrzymano mu jedynie niemiecki paszport) i od razu przejà∏ ponownie administracj´ diecezji gdaƒskiej i che∏- miƒskiej. Wikariuszem generalnym dla diecezji che∏miƒskiej mianowa∏ ks. kan. Leona Koz∏owskiego, dziekana toruƒskiego, który 25 maja 1945 roku przyby∏ do Oliwy, gdzie wobec kanclerza Aleksandra Lubomskiego z∏o˝y∏ wyznanie wiary i przysi´g´ antymodernistycznà, obejmujàc tym samym swój urzàd. Bi- skup rozpoczà∏ równie˝ organizowanie seminarium duchownego w Pelplinie i kompletowanie kadry profesorów oraz pracowników Kurii Biskupiej43. Pod koniec czerwca 1945 roku z bp Splettem, spotka∏ si´ ks. pp∏k Józef Zator-Przytocki z archidiecezji lwowskiej, w czasie wojny dziekan Okr´gu Krakowskiego AK. W ocenie ks. dziekana biskup mówi∏ dobrze po polsku, zna∏ jego profesorów z uniwersytetu lwowskiego. Tydzieƒ póêniej ks. Zator- -Przytocki otrzyma∏ dekret nominacyjny na proboszcza NajÊwi´tszego Serca Jezusowego we Wrzeszczu. Do dekretu dodana by∏a klauzula, zobowiàzujàca nowego proboszcza do zabezpieczenia przed zimà koÊcio∏a i zaopiekowania si´ siostrami el˝bietankami. Do przyj´cia nominacji sk∏oni∏o ks. Zator-Przy- tockiego stwierdzenie biskupa, ˝e: „przychodzà tutaj wasi ludzie i wy macie obowiàzek ich obs∏ugiwaç”. 4 lipca 1945 roku biskup przewodniczy∏ w diecezji che∏miƒskiej konferencji dziekanów, zwo∏anej w celu omówienia i przekazania wskazówek dotyczàcych organizacji duszpasterstwa w nowej powojennej sytuacji44. 14 lipca 1945 roku

40 K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 113-115; S. B o g d a n o w i c z, + Ka- rol Maria Antoni Splett..., s. 105-108. 41 Aleksander Lubomski, urodzony 2.03.1893 r., wyÊwi´cony 23.06.1918 r., kanclerz Kurii Biskupiej w latach 1939-1945, zmar∏ 15.02.1968 r. w Fischbach w diecezji Freiburg. SDG 1975, s. 58. 42 S. M. D o b e c k i, Trzeci powrót dominikanów do Gdaƒska. „Przewodnik Katolicki”. R. 1970, nr 43. 43 K. G u l c z y ƒ s k i, Biskup Karol Maria Splett..., s. 114 -115. 44 Tam˝e, s. 116. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 106

106 KS. TADEUSZ BALICKI [10]

biskup przes∏a∏ do Komisji Weryfikacyjnej deklaracj´ lojalnoÊci45. Biskup nie zosta∏ pozytywnie zweryfikowany.

4. Proces biskupa K. M. Spletta Przybierajàce na sile ataki komunistów na KoÊció∏ wczesnym latem 1945 roku, przesàdzi∏y o dalszych losach drugiego biskupa Gdaƒska. Ju˝ w czerwcu Departament Wyznaƒ Ministra Administracji Publicznej wyda∏ tajnà instrukcj´ dla pracowników paƒstwowych wszystkich szczebli, polecajàcà, by w sprawach dotyczàcych KoÊcio∏a post´powaç tak, jak gdyby konkordat nie obowià- zywa∏. W Êlad za instrukcjà z 12 wrzeÊnia 1945 roku Rada Ministrów podj´∏a uchwa∏´ dotyczàcà jednostronnego zerwania konkordatu z 1925 roku, podajàc jako jeden z powodów obsadzenie przez Stolic´ Apostolska bp. Spletta – Niemca na stolicy biskupiej w Pelplinie46. Dotychczasowa znajomoÊç faktów, potwierdzona przez sekretarza biskupa gdaƒskiego ks. Romualda Muehlhoffa, pozwala przyjàç wersj´, ˝e ks. biskup Splett przed drugim aresztowaniem otrzyma∏ od wojewody gdaƒskiego propozycj´ skorzystania z podstawienia samolotu w celu udania si´ do amerykaƒ- skiej lub brytyjskiej sfery okupacyjnej Niemiec. Biskup nie skorzysta∏ z z∏o˝o- nej mu propozycji, uwa˝ajàc ∏ad powojenny za tymczasowy i nie chcàc opuÊciç diecezji gdaƒskiej, której by∏ ordynariuszem. W ofercie tej mia∏a uczestniczyç ˝ona genera∏a Micha∏a Roli – ˚ymierskiego, pos∏ugujàc si´ w pertraktacjach ró˝nymi ksi´˝mi47. Ponowne aresztowanie biskupa 9 sierpnia 1945 roku przez komunistyczne w∏adze Polski zakoƒczy∏o ostatecznie jego pos∏ug´ w diecezji gdaƒskiej. Rozpocz´∏o si´ Êledztwo, które trwa∏o do 2 grudnia 1945 roku. Sam biskup, oprócz przes∏uchaƒ pobocznych, przes∏uchiwany by∏ w trzech przes∏uchaniach g∏ównych: 13 sierpnia przez prokuratora Tadeusza Kuligowskiego, 6 paêdzier- nika przez prokuratora Stanis∏awa Stachurskiego i 16 listopada przez prokuratora Prokuratury Generalnej Henryka Gackiego48. Âwiadków przes∏uchiwali

45 Podpisany syn Franciszka i Marii z Baranowskich, urodzony 17 stycznia 1898 roku, zamieszka∏y obecnie w Oliwie, Klasztorna 16. 46 P. R ain a, KoÊció∏ w PRL. KoÊció∏ katolicki a paƒstwo w Êwietle dokumentów 1945-1989. T. 1: lata 1945-1959. Poznaƒ 1994, s. 19-21. 47 Redaktor Tadeusz Bolduan powo∏uje si´ na zeznania dr. Zygmunta Moczyƒskiego i Floria- na Wich∏acza; T. B o l d u a n, Biskup Carl Maria Splett – od mitów ku prawdzie, Studia Pelpliƒ- skie. T. 20: 1989, s. 87; W. S z u l i s t, Z martyrologii duchowieƒstwa katolickiego na Kaszubach. Studia Pepliƒskie. T. 3: 1973, s. 149-162. J. S o c h a, Dzia∏alnoÊç..., s. 77; K. G u l c z y ƒ s k i, Bi- skup Karol Maria Splett..., s. 113; S. Bogdanowicz, Karol Maria Antoni Splett..., s. 107-108. 48 Protoko∏y z trzech przes∏uchaƒ g∏ównych: 13 sierpnia przez prokuratora Tadeusza Kuli- gowskiego, (AGKBZpNP – SSK Gd 555/27-30), 6 paêdziernika przez prokuratora Stanis∏awa Stachurskiego (AGKBZpNP – SSK Gd 555/63-64) i 16 listopada przez prokuratora Prokura- tury Generalnej Henryka Gackiego (AGKBZpNP – SSK Gd 555/73-74). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 107

[11] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 107

prokuratorzy Sàdu Okr´gowego w Gdaƒsku: Tadeusz Kuligowski i Tadeusz Kuczyƒski oraz prokurator Henryk Gacki i kierownik nadzoru nad sàdownic- twem specjalnym w Warszawie Jerzy Sawicki. Ca∏y proces by∏ zamierzonym zdyskredytowaniem osoby biskupa jako hakatysty, polako˝ercy i wspó∏pracownika re˝imu nazistowskiego. By∏ te˝ prelu- dium do wyeliminowania wp∏ywów i pozycji KoÊcio∏a w narodzie polskim – oraz zaplanowanej, systematycznej walki z KoÊcio∏em katolickim. Ca∏a dzia∏al- noÊç bp. Spletta, która musia∏aby w trakcie procesu byç oceniona pozytywnie, nie by∏a prawie brana pod uwag´. Przytoczono list Ojców Cystersów, z którego niedwuznacznie wynika∏o, jak pisze w swych wspomnieniach z 1957 roku biskup, ˝e zaraz po przybyciu do Gdaƒska próbowali oni zbieraç przeciwko biskupowi gdaƒskiemu materia∏y dowodowe49. Âledztwo odbywa∏o si´ w atmosferze powszechnej i zrozumia∏ej wówczas nienawiÊci do Niemców. Biskup Splett traktowany by∏ w areszcie poprawnie, choç zgodnie z zarzutami aktu oskar˝enia patrzono na niego jak na zbrodnia- rza wojennego. 7 stycznia 1946 roku prokurator Sàdu Specjalnego Stanis∏aw Stachurski wy- stàpi∏ z aktem oskar˝enia przeciwko biskupowi Splettowi zarzucajàc mu, ˝e w czasie od wrzeÊnia 1939 roku jako biskup diecezji gdaƒskiej, a nast´pnie od 5 grudnia 1939 roku jako administrator diecezji che∏miƒskiej, idàc na r´k´ w∏a- dzy okupacyjnej niemieckiej, dzia∏a∏ na szkod´ Paƒstwa Polskiego i ducho- wieƒstwa katolickiego oraz ludnoÊci cywilnej przez to, ˝e: zabroni∏ udzielania sakramentów Êw., w szczególnoÊci spowiedzi nawet „in articulo mortis” w j´zyku polskim; zabroni∏ g∏oszenia kazaƒ po polsku i Êpiewania w koÊciele w j´zyku polskim; zarzàdzi∏ usuwanie z koÊcio∏ów napisów, emblematów i choràgwi polskich; zabroni∏ wprowadzania na cmentarz zmar∏ych Polaków g∏ównym wej- Êciem; odmówi∏ przyj´cia na poprzednio zajmowane stanowiska ksi´˝y polskich, wracajàcych z obozów koncentracyjnych, jeÊli nie przyj´li jednej z czterech grup narodowoÊci niemieckiej50. Na Êwiadków w procesie bp. Spletta powo∏ano 23 osoby, zarówno ksi´˝y, jak i Êwieckich51. Biskup ustosunkowa∏ si´ pisemne do stawianych mu zarzutów

49 ABM, Bericht des Bischofs von Danzig ueber die Jahre 1946-1956, s. 4; S. Bogdanowicz, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 113. 50 S. Bogdanowicz, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 114. 51 Âwiadkami byli: ks. Wojciech Gajdus, zam. Biskupiec, pow. Toruƒ; ks. Franciszek Boro- wiec, zam. Warszawa, ul. Grochowska 194; ks. Aleksander WiÊniewski, zam. Gdaƒsk, koÊció∏ Chrystusa Króla; ks. Maciej Âliwa, zam. Gdaƒsk – Wrzeszcz, Hochstries 194. Zak∏ad Silber- hammer; Jan Tejkowski, zam. Gdaƒsk – Oliwa, ul. Kaprów 2; Anastazja Kraskowska, zam. Gdaƒsk – Oliwa, Polankenstr. u OO. Cystersów; Kazimierz BanaÊ – Purwin, zam. Gdaƒsk – Wrzeszcz, JaÊkowa Dolina 3; ks. Gerhard Matula, zam. Gdaƒsk – Oliwa, ul. Polanki (?); ks. Pawe∏ Czaplewski, zam. Mi∏obàdê, pow. Tczew; ks. Stanis∏aw Dobecki, zam. Gdaƒsk, Êw. Jana 72: dr Zygmunt Moczyƒski, zam. Sopot, ul. Armii Czerwonej 85; ks. Stefan Trzciƒski, zam. Ry- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 108

108 KS. TADEUSZ BALICKI [12]

12 stycznia 1946 roku w nast´pujàcych s∏owach: „Ksi´˝a diecezji che∏miƒskiej, którzy w 1939 roku i 1940 roku rzàdzili jako proboszczowie wiedzà, ˝e zakaz spowiedzi w j´zyku polskim by∏ zakazem Gestapo i tylko ode mnie wydany, aby ludnoÊç polskà i ksi´˝y polskich obroniç i ocaliç. Inni ksi´˝a trudnà sytuacj´ poznali z w∏asnego doÊwiadczenia. Mogli o tym Êwiadczyç np.: ks. dr Sawicki Franciszek, Pelplin; ks. Kurland Franciszek, Pelplin; ks. WiÊniewski Roman, Gdynia Grabowo; ks. Partyka Nikodem, Wejherowo – fara; ks. Fischoeder W∏adys∏aw, Puck; ks. Paszotta, Przodkowo, pow. Kartuzy; ks. dr Jank Franci- szek, Toruƒ ul. Panny Marii 2; ks. Perschke Franciszek, Borowom∏yƒ pow. chojnicki; ks. Grucza Franciszek, Oliwa Cysterska 16”. Kolejnymi wymienionymi przez biskupa Êwiadkami byli: ks. Grzemski Józef, Ogorzeliny pow. chojnicki; ks. Rieband Brunon, Chojnice, fara; ks. Sochaczew- ski Leon, Lichnowy pow. chojnicki; ks. Odya (w mi´dzyczasie umar∏); ks. Licz- nerski Alojzy, Karsin pow. chojnicki. Tych czterech czy pi´ciu ksi´˝y by∏o aresztowanych i osadzonych w Gdaƒsku z powodu spowiedzi w j´zyku polskim i dopiero zostali uwolnieni po wydaniu odpowiedniego okólnika. Ju˝ w paêdzierni- ku 1939 roku, zgodnie z tym co przekaza∏ biskupowi ks. wikariusz generalny wPelplinie, na ˝àdanie dra Hawronke by∏ wydany okólnik w sprawie j´zyka niemieckiego. Âwiadek ks. dr Sawicki potwierdzi∏, ˝e ju˝ najpóêniej na poczàtku 1940 roku publiczne u˝ycie j´zyka polskiego przez Gauleitera by∏o zakazane. Biskup zwróci∏ uwag´, ˝e ju˝ przed jego zarzàdzeniem grobowce z napisami polskimi w niektórych miejscowoÊciach by∏y usuwane przez w∏adze cywilne. Ja- ko przyk∏ad biskup poda∏ cmentarz w Nowym MieÊcie w powiecie lubawskim i usuwanie, w kwietniu 1940 roku, z nagrobków napisów w j´zyku polskim. W tym czasie administratorem parafii by∏ ks. dr Manthey Franciszek, Toruƒ, ˚eglarska 9. Wymienieni ksi´˝a byli w stanie potwierdziç fakt, ˝e powy˝sze za- rzàdzenie by∏o wydane nie z w∏asnej inicjatywy, lecz tylko na ˝àdanie gestapo. Biskup jako argument na swojà obron´ przytoczy∏ fakt, ˝e gdyby wspomniane zarzàdzenie by∏o jego inicjatywà, to objà∏by nim najpierw diecezj´ gdaƒskà, a tam jednak wszystkie napisy polskie na cmentarzach pozosta∏y, w prezbiterium Katedry Oliwskiej a˝ dziÊ dnia jest widoczny bia∏y orze∏, tak samo jak w koÊciele Êw. Józefa w Gdaƒsku emblematy polskie a˝ do koƒca pozosta∏y

tel, pow. Chojnice; Leon Wohlfeil, zam. Mi∏obàdz, pow. Tczew; Maria Wohlfeil, zam. Tczew, ul. Czatkowska 1; ks. Edmund Kamiƒski, zam. Gdaƒsk, koÊció∏ Êw. Jana 72; ks. Pawe∏ Schuetz, zam. Sopot; Alojzy Pilarczyk, zam. Sopot, Abrahama 4; dr Bronis∏aw K´dzierski, zam. Sopot, Mickiewicza 41; Stefan Teferek, zam. Sopot, ul. Podgórna 26; in˝. Bronis∏aw Bukowski, zam. Sopot, ul. Marynarki Pol. 12; ks. Jan Mayer, zam. Nowy Port, ul. Parafialna 11; ks. Franciszek Sawicki, zam. Pelplin (prof. seminarium); bieg∏y dr Boles∏aw Wilanowski, prof. uniwersytetu w¸odzi, zam. ¸ódê, ul. Mostowa 27. Inne dowody: Korespondencja Konsystorza Katolickiego w Gdaƒsku, zarzàdzenia pisemne oskar˝onego ks. bp. K. M. Spletta; akta sprawy ks. Preussa, por. AGKBZpNP- SSK Gd 555/80-81, Lista Êwiadków wezwanych w procesie bp. Spletta, ABM – Bericht..., s. 4; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 115. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 109

[13] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 109

(teraz zniszczone). Âwiadkowie: ks. dr Mayer, ks. Schuetz. Biskup zaprzeczy∏ te˝ jakoby zabroni∏ wprowadzania zmar∏ych Polaków g∏ównym wejÊciem na cmentarz. ZaÊwiadczyç o tym mia∏ ks. dr Mayer i ksi´˝a -jak wymienieni wcze- Êniej jako Êwiadkowie biskupa. Biskup poda∏, ˝e z obozu koncentracyjnego, niezale˝nie od zapisania si´ do jednej z czterech grup narodowoÊci niemieckiej, wrócili do swych parafii: ks. Gracjan Tretkowski, Che∏m˝a; ks. Pawe∏ Cza- plewski, Mi∏obàdz; ks. Felchner, Borzyszkowy pow. chojnicki; ks. Franciszek Drost, Ponikowo pow. lubawski; ks. dr Franciszek Jank, Toruƒ z koÊcio∏a Pan- ny Marii, dawniejszy ks. proboszcz w Szemudzie pow. wejherowski („nazwiska nie przypominam sobie” – oÊwiadczenie biskupa). W innych wypadkach przy najlepszej woli biskupa nie by∏o mo˝liwe uzyskanie stanowiska dla powracajàcych z obozów ksi´˝y, poniewa˝ ka˝dy ksiàdz, który chcia∏ pracowaç w duszpasterstwie w diecezji che∏miƒskiej, potrzebowa∏ zezwolenia w∏adz administracyjnych i gestapo. Biskup pisa∏, ˝e wszyscy ksi´˝a diecezji che∏miƒskiej, którzy podczas okupacji pracowali w duszpasterstwie w bardzo trudnych i pe∏nych zagro˝enia ˝ycia warunkach, mogli zaÊwiadczyç o tym, ˝e jedynà jego intencjà by∏a ch´ç, wed∏ug mo˝liwoÊci, niesienia pomocy ludnoÊci i ksi´˝om polskim52. Na cztery dni przed rozprawà obroƒca biskupa mecenas B. S. Romanowski wystàpi∏ o powo∏anie dodatkowych Êwiadków w osobach: Jadwiga Knopf – Ostrowska zam. w Oliwie, ul. Cystersów 16; S. Romualda, Zgromadzenie SS El˝bietanek, Gdaƒsk, Plac 1 Maja 5; S. S. M. Cherubina Schreiber, prze∏o˝ona SS Dominikanek, Sopot, ul. Marsza∏ka Stalina 751a (obecnie Niepodleg∏oÊci)53. Proces rozpoczà∏ si´ przed Specjalnym Sàdem Karnym w Gdaƒsku, w sk∏a- dzie: Józef Tarczewski, przewodniczàcy; Józef I˝ycki i Józef Lewiƒski, ∏awnicy. Obradowa∏ on w dniach 28,29,30,31 stycznia i 1 lutego 1946 roku w gmachu przy ul. Nowy Âwiat 30/32 w du˝ej sali rozpraw. Obecny by∏ prokurator Sàdu Najwy˝szego, Henryk Gacki. Stenogram z pi´ciodniowej rozprawy przeciwko ks. biskupowi Karolowi Marii Splettowi jest zachowany na dziewi´çdziesi´ciu czterech stronach w Archiwum G∏ównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie54. Ks. infu∏at Stanis∏aw Bogdanowicz pisze wprost o braku wszelkiego poczucia prawa, moralnoÊci i sprawiedliwoÊci ówczesnych sàdów i decydentów, poniewa˝ w czasie, gdy biskup Splett oskar˝ony by∏ o zakaz u˝ywania j´zyka pol-

52 AGKBZpNP – SSKGd 555/140-141, pismo biskupa z 12.01.46 r., w którym ustosunkowa∏ si´ do stawianych mu zarzutów. 53 AGKBZpNP – SSKGd 555/163, pismo obroƒcy biskupa mecenasa Romanowskiego z 24.01.1946 r., wyra˝ajàce proÊb´ o powo∏anie dodatkowych Êwiadków. 54 AGKBZpNP – SSKGd 553 – Kspec. 3/46, Stenogram z pi´ciodniowej rozprawy przeciwko ks. biskupowi Karolowi Marii Splettowi; S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 121-217; P. R a i n a, Karol Maria Splett biskup gdaƒski na ∏awie oskar˝onych, Warszawa 1994, s. 10-12. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 110

110 KS. TADEUSZ BALICKI [14]

skiego w koÊcio∏ach, komuniÊci zakazali u˝ywania j´zyka niemieckiego w czasie wszelkich nabo˝eƒstw na terenach polskich. Kap∏ani niemieccy post´powali zupe∏nie tak jak polscy pod okupacjà hitlerowskà, tj. zewn´trznie przestrze- gali zakazu, faktycznie zaÊ wype∏niali swoje obowiàzki55. Wspomniany autor nie uwzgl´dni∏ jednak zasadniczej ró˝nicy, gdy˝ niepos∏uszeƒstwo kap∏anów polskich koƒczy∏o si´ wys∏aniem do obozu koncentracyjnego i powolnà Êmier- cià lub natychmiastowym rozstrzelaniem, natomiast nie znam konkretnej kary na∏o˝onej przez administracj´ polskà na kap∏ana niemieckiego, który nie pod- porzàdkowa∏ si´ powy˝szemu zarzàdzeniu. 1 lutego 1946 roku Specjalny Sàd Karny w Gdaƒsku skaza∏ biskupa Karola Mari´ Spletta na oÊmioletnià kar´ wi´zienia, utrat´ praw publicznych na prze- ciàg pi´ciu lat oraz konfiskat´ mienia. Na poczet orzeczonej kary zaliczy∏ oskar- ˝onemu pó∏roczny areszt Êledczy. Nast´pnie przewodniczàcy odczyta∏ uzasadnienie wyroku. Opierajàc si´ na przewodzie sàdowym, zeznaniach Êwiadków sta- jàcych przed sàdem, oraz zeznaniach Êwiadków z∏o˝owych w sàdzie, na podstawie odczytanych dokumentów i ekspertyzy bieg∏ego sàd ustali∏ nast´pujàcy stan faktyczny: „(...) oskar˝ony Karol Maria Splett wychowany zosta∏ w atmosferze domu niemieckiego. Ojciec jego by∏ zatwardzia∏ym wrogiem polskoÊci. Stwier- dzono ogromny wp∏yw ojca na syna, jak równie˝ wp∏yw hakatysty proboszcza Maçkowskiego, u którego oskar˝ony odby∏ wikariat. Stwierdzono zdecydowanie antypolskie stanowisko Partii Centrowej w Gdaƒsku. PodkreÊliç równie˝ nale˝y, ˝e senat miasta Gdaƒska wyrazi∏ zgod´ na nominacj´ Spletta na biskupa gdaƒ- skiego, podczas gdy na nominacj´ pra∏ata Sawickiego zgody odmówi∏. Przewód sàdowy wykaza∏ w ca∏oÊci win´ oskar˝onego, który zarzàdzeniami swymi godzi∏ w najwi´ksze dobro cz∏owieka, jakim dla ka˝dego jest jego j´zyk ojczysty. W uzasadnieniu swym sàd podkreÊli∏, i˝ okolicznoÊci dzia∏ania pod naciskiem okupacyjnej w∏adzy niemieckiej – nie zwalnia sprawcy od odpowiedzial- noÊci, czemu daje wyraz Dekret PKWN o zbrodniarzach hitlerowsko-faszy- stowskich. Jako okolicznoÊç obcià˝ajàcà przyjà∏ Sàd fakt, ˝e oskar˝ony jako biskup katolicki i doktor prawa kanonicznego musia∏ sobie zdawaç spraw´ z bez- miaru zbrodni, jakiej czynami swymi si´ dopuÊci∏. Jako okolicznoÊç ∏agodzàcà przyjà∏ sàd stwierdzone w czasie przewodu wypadki niesienia pomocy przez oskar˝onego ukrywajàcym si´ ksi´˝om i ich rodzinom. Przewód sàdowy ustali∏, ˝e oskar˝ony nie dopuÊci∏ si´ zarzucanego mu wydania zakazu spowiadania w j´zyku polskim w wypadku „articulo mortis” oraz zakazu wprowadzania zw∏ok zmar∏ych Polaków bocznym wejÊciem cmentarza i postanowi∏ oskar˝o- nego od tych zarzutów uwolniç. Sàd nie wzià∏ pod uwag´, ˝e oskar˝ony wskutek wydania zakazów uratowa∏ wielu ksi´˝y od gro˝àcej im Êmierci, skoro z 670 duchownych oko∏o 450 zosta∏o w czasie okupacji zamordowanych. Oskar˝ony

55 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 232. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 111

[15] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 111

po odczytaniu wyroku oraz uzasadnienie nie wykaza∏ ˝adnego poruszenia. Za- mienia kilka s∏ów z obroƒcà. Jak wiemy jednak od wyroku Specjalnego Sàdu Karnego nie ma odwo∏ania, wyrok jest natychmiast prawomocny”56. Wyrok odbi∏ si´ szerokim echem nie tylko w kraju, ale i poza jej granicami. Relacj´ z procesu i ustosunkowanie si´ do wyroku znajdujemy te˝ w „L’Osse- rvatore Romano” z 2 i 3 lutego 1946 roku. W akcie oskar˝enia cz´Êciowo zmieniono kwalifikacj´, zamieniajàc artyku∏ 152 na artyku∏ 1 par. 2 dekretu PKWN z dnia 12 wrzeÊnia 1944 roku w brzmieniu dekretu z dnia 16 lutego 1945 roku57 na zasadzie art. 7 tego˝ dekretu PKWN58. Akt oskar˝enia zosta∏ sformu∏owany w pićiu punktach i dotyczy∏: 1) zakazu udzielania Sakramentów Êw., a zw∏aszcza spowiedzi nawet in articulo mortis w j´zyku polskim; 2) zakazu g∏oszenia kazaƒ po polsku i Êpiewania w koÊciele pieÊni w j´zyku polskim; 3) zarzàdzenia dotyczàcego usunićia z koÊcio∏ów napisów, emblematów i choràgwi polskich; 4) zakazu wprowadzania na cmentarz zmar∏ych Polaków g∏ównym wejÊciem; 5) odmówienia przyjćia na poprzednio zajmowane stanowiska ksi´˝y polskich wracajàcych z obozów koncentracyjnych, jeÊli nie udowodnili zapisania si´ do jednej z czterech grup narodowoÊci niemieckiej59. Zag∏´biajàc si´ w treÊç oskar˝enia, nie dostrzegamy tu powa˝nych zarzu- tów, tym bardziej ˝e w trakcie procesu i sentencji wyroku odstàpiono od dwóch zarzutów: 1) zakazu spowiedzi po polsku in articulo mortis, 2) zakazu wprowadzania zmar∏ych Polaków g∏ównà bramà na cmentarz60. Przewód sàdowy w sprawie biskupa Spletta T. Bolduan ocenia jako „wyjàt- kowo obiektywny”, mo˝e z jednym wyjàtkiem: prawie ka˝dego Êwiadka, pod koniec zeznania, pytano o posiadanà grup´ narodowoÊciowà61. Z tà ocenà nie zgadza si´ absolutnie ks. Stanis∏aw Bogdanowicz, domagajàc si´ rewizji nad- zwyczajnej zapad∏ego przed prawie 50 laty wyroku62.

5. Pobyt w wi´zieniu we Wronkach Po odrzuceniu apelacji obroƒcy z urz´du dr. Bronis∏awa Romanowskiego skierowanej 14 marca 1946 roku do prezydenta Krajowej Rady Narodowej

56 Karol Maria Splett skazany na 8 lat wi´zienia. Dziennik Ba∏tycki (z), 3.02.46. 57 Dz U R P nr 7, poz. 29. 58 Dz U R P nr 4, poz. 21; AGKBZpNP- SSK Gd 550/80 – 81. Akt oskar˝enia. 59 AGKBZpNP, Zespó∏ Sàd Specjalny Karny w Gdaƒsku, syg. 550/80-81. Akt oskar˝enia. 60 AGKBZpNP, Zespó∏ Sàd Specjalny Karny wGdaƒsku, syg. 555/232-233. Sentencja wyroku. 61 T. B o l d u a n, Biskup Karol Maria Splett..., s. 88. 62 S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 318. punkt 4. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 112

112 KS. TADEUSZ BALICKI [16]

z proÊbà o u∏askawienie, biskup Splett zosta∏ umieszczony w najci´˝szym z wi´- zieƒ we Wronkach63. 25 maja powiadomiono mec. Romanowskiego o odrzuceniu apelacji i jeszcze w tym samym dniu powiadomi∏ on o tym skazanego. Wbrew twierdzeniu T. Bolduana, ˝e skazany trafi∏ do wi´zienia we Wronkach, pod koniec maja lub na poczàtku czerwca 1946 roku64 dokumenty Êwiadczà, ˝e trafi∏ on do centralnego wi´zienia we Wronkach ju˝ 22 marca 1946 roku65. Ks. Bogdanowicz pisze: „na szcz´Êcie zachowa∏y si´ Êwiadectwa dotyczàce pobytu biskupa K. M. Spletta we Wronkach i owe „raporty stra˝ników”, które przybli˝ajà nam prze˝ycia wi´ênia, sposób traktowania go przez stra˝ników i jego postaw´ wobec tych˝e oraz ukazujà „maksimum komfortu” jakie mu zgotowano w centralnym wi´zieniu we Wronkach. Âwiadczà one te˝ o prawdziwie niskim poziomie intelektualnym i moralnym ich autorów”66. W 1957 roku biskup K. M. Splett ujawni∏ fragmenty swych wi´ziennych prze˝yç: „23 marca 1946 roku pod stra˝à trzech milicjantów zosta∏em prze- transportowany pociàgiem przez Gdyni´, Bydgoszcz, Poznaƒ do najwi´kszego polskiego wi´zienia we Wronkach. Je˝eli chodzi o sposób traktowania mnie ze strony personelu wi´ziennego, to mo˝na wyró˝niç rozmaite okresy. Pierwszy okres trwa∏, o ile mnie pami´ç nie myli do Wielkanocy 1948 roku. Poprzez ca∏- kowità izolacj´ próbowano mnie za∏amaç zarówno duchowo jak i psychicznie. Publiczne przes∏uchania i wyszydzanie by∏y na porzàdku dziennym (...). Po og∏oszeniu listu papie˝a do episkopatu niemieckiego z 1 marca 1948 roku, któ- rego treÊci nigdy nie przeczyta∏em, zaczà∏ si´ dla mnie nowy, gorszy okres. Do- tàd wi´ziony by∏em w odosobnieniu. Teraz przeniesiono mnie do celi wspólnej, wraz z trzema innymi ksi´˝mi, wÊród których, jak stwierdzi∏em dopiero póê- niej, znajdowa∏ si´ jeden konfident. Nazywa∏ si´ Ewaryst Ga∏àzka. Jak wywnio- skowa∏em z póêniejszych przes∏uchaƒ, przekaza∏ on w fa∏szywy sposób informacje na temat tego o czym w celi rozmawia∏em ze wspó∏braçmi kap∏anami na temat KoÊcio∏a i papie˝a. W dzieƒ Bo˝ego Cia∏a tego samego roku zosta∏em wezwany do naczelnika wi´zienia. Zapyta∏ mnie czy znany mi jest list papie˝a do episkopatu niemieckiego. Musia∏em zaprzeczyç. Wtedy oÊwiadczy∏ mi, ˝e papie˝ otwarcie podburza niemiecki episkopat przeciwko narodowi polskiemu i za˝àda∏, abym z∏o˝y∏ pisemne oÊwiadczenie, ˝e jako biskup katolicki pot´- piam takie szowinistyczne post´powanie papie˝a. Kategorycznie odmówi∏em temu ˝àdaniu. Natychmiast zosta∏em przeniesiony do izolatki. Zamkni´ty zo-

63 AGKBZpNP, Zespó∏ Sàd Specjalny Karny wGdaƒsku, syg. 555/252. ProÊba o u∏askawienie bp. Spletta z 14.03.46r., skierowana do prezydenta Krajowej Rady Narodowej. 64 T. B o l d u a n, Biskup Karol Maria Splett..., s. 89. 65 APG, Akta prokuratora, sygn. 1. XV/286. Zawiadomienie o przyj´ciu do wi´zienia – por. J. Gol- naczelnik wi´zienia, 22.03.1946. 66 S. Bogdanowicz, +Karol Maria Antoni Splett..., s. 249. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 113

[17] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 113

sta∏em w bardzo ma∏ej celi (12,5 m x 3 m), która u˝ywana jest w wi´zieniach do wymierzania kar dyscyplinarnych. ˚àdanie to by∏o jeszcze kilkakrotnie pona- wiane przez ró˝nych funkcjonariuszy wi´ziennych. Za ka˝dym razem jednoznacznie odmawia∏em. W dzieƒ Matki Boskiej z Lourdes (11.02) 1949 r. pojawi∏ si´ w mojej celi przedstawiciel paƒstwowej s∏u˝by bezpieczeƒstwa z War- szawy i powtórzy∏ powy˝sze ˝àdania. Ponownie odmówi∏em. W nocy weszli ko- munistyczni stra˝nicy i zaprowadzili mnie do zupe∏nie ciemnej wype∏nionej po kolana wodà celi. W celi tej zupe∏nie nago przetrzymywany by∏em przez 7 dni. Do jedzenia dawano mi co drugi dzieƒ pó∏ litra wodnistej zupy. Dwie noce z tych 7 dni, sp´dzi∏em w suchej, zupe∏nie pustej celi, w której na oÊcie˝ by∏y otwarte okna, przy temperaturze na zewnàtrz – 15 (C. Siódmego dnia wróci- ∏em do normalnej wi´ziennej celi. Nocami by∏em jeszcze 5-6 razy odprowadza- ny do tej ciemnej, wype∏nionej wodà celi. Tu godzina po godzinie oblewany by- ∏em kub∏em lodowato zimnej wody lub musia∏em po∏o˝yç si´ na pod∏odze, za- nurzajàc w brudnej wodzie. Pytano mnie ciàgle czy wiem dlaczego zosta∏em zamkni´ty w tej ciemnej celi. Mia∏em wra˝enie, ˝e próbowano si´ mnie po- zbyç. Takie przypadki zdarza∏y si´ wielokrotnie. Po zakoƒczeniu odbywania tej kary zosta∏em przeniesiony do izolatki, gdzie jeszcze przez kilka tygodni na noc mia∏em tylko drewnianà prycz´ bez poÊcieli i przykrycia. Nadal, a˝ do koƒca mojego uwi´zienia przypadajàcego na 9 sierpnia 1953 roku, przebywa∏em ciàgle w odosobnieniu, za wyjàtkiem 14 dni. Na odmawianie brewiarza lub czytania ksià˝ek nie pozwalano mi wcale. Do tego dochodzi- ∏y równie˝ przeró˝ne kary dyscyplinarne, jak to, zwykle bywa w komunistycznych wi´zieniach: sproÊne sceny, wyszydzanie, pozbawianie pokarmu, pokrycia do spania, zakaz korespondencji z krewnymi itp. We Mszy Êw., która w pierwszych latach by∏a odprawiana raz w miesiàcu przez miejscowego ksi´dza a póêniej zosta∏a zlikwidowana, nie pozwolono mi uczestniczyç. Nie przychylono si´ do mej proÊby o umieszczenie mnie we wspólnej celi z innymi duchownymi (...). W ostatnich miesiàcach traktowanie by∏o nieco bardziej ludzkie. Poniewa˝ wiedziano, ˝e zgodnie z ludzkimi przewidywaniami najprawdopodobniej prze- trzymam czas wi´zienia, dano mi gazety i literatur´. W regularnych odst´pach pojawiali si´ u mnie, w czasie trwania mojego wi´zienia, przedstawiciele paƒ- stwowych w∏adz bezpieczeƒstwa, partii, ministerstwa i prokuratury generalnej, ciàgle z tym samym pytaniem: czy uwa˝am wyrok za sprawiedliwy. Nigdy nie przyzna∏em si´ do winy. Poza tym w czasie tych oÊmiu lat nieustannie by∏em poddawany trwajàcym ca∏ymi dniami przes∏uchaniom, przy okazji których przez d∏ugie godziny musia∏em staç. Próbowano wymusiç na mnie informacje dotyczàce: 1. duchownych z diecezji gdaƒskiej i che∏miƒskiej, zarówno tych, którzy pozostali na terenie Polski, jak i tych, których w∏adze polskie wysiedli∏y. 2. katolików Êwieckich – chciano uzyskaç ode mnie dok∏adne adresy wysiedlo- nych do Niemiec niektórych diecezjan i bli˝sze informacje o ich politycznych saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 114

114 KS. TADEUSZ BALICKI [18]

i narodowych poglàdach. Poniewa˝ zdecydowanie odmawia∏em, nieustannie poddawano mnie najró˝niejszym karom dyscyplinarnym, jak wspomnia∏em powy˝ej. Zamkni´to mnie na dwa miesiàce w bardzo ma∏ej, wàskiej, ciemnej celi, której okna od wewnàtrz i zewnàtrz zaopatrzone by∏y w stalowe blendy, przez co nie by∏o dost´pu powietrza. Znajdowa∏ si´ tam tylko jeden otwór, o wymiarach pó∏ metra kwadratowego prowadzàcy na korytarz. Konfiskowano mi paczki, listy, zabraniano wi´ziennego codziennego spaceru. W ostatnim dniu przed moim zwolnieniem pojawi∏ si´ u mnie przedstawiciel generalnej prokuratury z Warszawy z tym samym pytaniem. Równie˝ i tym razem odmówi∏em przyznania si´ do winy. Postawiono mi pytanie: co zamierzam zrobiç po wyjÊciu z wi´zienia. Na mojà odpowiedê, ˝e zamierzam wróciç do swojej diecezji, odpowiedziano gromkim Êmiechem i zapytano czy po oÊmiu latach jeszcze nie rozpozna∏em znaków czasu. Podczas mojego zwalniania z wi´zienia, pod groêbà 5 dalszych lat wi´zienia i represji wzgl´dem osób dru- gich i trzecich, zabraniano mi gdziekolwiek i z kimkolwiek rozmawiaç na temat faktów, które widzia∏em i prze˝y∏em w wi´zieniu”67. O niektórych swych prze˝yciach biskup wspomina ogólnie, nie podajàc szczegó∏ów, np. „Do tego dochodzi∏y równie˝ przeró˝ne kary dyscyplinarne, jak to zwykle bywa w komunistycznych wi´zieniach: sproÊne sceny, wyszydzanie, pozbawianie pokarmu, przykrycia do spania, zakaz korespondencji z krewnymi itp.” Na czym te sproÊne sceny i wyszydzanie polega∏y, w warunkach komfortu, u˝ywajàc okreÊlenia historyka Zofii Waszkiewicz, które stworzy∏y w∏adze wi´zienne, uznajàce godnoÊç biskupa68, wyjaÊnià nam wspomnienia dwóch wspó∏wi´êniów z Wronek: ˝o∏nierza Armii Krajowej Piotra Woênia- ka i ks. pra∏ata dra Józefa Zator Przytockiego, kapelana w randze podpu∏kow- nika Armii Krajowej. Piotr Woêniak w swojej ksià˝ce Zapluty karze∏ reakcji relacjonuje: „Do terro- ryzowania wi´êniów wykorzystywano (...) najrozmaitszych zboczeƒców seksual- nych, których sprowadzano do Wronek z innych wi´zieƒ (...) Takie tortury ze zboczeƒcem seksualnym, celowo wprowadzanym do celi, przechodzi∏ m.in. biskup Splett (...) Sp´dzi∏ on osiem lat w wi´zieniu we Wronkach i by∏ moim sàsia- dem w celi nr 409 na skrzydle D, gdzie mieÊci∏y si´ karne pojedynki. Zawsze s∏y- sza∏em jego donoÊny g∏os, gdy meldowa∏ si´ oddzia∏owemu przed snem. Zacho- wywa∏ si´ godnie mimo najrozmaitszych szykan i drwin ze strony ubowców”69.

67 ABM, Bericht des Bischofs von Danzig ueber die Jahre 1946-1956; S. B o g d a n o w i c z, +Karol Maria Antoni Splett..., s. 249-251. 68 Z. W a s zk iewic z, Dzia∏alnoÊç administratora apostolskiego diecezji che∏miƒskiej, biskupa Karola Marii Spletta w Êwietle postanowieƒ konkordatu polsko- watykaƒskiego z 1925 r., Zeszy- ty Naukowe Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika w Toruniu. R. 46: 1972, Historia, t. 7, s. 49-73. 69 P. W o ê n i a k, Zapluty karze∏ reakcji. Wspomnienia AK- owca z wi´zieƒ w PRL. Paris 1982, s. 62. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 115

[19] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 115

Ks. pp∏k pra∏at dr Józef Zator Przytocki, proboszcz Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, wspomina: „Biskup Splett mia∏ w wi´zieniu bardzo ci´˝kie warunki. Na osiem lat przesiedzia∏ chyba siedem na pojedynce, bez ksià˝ek, bez gazet, bez brewiarza bez ró˝aƒca. O odprawianiu Mszy Êw. nie móg∏ nawet marzyç. W pierwszych latach pobytu we Wronkach wiele zimnych nocy sp´dzi∏ nago na betonie karceru. Zdawa∏oby si´, ˝e zamkni´cie cz∏owieka nago w wilgotnym, betonowym karcerze powstrzyma wytrawnych sadystów wronkowskich od dalszych szykan. RzeczywistoÊç mówi co innego. W nocy wedle opowiadaƒ wi´ê- niów – wchodzili oddzia∏owi do karca, jeden wsiada∏ na nagiego biskupa, a drugi pop´dza∏ go jak juczne zwierz´. W wi´zieniu pozostawi∏ wszystkie z´by”70. Dla ca∏okszta∏tu oceny pracy biskupa Spletta w trudnej sytuacji wojennej nale˝y przytoczyç polemicznà wypowiedz ks. S. Bogdanowicza: „W Êwietle stanowiska Watykanu generalnie nie mo˝na zgodziç si´ z jednostronnà ocenà przedstawionà przez Petera Rain´, ˝e biskup K. M. Splett w kontaktach ze Stolicà Apostolskà w zak∏amany sposób przedstawia∏ sytuacj´ KoÊcio∏a swej diecezji, pos∏ugujàc si´ przy tym argumentacjà Gestapo (...). Najbardziej ude- rzajàce jest w liÊcie z 14 stycznia 1940 roku wybielanie w∏asnej osoby (...). Li- stem swoim biskup Splett nie tylko dezinformowa∏ Piusa XII, ale i wykaza∏, do jakich perfidnych k∏amstw by∏ on, jako biskup, wobec papie˝a zdolny”71. Przyk∏adem zupe∏nie innej oceny ze strony Stolicy Apostolskiej, nacecho- wanej dok∏adnym zrozumieniem panujàcej sytuacji oraz pragnieniem umocnienia i duchowego wsparcia, jak twierdzi ks. Stanis∏aw Bogdanowicz, mo˝e byç odpowiedê Watykanu na sprawozdanie ze stanu diecezji za rok 194272. 2 lutego 1946 roku na mocy orzeczenia Wojewódzkiego Sàdu w Gdaƒsku ks. bp K. M. Splett zosta∏ zasàdzony na kar´ 8 lat wi´zienia. 10 sierpnia 1953 roku up∏yn´∏o pe∏nych osiem lat od momentu aresztowania biskupa; wyrok zosta∏ co do dnia odbyty. W totalitarnym systemie nie oznacza∏o to jednak wyj- Êcia na wolnoÊç. Po opuszczenia wi´zienia we Wronkach ks. biskup dosta∏ si´ pod nadzór funkcjonariuszy Urz´du Bezpieczeƒstwa i sp´dzi∏ ponad trzy lata bez jakiegokolwiek wyroku, w ca∏kowitej izolacji od 10 sierpnia 1953 roku w klasztorze OO. Dominikanów w Starym Borku a od 2 wrzeÊnia 1953 roku w klasztorze OO. Bernardynów w Dukli73. Po „polskim paêdzierniku” w 1956 roku zwolniono go stamtàd, wyra˝ajàc zgod´ na wyjazd poza granice kraju. Biskup wyjecha∏ do D’usseldorfu, gdzie przebywa∏ a˝ do swej Êmierci, która nastàpi∏a 5 marca 1964 roku. Do koƒca ˝y-

70 J. Z a t o r P r z y t o c k i, Pami´tniki, mps, s. 291. 71 P. R ain a, Karol Maria..., s. 30; S. B o g d a n o w i c z, +Karol Maria Antoni Splett..., s. 97-98. 72 A l, Eveque de Dantzig, Actes et documents t. 2, nr 99, s. 301-304; S. B o g d a n o w i c z, +Karol Maria Antoni Splett..., s. 98-99. 73 Por. S. B o g d a n o w i c z, + Karol Maria Antoni Splett..., s. 260-291; A. M i c e w s k i, Kardyna∏ Wyszyƒski. Prymas i Mà˝ Stanu. Pary˝ 1982, s. 165. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 116

116 KS. TADEUSZ BALICKI [20]

cia nie zrzek∏ si´ godnoÊci ordynariusza gdaƒskiego, pe∏niàc funkcj´ biskupa gdaƒskiego na wygnaniu. W czasopiÊmie Zwiàzku Gdaƒszczan – „Unser Dan- zig”, wychodzàcym w Lubece, oraz w „Heimatbrief” miesi´czniku „gdaƒskich katolików”, wychodzàcym w M’unster, mo˝na by∏o znaleêç wiele danych na temat o˝ywionej dzia∏alnoÊci biskupa Spletta w Niemczech Zachodnich wÊród mieszkajàcych tam dawnych Gdaƒszczan. Wyst´powa∏ z przemówieniami i ka- zaniami w czasie zjazdu ziomkostw. W dwa dni po Êmierci biskupa Spletta Ojciec Êw. Pawe∏ VI bullà z dnia 7 marca 1964 roku ustanowi∏ bpa Edmunda Nowickiego rezydencjalnym biskupem diecezji gdaƒskiej74.

Zakoƒczenie Na podstawie dost´pnego materia∏u oraz samego przebiegu procesu i ze- znaƒ Êwiadków mo˝na postawiç hipotez´, ˝e ka˝de skrajne stanowisko wobec osoby biskupa Spletta i jego pracy duszpasterskiej b´dzie rozbie˝ne z obiek- tywnà ocenà i w∏aÊciwym spojrzeniem na prawd´ historycznà. Biskup nie by∏ bowiem „polako˝ercà” i kimÊ kto kierujàc si´ panujàcym klimatem rasizmu podejmowa∏by dzia∏ania wrogie przeciwko narodowi Polskiemu i poszczegól- nym osobom pochodzenia polskiego czy to Êwieckim czy duchownym. Jakkol- wiek czu∏ si´ niewàtpliwie cz∏onkiem narodu niemieckiego i jego kultury, to jednak jako cz∏owiek „pogranicza” zna∏ Polaków, poznawa∏ ich j´zyk i odbywa∏ praktyki na polskich parafiach podczas studiów seminaryjnych. Z drugiej strony nie by∏ on gotowy zrezygnowaç z urz´du aby zaprotestowaç przeciwko dzia∏aniom ówczesnego rzàdu niemieckiego: praktykom obozów koncentracyjnych, aresztowaniom i morderstwom ksi´˝y z diecezji gdaƒskiej75.

74 AAS 56 (1964) 331, MDG 1964 – 06. 28 kwietnia 1951 roku ojciec Êw. Pius XII mianowa∏ Administratora Apostolskiego dr. Edmunda Nowickiego biskupem w Gdaƒsku. Rzàdów nad diecezjà nie móg∏ jednak objàç na skutek sprzeciwu komunistycznych w∏adz polskich. Nastàpi∏o to dopiero 8 grudnia 1956 roku. 21 wrzeÊnia 1954 roku w Poznaniu otrzyma∏ sakr´ biskupià jako biskup – nominat J. E. ks. dr Edmund Nowicki jako tyt. Tuggi i Coadiutor sedis datus w Gdaƒ- sku. Prymas Polski kard. Stefan Wyszyƒski listem z dnia 11.03.1964 r. powiadomi∏ bpa E. Nowic- kiego o papieskiej nominacji. Jako arcypasterz gdaƒski przyby∏ on do Gdaƒska – Oliwy dnia 7 grudnia 1956 roku. W wyniku rozmów tzw. Komisji Wspólnej, z∏o˝onej z przedstawicieli Episko- patu i Rzàdu, Rzàd Polski Ludowej wyrazi∏ w listopadzie zgod´ na obj´cie urz´du arcypaster- skiego w Gdaƒsku przez ks. biskupa E. Nowickiego. Ust´pujàcy ks. Wikariusz Kapitulny Jan Cy- manowski wyda∏ kap∏anom i wiernym powiadomienie o szcz´Êliwym uzyskaniu Arcypasterza. Sam opuÊci∏ Oliw´ 10.12.1956 r. i uda∏ si´ do parafii Êw. Franciszka na Emaus, gdzie sprawowa∏ urzàd proboszcza a˝ do Êmierci, por. MDG 1957, s. 53 i 73. Reorganizacja struktur diecezjalnych wPolsce dokonana Konstytucjà Apostolskà ”Totus Tuus Poloniae Populus” z 25.03.1992 r. podnios∏a Gdaƒsk do godnoÊci stolicy arcybiskupiej z diecezjami: gdaƒskà, pelpliƒskà i toruƒskà. 75 Ksi´˝a gdaƒscy zamordowani w okresie wojny: Hoeft Walter – zamordowany w PiaÊnicy w listopadzie 1939 roku; Jan Aeltermann – zamordowany w Wysinie 22 listopada 1939 roku; saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 117

[21] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 117

W nieporównywalnie wi´kszej skali dotyczy∏o to diecezji che∏miƒskiej, ale gro aresztowaƒ i morderstw, takich jak ten w lesie spr´gawskim by∏y dokonane przed przejćiem administracji przez bp. Spletta. Trudno jednak z drugiej strony przypuszczaç, aby o tym wszystkim nie wiedzia∏. Rodzi si´ zasadne pytanie, czy biskup móg∏ przyjàç innà postaw´ i wp∏y- nàç na zmian´ sytuacji kap∏anów i wiernych katolików obydwu diecezji nie tylko polskiego pochodzenia, ale i tych, którzy nie akceptowali postawy nazistów i przep∏acili to ˝yciem, pomimo ˝e byli Niemcami? W sferze emocjonalno – psychologiczno – moralnej mo˝na zastanawiaç si´, dlaczego biskup tak entuzjastycznie wyrazi∏ swój stan zadowolenia z „powrotu Gdaƒska do Macierzy” oraz wyda∏ rozporzàdzenie o pe∏nym honorów przyj´- ciu Hitlera wizytujàcego Gdaƒsk 15 wrzeÊnia 1939 roku. Póêniejsze rozporzàdzenia biskupa mo˝na t∏umaczyç chćià ratowania tego, co pozosta∏o ze stanu przedwojennego w KoÊciele gdaƒskim i che∏miƒskim. Jednak trudno zrozumieç, dlaczego biskup nie zrezygnowa∏ do koƒca ˝ycia z tytu∏u ordynariusza gdaƒskiego, co uniemo˝liwia∏o obsadzenie stolicy biskupiej w Gdaƒsku a˝ do jego Êmierci. Podsumowaniem dzia∏alnoÊci biskupa w tak trudnym okresie dziejów nie tylko Gdaƒska, Polski czy Europy, ale i reszty Êwiata mo˝e byç treÊç rozmowy mi´dzy nim a ksi´dzem Skwierczem. Na pytanie biskupa: „Co ludzie mówià? Co s∏ychaç?” odpowiedzia∏, ˝e ludzie: „Klnà na ksi´dza biskupa. W zwiàzku z tà spowiedzià sà bardzo rozgoryczeni”. Biskup zwierzy∏ si´ swemu rozmówcy: „To zalecenie le˝a∏o u mnie, a ja nie mog∏em si´ z tym pogodziç, ˝eby je wydaç. Lecz, gdy zacz´li mi aresztowaç ostatnich ksi´˝y, którzy mi zostali, wybra∏em mniejsze z∏o. Naturalnie zrozumia∏em ksi´dza biskupa, zresztà wszyscy rozu- mieliÊmy sytuacj´”76. Biskup Splett nie by∏, bez wàtpienia, typem „bohatera – Êwi´tego”, który przez jasne i klarowne postawy wobec zaistnia∏ej rzeczywistoÊci nieustannie dawa∏by wyraz dezaprobaty dzia∏aƒ w∏adz wojskowych i cywilnych wobec ka- p∏anów i wiernych. Nie umia∏, nie móg∏ czy te˝ nie odczuwa∏ potrzeby zajćia

Marian Górecki – zamordowany w obozie koncentracyjnym Stutthof 22 marca 1940 roku; Bronis∏aw Komorowski – zamordowany w obozie koncentracyjnym Stutthof 22 marca 1940 roku; Franciszek Rogaczewski – zamordowany w lasach piaÊnickich pod Wejherowem w styczniu 1940 roku; W∏adys∏aw Szymaƒski – zamordowany w lasach piaÊnickich pod Wejhe- rowem w styczniu 1940 roku; Bernard Wiecki – zamordowany w lasach piaÊnickich pod Wej- herowem w styczniu 1940 roku; Robert Wohlfeill – zamordowany w obozie koncentracyjnym Oranienburg 13 czerwca 1940 roku; Ernest Karbaum – zamordowany w obozie koncentracyjnym Stutthof 18 grudnia 1940 roku; Jerzy Majewski – zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dachau 22 sierpnia 1942 roku; Brunon Binnebesel – aresztowany przez gestapo i skazany na Êmierç przez sàd w Brandenburgu, Êci´ty w wi´zieniu brandenburskim 13 listopada 1944 roku, por. SDG 1975, s. 51-53. 76 J. S k w i e r c z, Pos∏a∏ mnie biskup. Studia Pepliƒskie. T. 20: 1989, s. 103. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 118

118 KS. TADEUSZ BALICKI [22]

jasnej postawy wobec ideologii nazistowskiej i dokonywanej przez nià eksterminacji milionów istnieƒ ludzkich. Nale˝y pami´taç, ˝e na terenie przedwojennego WMG mieszka∏o oko∏o 10% ˚ydów (porównywalna liczba z liczbà mieszkajàcych tu Polaków), którzy korzystali z siedmiu miejsc kultu – syna- gog, a w pobliskim Stutthofie za∏o˝ono pierwszy na ziemiach polskich obóz koncentracyjny, który te˝ najd∏u˝ej z tego typu „placówek” dzia∏a∏. Na terenie wspomnianego obozu znajdowa∏y si´ komory gazowe, gdzie masowo mordowano wi´êniów, w tym i kap∏anów gdaƒskich. Do profanacji i zamyka- nia koÊcio∏ów dochodzi∏o te˝ cz´sto, czego szokujàcym wrćz przyk∏adem mo˝e byç dzia∏anie oddzia∏u gestapo aresztujàcego ks. Bronis∏awa Komo- rowskiego na terenie parafii polskiej pw. Âw. Stanis∏awa Bpa w Gdaƒsku – Wrzeszczu. O tych i podobnych faktach nie móg∏ nie wiedzieç ordynariusz diecezji. Na ile jego interwencje mog∏y byç skuteczne tego nikt, ani za jego ˝ycia, ani tym bardziej teraz nie jest w stanie jednoznacznie stwierdziç. Rodzi si´ równie˝ pytanie, czy biskup móg∏ osobiÊcie odwiedzaç skazanych, niosàc im wyrazy kap∏aƒskiej i ludzkiej solidarnoÊci? Czy nie czyni∏ tego zbyt rzadko w stosunku do ksi´˝y pozostajàcych w „terenie”, wyrćzajàc si´ komi- sarzami, o których nie miano najlepszej opinii? Czy nie dba∏ zbytnio o opini´ poprawnego obywatela Trzeciej Rzeszy, toczàcej ludobójczà wojn´ z resztà Êwiata? Takich i podobnego typu pytaƒ rodzi si´ wićej. Nikt na podstawie dost´p- nych materia∏ów i posiadanej wiedzy nie jest w stanie udzieliç jednoznacznej odpowiedzi, dlatego osoba biskupa Karola Marii Spletta, drugiego biskupa gdaƒskiego, pozostanie osobà kontrowersyjnà.

Karol Maria Splett – the bishop of the Free City Gdansk (Danzig) Summary Bishop Karol Maria Splett was born to a German family in Sopot, and was appoin- ted bishop of Gdansk when his predecessor, bishop Edward O’Rourke was forced to resign by the upper House of Gdansk in 1938. To establish the historical truth of what happened in the following years is difficult due to the lack of available information. However, if one takes an extreme position regarding bishop Splett and his ministry it can not be the complete truth. The bishop was a German by birth, thought of himself as German and had naturally inherited German culture but he did not hate the Polish nation, after all, he was a man ‘of the borderland’ and knew Poles. He had learned Po- lish and used to practice this language in Polish Parishes while he was studying in the Seminary. It was fact that Bishop Splett ordered his priests to decorate their churches on the 15th September 1939 for Hitler’s inspection of Danzig and thereby apparently welcomed saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 119

[23] KAROL MARIA SPLETT – BISKUP WOLNEGO MIASTA GDA¡SKA 119

with enthusiasm the return of ‘Danzig to the Fatherland’. Besides, when Hitler’s go- vernment organized concentration camps, arrested and murdered Polish priests from his diocese he was not ready to protest by resigning. Perhaps he was afraid that his atti- tude would appeared not to be in keeping with true citizens of the Third Reich? It is obvious that Bishop Splett was not a hero-saint who felt able to protest against the murdering of priests and people in his diocese by the German police. He did not speak out against the Nazi ideology and the extermination of millions of people in Po- land and other countries. One has to remember that the first concentration camp in Po- land was built in his diocese, in Stutthoff and that in that camp thousands, including many priests of Gdansk were murdered. However, before we condemn him outright we have to ask a question which is in fact impossible to answer, if he had protested would it have had any positive effect or would it have made the situation for priests and Catholics much worse? Due to the limited availability of information from that time no-one can give an univocal answer to that question and Bishop Splett will remain a controversial figure. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 120

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

ks. Józef Mandziuk

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Tom I, cz´Êç 3 (1417-1520)

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ W 1972 ROKU*

1. W stron´ bulli papieskiej „Episcoporum Poloniae coetus” (1967-1972) Nie ulega wàtpliwoÊci, i˝ poszukujàc drogi do donios∏ej z politycznego i religijnego punktu widzenia decyzji papie˝a Paw∏a VI o ustanowieniu sta∏ej, zgodnej z prawem kanonicznym, organizacji KoÊcio∏a katolickiego na polskich ziemiach zachodnich i pó∏nocnych z czerwca 1972 r. trzeba braç pod uwag´ histori´ stosunków paƒstwo-KoÊció∏ od 1945 r. Chodzi tu zarówno o relacje w∏adz partyjnych i paƒstwowych z Episkopatem Polski, jak i ze Stolicà Apostolskà. W tym kontekÊcie na uwag´ zas∏uguje nowe podejÊcie Stolicy Apostolskiej do zdominowanych przez komunistów w∏adz paƒstw Europy Ârodkowej. O tym nowym podejÊciu Watykanu do wspomnianych re˝imów mo˝na mówiç od wyboru kard. Angelo Giuseppe Roncallego na papie˝a Jana XXIII w 1958 r. Kontynuatorem linii post´powania Jana XXIII by∏ jego nast´pca Pawe∏ VI. Wa˝ne te˝ niezwykle sà stosunki Polska-RFN. Na ten temat w liÊcie Episkopa- tu Polski „O ustanowieniu sta∏ej organizacji koÊcielnej na Ziemiach Odzyska- nych” z 30 paêdziernika 1972 r. czytamy: Stolica Apostolska mia∏a nie∏atwà sytuacj´. Odk∏adano w nieznana przysz∏oÊç traktat pokojowy. A KoÊció∏ przecie˝ jest Matkà wszystkich katolików, i Polaków i Niemców, i zwyci´skich i zwyci´˝onych. Nie jest on i nie chce byç instancjà politycznà – nie mo˝e wyprzedzaç faktów politycznych. Zresztà – nie mo˝na by∏o pospiesznie, bez szkody dla sprawy odgruzo- waç nawarstwieƒ wieków w tej dziedzinie. Nastàpi∏o wi´c doraêne zabezpieczenie potrzeb religijnych i narodowych na Ziemiach Odzyskanych przez sprawnie funk- cjonujàcà administracje koÊcielnà. Na ostateczne decyzje nawiàzujàce do roku 1000 trzeba by∏o jeszcze poczekaç. I dalej w tym liÊcie: W maju 1972 r. mia∏a miejsce ratyfikacja uk∏adów polsko-niemieckich i w niespe∏na miesiàc dnia 26 czerwca [1972 r.] nastàpi∏ historyczny akt Stolicy Apostolskiej. Dokument papieski nawiàzuje do czasów Boles∏awa Chrobrego; reorganizacj´ – i ustanawia diece-

* Artyku∏ ten stanowi poszerzonà wersj´ referaty wyg∏oszonego przez autora na Zamko- wym Spotkaniu Historycznym w Szczecinie 22 stycznia 2004 r. dla upami´tnienia 80. urodzin pierwszego metropolity szczeciƒsko-kamieƒskiego abp. seniora Mariana Przykuckiego. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 122

122 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [2]

zje na Ziemiach Odzyskanych, wskrzesza diecezj´ ko∏obrzeskà (Koszalin) i ka- mieƒskà (Szczecin), eryguje diecezjà opolskà i gorzowskà, obsadza diecezjà war- miƒskà oraz przywraca tytu∏ i prerogatywy metropolii wroc∏awskiej1. Oceniajàc aktywnoÊç Episkopatu Polski na rzecz ustanowienia sta∏ej administracji koÊcielnej na ziemiach pozyskanych przez Polsk´ w 1945 r. ks. prof. Zygmunt Zieliƒski w swej ostatnio wydanej monografii pisze: Ustabili- zowanie organizacji koÊcielnej na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych by∏o przede wszystkim pilnà potrzebà KoÊcio∏a. Z. Zieliƒski zwraca te˝ uwag´ na propagowanà w sferach partyjno-rzàdowych tez´, i˝ w przesz∏oÊci ciàgle obwi- niano Episkopat o brak patriotyzmu i Êlepe oddanie Rzymowi, który sympatyzo- wa∏ z Niemcami2. W po∏owie lat szeÊçdziesiàtych dochodzi∏o do bezpoÊred- nich kontaktów przedstawicieli Stolicy Apostolskiej z rzàdem PRL. Dnia 5 kwietnia 1965 r. dosz∏o do spotkania ambasadora PRL we W∏oszech Adama Willmana z pra∏atem Agostino Casarolim z Sekretariatu Stanu. Wówczas to

1 Kopia listu Episkopatu w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. W Ko- munikacie z 131 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski czytamy tak˝e: Na mocy tych decyzji tak istniejàce, jak i nowo erygowane diecezje po∏o˝one na Ziemiach Zachodnich i Pó∏nocnych zostajà w∏àczone na sta∏e do polskiejorganizacji koÊcielnej. I tak: 1.1.1. diecezja Warmiƒska zostaje w∏àczona do koÊcielnej prowincji Warszawskiej, 2.2.2. diecezja Gdaƒska, diecezja Koszaliƒsko-Ko∏obrzeska i diecezja Szczeciƒsko-Kamieƒska zostajà w∏àczone do prowincji koÊcielnej Gnieênieƒskiej, 3.3.3. diecezja Gorzowska i diecezja Opolska zostajà w∏àczone do prowincji koÊcielnejWro- c∏awskiej. JednoczeÊnie Stolica Apostolska mianowa∏a szeÊciu Biskupów Rezydencjalnych: 1.1.1. Arcybiskupa Boles∏awa Kominka Arcybiskupem Metropolità Wroc∏awskim, 2.2.2. Biskupa Józefa Drzazg´ Biskupem Warmiƒskim, 3.3.3. Biskupa Franciszka Jopa Biskupem Opolskim, 4.4.4. Biskupa Wilhelma Plut´ Biskupem Gorzowskim, 5.5.5. Biskupa Jerzego Strob´ Biskupem Szczeciƒsko-Kamieƒskim, 6.6.6. Biskupa Ignacego Je˝a Biskupem Koszaliƒsko-Ko∏obrzeskim. Dla nowo erygowanych diecezji zostanà ustanowione koÊcio∏y katedralne i prokatedralne, a mianowicie: 1.L1. koÊció∏ pw. Podwy˝szenia Êw. Krzy˝a w Opolu koÊcio∏em katedralnym dla diecezji Opolskiej, 2.2.2. koÊció∏ pw. Wniebowzićia NMP w Gorzowie koÊcio∏em katedralnym dla diecezji Go- rzowskiej, 3.3.3. koÊció∏ pw. Êw. Jakuba w Szczecinie koÊcio∏em katedralnym, a koÊció∏ pw. Êw. Jana Chrzciciela w Kamieniu oraz koÊció∏ [NajÊwi´tszego] Serca Pana Jezusa w Szczecinie koÊcio∏ami prokatedralnymi dla diecezji Szczeciƒsko-Kamieƒskiej, 4.4.4. koÊció∏ pw. Niepokalanego Poczćia NMP w Koszalinie koÊcio∏em katedralnym, ko- Êció∏ pw. Wniebowzićia NMP w Ko∏obrzegu koÊcio∏em prokatedralnym dla diecezji Koszaliƒsko-Ko∏obrzeskiej. W zwiàzku z tym kap∏ani diecezjalni, którzy w dniu 28 czerwca 1972 roku wykonujà powierzo- ne im prawnie obowiàzki duszpasterskie (np. proboszczów, administratorów, wikariuszów, prefek- tów, katechetów itp.) na terenie nowo utworzonych diecezji, zostajà ipso facto inkardynowani do tych˝e diecezji (Kraków, 28 czerwca 1972 r.) 2 Z. Zieliƒski, KoÊció∏ w Polsce 1944-2002. Radom 2003, s. 57. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 123

[3] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 123

ambasador Polski – nawiàzujàc do wypowiedzi wielu polityków PRL – stwierdzi∏, i˝ warunkiem normalizacji stosunków ze Stolicà Apostolskà jest uznanie granic Polski z Niemcami na Odrze i Nysie3. Kolejna rozmowa Casarolego zWillmanem odby∏a si´ 8 lipca 1965 r. Negocjacje dotyczy∏y m.in. administracji koÊcielnej tak na wschodzie (chodzi∏o o metropoli´ wileƒskà i lwow- skà), jak i na zachodzie. W∏adze Polski Ludowej stara∏y si´ o porozumienie ze Stolicà Apostolskà „ponad g∏owà” prymasa Stefana Wyszyƒskiego i Episkopatu Polski. Próba ta nie powiod∏a si´. Podczas spotkania w czerwcu 1966 r. Agostino Casaroli poinformowa∏ ambasadora PRL, i˝ opinie rzàdu i Stolicy Apostolskiej o kardynale Wyszyƒskim i jego dzia∏alnoÊci by∏y nie tylko rozbie˝ne, ale znajdowa∏y si´ prawie na antypodach. Papie˝ mia∏ pe∏ne zaufanie do kardyna∏a i nie zamierza∏ stwarzaç wra˝enia, ˝e w niego wàtpi∏. W ˝adnym razie Stolica Âwi´ta nie mog∏a podjàç inicjatywy, która w opinii publicznej mog∏aby zostaç odczytana (a rzàd by ju˝ o to zadba∏) jako odwo∏anie prymasa albo wezwanie go do zmiany kursu – pisa∏ w swych wspomnieniach kardyna∏ Casaroli4. Sà to sprawy znane i doÊç szeroko w literaturze naukowej i publicystyce upowszechnione. Przejd´ do konkretnych wydarzeƒ dotyczàcych uformowania si´ diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej majàc ÊwiadomoÊç, i˝ równolegle przy zaanga˝owaniu bp. Wilhelma Pluty i jego biskupów pomocniczych Jerzego Stroby i Ignace- go Je˝a trwa∏ podobny proces dotyczàcy sàsiedniej diecezji koszaliƒsko-ko∏o- brzeskiej (chodzi o województwo koszaliƒskie). Proces formowania si´ diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej stanowi∏ cz´Êç za- biegów polskiego Episkopatu o unormowanie administracji koÊcielnej na ziemiach pozyskanych przez Polsk´ w 1945 r. na zachodzie i pó∏nocy kraju. Niewàtpliwie donios∏à rol´ w tym procesie ustanowienia i organizacji diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej odegra∏ jej pierwszy ordynariusz bp dr Jerzy Stro- ba. Posiada∏ on doskona∏e rozeznanie w sytuacji zarówno duszpasterskiej, jak i spo∏eczno-politycznej regionu, gdy˝ od 1958 roku by∏ biskupem pomocniczym bp. W. Pluty w diecezji gorzowskiej. Biskup Pluta dzia∏ajàc w porozumieniu ze swymi sufraganami opracowa∏ na potrzeby Episkopatu Polski adresowane do kard. Stefana Wyszyƒskiego i sekretarza Episkopatu bp. B. Dàbrowskie- go liczne memoria∏y i studia dotyczàce koniecznoÊci podzia∏u diecezji gorzowskiej (administracj´ gorzowskà w korespondencji koÊcielnej zawsze nazywano „diecezjà”) na trzy mniejsze jednostki5.

3 J. ˚aryn, Dzieje KoÊcio∏a katolickiego w Polsce (1944-1989). Warszawa 2003, s. 264. 4 A. Casaroli, Pami´tniki. M´czeƒstwo cierpliwoÊci. Cyt. za: J. ˚aryn, Dzieje KoÊcio∏a katolickiego..., s. 266. 5 Obszerna dokumentacja na temat aktywnoÊci biskupów gorzowskich w tym zakresie, któ- ra stanowi∏a osobiste archiwum bp. I. Je˝a, znajduje si´ w zbiorach Kurii diecezji koszaliƒsko- -ko∏obrzeskiej. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 124

124 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [4]

W czasie otwartej dla wielu zainteresowanych zagadnieniem historii Ko- Êcio∏a katolickiego w regionie konferencji zorganizowanej podczas Dni Kultu- ry ChrzeÊcijaƒskiej 20 listopada 1984 r. w Szczecinie abp. Jerzy Stroba (by∏ wówczas metropolità poznaƒskim), który kierowa∏ diecezjà szczeciƒsko-ka- mieƒskà w latach 1972-1978, zrekapitulowa∏ starania o powo∏anie diecezji i po- czàtki jej organizacji. Nie wdajàc si´ w polityczne implikacje – doskonale mu znane – stwierdzi∏ na wst´pie, ˝e wzgl´dy duszpasterskie zadecydowa∏y o utworzeniu diecezji w Szczecinie. Pierwszy ordynariusz diecezji w Szczecinie mówi∏, ˝e Szczecin, najwi´kszy po Wroc∏awiu oÊrodek miejski na ziemiach zachodnich, rozwijajàcy si´ dynamicznie pod wzgl´dem gospodarczym i kulturalnym, odleg∏y od Gorzowa o przesz∏o 100 km, wo∏a∏ o w∏asnego biskupa. Administratorzy Diecezji Gorzow- skiej, a póêniej jej biskupi, rozumieli dobrze t´ potrzeb´, gdy˝ organizowali dla Szczecina osobne konferencje rejonowe duchowieƒstwa6. J. Stroba wspomnia∏ tak˝e, i˝ ksi´˝a z terenu województwa szczeciƒskiego zabiegali (bezskutecz- nie) w kurii gorzowskiej, aby w Szczecinie zamieszka∏ jeden z biskupów pomocniczych. Po przypomnieniu wzgl´dów historycznych dotyczàcych losów biskupstwa wWolinie i Kamieniu, arcybiskup konkludowa∏: Tradycja historyczna przemawia wi´c za tym, aby nawiàzujàc do piastowskiego biskupstwa w Wolinie i Ka- mieniu powo∏aç po powrocie tych ziem do Polski biskupstwo szczeciƒsko-ka- mieƒskie. Nie na koƒcu za powstaniem diecezji w Szczecinie przemawia∏a tak˝e polska racja stanu. Szczecin by∏, obok Wroc∏awia, najwi´kszym znanym miastem na ziemiach zachodnich. Nale˝a∏o (...) oczekiwaç, ˝e powstanie biskupstwa w Szczecinie zosta∏o odczytane jako wymowny przejaw stabilizacji ˝ycia polskiego na ziemiach zachodnich i podniesie rang´ tego miasta na p∏aszczyênie mi´dzynarodowej. Potrzeba powstania biskupstwa w Szczecinie ˝y∏a w Êwiado- moÊci kap∏anów i spo∏eczeƒstwa ziemi szczeciƒskiej. Oczekiwano od lat biskupa w Szczecinie7 (s∏owa abp. Stroby potwierdzajà wczeÊniejsze informacje m.in. prezydenta Piotra Zaremby i pierwszego wojewody szczeciƒskiego Leonarda Borkowicza). Przechodzàc do przypomnienia dzia∏aƒ prowadzonych przez polski Episko- pat w celu stworzenia warunków do powo∏ania diecezji w Szczecinie, pierwszy ordynariusz tej diecezji du˝o uwagi poÊwi´ca aktywnoÊci i zapobiegliwoÊci prymasa Stefana Wyszyƒskiego i sekretarza Episkopatu bp. Bronis∏awa Dàbrow- skiego. Przywo∏uje rozmowy Prymasa z biskupem gorzowskim Wilhelmem Plutà z jesieni 1969 r. Trzeba oczywiÊcie pami´taç o aktywnoÊci Prymasa i Epi- skopatu Polski w Stolicy Apostolskiej i randze memorandum z 15 grudnia

6 J. Stroba, Poczàtki diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. Prezbiterium Pismo urz´dowe diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. R. 1985, nr 1-5, s. 66-75. 7 Tam˝e. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 125

[5] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 125

1969 r., które Prymas wr´czy∏ Paw∏owi VI8. Dokument ten zosta∏ uchwalony na plenarnym posiedzeniu Episkopatu polskiego, jakie odby∏o si´ w Warszawie w dniach 29 wrzeÊnia – l paêdziernika 1969 r. Z zachowanej dokumentacji wynika, ˝e robocze kontakty biskupa Dàbrow- skiego z biskupami gorzowskimi Plutà, Strobà i Je˝em z lat 1969-1971 mia∏y na celu wypracowanie kszta∏tu organizacyjnego i zadaƒ duszpasterskich dla pla- nowanych nowych jednostek. Generalnie rzecz bioràc, wspomniani biskupi na- wiàzujàc do sugestii Prymasa zaproponowali, aby diecezj´ gorzowskà (tak praktycznie nazywano obszar administracji apostolskiej w Gorzowie) podzieliç na trzy cz´Êci9. Nie mieli wspomniani biskupi wàtpliwoÊci, i˝ nowe diecezje powinny powstaç na obszarze województwa szczeciƒskiego i koszaliƒskiego (pew- nà wàtpliwoÊç okresowo budzi∏o usytuowanie kurii w Koszalinie lub S∏upsku). W odniesieniu do sprawy relacji Gorzów-Zielona Góra wy∏oni∏ si´ problem, o którym J. Strobà tak mówi∏: W tym wypadku najmniejsza terytorialnie i ludno- Êciowo b´dzie diecezja gorzowska, gdy˝ nie obejmuje ca∏ego województwa zielono- górskiego. Nale˝a∏oby dlatego poprosiç ks. Arcybiskupa [Boles∏awa] Kominka, którego archidiecezja wynosi oko∏o 3 min wiernych, aby ustàpi∏ diecezji gorzowskiej cz´Êç swojej archidiecezji po∏o˝onà na terenie województwa zielonogórskie- go. Ksiàdz Biskup Sekretarz [Episkopatu, B. Dàbrowski] przedstawi∏ t´ propozycj´ ks. Prymasowi i powiadomi∏ mnie niezad∏ugo, ˝e ks. Prymas ustosunkowa∏ si´ do niej pozytywnie. Trzeba jednak porozumieç si´ z ks. Biskupem Plutà. Razem z Biskupem [Ignacym] Je˝em, tak˝e biskupem pomocniczym w Gorzowie przed- stawiliÊmy projekt Biskupowi Plucie, który wyrazi∏ swojà aprobat´. Rozmawia∏em nast´pnie z Ks. Arcybiskupem Kominkiem, który zgodzi∏ si´ na ustàpienie tej cz´- Êci archidiecezji wroc∏awskiej, która le˝y na terenie województwa zielonogórskie- go. W czasie uroczystoÊci 25-lecia polskiej organizacji koÊcielnej na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych obchodzonych we Wroc∏awiu ks. bp Pluta przemawiajàc w dniu 4 maja 1970 r. na uroczystej sesji w katedrze wroc∏awskiej, podniós∏ potrze- b´ podzia∏u ogromnej terytorialnie diecezji gorzowskiej na trzy mniejsze: gorzow- skà szczeciƒskà i koszaliƒskà10. Nawiàzujàc do problemu powo∏ania pe∏noprawnych kanonicznie diecezji na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych Polski Jerzy Strobà wspomina∏, ˝e prymas S. Wyszyƒski zabiega∏ o takie rozwiàzania w Rzymie wielokrotnie. Na szczeciƒskiej konferencji w 1984 r. mówi∏ m.in., i˝ Prymas Otrzyma∏ te˝ przyrze-

8 Na temat tego memorandum szerokà notatk´ opracowa∏ 18 grudnia 1969 r. Wydzia∏ Ad- ministracyjnego KC PZPR (AAN, KC PZPR, sygn. XI/878). Istot´ memorandum wyjaÊniono w oÊwiadczeniu Episkopatu Polski z 8 kwietnia 1970 r. (kopia dokumentu w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej). 9 Na ten temat szeroka informacja znajduje si´ w dokumencie pt. „Pro memoria Gorzowa w sprawie uregulowania stanu prawnego diecezji na ziemiach zachodnich i pomocnych” z 19 czerwca 1972 r. (w zbiorach Kurii diecezji koszaliƒsko-ko∏obrzeskiej). 10 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 68. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 126

126 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [6]

czenie Ojca Âwi´tego Paw∏a VI, ˝e je˝eli tylko zawarte zostanà odpowiednie uk∏a- dy mi´dzynarodowe, uznajàce ostateczny charakter granicy zachodniej Polski, Stolica Apostolska niezw∏ocznie zrealizuje postulaty Episkopatu Polski. Dnia 7 grudnia 1970 r. podpisany zosta∏ uk∏ad mi´dzy Polskà Rzeczypospolità Ludowà a Niemieckà Republikà Federalnà uznajàcy ostateczny charakter granicy zachodniej PRL. Ksiàdz Prymas Wyszyƒski powo∏a∏ wówczas Komisjà Biskupów dla przygotowania erekcji nowych diecezji na Ziemiach Zachodnich, do której z diecezji gorzowskiej weszli: Biskup Ordynariusz [W. Pluta] i dwaj Biskupi Pomocni- czy [J. Stroba i I. Je˝]. RównoczeÊnie rozpocz´∏y si´ w tej sprawie rozmowy z ów- czesnym Ministrem dr. Aleksandrem Skar˝yƒskim, kierownikiem Urz´du do Spraw Wyznaƒ oraz z watykaƒskim Sekretariatem Stanu prowadzone przez Sekre- tarza Episkopatu Biskupa Dàbrowskiego11. Ju˝ po ratyfikowaniu prze parlament RFN uk∏adu z Polskà – jak stwierdza abp Stroba -Stolica Apostolska uzna∏a, ˝e spe∏nione zosta∏y warunki prawa mi´- dzynarodowego dotyczàce ostatecznego charakteru granicy zachodniej i ˝e skut- kiem tego mo˝e byç wykonana proÊba Episkopatu Polski postulujàca erekcj´ nowych diecezji (...) W dniu 26 czerwca 1972 r. Sekretariat Stanu powiadomi∏ Sekre- tarz Episkopatu Polski przebywajàcego na rozmowach w Rzymie, ˝e Ojciec Âwi´ty podjà∏ decyzj´ o ustanowieniu czterech nowych diecezji, tj.: opolskiej, gorzowskiej, szczeciƒsko-kamieƒskiej, koszaliƒsko-kolobrzeskiej oraz o zamianowaniu bisku- pów rezydencjalnych dla istniejàcych dotàd diecezji: wroc∏awskiej, olsztyƒskiej, a tak˝e dla czterech nowo powsta∏ych. Po zapadni´ciu decyzji w Watykanie Biskup Sekretarz otrzyma∏ przez Ambasad´ Polskà w Rzymie wiadomoÊç zawartà w dwóch punktach: 1. Rzàd wyra˝a zadowolenie z uregulowania ostatecznego administracji koÊcielnej na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych, 2. Rzàd nie mo˝e wy- raziç zgody na erekcj´ nowych diecezji (chodzi∏o o diecezj´ szczeciƒsko-kamieƒ- skà i koszaliƒsko-ko∏obrzeskà) i ich obsad´ personalnà do czasu, a˝ granice diecezji nie b´dà przyporzàdkowane granicom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Z takimi wiadomoÊciami – jak pisze abp Stroba – sekretarz Episkopatu B. Dà- browski przyjecha∏ 27 czerwca 1972 r. do Krakowa. Po uzyskaniu tej informacji Rada G∏ówna Episkopatu uzna∏a, ˝e warunki stawiane przez Rzàd zosta∏y spe∏- nione i postanowi∏a opublikowaç decyzj´ Ojca Âwi´tego. Sàdzi∏a zresztà, ˝e wobec istniejàcych decyzji, dawno oczekiwanych przez ca∏e spo∏eczeƒstwo polskie, nie mo˝na uczyniç inaczej. Ks. Prymas wys∏a∏ w tej sprawie telegram do Urz´du Wy- znaƒ i pismo do Premiera, w którym podkreÊli∏ znaczenie decyzji Stolicy Apostol- skiej i fakt, ˝e warunki stawiane przez Rzàd zosta∏y spe∏nione. Konferencja Epi- skopatu zaÊ wyda∏a w sprawie historycznych decyzji Ojca Âwi´tego obszerny komunikat w 28 czerwca 1972 r., który postanowiono odczytaç we wszystkich koÊcio- ∏ach w Polsce (patrz przyp. 1).

11 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 68. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 127

[7] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 127

Po tym oÊwiadczeniu Episkopatu, 28 czerwca 1972 r. radio i telewizja og∏o- si∏y decyzj´ Stolicy Apostolskiej podajàc nazw´ nowo powsta∏ych diecezji. Ze wzgl´du na skomplikowane stanowisko w∏adz paƒstwowych – które domaga∏y si´ wczeÊniejszego uzgadniania z nimi kandydatur na biskupów ordynariuszy – nie podano jednak nazwisk biskupów. Trzeba wyjaÊniç, i˝ 26 czerwca 1972 r., gdy negocjacje bp. Dàbrowskiego z A. Casarolim zosta∏y w zasadzie zakoƒczo- ne i stanowisko Stolicy Apostolskiej okreÊlone, ambasador PRL w Rzymie Ka- zimierz Sidor informowa∏ ministra spraw zagranicznych Stefana Olszowskiego, i˝ rozmawia∏ z Casarolim, który wyjaÊni∏, i˝ Watykan nigdy nie u˝ywa w oficjalnych tekstach formu∏ politycznych. Jego zdaniem sens polityczny komunikatu [który mia∏ byç og∏oszony 28 czerwca] b´dzie wynika∏ z formu∏y postanawiajàcej powo∏anie nowych diecezji – szczeciƒskiej, ko∏obrzeskiej itd. na ziemiach polskich lub w Polsce i mianowanie biskupów ordynariuszy w tych˝e diecezjach (...) Mówi∏ [Casaroli], ˝e powiadomiono odpowiednie czynniki niemieckie o podj´tych decy- zjach i pomimo nacisków z tej strony, Watykan nie zmieni∏ stanowiska. Ambasa- dor prosi∏ w∏adze w Warszawie, aby nie komplikowaç sytuacji stawianiem wa- runków Stolicy Apostolskiej, gdy˝ decyzje papie˝a Paw∏a VI sà dla Polski bardzo korzystne (chodzi∏o o formalny brak zgody w∏adz na obsad´ personalnà ordynariuszy nowych diecezji w Szczecinie i Koszalinie). Na ten skomplikowany temat wypowiedzia∏ si´ kard. Stefan Wyszyƒski w liÊcie z 12 lipca 1972 r. do Sekretarza Episkopatu bp. B. Dàbrowskiego. Prymas pisze (a w∏adze paƒstwo- we o tym wiedzia∏y), co nast´puje: Rzeczà istotnà w sprawie jest fakt, ˝e Ojciec Âwi´ty w jednym akcie jurysdykcyjnym mocà swej najwy˝szej w∏adzy apostolskiej uporzàdkowa∏ jednoczeÊnie sprawy diecezji i biskupów na ca∏ym terytorium. Po- niewa˝ podnoszono tyle zarzutów w stosunku do Stolicy Apostolskiej, ˝e si´ opóê- nia – dziÊ, gdy uczyni∏a ju˝ wszystko, trzeba uznaç dobrà wol´ papie˝a. I dalej: Trzeba tu jeszcze dodaç, ˝e Ojca Âwi´tego nie obowiàzuje rzàdowy dekret o obsa- dzaniu stanowisk koÊcielnych. Stolica Apostolska nigdy tego dekretu nie uzna∏a, tak ˝e nie mo˝e ona kr´powaç decyzji papie˝a (...) Wiadomo Ksi´dzu Biskupowi, ile mia∏em trudnoÊci z ustaleniem terno z Rzàdem, ile by∏o upokorzeƒ i krzywdzà- cych osàdów o ludziach nawet wysokiej klasy, proponowanych na stolice biskupie. A Sekretariat Stanu (...) nic nie chcia∏ wiedzieç o narzuconych nam przez dekret zobowiàzaniach [chodzi o ustalenia z grudnia 1956 r.] Je˝eli my, Biskupi polscy w naszych stosunkach krajowych musimy si´ liczyç z konsekwencjami p∏ynàcymi z tego dekretu, to nie znaczy, ˝e go uznajemy. Prowadzàc sprawy przedstawienia Stolicy Âwi´tej kandydatów na wakujàce stolice biskupie, doÊç cz´sto s∏ysza∏em s∏owa, ˝e Papie˝ nie mo˝e byç kr´powany dekretem. Nadal wi´c oczekiwano ode mnie przedstawienia terno kandydatów. USW uporczywie przesy∏a∏ odpowiedê, w której wykluczono dwóch z terno wyra˝ajàc zgod´ na jednego kandydata. Gdy zwraca∏em uwag´ na to, ˝e uzgodnienie jednego kandydata równa si´ nominacji wWarszawie, a wi´c jest naruszeniem i ograniczeniem w∏adzy Papie˝a, tego wyja- Ênienia nie przyjmowano do wiadomoÊci. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 128

128 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [8]

Abp Stroba konflikt na linii w∏adze paƒstwowe-w∏adze KoÊcio∏a skomentowa∏ nast´pujàco: Nast´pnego dnia, tj. 29 czerwca komunikaty mówi∏y ju˝ tylko o dostosowaniu granic diecezji do zachodnich granic Polski, nie dodajàc nazw diecezji. Nastàpi∏ wić pewien impas. Dotyczy∏ on przede wszystkim uznania diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej i koszaliƒsko-ko∏obrzeskiej oraz zamianowania or- dynariuszów. W wyniku rozmów, jakie Biskup Sekretarz [Dàbrowski] prowadzi∏ ju˝ od d∏u˝szego czasu z kierownikiem Urz´du do Spraw Wyznaƒ (...) Rzàd by∏ poinformowany o zamiarze stworzenia nowych diecezji i o kandydatach na ordy- nariuszów. Nie zg∏osi∏ te˝ w tej sprawie ˝adnego zastrze˝enia. Sprawa nie zosta∏a jednak wniesiona formalnie i Rzàd nie wyrazi∏ formalnie swej zgody. WiadomoÊci, jakie nap∏yn´∏y z Warszawy przez Sekretarza Episkopatu, Êwiadczy∏y o tym, ˝e Rzàd podtrzymuje swój pozytywny stosunek do decyzji Ojca Âwi´tego dotyczàcy ostatecznego uregulowania organizacji koÊcielnej na ziemiach zachodnich i pó∏- nocnych i ˝e jest nadzieja na pomyÊlne za∏atwienie zastrze˝eƒ natury formalnej12. Wa˝nà wydaje si´ informacja abp. Stroby o sposobie realizacji decyzji papie˝a Paw∏a VI co do praktycznego powo∏ania i funkcjonowania diecezji szcze- ciƒsko-kamieƒskiej. Otó˝ majàc w r´ku przekazane przez Episkopat Polski stosowne dokumenty, abp Stroba 8 lipca przyby∏ do Szczecina i spotka∏ si´ w parafii Królowej Korony Polskiej z 12 dziekanami urz´dujàcymi na terenie nowej diecezji. Odczyta∏ zebranym dziekanom pismo Prymasa z wiadomoÊcià o erygowaniu diecezji i mianowaniu go jej ordynariuszem (co stanowi∏o upowa˝nienie do objćia rzàdów w diecezji). Dnia 29 lipca 1972 r. biskup szczeciƒsko-kamieƒski wys∏a∏ do Sekretariatu Prymasa Polski pismo, w którym informuje Prymasa, i˝ wykona∏ jego polecenie zawarte w piÊmie z 29 czerwca 1972 r. i przesy∏a dwa protoko∏y z przejćia diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej oraz wyznanie wiary. 12 lipca abp Stroba wystosowa∏ pismo do przewodniczàcego PWRN w Szczecinie Stanis∏awa Rychlika przesy∏ajàc mu komunikat Episkopatu o powo∏aniu przez Watykan nowych diecezji i mianowaniu biskupów ordynariuszy. Biskup prosi∏ przewodniczàcego Rychlika o przyjćie go na rozmow´ oficjalnà. Otrzyma∏ w sposób poÊredni odpowiedê, ˝e do takiej rozmowy dojdzie w koƒ- cu lipca. Faktycznie jednak tak si´ nie sta∏o i taka rozmowa odby∏a si´ dopiero w przededniu ingresu, tzn. 7 paêdziernika 1972 r. W mi´dzyczasie bp Stroba 29 lipca zameldowa∏ si´ tymczasowo w Szczecinie i zamieszka∏ na probostwie parafii Królowej Korony Polskiej. Tu te˝ urz´dowa∏, a co niedziel´ odprawia∏ msze Êw. w ró˝nych koÊcio∏ach parafialnych Szczecina i województwa. Warto zaznaczyç, i˝ do 31 lipca 1972 r. w∏adze partyjne i paƒstwowe, kieru- jàc si´ polskà racjà stanu mimo szeregu zastrze˝eƒ o charakterze procedural- nym, czyli co do strony formalnej, faktycznie zaniecha∏y prób podwa˝enia per-

12 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 69-70. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 129

[9] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 129

sonalnych decyzji Stolicy Apostolskiej. Âwiadczy o tym rozmowa (z 31 lipca) bp. Bronis∏awa Dàbrowskiego z ministrem Aleksandrem Skar˝yƒskim. Sekre- tarz Episkopatu pisze, i˝ kierownik Urz´du do Spraw Wyznaƒ powiedzia∏, ˝e decyzje Stolicy Apostolskiej sà historyczne i wa˝ne tak dla KoÊcio∏a w Polsce, jak i polskiej racji stanu. Rzàd oceni∏ je bardzo pozytywnie i wysoko. Z uznaniem mo˝na mówiç o dyplomacji watykaƒskiej, która wspaniale przewidzia∏a wszystkie ewentualne konsekwencje. Dlatego forma komunikatu Alessandriniego jest wywa- ˝ona, czas odpowiedni: tu˝ przed rozpocz´ciem wakacji, co by∏o obliczone na to, ˝e wakacje nie pozwolà przeciwnikom zorganizowaç przeciwdzia∏ania i krytyki. Decyzje Stolicy Apostolskiej stanowià swego rodzaju majstersztyk. Mamy tylko pretensje do Episkopatu, który stara∏ si´ o te decyzje i przygotowa∏ je (...) Dlatego nie by∏o powodów do dzia∏aƒ zaskakujàcych w∏adze paƒstwowe; mo˝na by∏o wy- stàpiç wczeÊniej do rzàdu PRL i przed∏o˝yç plany podzia∏u diecezji gorzowskiej i nominacji nowych biskupów. Nie majàc decyzji w∏adz paƒstwowych – czego wymaga dekret – wystàpiliÊmy do Stolicy Apostolskiej o podzia∏ diecezji [gorzowskiej] i nominacjà nowych biskupów. Stàd powsta∏ ca∏y impas spowodowany uchybieniem formalnym wobec dekretu. Trzeba znaleêç formy i sposoby wyjÊcia z tego impasu, podjàç wysi∏ek, aby na gruncie naszego prawa znaleêç mo˝liwoÊci sanacji tego stanu. Z zapisu rozmowy ministra z biskupem wynika, ˝e B. Dà- browski broni∏ stanowiska Stolicy Apostolskiej i Episkopatu mówiàc, i˝ zastrze- ˝enia wysuni´te sà fikcyjne. Pan Skar˝yƒski nie broni∏ si´ wiele. Usi∏owa∏ wyt∏u- maczyç powÊciàgliwoÊç rzàdu uchybieniem formalnym Episkopatu (...) Wreszcie pan Skar˝yƒski prosi∏, aby publicznie nie mówiono o zaistnia∏ym impasie i o tym chwilowym nieporozumieniu. Nasi wrogowie wykorzystaliby to przeciwko nam. Prosi∏ te˝, aby bp Stroba i bp Je˝ jeszcze wstrzymali si´ z uroczystym ingresem do czasu za∏atwienia sprawy z wicepremierem Tejchmà. Przedwczesne publiczne akty mog∏yby im utrudniç uplasowanie si´ w Szczecinie i Koszalinie, a przecie˝ potrze- bujà lokali na kuri´, katedry itd. Wiemy, ˝e muszà s∏uchaç Papie˝a i dlatego nie zg∏aszamy zastrze˝eƒ, ˝e ju˝ dyskretnie urz´dujà13. Do spotkania bp. Dàbrowskie- go z wicepremierem Józefem Tejchmà (wówczas jeszcze wp∏ywowym cz∏onkiem Biura Politycznego KC) dosz∏o 9 paêdziernika 1972 r. Wicepremier wów- czas w imieniu rzàdu powiedzia∏, i˝ Episkopat „chcia∏ obejÊç dekret”. Nawet wielkie cele— mówi∏ Tejchmà – nie mogà byç okazjà do naruszenia porozumienia. CzekaliÊmy na decyzje papieskie. Pozytywnie je oceniamy, doceniamy te˝ wielki wk∏ad Episkopatu, ale nie mo˝emy dopuÊciç do obchodzenia prawa, bo to mog∏oby rzutowaç na przysz∏oÊç. Ten problem wymaga∏ uprzedniego porozumienia z rzàdem. Bp Dàbrowski odpowiedzia∏: Decyzje papieskie czynià zadoÊç po- stulatom Rzàdu, a nawet je przewy˝szajà. Rzàd by∏ od d∏u˝szego czasu konsulto-

13 Sprawozdanie z rozmowy bp. B. Dàbrowskiego z wiceministrem A. Skar˝yƒskim z 31 lipca 1972 r. W: P. R a i n a, Rozmowy z w∏adzami PRL. Arcybiskup Dàbrowski. W s∏u˝bie Ko- Êcio∏a i narodu. T. 1. Warszawa 1995, s. 123-126. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 130

130 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [10]

wany. Pan Krasko [poprzedni wicepremier] i p. Skar˝yƒski [minister ds. wy- znaƒ] znali dok∏adnie plany i nie postulowali nic innego, aby ta sprawa by∏a za∏a- twiona ca∏kowicie (tu p. Skar˝yƒski lojalnie mnie popiera∏). Episkopat – powiedzia∏ – chocia˝ nie aprobuje wymagaƒ dekretu, jest przeciwny wtràcaniu si´ w∏a- dzy Êwieckiej w sprawy czysto koÊcielne oraz jurysdykcyjne, to jednak nigdy nie ob- chodzi∏ dekretu i w tym wypadku daleki by∏ od imputowanych mu intencji. Wod- powiedzi wicepremier Tejchmà oÊwiadczy∏: Dzi´kuj´, przyjmuj´ t´ wypowiedê ksi´dza biskupa jako dostateczne wyjaÊnienie. Przeka˝´ to premierowi i na tym koƒczy si´ sprawa, a z nià ma∏y impas14. W trakcie dalszej rozmowy bp Dàbrow- ski przedstawi∏ zapotrzebowanie nowych kurii na pomieszczenia dla instytucji koÊcielnych. Wicepremier mimo i˝ uzna∏ „potrzeby biskupów za wygórowane”, zapewni∏ te˝, ˝e w tej sprawie rzàd ma ˝yczliwy stosunek. Rozmowa bp. Stroby z przewodniczàcym [PWRN] w Szczecinie jest niez∏ym poczàtkiem15. Usta∏y wi´c przeszkody natury paƒstwowej, aby mog∏o dojÊç do ingresów biskupów Stroby i Je˝a. W mi´dzyczasie, tzn. 25 lipca biskup szczeciƒsko-kamieƒski skierowa∏ do kap∏anów diecezji „S∏owo”, w którym nie odnosi si´ do spraw konfliktowych z w∏adzami paƒstwowymi, lecz eksponuje donios∏oÊç wydarzenia. Stwierdza∏ m.in.: Przedstawiciele najwy˝szych w∏adz paƒstwowych wyrazili swe zadowolenie w prasie, na spotkaniach z obywatelami i w Sejmie, z powodu decyzji Stolicy Apo- stolskiej ustanawiajàcych diecezje i biskupów rezydencjalnych na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych, stwierdzajàc, ˝e stanowià one uznanie ostatecznego i nie- zmiennego charakteru naszych obecnych granic zachodnich i odpowiadajà s∏usznym oczekiwaniom Narodu Polskiego. Powo∏anie przez Ojca Êw. do ˝ycia KoÊcio- ∏a Diecezjalnego Szczeciƒsko-Kamieƒskiego jest tak˝e dowodem uznania dla dojrza∏oÊci ludu Bo˝ego ziemi szczeciƒskiej do samodzielnego ˝ycia koÊcielnego16. Bulla papieska potwierdzajàca nominacj´ bp. Stroby nosi dat´ 4 sierpnia 1972 r. W t∏umaczeniu dokumentu czytamy m.in.: Pawe∏ Biskup – S∏uga S∏ug Bo˝ych Czcigodnemu bratu Jerzemu Strobie dotychczas biskupowi tytularnemu aradieƒskiemu wyznaczonemu pierwszym biskupem KoÊcio∏a Szczeciƒsko-Ka- mieƒskiego pozdrowienie i apostolskie b∏ogos∏awieƒstwo (...) Gdy stan´liÊmy wobec koniecznoÊci obsadzenia nowo utworzonej diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej,

14 Jan ˚aryn w charakterystyczny dla siebie sposób objaÊnia t´ sytuacj´: Strona watykaƒska w porozumieniu z Episkopatem Polski stworzy∏a pewien precedens. Erygowano wi´cej diecezji ni˝ planowa∏a strona rzàdowa, dzielàc dotychczasowà administracjà gorzowskà na trzy cz´Êci. Stro- na komunistyczna, choç oprotestowa∏a w poufnej korespondencji ten modus operandi, to jednak poczu∏a si´ bezsilna i uzna∏a fakty dokonane. Nie wp∏yn´∏o to jednak diametralnie na proces de- cyzyjny dotyczàcy erygowania parafii czy te˝ uzyskania zgody na budow´ Êwiàtyni. Dekret z 31 XII 1961 r. nadal obowiàzywa∏. J. ˚aryn, Dzieje KoÊcio∏a katolickiego..., s. 312, przyp. 64. 15 Sprawozdanie z rozmowy bp. B. Dàbrowskiego z wiceministrem A. Skar˝yƒskim z 31 lipca 1972 r...., s. 127-129. 16 Dokument w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 131

[11] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 131

uwa˝amy za s∏uszne Ciebie postawiç na jej czele, poniewa˝ nie tylko wyró˝niasz si´ zdolnoÊciami i pobo˝noÊcià, lecz tak˝e spe∏niajàc obowiàzki biskupie, odzna- czy∏eÊ si´ bieg∏oÊcià w rozwiàzywaniu ró˝nych spraw i umiej´tnoÊcià doboru ludzi. Stàd mocà Naszej najwy˝szej w∏adzy apostolskiej zwalniamy Ci´, Czcigodny Bra- cie, z tytularnej stolicy aradieƒskiej i mianujemy biskupem Diecezji Szczeciƒsko- -Kamieƒskiej, udzielajàc Ci w∏adz zarzàdzania i kierowania wraz z nale˝nymi uprawnieniami17. W tych okolicznoÊciach ordynariusz nowej diecezji podejmowa∏ 9 sierpnia prymasa Stefana Wyszyƒskiego i sekretarza Episkopatu bp. Bronis∏awa Dà- browskiego (towarzyszy∏ im sekretarz Prymasa ks. dr Józef Glemp). Prymas po rozmowach z ordynariuszem diecezji w jego mieszkaniu zwiedzi∏ mury odbu- dowywanej ju˝ od roku katedry. Abp Stroba zanotowa∏ s∏owa Prymasa wypo- wiedziane wówczas: Wokó∏ jej odbudowy skupi si´ i scali nowa diecezja18. Prak- tyka potwierdzi∏a te s∏owa. Dalsze wydarzenia w procesie formowania struktur diecezji mia∏y miejsce we wrzeÊniu 1972 r. Jerzy Stroba tak je wspomina: W dniu 11 wrzeÊnia odby∏a si´ pierwsza konferencja duchowieƒstwa w Szczecinie, w czasie której poinformowa∏em kap∏anów o stanie diecezji oraz nakreÊli∏em wytyczne pracy na przysz∏oÊç. Na tej˝e konferencji og∏osi∏em nominacj´ 8 konsultorów diecezjalnych majàcych pe∏niç obowiàzki cz∏onków nieistniejàcej Kapitu∏y Katedralnej. Byli nimi: ks. dziekan Jan Abramski, ks. proboszcz Jan Ga∏ecki, ks. Dziekan Stefan Ka∏u˝ny, ks. proboszcz Roman Kostynowicz wikariusz biskupi, ks. dziekan Andrzej Majewicz, ks. dziekan Edmund Malich, ks. Dziekan Olgierd Ostroko∏owicz i ks. dziekan Zygmunt Szelà˝ek. 20 i 21 wrzeÊnia wyruszy∏a pierwsza pielgrzymka diecezji szcze- ciƒsko-kamieƒskiej na Jasnà Górà, gdzie duchowieƒstwo i wierni wszystkich de- kanatów z∏o˝yli Bogu dzi´kczynienie za historyczne decyzje Stolicy Apostolskiej. Dnia 27 wrzeÊnia odwiedzi∏ diecezj´ Ksiàdz Kardyna∏ Karol Wojty∏a19. W przeddzieƒ ingresu (który odby∏ si´ 8 paêdziernika 1972 r.) po trzech mie- siàcach oczekiwaƒ ordynariusza diecezji i towarzyszàcego mu wikariusza biskupiego ks. Romana Kostyno wie˝a20 przyjà∏ przewodniczàcy PWRN Stanis∏aw Rychlik. Z zachowanej dokumentacji wytworzonej przez sporzàdzajàcego notatk´ kierownika Wydzia∏u do Spraw Wyznaƒ wynika, ˝e spotkanie sk∏ada∏o si´ z dwóch cz´Êci: z rozmowy przewodniczàcego i biskupa oraz spotkania ordynariusza z kierownikiem Wydzia∏u do Spraw Wyznaƒ Henrykiem Ko∏odziejkiem. Po wymianie kurtuazyjnych zdaƒ i przyj´ciu gratulacji od przewodniczàcego PWRN (który tak˝e poinformowa∏ swego goÊcia o osiàgni´ciach gospodarczych i kulturalnych województwa), bp Stroba przeszed∏ do spraw merytorycznych mówiàc o potrzebie utworzenia 50 nowych parafii, pozyskaniu w∏aÊciwych dla

17 Orygina∏ i polskie t∏umaczenie w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. 18 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 70. 19 Ta m ˝ e, s. 71. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 132

132 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [12]

diecezji pomieszczeƒ, rozbudowy bazy materialnej. Rozmówcy uzgodnili, ˝e doÊç obszerny program rozwoju bazy materialnej diecezji b´dzie omawiany póêniej. JednoczeÊnie przewodniczàcy podniós∏ zadawnione pretensje w∏adz do niektórych ksi´˝y. Biskup zgodzi∏ si´ omówiç te problemy w innym czasie. W czasie rozmowy z H. Ko∏odziejkiem – która przebieg∏a generalnie rzecz bio- ràc w przyjaznej atmosferze – bp Stroba wyrazi∏ swój ˝al, ˝e kierownik Wydzia- ∏u do Spraw Wyznaƒ komentuje przebieg zebrania duchowieƒstwa diecezjalnego z wrzeÊnia 1972 r. (w którym wojewódzki „wyznaniowiec” nie uczestniczy∏, lecz dobrze zna∏ treÊç obrad duchownych), co uzna∏ za praktyk´ nagannà21.

Ingres biskupa szczeciƒsko-kamieƒskiego 8 paêdziernika 1972 r. odby∏ si´ uroczysty ingres biskupa Jerzego Stroby. UroczystoÊç poprzedzi∏y starania kurii o zgod´ w∏adz wojewódzkich na odby- cie procesji22. 7 paêdziernika nowy ordynariusz diecezji skierowa∏ do wiernych list pasterski. W liÊcie tym biskup, po przypomnieniu losów KoÊcio∏a katolickiego na Po- morzu Zachodnim i charakterystyce nowej diecezji, zaprezentowa∏ najwa˝niejsze zadania w∏adz diecezji, do których zaliczy∏: zorganizowanie kurii biskupiej, powo∏anie seminarium duchownego, odbudow´ katedry, która zacz´∏a si´ ju˝ rok wczeÊniej, tworzenie nowych parafii. Jeszcze przed utworzeniem diecezji w∏adze zezwoli∏y na powo∏anie parafii Êw. Jakuba przy bazylice Êw. Jana Chrzciciela w Szczecinie oraz na odbudow´ katedry. Koordynatorem tej odbudowy by∏ ks. Julian Janas. W trakcie swego ingresu bp Jerzy Stroba wyg∏osi∏ kazanie. Po powitaniu Prymasa i biskupów, powiedzia∏: Z radoÊcià przyj´liÊmy do wiadomoÊci uznanie, z jakim przywitali przed trzema miesiàcami i oni i najwy˝sze czynniki paƒstwowe decyzje Ojca Âwi´tego, które ustanawia∏y nowe diecezje na tych ziemiach. Z zado- woleniem przyjmowaliÊmy ich ˝yczliwoÊç, z jakà obserwowali prac´ biskupa i ka- p∏anów w tej nowej diecezji w okresie, kiedy pewne trudnoÊci formalne nie pozwala∏y na pe∏ne jeszcze kontakty. W kazaniu Prymasa, które koƒczy∏o uroczystoÊç znalaz∏ si´ akapit dotyczàcy taktyki dzia∏ania Prymasa i Episkopatu. Sà takie sprawy, które trzeba za∏atwiç bardzo dyskretnie, a˝eby nie budziç czujnoÊci nieprzyjació∏ sprawy. I dlatego te˝

20 Ks. infu∏at R. Kostynowicz powstaniu diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej poÊwi´ci∏ obszerny esej Gdy by∏em wikariuszem biskupim u ks. bp. Jerzego Stroby (1972-1978). W: Kronika Szczecina za 2002 rok, s. 97-107. 21 Warto odnotowaç napisanà ponad 20 lat póêniej wypowiedê dr. H. Ko∏odziejka na temat ingresu. H. Ko∏odziejek, KoÊcio∏y i inne zwiàzki wyznaniowe. W: Dzieje Szczecina. T. 4. Red. T. Bia∏ecki iZ. Silski. Szczecin 1998, s. 470. 22 Informacje o ingresie w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 133

[13] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 133

i t´ spraw´ musieliÊmy omówiç i stawiaç dyskretnie, tak ˝eby nie wywo∏aç demobi- lizacji i sprzeciwów tych najró˝niejszych kó∏ politycznych za granica, które by∏y przeciwne stabilizacji Polski na ziemiach po wiekach odzyskanych. I do ostatniej chwili by∏o rzeczà koniecznà zachowaç t´ dyskrecj´, albowiem pot´˝na prasa, wroga Polsce ilekroç wyczuwa∏a, ˝e Episkopat Polski podejmuje nowy etap staraƒ, rozpoczyna∏a wielkie naciski na opini´ narodów na Stolic´ Âwi´tà. I to by∏a jedna z przyczyn, dla których trzeba by∏o wiele z tych spraw b´dàcych w toku prowadziç z dojrza∏oÊcià politycznà prawdziwych m´˝ów stanu, którzy gdy chcà spraw´ do- prowadziç do koƒca unikajà zw∏aszcza rozg∏osów propagandy, ha∏asu, krzyku, bo zawsze taka akcja propagandowa wywo∏uje reakcje, l to cz´sto szkodliwà dla sprawy, którà chce si´ szcz´Êliwie do koƒca doprowadziç. Nawiàzujàc do historii stosunków polsko-niemieckich i aktywnoÊci Prymasa na rzecz kszta∏towania niemieckiej i mi´dzynarodowej opinii publicznej na rzecz uznania polskich powojennych granic S. Wyszyƒski powiedzia∏: Gdy przed wielu, wielu laty na proÊb´ prasy niemieckiej napisa∏em artyku∏, jak si´ za- patruj´ na problem organizacji koÊcielnej na Ziemiach Odzyskanych, rzecz ujà- ∏em tak: „˝e powrót Polski na Ziemie Piastowskie, na Ziemie Âlàskie czy te˝ na Ziemie Pomorskie jest wymownym ostrze˝eniem Boga, który kieruje narodami, jest ojcem ludów i narodów, ostrze˝eniem dla narodów krwawych”. I to sformu∏o- wanie obieg∏o ca∏y Êwiat i bardzo nie podoba∏o si´ tym elementom rewizjonistycz- nym, które by∏y zdania, ˝e Polska jest tutaj tymczasowo25. UroczystoÊci ingresowe zakoƒczy∏o o godz. 19.40 odÊpiewanie pieÊni „Bo˝e coÊ Polsk´” i „My chcemy Boga”. Kilkuset zebranych odÊpiewa∏o – po uroczy- stoÊci – Prymasowi i ordynariuszom diecezji „Sto lat”. A w rewan˝u bp Stroba wzniós∏ okrzyk: „Niech ˝yjà mieszkaƒcy Szczecina”. Z notatki Wydzia∏u do Spraw Wyznaƒ wynika, i˝ przedstawiciel w∏adz w czasie uroczystoÊci atmosfera wokó∏ przedstawiciela paƒstwa by∏a w∏aÊciwa. Odnotowano te˝ obecnoÊç trzech ksi´˝y niemieckich z dekanatu Poczdam. W skali kraju utworzenie nowej organizacji koÊcielnej na ziemiach zachodnich i pó∏nocnych upowszechnione i podsumowane zosta∏o przez Episkopat listem pasterskim z 17 grudnia 1972 r. uchwalonym przez 133 Konferencj´ Epi- skopatu Polski. Po uroczystoÊciach zwiàzanych z ingresem, trwa∏y prace nad sformowaniem struktur nowej diecezji oraz pozyskaniem od w∏adz pomieszczeƒ i przyzwoleƒ na budow´ i rozbudow´ koÊcio∏ów i niezb´dnych dla pracy diecezji instytucji. Z dokumentacji wynika, i˝ sprawy zwiàzane z wydawaniem zgody na przekazanie pewnych obiektów diecezjalnych czy erygowanie nowych parafii omawiane by∏y przez w∏adze regionalne z centralnymi. Na ten temat znajdujà si´ notatki

23 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 73. 24 Instytut Prymasowski. Zbiór kazaƒ Prymasa Tysiàclecia w Warszawie. 25 Tam˝e. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 134

134 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [14]

wWydziale Administracyjnym KC PZPR oraz w Urz´dzie do Spraw Wyznaƒ wWarszawie. Centralne w∏adze przekaza∏y pod adresem wojewódzkich wytyczne, z których wynika∏o, i˝ nale˝y przydzieliç dla nowej diecezji budynek przy ul. Piotra Skargi (na rezydencj´ biskupa lub biuro kurii), wyraziç zgod´ na budow´ biurowca dla kurii, lecz nie wyra˝aç zgody na budow´ seminarium duchownego i nie przydzielaç mieszkaƒ dla ksi´˝y kurialistów. Zalecano, aby oÊwiadczyç biskupowi, ˝e wobec braku mieszkaƒ w Szczecinie, urz´dnicy ku- rialni powinni zamieszkaç w plebaniach istniejàcych ju˝ bàdê budowanych. Co do nowych parafii poproszono biskupa o szczegó∏owe wnioski w ten sposób, aby jak sugeruje Wydzia∏ Administracyjny KC PZPR, nie rozpatrywaç tych spraw w ca∏oÊci diecezji, a próbowaç dzieliç je na powiaty (...) uniknie si´ w ten sposób koniecznoÊci zajćia stanowiska w ciàgu 30 dni26. Na odnotowanie zas∏uguje rozmowa bp. Stroby z wiceministrem A. Skar- ˝yƒskim z 11 stycznia 1973 r. Ze sprawozdania biskupa z tej rozmowy wynika, i˝ odby∏a si´ ona na ˝yczenie dyrektora Urz´du do Spraw Wyznaƒ. Omówiono szereg problemów generalnych dotyczàcych relacji paƒstwo-KoÊció∏, a nast´p- nie zaj´to si´ szczegó∏owymi kwestiami diecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. Bi- skup poinformowa∏ swego rozmówc´ m.in. o zaawansowaniu odbudowy katedry Êw. Jakuba. Zamierzamy zamknàç bry∏´ katedry do roku 1974, gdy˝ na ten rok przypada 850-letnia rocznica misji Krzywoustego. Niemcy nie chcà o niej s∏y- szeç, dlatego trzeba jà podkreÊliç. W zwiàzku z tym dobrze by∏oby puÊciç w prasie fotografi´ odbudowanej bry∏y katedry. Minister Skar˝yƒski w tej sprawie wykazywa∏ pozytywne zainteresowanie, wspomina∏ o subwencji z Ministerstwa Kultu- ry i Sztuki. Natomiast negatywnie odniós∏ si´ do wysuni´tej przez biskupa propozycji przekazania przez w∏adze szczeciƒskie gmachu dla kurii biskupiej suge- rujàc inwestycj´ z dotacjà ze strony paƒstwa w wysokoÊci 1/4 kosztów. Rozma- wiano tak˝e o potrzebie przyznania przez w∏adze lokalne placu pod budow´ seminarium duchownego. Sprawy tej jednak wówczas nie rozstrzygni´to. Omówiono tak˝e problem budowy i odbudowy koÊcio∏ów na terenie diecezji oraz erekcj´ nowych parafii. Biskup domaga∏ si´ zgody w∏adz na 50 nowych parafii. Skar˝yƒski – jak zanotowa∏ biskup – prosi, by wnieÊç zezwolenie na erygowanie kilku parafii. Nale˝y proponowaç takie oÊrodki, które majà w∏asny koÊció∏, w∏asne probostwo i w∏asny cmentarz. Zaznacza si´ przy tym, ˝e jeÊli b´dzie od- mowna odpowiedê z województwa, nale˝y odwo∏aç si´ do Urz´du do Spraw Wy- znaƒ, a nast´pnie do pana Wicepremiera. Szef Urz´du do Spraw Wyznaƒ pozytywnie odniós∏ si´ do inicjatywy wydania „Schematyzmu” i miesićznika diecezjalnego oraz katechizmu dla m∏odzie˝y szkolnej. Na pytanie Skar˝yƒskiego, jak uk∏adajà si´ stosunki z w∏adzami lokalnymi, biskup zapyta∏, co jego roz- mówca rozumie pod pojćiem „wspó∏praca”. Minister odpowiedzia∏, ˝e chodzi

26 AAN, KC PZPR, sygn. 1213/72. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 135

[15] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 135

o wspó∏dzia∏anie dla wspólnego dobra, np. przez zwalczanie pijaƒstwa, chuligaƒ- stwa itp. J. Stroba odpowiedzia∏, i˝ KoÊcio∏a nie trzeba do takiej wspó∏pracy prze- konywaç, trzeba Mu natomiast pozwoliç na swobodne dzia∏anie (...) T∏umacz´, ˝e by∏oby daleko ∏atwiej o porozumienie, gdybyÊcie zrozumieli, ˝e dobrze pracujàcy kap∏an i biskup pracujà zawsze dla dobra wspólnego. Jako przyk∏ad przytaczam budow´ katedry w Szczecinie. Dzi´ki szybkiej odbudowie prezbiterium powsta∏a przestrzeƒ sakralna, zaistnia∏ fakt o wielkiej wymowie patriotycznej i politycznej, pobudzone zosta∏y do aktywnoÊci inne Êwieckie budowy w Szczecinie27. W trakcie rozmowy bp Stroba uzna∏ za najwa˝niejsze zadania: zorganizowanie kurii biskupiej, ukoƒczenie odbudowy katedry i wybudowanie w∏asnego seminarium duchownego. W 1985 r. J. Stroba tak wspomina poczàtek dzia∏alnoÊci kurii i swych najbli˝szych wspó∏pracowników z lat 1972-1974: Kuri´ Biskupià zorga- nizowaliÊmy w pi´ciu pokojach parafii Królowej Korony Polskiej. Z powodu braku kap∏anów i niedoboru sióstr, sk∏ada∏o si´ na nià trzech ksi´˝y i dwie i pó∏ siostry (trzecia by∏a jedynie na pó∏ etatu). SpoÊród kap∏anów pracowali w Kurii: ks. mgr Bogdan Schmidt, jako pe∏niàcy obowiàzki kanclerza (po dwóch ∏atach zastàpi∏ go ks. mgr Kazimierz Sasadeusz), ks. Joachim Kowalski, misjonarz, jako referent duszpasterski i kapelan biskupa (po dwóch ∏atach zastàpi∏ go ks. mgr Edward Ce- g∏a) i ks. mgr Andrzej Offmaƒski, jako wizytator nauki religii. Pomagali w Kurii pe∏niàc w zasadzie inne obowiàzki: ks. prób. Roman Kostynowicz jako wikariusz biskupi do rozmów z w∏adzami paƒstwowymi, ks. prób. Tadeusz Jaszkiewicz jako referent duszpasterski, ks. wik. Ireneusz Antkowiak jako referent do spraw liturgii oraz ks. wik. Zygmunt K∏ysz jako duszpasterz akademicki. W roku 1973 centrala diecezji wzbogaci∏a si´ o oÊmiu konsultorów, a tak˝e o Rad´ Duszpasterskà ioRad´ Kap∏aƒskà, 1 lutego 1974 r. Ojciec Âwi´ty Pawe∏ VI zamianowa∏ biskupem pomocniczym proboszcza i konsu∏tora diecezjalnego ks. mgr. Jana Ga∏eckie- go. Zosta∏ oni wikariuszem generalnym i bardzo istotnie odcià˝y∏ mnie w pracy diecezjalnej, przede wszystkim wizytacyjnej. 27 lutego 1972 r. w∏adze wojewódzkie przydzieli∏y do dyspozycji diecezji budynek przy ul. Piotra Skargi nr 30. Rozpocz´li- Êmy jego remont, by przygotowaç na rezydencj´ biskupa. Mieszkanie ordynariusza w Kurii przejà∏ ks. bp Jan Ga∏ecki28. Natomiast problem uzyskania od w∏adz zgody na budow´ seminarium duchownego ma bardziej skomplikowanà histori´, podobnie, jak proces tworzenia nowych 50 parafii29. Aby zrozumieç wag´ tych dzia∏aƒ, warto przywo∏aç ar-

27 W zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej. 28 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 72. 29 W czasie wizyty bp. Stroby u przewodniczàcego PWRN S. Rychlika 7 paêdziernika 1972 r. Ordynariusz diecezji zg∏osi∏ nast´pujàce potrzeby lokalowe: budynek biurowy dla kurii – 30 pokoi, budynek rezydencji biskupa – 16 pokoi, budynek dla seminarium duchownego, mieszkania dla 6 kurialistów, zgoda na utworzenie 50 nowych parafii, budowa nowego koÊcio- ∏a w ÂwinoujÊciu Warszawie, odbudowa koÊcio∏a w Szczecinie Kl´skowie (kopia dokumentu w zbiorach Kurii archidiecezji szczeciƒsko-kamieƒskiej). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 136

136 KAZIMIERZ KOZ¸OWSKI [16]

gumentacj´ bp. Stroby, który stwierdzi∏, i˝ w porównaniu z pozosta∏ymi dwoma nowo powsta∏ymi diecezjami, gorzowskà i koszaliƒskà, diecezja szczeciƒsko-ka- mieƒska mia∏a przy najwi´kszej iloÊci katolików najmniejszà iloÊç parafii, kap∏a- nów, kleryków i sióstr zakonnych. Mniej wićej o 20% kap∏anów mniej ni˝ diecezja koszaliƒska i o 40% mniej ni˝ diecezja gorzowska. Mo˝na zapytaç, dlaczego tak by∏o? Przy niewystarczajàcej iloÊci kap∏anów w diecezji gorzowskiej podstawà ich rozdzia∏u by∏y istniejàce parafie. Im wićej parafii, tym wićej kap∏anów, Die- cezja szczeciƒsko-kamieƒska mia∏a najmniej parafii, a wić otrzyma∏a najmniej kap∏anów. Mniejsza iloÊç parafii i kap∏anów pociàgn´∏a za sobà w konsekwencji i mniejszà iloÊç kleryków w seminarium30. Ordynariusz diecezji przyjà∏ taktyk´ powo∏ywania nowych parafii po wczeÊniejszym przeprowadzeniu remontów przekazanych przez w∏adze na podstawie ustawy z 1971 r. cz´Êciowo zdewasto- wanych obiektów. Biskup wspomina, i˝ dla diecezji przyznano takich obiektów 78. W ciàgu szeÊciolecia [od ingresu biskupa] zosta∏o spoÊród nich odbudowa- nych i poÊwićonych 28. W 30 dalszych wypadkach podj´to prace budowlane, z których 20 by∏o bliskich ukoƒczenia. Powstawa∏y w ten sposób nowe koÊcio∏y na odleg∏ych filiach, cz´sto bardzo zaniedbanych religijnie z powodu znacznej odle- g∏oÊci od koÊcio∏a. Odbudowa tych koÊcio∏ów spowodowa∏a znacznà mobilizacj´ ˝ycia koÊcielnego (...) Podobna mobilizacja wspólnot parafialnych nastàpi∏a w Szczecinie Pogodnie, w Dziwnowie i w Rewa∏u, gdzie otrzymaliÊmy zezwolenie na rozbudow´ koÊcio∏ów parafialnych, a w rzeczywistoÊci wybudowaliÊmy nowe koÊcio∏y. W ciàgu tych szeÊciu lat [kierowania przez bp. Strob´ diecezjà] otrzy- maliÊmy, po d∏ugich zabiegach, zaledwie zezwolenie na budow´ dwóch nowych koÊcio∏ów: na Górnym Niebuszewie i w ÂwinoujÊciu Warszewie. Wspomnieç trzeba tak˝e o szerokiej akcji budowy nowych probostw. W wielkim stopniu ∏àczy∏o si´ to z powstaniem nowych parafii (...) l tak w ciàgu pierwszych szeÊciu lat istnienia diecezji wybudowaliÊmy 26 nowych probostw, a w budowie by∏o dalszych J P31. Apb Stroba szczególnie podkreÊla w swych wspomnieniach wa˝nà rol´ ob- chodów 850-lecia chrztu Pomorza Zachodniego, którà to rocznic´ obchodzono w 1974 r. Za moment kulminacyjny tych obchodów biskup uznaje uroczystoÊci jubileuszowe zrealizowane w dniach 7 i 8 paêdziernika 1974 r., gdy w Szczeci- nie odby∏a si´ Konferencja Plenarna Episkopatu Polski, a w jej ramach uroczysta sesja jubileuszowa w katedrze szczeciƒskiej, której przewodniczy∏ prymas Stefan Wyszyƒski (obecny by∏ m.in. arcybiskup krakowski Karol Wojty∏a i arcybiskup Bambergu Józef Schneider).

30 J. Stroba, Poczàtki diecezji..., s. 72. 31 Ta m ˝ e, s. 74. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 137

[17] WOKÓ¸ POWSTANIA DIECEZJI SZCZECI¡SKO-KAMIE¡SKIEJ 137

Die entsehung der diözese stettinßkammin im 1972 jahre Zusammenfassung Der Weg zur historischen Bulle des Papsts Pauls VI „Episcoporum Poloniae coetus” aus dem 28. 06. 1972, die Bestimmung der Diözese Stettin-Kammin betroffen hat, war lang und mühsam. Guter Wille des Papsts, ungeheuer grosser Beitrag des Polnischen Episkopats, unter der Führung des Polnischen Primas Stefan Wyszyƒski, Hingabe des Ordinarius der Diözese Gorzów Wlkp. – des Bischofs Wilhelm Pluta und seiner Weibi- schofen: Ignacy Je˝ und Jerzy Stroba, haben 27-jährige Zeit vorläufiger Zustand der kirchlichen Organisation auf den westlichen und nördlichen Gebieten Polens von Er- folg gekrönt. Der Bischof Jerzy Stroba mit seinem Ingress in den Stettiner Dom, am 8. 11. 1972, hat die Geschichte der neuen Diözese Stettin-Kammin angefangen. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 138

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

ks. Ryszard Rumianek

PROROCY OKRESU NIEWOLI BABILO¡SKIEJ

Dystrybucj´ prowadzi: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel./fax (0-22) 839 89 85 www.uksw.edu.pl, www.ika.edu.pl e-mail: [email protected] saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 139

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

CZES¸AW GRAJEWSKI DYFERENCJE PSALMOWE – UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE I ESTETYCZNE1

Na poczàtku akademickie wyjaÊnienie: istnieje zasadniczo 8 melodii tzw. to- nów psalmowych2, paralelnie do oÊmiu modi koÊcielnych. Ka˝da z tych melodii wykorzystuje materia∏ dêwi´kowy modusa, do którego literalnie nale˝y. Ka˝dy ton psalmowy to charakterystyczny schemat melodyczny powtarzajàcy si´ przy ka˝dym wierszu psalmu. Schemat ten sk∏ada si´ zasadniczo z intonacji, dwóch recytatywów, medianty3 i klauzuli koƒcowej, ró˝nie w historii zwanej, ale najcz´Êciej differentia. W zasadzie wszystkie wymienione elementy tego schematu na przestrzeni wieków by∏y niezmienne, z wyjàtkiem ostatniego: w∏aÊnie dyferencji. Jej rola sprowadza si´ do dwóch zadaƒ: 1. jasnego okreÊlenia tonu psalmowego. W epoce pergaminu, dla zaoszcz´- dzenia cennego miejsca nie notowano melodii psalmu in extenso, zw∏aszcza w antyfonarzach melodie psalmowe musia∏yby byç notowane kilkaset razy, a nawet wi´cej. Nie by∏o zresztà takiej potrzeby, owe melodie by∏y powszechnie znane. KopiÊci notowali jedynie samo zakoƒczenie, dyferencj´. Ona w∏aÊnie w pre- cyzyjny sposób okreÊla∏a ton psalmowy, a wi´c pe∏ny schemat melodii psalmu. 2. p∏ynnego po∏àczenia melodii psalmowej z poczàtkiem antyfony. W oficjum brewiarzowym antyfona jest swoistà klamrà spinajàcà psalm: wykonuje si´ jà przed i po psalmie. Jednak we wczesnym i centralnym Êredniowieczu antyfon´ powtarzano po ka˝dym wierszu psalmu4. Z tych wzgl´dów nie mo˝e dziwiç troska, jakà Êredniowieczni teoretycy otaczali ten problem chora∏u. Z troski tej narodzi∏a si´ potrzeba skatalogowania poszczególnych dyferencji i u∏o˝enia ich w numerycznym porzàdku tonów ∏à-

1 Niniejszy tekst jest zapisem wystàpienia na konferencji muzykologicznej Chora∏ grego- riaƒski jako êród∏o inspiracji w 100-lecie og∏oszenia Motu proprio Inter pastoralis officii solici- tudines. Warszawa 11 XII 2003. 2 Pomini´to doraênie tony specjalne, m.in. peregrinus 3 Z wyjàtkiem tradycji ambrozjaƒskiej. 4 Âwiadectwo takiej praktyki przekazujà jeszcze êród∏a X w. Wg Vita s. Odoni, drugiego opata Cluny (880-942), wstawianie antyfony po ka˝dym wierszu psalmu pozwala∏o galijskim mnichom wype∏niç ciàgnàce si´ wigilie w czasie d∏ugich, zimowych nocy. Por. J. D y e r, The Singing of Psalms in the Early-Medieval Office. Speculum. T. 64: 1989, s. 540. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 140

140 CZES¸AW GRAJEWSKI [2]

czàc je z przyk∏adami antyfon, dla których by∏y przewidziane. Chodzi o te antyfony, z którymi konkretne zakoƒczenie psalmowe najlepiej komponuje si´ pod wzgl´dem tonalnym i estetycznym. Ten imperatyw uzewn´trzni∏ si´ w postaci specjalnych ksiàg – ordines i tonariuszy (niekiedy do∏àczanych w zredukowanej formie do antyfonarzy bàdê traktatów muzycznych). Kodeksy te sà dzisiaj nieocenionymi wprost êród∏ami do poznania teorii i historii monodii zachod- nioeuropejskiej. W tradycji gregoriaƒskiej formu∏a dyferencyjna obejmuje od 6 do 13 nut. Najcz´Êciej pod zapisem melodii widnieje skrót euouae (saeculorum amen), ostatnich s∏ów ma∏ej doksologii Gloria Patri. Te dwa wersy doksologiczne powsta∏e na Wschodzie zosta∏y zaakceptowane przez papie˝a Damazego I (366- 384), który, za namowà Hieronima, póêniejszego Êwi´tego i doktora koÊcio∏a zachodniego, nakaza∏ Êpiewaç je na zakoƒczenie psalmu. W ten sposób ka˝dy psalm koƒczy∏ si´ tymi samymi s∏owami, co nast´pnie u∏atwi∏o podtekstowanie formu∏y dyferencyjnej w∏aÊnie skrótem euouae. Nale˝y zaznaczyç, ˝e psalmodia brewiarzowa jest odmienna od mszalnej; ta druga jest bardziej uroczysta, co przejawia si´ m.in. ozdobnym zakoƒczeniem. Zresztà, psalmodia oficjum tak˝e jest zró˝nicowana, np. triumfalne antyfony do kantyków Benedictus i Magnificat by∏y echem, jednym z ostatnich ju˝, bardzo uroczystej psalmodii wczesnego Êredniowiecza. Etymologia tego s∏owa dobrze oddaje ówczesnà praktyk´: tres-fari (trium-fari) = trzykrotnie. Antyfony te bowiem intonowane by∏y trzykrotnie w trzech miejscach: przed Gloria Patri, przed Sicut erat i po Si- cut erat5. SolennoÊç psalmodii maior pozwoli∏a P. Wagnerowi sformu∏owaç tez´, ˝e dyferencja D tonu I:

Rys. 1

najlepiej nadaje si´ do kantyków Nowego Testamentu6. Wyniki badaƒ autora referatu nad psalmodià brewiarzowà w êród∏ach polskich upowa˝niajà go do podj´cia na tym polu polemiki z tym znakomitym badaczem chora∏u. Na podstawie zasobu terminacji w polskich antyfonarzach mo˝na stwierdziç, ˝e zasada ta, jakkolwiek obecna, nie jest generalnà. W wielu wypadkach kan- tyki Benedictus i Magnificat wImodus wykazywa∏y innà dyferencj´ ni˝ D i odwrotnie: zakoƒczenie to obecne jest cz´sto równie˝ w psalmodii minor.

5 J. D y e r, The Singing of Psalms, s. 541. 6 P. W a g n e r, Einführung in die gregorianischen Melodien. T. 3. Gregorianische Formenleh- re. Leipzig 1921, s. 134. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 141

[3] DYFERENCJE PSALMOWE 141

Uwidaczniajà to zw∏aszcza êród∏a Êlàskie, w których klauzula D osiàga poziom 50-60% wszystkich terminacji I tonu. Dyferencje bowiem, co poÊrednio przyznaje P. Wagner, nie sà zwiàzane z miejscem wyst´powania w oficjum, lecz z typem melodycznym antyfony, z którym sà powiàzane, a jeÊli nawet zachodzi w tym wzgl´dzie zbie˝noÊç kryterialna, to pierwsze na ogó∏ jest wynikiem drugiego. Rozwój historyczny psalmodii mo˝na Êledziç w zasadzie jedynie przez pryzmat dyferencji. Polskie antyfonarze, co naturalne, przekaza∏y kszta∏t psalmodii dopiero od XII w7. Wiele wskazuje na to, ˝e terminacje zawarte w najstarszych êród∏ach u˝ywanych w Polsce (co nie musi znaczyç, ˝e napisanych na terenie Polski) powsta∏y ju˝ po pewnej cezurze czasowej, która przypada oko∏o wiek wczeÊniej. W obecnym stanie wiedzy ∏àczyç mo˝na ten fakt z procesem transformacji zapisu na system diastematyczny. Posuwajàc si´ dalej w przesz∏oÊç, proces powstawania i zanikania pewnych formu∏ dyferencyjnych Êledziç mo˝na poczàwszy od Musica disciplina Aureliana z R¯ome oraz najstarszego tonariusza karoliƒskiego, tzw. tonariusza z Metz. Oba te êród∏a z ok. po∏owy VIII w. przekazujà muzyk´, która przesz∏a do historii jako „chora∏ gregoriaƒ- ski”. Strukturalne podobieƒstwa mi´dzy formu∏ami psalmowymi Êpiewu gre- goriaƒskiego i lokalnego repertuaru Rzymu znanego pod poj´ciem „chora∏u starorzymskiego” pozwalajà przeÊledziç histori´ tych formu∏ wstecz, poza VIII wiek i dojÊç do czasu sprzed rozdzielenia si´ tych dwu tradycji8. W ciàgu tego d∏ugiego okresu powoli, choç systematycznie, zaznacza si´ zjawisko redukcjonizmu kadencji psalmowych. Proces ten zosta∏ zapoczàtkowany prawdopodobnie w momencie przejÊcia od solowej do chóralnej recytacji psal- mów9. Nie móg∏ on odbyç si´, co naturalne, ani szybko, ani bezproblemowo, o czym Êwiadczy list Regina z Prüm do Rathboda, arcybiskupa Trewiru (Episto- la de harmonica institutione10, ok. 900 r.). Widzàc trudnoÊç ówczesnych kanto- rów, Regino na podstawie lokalnego antyfonarza trewirskiego napisa∏ tonariusz wed∏ug divisiones etiam tonorum, id est differentias. We wspomnianym li- Êcie wy∏o˝y∏ swoje zasady edytorskie: – respekt dla tradycji; – u∏o˝enie formu∏ dyferencyjnych wed∏ug harmonia disciplina; – redukcja liczby dyferencji przez pomini´cie tych, jak je nazwa∏, superfluas. Zanotowa∏ je jednak na marginesach kart z adnotacjà, ˝e sà przeznaczone dla mniej zaawansowanych muzyków (superstitiosis musicis).11

7 m.in. ms. 51 Kraków, Archiwum i Biblioteka Kapitu∏y Katedralnej. 8 J. D y e r, The Singing of Psalms, s. 539. 9 T a m ˝ e, s. 548. 10 R e g i n o P r ü m i e n s i s, Epistola de harmonica institutione. W: Patrologiae cursus completus series Latina. Red. J. P. M i g n e. T. 132, s. 483-502. 11 J. D y e r, The Singing of Psalms, s. 548. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 142

142 CZES¸AW GRAJEWSKI [4]

Porównujàc inne tonariusze tego okresu widaç, ˝e Regino wykaza∏ si´ doÊç wysokim stopniem selektywnoÊci w doborze formu∏ euouae. Ca∏y repertuar antyfo- niczny rozdzieli∏ mi´dzy 12 dyferencji, podczas gdy wczeÊniejszy tonariusz karo- liƒski z Metz notuje 28 zakoƒczeƒ. Wiek póêniej, anonimowy autor Commemora- tio brevis wykaza∏ mniejszà sk∏onnoÊç do redukcjonizmu. Johannes z Afflighem sklasyfikowa∏ wszystkie formu∏y w trzy kategorie: odpowiednie (pasujàce) i ko- nieczne, pasujàce lecz niekonieczne, oraz ani pasujàce ani niekonieczne12. Proces znacznej redukcji liczby dyferencji mi´dzy XII i XIV w. mo˝e byç obserwowany na przyk∏adzie dwóch êróde∏: starorzymskiego antyfonarza waty- kaƒskiego z XII w. (B 79) zawierajàcego a˝ 58 dyferencji, oraz gregoriaƒskiego z XIV w., równie˝ z bazyliki Êw. Piotra (B 87), rejestrujàcego 23 dyferencje oÊmiu modi plus jednà tonu peregrynalnego. Ten fakt nie mo˝e byç wyt∏umaczony inaczej, jak tylko wymianà repertuaru, jaka mia∏a miejsce w Bazylice w tamtym czasie. W ka˝dym razie, w antyfonarzach XIII, XIV w. i póêniej- szych takiej obfitoÊci klauzul euouae nie obserwuje si´ ju˝. Ca∏kowita liczba dyferencji u˝ywanych w chorale starorzymskim (ponad 100) o wiele przekracza∏a to, co oferowa∏a tradycja gregoriaƒska. ˚aden z opracowanych tonariuszy i antyfonarzy nie zawiera wi´kszej liczby (83) kadencji psalmowych ni˝ starorzymski antyfonarz z Biblioteki Brytyjskiej (ms. Add. 29988). W tym miejscu warto zwróciç uwag´, ˝e oba starorzymskie antyfonarze (Add. 29988 i B 79) choç pochodzà z Rzymu, nie wykazujà tej samej proweniencji. Np. ekwiwalent VI modus ma 7 formu∏ zakoƒczeniowych (B 79), natomiast 12 zakoƒczeƒ rejestruje brytyjski (Add 2998), ale tylko trzy formu∏y sà wspólne dla obu tych êróde∏. Ta rozbie˝noÊç sta∏a si´ fundamentem tezy B. Stäbleina, jakoby brytyjski manuskrypt pochodzi∏ z bazyliki na Lateranie13. Âwiadectwem wybuja∏ej wczesnoÊredniowiecznej psalmodii starorzymskiej niech b´dzie fakt, ˝e jedno z zakoƒczeƒ VII tonu zawiera a˝ 20 nut (ms. Add. 2998814):

Rys. 2

Dodajàc do tego mnogoÊç zakoƒczeƒ ∏atwo zrozumieç, dlaczego proces usuwania niektórych zakoƒczeƒ musia∏ zaistnieç. By∏y mo˝e nie tyle zbyt

12 J. A f f l i g e m e n s i s, De musica cum tonario. Cap. 22. W: Corpus Scriptorium de Mu- sica. Wyd. J. S m i t h v a n W a e s b e r g h e. T. 1. Roma 1950, s. 153-156. 13 J. D y e r, The Singing of Psalms, s. 558. Z tej publikacji pochodzà równie˝ dane dotyczà- ce iloÊci zakoƒczeƒ psalmowych w zachodnich êród∏ach. 14 T a m ˝ e. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 143

[5] DYFERENCJE PSALMOWE 143

trudne do poprawnego wykonania dla wykszta∏conych kantorów, ile raczej niewygodne. Zjawisko to widoczne jest tak˝e w polskim repertuarze. Niektóre dyferencje, o bardziej skomplikowanym strukturowaniu (przyk∏ad rys. 7), wyraênie obecne w êród∏ach XIII w. (Biblioteka ss. norbertanek, Imbramowice RM1, RM2 ok. 1210 r.) i na poczàtku XIV w. (Biblioteka i Archiwum Kapitu∏y, Kra- ków ms. 52, ok. 1320 r.), pod koniec tego stulecia sà ju˝ tylko echem (Archi- wum Katedralne, Kielce ms. 1, 1372 r.) i na prze∏omie XIV i XV w. odchodzà do historii. Nast´pnà cezur´ czasowà w polskim repertuarze mo˝na zaobserwowaç w koƒcu XVI w. Po tym czasie niektóre dyferencje, dotàd wyraênie obecne, w zasadzie ju˝ si´ nie pojawiajà, np.:

Rys. 3

Brak dostatecznych dowodów, by wiàzaç owo znikni´cie z postanowieniami Soboru Trydenckiego, niemniej taka zbie˝noÊç jest zauwa˝alna w polskich antyfonarzach. Reforma liturgii na poczàtku XX w. poza wprowadzeniem no- menklatury zakoƒczeƒ w oficjalnej edycji watykaƒskiej niewiele ju˝ w tym zakresie zmieni∏a. W zasadzie pozostawiono te zakoƒczenia, które do tego momentu by∏y w powszechnym u˝yciu, jakby uznajàc, ˝e historyczny proces kszta∏towania zasobu formu∏ euouae dobieg∏ koƒca. Terminacje psalmowe mogà byç znakiem rozpoznawczym niektórych tradycji liturgicznych. Tak jest w przypadku psalmodii cystersów, norbertanów czy rodziny franciszkaƒskiej. Nie odegrajà natomiast roli wskaênika proweniencyj- nego w odniesieniu do chora∏u diecezjalnego. Wià˝e si´ to niemal na pewno ze skutkami reform liturgicznych, jakie niektóre zakony przeprowadzi∏y w pierwszych wiekach drugiego tysiàclecia. Europejskie kodeksy, poczàwszy od XIII- -XIV w., generalnie wykazujà doÊç ujednolicony zasób dyferencji. Pojawiajàce si´ niekiedy w przesz∏oÊci przeciwne opinie badaczy chora∏u by∏y, jak si´ wydaje, formu∏owane na podstawie zbyt ma∏ej iloÊci êróde∏, bàdê ich zbyt selektyw- nego doboru. Spostrze˝enia autora na ten temat nie wskazujà, aby którakol- wiek dyferencja w tradycji gregoriaƒskiej by∏a wy∏àcznie zwiàzana z konkretnym rejonem Europy. Niektóre kadencje psalmowe mogà byç znakiem rozpoznawczym pewnych tradycji liturgiczno-muzycznych równie˝ na p∏aszczyênie estetycznej. Chodzi o przyporzàdkowanie jednego zakoƒczenia do konkretnego typu melodyczne- go antyfony. Wynika to z czystej matematyki. Je˝eli kilkaset antyfon (skromnie liczàc), które przewijajà si´ w ciàgu roku liturgicznego, jedna tradycja ∏àczy saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 144

144 CZES¸AW GRAJEWSKI [6]

z kilkunastoma dyferencjami, podczas gdy inna u˝ywa tych zakoƒczeƒ wi´cej, bàdê wyraênie odmiennych, przynajmniej niektórych, to oczywiste jest, ˝e zasada rzàdzàca szeregowaniem antyfon w konkretne grupy mo˝e stanowiç kryterium wskazujàce na proweniencje liturgicznà. Dwa przyk∏ady antyfon Pars de Tempore niech b´dà ilustracjà powy˝szego wywodu: antyfona adwentowa, Ecce Dominus veniet w ogromnej wi´kszoÊci êróde∏ ∏àczona jest z podstawowym zakoƒczeniem tonu V:

Rys. 4

I to jest norma, odst´pstw od niej nie zauwa˝a si´. Jedynie lwowski antyfonarz (ms. 1553/V Biblioteka Uniwersytecka, Lwów) w miejscu wytartego za- koƒczenia tonu VIII (!) przekaza∏ nieszcz´Êliwie terminacj´ tonu VII:

Rys. 5

Nale˝y jednak uznaç ten fakt za exemplum curiosum. Niektóre r´kopisy (dos∏ownie kilka) przekaza∏y w miejscu dyferencji cyfr´ V lub 5. Mo˝na z du˝à pewnoÊcià domniemywaç, ˝e chodzi o t´ samà dyferencj´, którà przekaza∏y inne êród∏a. Wysoki stopieƒ pewnoÊci wynika w tym wypadku z ogromnej przewagi, jakie to zakoƒczenie ma nad innymi terminacjami V tonu. Po∏àczenie incipitu drugiej antyfony, wielkoczwartkowej Traditor autem de- dit eis signum odznacza si´ znacznie wi´kszym zró˝nicowaniem. Powszechne rozwiàzanie, to kantyk Benedictus z melodià w I tonie i dyferencjà, która ma najwi´kszy swój udzia∏ w tworzeniu psalmodii oficjum modus RE:

Rys. 6

Dyferencj´ transponowanà o kwint´ w gór´ notujà r´kopisy cysterskie. Wersj´ ozdobnà przekazujà niektóre najstarsze manuskrypty, lecz w po∏àcze- niu z antyfonà Traditor jedynie wspomniany ju˝ kodeks RM 2 (Imbramowice, pocz. XIII w.): saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 145

[7] DYFERENCJE PSALMOWE 145

Rys. 7

Innà mo˝liwoÊç zakoƒczenia psalmu w po∏àczeniu z wymienionà antyfonà odnaleêç mo˝na w diecezjalnym ms. 53 z Wawelu, benedyktynek pomorskich (Pelplin L 7) oraz sandomierskich (Biblioteka Seminarium w Sandomierzu, ms. 182):

Rys. 8

Jeszcze innà klauzul´ (D, rys. 1) rejestrujà przyk∏adowe êród∏a: ms. 590 z Jasnej Góry, a pochodzàcy ze Âlàska, ms. 1553/V ze Lwowa, ms. 3. VI. 2zBiblioteki Seminaryjnej w P∏ocku (franciszkaƒski). Ostatni sposób, polegajàcy na napisaniu cyfry tonu psalmowego „1” przekaza∏ w 1696 r. brat Urban z Warty, skryptor antyfonarza bernardyƒskiego u˝y- wanego przez konwent we Wschowej oraz w 1731 r. F. Z., skryptor antyfonarza dominikanów lubelskich (Kórnik, Biblioteka PAN, ms. 11711). Z powy˝szych przyk∏adów wynika zatem, ˝e po∏àczenie konkretnej kadencji psalmowej z okreÊlonym typem melodycznym antyfony mo˝e przynajmniej za- cieÊniç kràg poszukiwaƒ proweniencyjnych w stosunku do nieznanego kodeksu, jednak musi byç przy tym uprzednio spe∏niony metodologiczny warunek: opracowanie w formie zestawienia po∏àczeƒ antyfon i psalmów dla poszczegól- nych tradycji chora∏owych, co w obecnej chwili mo˝e byç jedynie postulatem badawczym dla podejmowanych prac monograficznych w obszarze badaƒ êró- d∏oznawczych. Okazuje si´ bowiem, ˝e w ca∏ym repertuarze chora∏owym mo˝- na wyodr´bniç oko∏o 40 powtarzajàcych si´ typów melodycznych antyfon15. Majàc do dyspozycji takie konkordancje ∏atwiej b´dzie w przysz∏oÊci ustaliç zwiàzki mi´dzy liturgikami polskimi i obcymi. Taki wysi∏ek w odniesieniu do gradua∏ów, a wi´c Êpiewów oficjum mszalnego, podj´ty zosta∏ przed laty w Katedrze èróde∏ i Analiz Muzyki Dawnej ATK. Do ca∏oÊci obrazu zale˝noÊci chora∏u polskiego i zachodnioeuropejskiego brakuje zatem wyników pracy nad zasobem polskich antyfonarzy. Pojedyncze prace êród∏owe ju˝ od pewnego czasu sà publikowane, wi´c synteza, którà autor ma na myÊli, staje si´ coraz bli˝sza spe∏nienia.

15 Szerzej na ten temat w: F. G e v a e r t, Les origines du chant liturgique de l’eglise latine. Gent 1890. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 146

146 CZES¸AW GRAJEWSKI [8]

Psalmdifferenzen – die historischen und ästhetischen Bedingen

Die der Entwicklungsanalyse und der Psalmodieästhetik des Brevieroffiziums ge- widmete Arbeit zeigt die Wandel, denen die Psalmabschlüsse unterstellt wurden, sogenannte Differenzen von Frühmittelalter bis zum Trident-Konzil. Es war grundsätzlich ein Prozess der Beseitigung der einen und Vereinfachung der anderen Kadenzformeln. Die erste sichtbare Zensur im Prozess, in den polnischen Quellen, war ein Zeitpunkt des Übergangs von Aufzeichnung in campo aperto zum Linearaufzeichnung. Die nächste Zensur fällt auf Ende 14. Jh. und die weitere auf Ende 16 Jh. Davon zeugen manche anwesende vor den genannten Zeitgrenzen, aber unbemerkbare nach diesen Zeitgrenzen Differenzen. Es gibt aber solche Abschlüsse, die vom altrömischen zum gregorianischen Reperto- ire übergangen sind und in Psalmodie bis heute geblieben sind. Es sind Hauptab- schlüsse jedes Tones. Von der ästhetischen Seite merkt man Phänomen der verschiedenen Unterordnung der Differenz dem einzelnen Antiphonen von verschiedenen Typen in den konkreten Liturgietraditionen. Sie kann einen gewissen Hinweis oder sogar die Erkennungskrite- rien der Handschriften der Traditionen bilden. Aus den angegebenen Beispielen ergibt sich, dass die Verbindung der konkreten Psalmkadenz mit dem bestimmten, melodi- schen Typ der Antiphone, mindestens den Umfang der Suche nach Provenienz im Bez- ug auf den unbekannten Kodex verengen kann. Zur Vollständigkeit des Abhängigkeitsbildes des polnischen und westeuropäischen Chorals fehlen jedoch die Ergebnisse der Arbeit an Bestand der polnischen Antiphona- rien. Die einzelnen Quellearbeiten sind schon seit dem gewissen Zeitpunkt publiziert, also Synthese, an der der Autor denkt, wird der Erfüllung immer näher.

Übersetzt von Beata Korzestaƒska saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 147

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

MA¸GORZATA WRZEÂNIAK W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW Z XVI I XVII WIEKU

Naprzód RZYM Êwi´tym zowià; bo wszytek skropiony Krwià m´czenników Bo˝ych, y tà poÊwi´cony. WENECYA bogata morzem otoczona […] Bononia naukà s∏ynie y màdroÊcià: zaÊ FLORENTIA zdobi przemys∏ z jej pi´knoÊcià. GENOVA ma port grzeczny, kupca bogatego, Pyszne pa∏ace, FERRARZ goÊcia pilen swego. WERONA miasto hojnem dostatkiem swym s∏awne: PADEW doktory czyni lekarskie y prawne. SENA si´ na ozdobnej sadzi w∏oskiej mowie.1 Z XVI i XVII wieku zachowa∏y si´ polskie opisy dwudziestu szeÊciu po- dró˝y po Europie, w tym tylko nieliczne zawierajà interesujàce informacje dla tematu tego artyku∏u.2 Sà to diariusze dwóch poselstw do Rzymu z XVI wieku – Jana Ocieskiego i Stanis∏awa Reszki3 oraz cztery relacje z sie-

1 St. Grochowski, Miasta w∏oskie co przedniejsze. Kraków 1599-1610, s. 2. 2 Najwi´kszà grup´ interesujàcych êróde∏ stanowià pisma o charakterze pami´tnikarskim, w rozumieniu szesnastowiecznej polszczyzny, zatem wspomnieniowych a nie historycznych – czyli przede wszystkim, diariuszy z podró˝y uj´tych kalendarzowo, gdzie pod datà wyst´puje nazwa mijanej miejscowoÊci cz´sto z podaniem odleg∏oÊci w milach od poprzedniego miejsca pobytu, skreÊlonych w trakcie peregrynacji lub bezpoÊrednio po jej zakoƒczeniu. Teksty te, to przede wszystkim r´kopiÊmienne diariusze polskie i ∏aciƒskie cz´Êciowo lub we fragmentach wydane drukiem na poczàtku ubieg∏ego stulecia. Choç teksty te majà krótkie omówienia z koƒca XIX lub poczàtku XX wieku, wymaga∏y jednak jeszcze analizy pod kàtem postrzegania dzie∏ sztuki przez polskiego peregrynanta. I choç polskie piÊmiennictwo o charakterze wspomnieniowym ma ju˝ bogatà literatur´, wspó∏czeÊni badacze, tylko fragmentarycznie zajmowali si´ problematykà estetycznych gustów podró˝ujàcej szlachty i kleru, (Antoni Sajkow- ski, W∏adys∏aw Tomkiewicz i Andrzej Litwornia) wybierajàc cz´sto jedynie „reprezentatywne przyk∏ady” omawiali osobno poszczególne pisma lub konfrontowali ze sobà tylko fragmenty dzie∏. (Najwi´ksze zas∏ugi na tym polu po∏o˝y∏ Bronis∏aw Biliƒski, który opracowa∏ cykl artyku∏ów dotyczàcych omawianych tekstów êród∏owych – dziÊ niestety trudno dost´pnych, z powodu i˝ sà rozproszone w ró˝nych w∏oskoj´zycznych czasopismach.) 3 Na temat wra˝eƒ z podró˝y do W∏och polskich dyplomatów w XVI stuleciu zob. M. Wr z e - Êniak, Pod urokiem staro˝ytnego Rzymu. „Saeculum Christianum”. T. 10: 2003, nr 2, s. 177-198. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 148

148 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [2]

demnastowiecznych podró˝y dyplomatycznych autorstwa cz∏onków orszaku: podró˝ królewicza W∏adys∏awa Wazy opisana zosta∏a przez trzech autorów – Stefana Paca, Stanis∏awa Albrechta Radziwi∏∏a i Jana Hegenawa, natomiast droga w∏oska Jerzego Ossoliƒskiego znana jest z relacji Piotra Dani∏owicza. Drugà grup´ pism stanowià opisy podró˝y w celu uzupe∏nienia wykszta∏cenia. Znajdujà si´ wÊród nich diariusze opiekunów polskich szlachciców: „Ksi´gi Peregrynackie” Macieja Rywockiego z XVI stulecia i dwa siedem- nastowieczne diariusze ks. Kazimierza Woysznarowicza i ks. Bart∏omieja Nataniela Wàsowskiego oraz pami´tniki m∏odzie˝y studiujàcej w XVII stuleciu na europejskich uniwersytetach: Jakuba Sobieskiego, Wojciecha Ra- doliƒskiego i Jana ¸ugowskiego. Trzecià grup´ stanowià diariusze relacjo- nujàce podró˝ o charakterze turystycznym. Sà to dwa anonimowe teksty z XVI stulecia: Anonima Warszawskiego i Anonima Kórnickiego oraz jeden z XVII: Teodora Billewicza. Na koniec nale˝y wymieniç jeszcze diariusz Krzysztofa Zawiszy b´dàcy sprawozdaniem z pielgrzymki do Rzymu na ob- chody Roku Âwi´tego 1700 oraz Listy – traktaty Stanis∏awa Reszki, oraz List – pami´tnik z podró˝y w celu uzupe∏nienia wykszta∏cenia Samuela Kazimie- rza Kuszewicza.4 Choç trudno jest wyciàgaç uogólniajàce wnioski na temat wszystkich polskich podró˝ników do W∏och w XVI i XVII wieku na podstawie zaledwie kilku zachowanych pami´tników, wydaje si´, ˝e bez wzgl´du na cel podró˝y peregrynanci – pami´tnikarze widzà Itali´ jako najpi´kniejszà krain´ Êwiata, pe∏nà miejsc cudownych, skarbnic´ nauk i sztuk. Piszàcy najwi´cej miejsca poÊwi´ca- jà Êwi´toÊciom Rzymu, w drugim rz´dzie opisujà Wenecj´ i Padw´, podczas gdy o Florencji ledwie wspominajà. Piszàc o Wenecji, dostrzegajà jej niezwyk∏e po∏o˝enie i ustrój uchodzàcy za idealny, a co za tym idzie, opisujà arsena∏ i flot´ weneckà. Przyczyna takiego postrzegania miasta na lagunie le˝y w tym, i˝ Republika Wenecka, posia- dajàca jednolity organizm paƒstwowy i silne, stabilne rzàdy – jak w ˝adnym innym kraju Europy – do 1797 roku pozostawa∏a niezale˝nym „miastem –

4 Jako materia∏ porównawczy wykorzystano teksty wzmiankujàce o podró˝ach Polaków do Italii w omawianym okresie. Sà to: 1. Biografie autorstwa Samuela Twardowskiego: opis lega- cji Krzysztofa Zbaraskiego od Zygmunta III do su∏tana Mustafy w roku 1621 zawiera relacj´ podró˝y przez Wenecj´, biograficzne poematy o W∏adys∏awie IV i o Januszu WiÊniowieckim relacjonujà ich pobyt we W∏oszech. Zob. S. Twardowski, Przewa˝na legacya … JaÊnie OÊwieconego Ksià˝´cia Krzysztopha Zbaraskiego koniuszego koronnego do … so∏tana … Musta- fy, w roku 1621… Kraków 1639; S. Twardowski, Xsià˝´ WiÊniowiecki Ianusz. Leszno 1646; S. Twardowski, W∏adys∏aw IV, król polski iszwedzki. Leszno 1649. 2. Poetyckie relacje z po- dró˝y do W∏och Jana Kochanowskiego i Macieja Sarbiewskiego. 3. Obrazu tego dope∏ni∏y fragmenty tekstów siedmenastowiecznych polskich i obcych przewodników po Italii i Wiecz- nym MieÊcie oraz ró˝nego rodzaju pisma polskich autorów – w tym listy, hagiografie, teksty polityczne i barokowa poezja. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 149

[3] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 149

paƒstwem”. Z czasem te˝ ugruntowa∏a si´ opinia o niej jako mieÊcie zawsze wolnym.5 Jej ekspansja na pó∏wyspie Apeniƒskim oraz walka z islamem w pierwszej po∏owie XVI stulecia, sprawi∏y, ˝e w politycznej dzia∏alnoÊci miasta upatrywano niemal misji apostolskiej.6 W koƒcu, niezmienne rzàdy sta∏y si´ przedmiotem podziwu i wzorem do naÊladowania utrwalonym w literaturze europejskiej.7 Opinia ta by∏a powszechna w polskim piÊmiennictwie politycznym XVI i XVII stulecia.8 W 1559 roku Andrzej Frycz Modrzewski wychwala∏ ustrój Wenecji w De Republica Emendanda.9 W 1605 Pawe∏ Pal- czowski po swojej szesnastoletniej podró˝y po Europie i padewskich studiach wyda∏ Status Venetorum, w którym obok topografii miasta,10 w szeÊciu rozdzia∏ach szczegó∏owo przedstawi∏ konstytucj´ republiki.11 W tym samym czasie Krzysztof Warszewicki wyda∏ traktat o pot´dze politycznej Wenecji, przedstawiajàcy republik´ jako jeden z cudów Êwiata.12 Podobne treÊci zawiera polska poezja z tego czasu. Jan Starykoƒ Siemuszowski w 1665 roku wyda∏ Panegyrius nuptiarum illustrissimi principis Laurentii Priolii Ducis Venetorum,

5 Poczàtek mitowi Wenecji da∏ Giovanni Dacono w XI wieku. PodkreÊlajàc jej si∏´ poli- tycznà, nazwa∏ miasto z∏otà Wenecjà. G. Vo l p e, L’Italia e Venezia. Firenze 1956, s. 44. Zob. te˝ D. Quirini -Pop∏awska, Urbs populosissima, opulentissima, liberatissima. Mit czy rzeczywi- stoÊç póênoÊredniowiecznej Wenecji? Kraków 1977. 6 G. Doglioni, Venetia trionfante et sempre libera. Venetia 1613, s. 30-35. 7 Nie bez wp∏ywu na mit wenecki by∏y pi´tnastowieczne opisy miasta na lagunie jako miasta idealnego, powsta∏e na gruncie renesansowego zainteresowania teorià idealnego za∏o˝e- nia urbanistycznego. (W latach 1460-1464 powsta∏ traktat o mieÊcie idealnym – Sforzindzie Antonia Averlino zwanego Filaretem, a w 1486 roku Leonardo da Vinci projektowa∏ idealne za∏o˝enie miejskie, w którym g∏ówny nacisk po∏o˝y∏ na funkcjonalnoÊç planu i budowli.) 8 Sytuacja ulega zmianie XVIII wieku, kiedy w literaturze polskiej pojawiajà si´ pochwa∏y na temat uroku i szczególnego nastroju miasta po∏o˝onego na lagunie. Zob. Z. Sznydlowa, Venezia nella letteratura polacca dell’ottocento. W: L. Cini, Venezia e la polonia nei secoli dal XVII al XIX. Venezia – Roma 1965, s. 300. 9 Hanc morem in Republica Veneta observari, Caspar Contarenus testatur de Ducis electione sic inter caetera inquiens: Si quis existimaverit eum civem, qui eligendus sit nimis idoneum, qui tam magnam dignitatem sustienet, aut ab quam piam aliam causam non fore e Rep. Eum Du- cem esse, consurgit, ac primo modeste praefatus, ingenue profert, quid de eo cive sentiat, et qu- amobrem putet non esse in rem patriae cum ducem fieri. Cyt. Za: K. Koranyi, La costituzione di Venezia nel pensiero politico della Polonia. W: Italia, Venezia e Polonia tra umanesimo e rinascimento. Red. M. Brahmer. Warszawa 1967, s. 210. 10 Venetiae igitur sitae sunt in aestuario maris Adriatici habentque in circuitu miliaria italica octo. Tuetur urbem contra mare furiosum litus quoddam naturale, ex mari eminens, quod in cinque locis… P. Palczowski, Status Venetorum, sive brevis tractatus de Origine et vetustate Venetorum, de dominio et ditione, de vatione administrationis euisted domini. Cracoviae 1605, s. 14. 11 Ta m ˝ e, s. 18. 12 K. Warszewicki, Venezia – królowa wszystkich miast Êwiata. Venetia 1602. Tak˝e Piotr Skarga w Kazaniach Sejmowych przywo∏uje przyk∏ad rzàdów weneckich. P. Skarga, Kazania Sejmowe, opr. J. Tazbir. Kraków 1972, s. 132-133. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 150

150 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [4]

w którym dok∏adnie opisa∏ – tak jak to czynili polscy peregrynanci – rzàdy Wenecji, sale audiencyjne, arsena∏ i flot´.13 Boloni´ i Padw´ s∏awià Polacy g∏ównie ze wzgl´du na uniwersytety. W 1559 roku pisa∏ Hozjusz do Kromera: Je˝eli opuÊciwszy ojczyzn´ udajemy si´ do W∏och to po to by si´ zmieniç, by z nieokrzesanych staç si´ og∏adzonymi, z nieuków oÊwie- conymi. […] Któ˝by zaÊ wàtpi∏, ˝e jeÊli przemiana ta zachodzi w Padwie lub Bolo- nii, to jeszcze na wi´kszà skal´ musi odbywaç si´ w Rzymie, stolicy Êwiata ca∏ego.14 Choç z koƒcem XVI stulecia Polacy zaczynajà Padw´ opuszczaç na rzecz innych oÊrodków uniwersyteckich, g∏ównie Rzymu – który jezuici wskazujà polskiej m∏odzie˝y za najlepszy w kszta∏ceniu. (Polskich peregrynantów przyciàga∏o rów- nie˝ otwarte tu w 1578 roku przez Stanis∏awa Hozjusza Hospicjum Êw. Stanis∏a- wa), to wcià˝ aktualne wÊród polskiej szlachty jest przekonanie wyra˝one przez Jana Zamoyskiego: Patavium virum me fecit,15 i jeszcze w po∏owie XVIII stulecia Benedykt Chmielowski zapisze: OPadwie, ˝e màdra dla s∏awnej Akademii.16 Florencj´ Polacy uwa˝ajà za najpi´kniejszà ze wzgl´du na po∏o˝enie, bogactwo i dzie∏a sztuki, g∏ównie Êredniowiecznej, medycejskie pa∏ace i wyroby rzemios∏a w nich si´ znajdujàce. Maciej Kazimierz Sarbiewski tak wspomina∏ w Iter Romanorum: Lecz czystej gród Florencji, jeden z cudów Êwiata, Szczególnie wÊród miast Lacjum wyda∏ mi si´ cenny. Tak cudnym blaskiem pe∏ne fijo∏ków si´ wdzi´czà Ogrody, gdy wiosenna uÊmiechnie si´ pora.17

13 Ecce patrum sequitur longe augustissimus ordo,/ Quos penes imperium regnique est summa potestas./ Solus Dux solio potitur regnumquae gubernat,/ Magnam sed partem sibi vendicat ordo Senatus./ Principis hoc etiam conus designat aperte, / cum partibus similemque ducem vim mon- strat habere. J. S. Siemuszowski, Panegyrius nuptiarum illustrissimi principis Laurentii Priolii Ducis Venetorum. Bononiae 1565, s. 10. Konstytucj´ Wenecji wychwala∏ te˝ w roku 1669 Adam B∏oƒski w panegiryku na czeÊç do˝y Gaspara Contariniego. A. A. B∏oƒski, Della Re- publica et Magistrati di Venetia Libri V. Venetia 1669. 14 Stanis∏aw Hozjusz do Kromera, List z 15 kwietnia 1559. Biblioteka Jagielloƒska mps, sygn. 60, s. 1091. Sam Hozjusz studiowa∏ w Bolonii i Padwie. Wspomina o tym Tomasz Treter – w opisach rycin „Na podró˝e Hozjusza” i „Bolonia naucza” w Theatrum Virtutis Stanislai Hosii, nazywajàc Boloni´ matkà uczonych oraz wskazujàc Padw´ jako mieszkanie muz Êwi´- tych. T. T reter, Theatrum Virtuti D. Stanislai Hosii. Romae 1584, ryc. 13, 14. Na temat Padwy zob. te˝ Opis podró˝y Aleksandra Zborowskiego anonimowego autora. Biblioteka Czartory- skich mps, sygn. 434, k. 674 v – 686 v. 15 Zamoyski w liÊcie do Vanozzi’ego. Cyt. za T. Ulewicz, Gli scrittori polacchi del ‘500 nell’ambiente umanistico di Padova e di Venezia. W: Italia, Venezia e Polonia tra umanesimo e rinascimento. Red. M. Brahmer. Warszawa 1967, s. 83. 16 B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademja wszelkiej scencji pe∏na, na ró˝ne tytu∏y jak na classes podzielona…. T. 1. Lwów 1745-1746, s. 215. Na temat wp∏ywu oÊrodka padewskiego na polskà literatur´ zob. T. Ulewicz, Gli scrittori…, s. 83-102. 17 M. K. Sarbiewski, Liryki, t∏um. T. Kary∏owski, opr. M. Koralko. Warszawa 1980, s. 563. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 151

[5] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 151

Rzym18 zaÊ jest przede wszystkim Êwi´ty. Dzie∏a sztuki staro˝ytnej i architektury wspó∏czesnej ust´pujà pola relikwiom, bo do Rzymu, bez wzgl´du na cel podró˝y – naukowy, dyplomatyczny czy turystyczny – Polacy pielgrzymujà, by nawiedziç groby Êwi´tych m´czenników i uzyskaç odpust. Rzym jawi si´ jako najwspanialsze miasto Êwiata i najpi´kniejsze przez zwiàzek z religià chrzeÊcijaƒskà. Ka˝dy opis Miasta dzieli si´ na dwie cz´Êci, Rzym Stary – staro˝ytny – Babilon i Nierzàdnica,19 który upad∏ przez ba∏wo- chwalstwo i Rzym Nowy – Stolic´ Apostolskà, hojnie rozdajàcà odpusty i ota- czajàcà opiekà przybywajàcych pielgrzymów. Pod tym wzgl´dem polscy peregrynanci kontynuujà tradycj´, która przypisuje Rzymowi szczególne znaczenie w historii Êwiata. (èród∏em tych przekonaƒ jest Apokalipsa, II List Êw. Paw∏a do Tesaloniczan, przepowiednie Sybill20 i pisma staro˝ytnych pisarzy chrzeÊci- jaƒskich jak Tertulian, Meliton z Sardes, Jan Chryzostom, Êw. Hieronim czy Prudencjusz.) Idee te wcià˝ ˝ywe w dobie renesansu, artyku∏owa∏ padewski fi- lolog, nauczyciel wielu Polaków w Carminum Liber Lazzarius Bonemicius: At Romam aeneadum et magnum et memorabile nomen tempus edax rerum tollere non potuit, nec poterit clari donec monumenta regebunt ingenii, quae non ulla senecta rapit.21 W drukowanych w XVI i XVII wieku przewodnikach i opisach Rzymu po- wtarzajà si´ te same informacje. Najstarszy z opisów opierajàcy si´ najprawdopodobniej na tekÊcie La Graphia aureae urbis Romae, autorstwa Piotra Diako- na z Monte Cassino zmar∏ego w 1159 roku, zachowuje podzia∏ na Rzym Po- gaƒski i Rzym ChrzeÊcijaƒski. Mirabilia Urbis Romae z 1618 – wzorowane na Mirabiliach, wydanych po raz pierwszy oko∏o roku 1000, zawierajà opis tylko chrzeÊcijaƒskiego Rzymu z naciskiem na ceremonie i liturgi´, opis siedmiu bazylik, których nawiedzenie wiàza∏o si´ z odpustami oraz dodatek w postaci skrótu z Antiquitates almae urbis Romae Andrei Palladia.22 Podzia∏ na Rzym Âwi´ty i Antyczny zachowuje si´ z pewnymi wariacjami do koƒca XVII stulecia tak˝e w tytu∏ach dzie∏. W 1510 roku Francesco Albertini napisa∏ Opusculum de

18 Na temat Rzymu zob. teê A. Litwornia, W Rzymie zwyci´˝onym Rzym niezwyci´˝ony, Spory o wieczne Miasto (1575-1630). „Studia Staropolskie”. T. 3(59):2003. 19 Negatywne postrzeganie Rzymu ju˝ jako stolicy Êwiata chrzeÊcijaƒskiego, jest szczegól- nie popularne wÊród peregrynantów z protestanckim rodowodem. Jan Màczyƒski, przebywa- jàcy w 1547 roku w Padwie, powróciwszy z wycieczki do Rzymu, wspomina∏: Babilon Wielka nierzàdnica, Sodoma i Gomora, wszelkiego wszetecznictwa matka. W siedemnastowiecznych przewodnikach okreÊlenie to odnosi si´ tylko jednak do Rzymu Staro˝ytnego. Jacopo Lauro w Antiquae Urbis Splendor zamieszcza opis z wizji Daniela z interpretacjà jakoby czwartà naj- straszliwszà bestià by∏ antyczny Rzym. J. L a u r o, Splendore dell’ antica e moderna Roma nel quale si rappresentano tutti i principali tempii, teatri, anfiteatri… Roma 1641, ryc. 5. 20 R. S∏oma, Sybille. Kraków 2000, s. 21-44, 73-114. 21 L. Bonemicius, Carminum Liber. Venetia 1572, k. 44 v. 22 Staro˝ytnoÊci Rzymskie Palladia do 1613 roku mia∏y ponad 40 wydaƒ. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 152

152 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [6]

mirabilibus novae et veteris Urbis Romae. Aw1523 roku Giacomo Mazochio wyda∏ w Rzymie De Roma prisca et nova. W 1687 roku wysz∏a Roma sacra antica e moderna figurata e divisa in tre parti. Wszystkie opisy dzielà si´ na dwie cz´Êci, z których pierwsza omawia rzymskie koÊcio∏y, klasztory, seminaria i dzie∏a sztuki sakralnej, druga poÊwićona jest genealogii Romulusa, przedstawia poczet cesarzy, prezentuje staro˝ytnoÊci rzymskie i pot´pia pogaƒstwo. Te same idee wp∏yn´∏y na kszta∏t polskich przewodników po Rzymie wzorowanych w znacznej cz´Êci na opisie autorstwa Stanis∏awa Hozjusza, uzupe∏nionym przez Stanis∏awa Reszk´ i wydanym w Przestrodze Pastyrskiej, Âwiadectwie o MieÊcie Rzymskim, o jego wierze, y dobrych uczynkach, które si´ w nim dziejà, dla przestrogi y informacyey tych, którzy to miasto Babilonem i nierzàdnicà zo- wià.23 W nim zawarty zosta∏ dok∏adny spis koÊcio∏ów rzymskich, relikwii, miejsc uÊwićonych krwià mćzeƒskà, hospicjów, w koƒcu te˝ odpustów. W 1610 roku pisa∏ Stanis∏aw Grochowski: Fortunny nowy Rzymie z nieba swymi dary Jak daleko celu jest on Rzym dawny, stary Nie wi´kszysz ale Êwi´tszy y godniejszy chwa∏y Ni˝ w on czas gdy narody wszystkie ho∏dowa∏y Wi´ksza dziÊ twa wielmo˝noÊç, a ni˝ dawna ona Od wschodnich do zachodnich granic rozciàgniona. By∏eÊ igrzyskiem piek∏u, s∏u˝àc szatanowi: Teraz umi∏owaniem jesteÊ Chrystusowi. By∏eÊ wprzód, zmazawszy si´ krwià brackà, przekl´tym, DziÊ drogà krwià S∏ug Bo˝ych lÊniàc si´, jesteÊ Êwi´tym. Przedtym dzika wilczyca karmi∏a twe Pany; DziÊ z nieba Baranek ma pokarm zes∏any.24 Poemat Grochowskiego stanowi porównanie staro˝ytnego Rzymu, zasob- nego w dobra doczesne z nowym – chrzeÊcijaƒskim, którego skarby duchowe sà znacznie wi´ksze, choç terytorialnie paƒstwo zubo˝a∏o. Jak dawniej Rzym panowa∏ nad Êwiatem z powodu swej wielkiej pot´gi, teraz panuje dumny ze swej religii. Nowy Rzym kontynuuje tradycj´ Wiecznego Miasta, ale s∏u˝y prawdziwemu Bogu i b´dzie trwa∏ na wieki, nie jak Rzym Stary, który upad∏ przez ba∏wany. Trwa∏oÊç Miasta nie opiera si´ o jego ÊwietnoÊç i wielkoÊç czy staro˝ytne tradycje, ale o obietnic´ Chrystusowà danà Êw. Piotrowi, ˝e to na nim, na skale, wybuduje swój niezniszczalny KoÊció∏.25 Grochowski, zatem po-

23 St. Reszka, Opisanie Miasta Rzymskiego. W: Ten˝e, Przestroga Pastyrska dla miasta warszawskiego. Poznaƒ 1585, s. 114. 24 St. Grochowski, Rzym nowy szcz´Êliwszy nad stary. Rzymu starego z nowym stosowanie. Kraków 1610, s. 3. 25 Nie tylko ˝eÊ by∏ przeciw Bogu prawdziwemu / LecieÊ wszelaki zbytek mia∏ za Boga sobie, / Który ci´ sam wywróci∏ w ostateczny dobie. / A le˝a∏eÊ tak d∏ugo w smrodzie b∏´du swego, / Dokà- deÊ nie by∏ wezwan do Êwiata nowego. / Trwaç to nie mog∏o wiecznie, bo z Boga nie mia∏o / Jed- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 153

[7] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 153

równuje chwa∏´ Êwiàtyƒ rzymskich do Êwiàtyni Salomona w Jerozolimie, uwa- ˝a, ˝e nawet jà przewy˝szajà. Pro˝no to, nie masz si´ czym chlubiÊ ˚ydowinie: A koÊció∏ Salomonów w twej Jerozolimie, Nigdy nie mia∏ tey chwa∏y y tey wielmo˝noÊci: W iakiey ty Nowy Rzymie iesteÊ dziÊ zacnoÊci.26 Pochwa∏´ chrzeÊcijaƒskiego Rzymu g∏osi równie˝ Andrzej Wargocki: Tak w∏aÊnie Rzymianie, jako oto bestye iakie z swoià ciemnà nocà, to iest z grzechami strasznymi, z swoià ladaiakà Êwiat∏oÊcià miesi´cznà, z wiarà mówi´ nikczemnà y marnà iu˝ przemin´li, dzieƒ nam z S∏oƒcem: Jezusem Chrystusem oÊwieci∏. […] Bogatszy zaprawd´, rozkoszniejszy y niewypowiedzianie wi´kszey pot´cyey iest teraz, ni˝eli kiedy za Êlepego pogaƒstwa Rzym.27 Podobnie Franciszek Cesarius, autor wydanego w 1614 roku przewodnika po Rzymie wzorowanego na opisie Staro˝ytnoÊci Rzymskich Andreai Palladia, nazwa∏ Rzym g∏owà miast wszystkich.28 Tak˝e Marcin Anio∏, wydawca Rzymu Starego, w 1630 roku ubolewa∏ nad upadkiem staro˝ytnej Romy: Forteca paƒstw i Królów, bogów samych plemia Âwiat∏o narodów; domu stworzonego g∏owa. Ojczyzna ludzi i ˝ycia mistrzyni surowa Na stron´ wszystkie dziwy tu wespó∏ z∏o˝y∏a Natura, co po Êwiecie ró˝nie rozrzuci∏a. […] Ale koniec niech b´dzie. Bo koniec y Rzymu Po którem to ustnego troch´ staje dymu. Ozdoba z wiatrem posz∏a. Gdzie˝eÊ Êliczne miasto

nak z tym wszytkiem s∏u˝àc czartu przekl´temu / Poczàtkow, insze szcz´Êcie Nowy Rzym potka∏o. / Przyszed∏ czas po˝àdany niebieskiey Êwiat∏oÊci, / Która ci´ podêwign´∏a z grubych twych ciemno- Êci. / Okraso wszego Êwiata g∏owo ChrzeÊcijaƒstwa, / KtóraÊ by∏a mistrzynià b∏´dów za Pogaƒ- stwa: / Teraz nie tylko prawdy zbawiennej nauczasz, / Ale b∏´dy wszystkie z KoÊcio∏a wyrzucasz. / Czemu y b∏ogos∏awi∏ Bóg y z Rzymem Piotrowi, / Gwoli swemu, który mia∏ powstaç koÊcio∏owi. / […] Nowego Rzymu chwa∏a przechodzi w Rzym Stary, / Rzym prawi, móg∏bym chwaliç z rozma- itey miary: / Naprzod, ˝e iest budowany, y wielki y stary, / ˚e pi´kny, ˝e wszytkiemu Êwiatu rozka- zuje. / ˚e bogactwy y mieczem walecznym przodkuie. / Lecz to wszytko puszczaiàc, Rzym iest dro˝szy z∏ota, / U mnie, bo w nim naucza∏ Pawe∏ za ˝ywota./ Wić choç s∏ynie rozlicznym z wielu miar sposobem, / Lecz naywićey Paw∏owym i Piotrowym grobem. […] Zwyci´˝y∏eÊ pogaƒskie, y kacerskie rody, / A wniweceÊ obruci∏ ich niezbo˝ne rady. / Wić wed∏ug obietnice i Paƒskiego s∏o- wa, / Trway wiecznie: iako wszego ChrzeÊcijaƒstwa g∏owa. Tam˝e, s. 4-6. 26 Tam˝e, s. 7. 27 A. Wargocki, O Rzymie pogaƒskim i chrzeÊcijaƒskim ksiàg dwoje. Kraków 1610, s. 60. Na temat êróde∏, z których czerpa∏ Wargocki do swego opracowania na temat Rzymu awszczególnoÊci porównaƒ Rzymu staro˝ytnego z chrzeÊcijaƒskim zob. Br. Biliƒski, La prima guida polacca di Roma. W: Ten˝e, Figure e momenti polacchi a Roma. Wroc∏aw – War- szawa – Kraków 1992, s. 128-134. 28 Fr. Cesarius, Pielgrzym W∏oski albo krótkie Rzymu i Miast Przedniejszych w∏oskich opisanie. Kraków 1614, s. 1. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 154

154 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [8]

Przyjdzie mi aby z p∏aczem zawo∏aç: Jak to? PrzezacnoÊç gmachów twoich, zosta∏e ruiny Te zamknie popielatey smutny stos patyny Gdzie m´czenników Êwi´tych ulice krwià zlane. Gdzie burkiosa potu Êwi´tego zkrapiane. Stos kamienia Êwiadkiem jest.29 Pokrewne treÊci znajdziemy w polskim piÊmiennictwie politycznym i hagio- graficznym. Piotr Skarga uwa˝a∏, ˝e Rzym chrzeÊcijaƒski przewy˝sza staro˝ytny misjà apostolskà i jest, jak zapisa∏: tym szcz´Êliwym miastem, które w rozwali- nach i ruinie obalonego Êwieckiego panowania le˝àc, a innej obrony nie majàc, takimi murami obtoczone, szerzej swojà duchowà w∏adz´, ni˝eli kiedykolwiek paƒstwo rzymskie, rozciàga.30 Tak˝e w polskiej poezji z XVI i XVII stulecia pobrzmiewajà te same idee. Tak pisa∏ Jan Kochanowski o upadku Rzymu pogaƒskiego: Mam˝e te˝ wspomnieç grody murem otoczone I tych wielkich mistrzów imiona ws∏awione, Obrazy i posàgi, bogów z∏ote domy, Groênych jak piramidy pomników ogromy? Jest to s∏awnych i starych Kwirytów rodzica, Cnót ˝ywicielka, paƒstwa wielkiego stolica. Pyrrusa, Punijczyka z∏ama∏a jej si∏a, Pot´g´ Antijocha do szcz´tu zmie˝d˝y∏a I wszystkie pod w∏adanie swe wzi´∏a krainy, K´dy rodzà i ch∏onà s∏oƒce mórz g∏´biny. Lecz czego˝ czas przez d∏ugie lata nie pokona? Gdzie˝ przed chciwym dniem rzeczom najwy˝szym obrona? Ity, siedzibo bogów, g∏owo Êwiata, Rzymie, LedwoÊ poÊród ruiny zachowa∏ swe imi´. Bo takie twarde prawo w ludzkim Êwiecie w∏adnie, ˚e co najwy˝ej wzros∏o, najni˝ej upadnie. Taki los i Rzym spotka∏, bo wiedz: ˝adne grody Ni królestwa, od Êmierci nie uniknà szkody. Jednak imi´ i s∏awa wielkich dzie∏ zostaje I na wszystkie rozchodzi si´ morza i kraje.

29 M. Anio∏, Rzym Stary. Lwów 1630. [brak paginacji]. 30 Cyt. za H. Barycz,Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440-1600). „Ar- chiwum Komisji z Dziejów Szkolnictwa i OÊwiaty”. T. 4. Kraków 1938, s. 117. W ˝ywocie Êw. Jana Kantego, który w drugiej po∏owie XV wieku czterokrotnie pielgrzymowa∏ do Rzymu napisa∏ Piotr Skarga: Polacy, którzy w Rzymie pomieszkiwali, dziwujàc si´ jego cz´stej do Rzymu przechadzce, pytali go dlaczego si´ tak trudzi∏, gdy˝ nie dla ˝adnych praw, ani otrzymania jakich beneficjów tam chodzi∏. On im tak odpowiedzia∏: „To jest mój czyÊciec, w którym moje grzechy obmywam.” P. Skarga, ˚ywoty Êwi´tych polskich. Kraków 2000, s. 171. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 155

[9] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 155

Póki Feb lat powrotnych toczyç nie przestanie, Póty Êwiat wasze znaç b´dzie imi´, Rzymianie!31 S´p Szarzyƒski, oko∏o roku 1570 po swoim pobycie we W∏oszech, opierajàc si´ na ∏aciƒskim epigramacie autorstwa Giano Vitalego, opublikowanym w roku 1552 w Bolonii, przedstawi∏ Wieczne Miasto odbudowane dzi´ki nowej religii.32 Ty, co Rzym wpoÊród Rzyma chcàc baczyç, pielgrzymie, A w˝dy baczyç nie mo˝esz w samym Rzyma Rzymie, Patrzaj na okràg murów i w rum obrócone Teatra i koÊcio∏y, i s∏upy st∏uczone: To sà Rzym. Widzisz, jako miasta tak mo˝nego I trup szcz´Êcia powa˝noÊç wypuszcza pierwszego. To miasto, Êwiat zwalczywszy, i siebie zwalczy∏o, By nic niezwalczonego od niego nie by∏o. DziÊ w Rzymie zwyci´˝onym Rzym niezwyci´˝ony (To jest cia∏o w swym cieniu) le˝y pogrzebiony. Wszytko sie w nim zmieni∏o, sam trwa prócz odmiany Tyber, z piaskiem do morza, co bie˝y, zmieszany. Patrz, co Fortuna broi: to sie popsowa∏o, Co by∏o nieruchome; trwa, co sie rucha∏o.33 Maciej Kaziemierz Sarbiewski wys∏awia∏ Wieczne Miasto jako niegdysiej- szego tyrana, podbijajàcego Êwiat a dzisiejszego rozjemc´ zaprowadzajàcego pokój mi´dzy narodami: Wieczyste prawa nadajàcy Rzymie, Drugi po niebie! Ludy Europy, Afryka z Azjà twoje wielbi imi´ I Ameryka pada pod twe stopy. NiegdyÊ ramieniem podbija∏eÊ krwawem Szerokie ziemie Êwiata, dziÊ do zgody

31 Elegia IV, ks. III, w. 41-63. J. Kochanowski, Z ∏aciƒska Êpiewa S∏owian Muza, t∏um. L. Staff. Warszawa 1986, s. 98. Podobnie w wierszu O Rzymie: Jako wszystki narody Rzymowi s∏u˝y∏y,/ Póki mu dostawa∏o szcz´Êcia, i si∏y,/ Tak˝e te˝, skoro mu si´ powin´∏a noga, / Fortunniej- szy by∏ j´zyk, bo ten i dziÊ mi∏y: / Tak zawrzdy trwalszy owoc dowcipu ni˝ si∏y J. Kochanowski, Fraszki, ks. II, 95. Cyt. za J. O k o ƒ, Rzym polskim piórem opisany. Kraków 1997, s. 12. 32 Zob. S. Graciotti, Od Renesansu do OÊwiecenia, t∏um. G. B∏achowicz. T. 2. Warsza- wa 1991, s. 140-148. 33 M. S. Szarzyƒski, Rytmy abo wiersze polskie, opr. J. Soko∏owska. Warszawa 1957, s. 74. M. K. Sarbiewski, Liryki…, s. 337. Pobyt w Rzymie Macieja Kazimierza Sarbiewskiego zaowocowa∏ dzie∏em na temat bogów pogaƒskich, które zawiera Ksi´g´ o Rzymie i Rzymianach. W niej omówi∏ Sarbiewski za∏o˝enie i rozwój miasta a tak˝e opisa∏ je wed∏ug 14 dzielnic, wzo- rujàc swój opis na dziele Aleksandra Donatusa, z którym zwiedza∏ Rzym. M. K. Sarbiew- ski, Liber de Urbe et Romanis. W: Biblioteka Pisarzów Polskich. Wroc∏aw 1972, s. 578-597. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 156

156 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [10]

Pokoju swego uÊwićonym prawem ZawiÊci pe∏ne przywodzisz narody.34 Podzia∏ na Rzym staro˝ytny i chrzeÊcijaƒski widoczny jest tak˝e w przedsta- wieniach personifikacji Rzymu. Cesare Ripa w Iconologii, wydanej po raz pierwszy w Rzymie w 1593 roku, bez rycin i w 1603 z rycinami, przedstawia dwie personifikacje; Roma Zwyci´ska35 odnoszàca si´ do staro˝ytnego Rzymu iRoma Âwi´ta – do chrzeÊcijaƒskiego.36 Pierwsza jest kobietà zasiadajàcà na zbroi z w∏ócznià w d∏oni koronowana wieƒcem laurowym przez uskrzydlonà Victori´ stojàcà na globie ziemskim. Rzym Âwi´ty to kobieta odziana w zbroj´ i he∏m zwieƒczony chrystogramem, w d∏oni trzyma tarcz´, na której widnieje papieska tiara i klucze Êw. Piotra, w drugiej rće w∏óczni´ zakoƒczonà propor- cem z chrystogramem, którym zabija smoka. Trzeci typ personifikacji umieÊci∏ Ripa na wspólnym przedstawieniu personifikacji W∏och i Rzymu. Roma przedstawiona jest jako kobieta z w∏ócznià w d∏oni stojàca na globie ziemskim.37 Personifikacje Romy umieszczane na kartach tytu∏owych przewodni- ków po MieÊcie zachowujà podzia∏ na Rzym staro˝ytny i chrzeÊcijaƒski. Âre- dniowieczne Mirabilia przedstawiajà Staro˝ytnà Rom´ uwypuklajàc grzech ba∏wochwalstwa. W Mirabiliach Urbis Romae z 1509 roku, kobieta w koronie na g∏owie klćzy przed posà˝kiem bo˝ka umieszczonym na kolumnie, obok wilczyca karmi Romulusa i Remusa, w tle zaÊ widaç obwiedzione murami miasto. Nowo˝ytne przewodniki przedstawiajà kompilacje personifikacji Romy Zwyci´skiej i Âwi´tej wed∏ug Ripy. Teraz zwyci´stwo odnosi si´ nie do panowania nad Êwiatem, ale do triumfu prawdziwej wiary. Trattato nuovo delle cose maravigliose dell’Alma Citta’ di Roma z 1610 roku przedstawia Rom´ jako odzianà w zbroj´ kobiet´ stojàcà na panopliach i trzymajàcà w d∏oni glob ziem- ski, na którym stoi postaç Victorii z palmà w d∏oni. W tle pojawia si´ siedem wzgórz Rzymu i personifikacja Tybru. Aleksander Donatus w Roma vetus et re- cens z 1689 (i z 1695 roku – w wersji zredukowanej do kilku symboli) przedstawia personifikacj´ Rzymu jako tronujàcà kobiet´ z ber∏em w d∏oni i posà˝kiem Victorii w drugiej. Putto trzymajàce w d∏oni klucze Êw. Piotra koronuje jà pa- pieskà tiarà. Pozosta∏e dwa putta podtrzymujà atrybuty Zwyci´skiej Romy – panoplia i sztandary oraz Romy Âwi´tej – pastora∏, ksi´g´ Pisma i miecz – atrybuty Êw. Piotra i Êw. Paw∏a i krzy˝ oraz kielich mszalny – atrybuty personifikacji Wiary. U stóp Romy znajdujà si´ ampu∏ki i puszka na komunikanty oraz tiara

34 M. K. Sarbiewski, Liryki…, s. 337. Pobyt w Rzymie Macieja Kazimierza Sarbiewskiego zaowocowa∏ dzie∏em na temat bogów pogaƒskich, które zawiera Ksi´g´ o Rzymie i Rzymianach. W niej omówi∏ Sarbiewski za∏o˝enie i rozwój miasta a tak˝e opisa∏ je wed∏ug 14 dzielnic, wzoru- jàc swój opis na dziele Aleksandra Donatusa, z którym zwiedza∏ Rzym. M. K. Sarbiewski, Li- ber de Urbe et Romanis. W: Biblioteka Pisarzów Polskich. Wroc∏aw 1972, s. 578-597. 35 C. R i p a, Iconologia. London 1709, ryc. 173, s. 44. 36 Ta m ˝ e, ryc. 176, s. 44. 37 Ta m ˝ e, ryc. 174, s. 44. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 157

[11] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 157

i kapelusz kardynalski jako symbole KoÊcio∏a i jego godnoÊci. Nawiàzanie do za∏o˝enia Miasta stanowi wilczyca z Romulusem i Remusem.38 Pierwsze polskie przewodniki nie zamieszczajà tego rodzaju przedstawieƒ. Zachowa∏a si´ jednak rycina autorstwa Tomasza Tretera powsta∏a pod wp∏y- wem traktatu Hozjusza i jego opisu Rzymu – Roma Sancta. Przedstawia ona personifikacj´ Rzymu (opartà o wzorce Cesarego Ripy) – kobiet´ odzianà w królewski p∏aszcz, w he∏mie na g∏owie z kielichem z Hostià w jednej r´ce i w∏ócznià zakoƒczonà krzy˝em w drugiej, depczàcà posà˝ki bo˝ków pogaƒ- skich. Nad jej g∏owà unoszà si´ symbole Stolicy Apostolskiej – klucze i tiara papieska. Po obu stronach Romy znajdujà si´ przedstawienia uczynków mi∏o- siernych, co do cia∏a i co do duszy. Na Rom´, w postaci strumieni, które ∏àczà si´ z Tybrem op∏ywajàcym ca∏e przedstawienie, sp∏ywa siedem darów Ducha Âwi´tego, dzi´ki którym Miasto otacza opiekà przybywajàcych pielgrzymów, ofiarujàc im pomoc, tak duchowà, jak i fizycznà. Dooko∏a centralnego przedstawienia Treter naszkicowa∏ cztery bazyliki wi´ksze ze zdà˝ajàcymi do nich t∏umami pielgrzymów.39 Jak wynika z materia∏u pami´tnikarskiego, z koƒcem pierwszej po∏owy XVI wieku ustali∏a si´ typowa trasa podró˝y po Italii. Odwiedzano przede wszystkim miasta a w nich zwracano uwag´ na ich organizacj´ i fortyfikacje, w drugim rz´dzie dopiero wybrane dzie∏a architektury i plastyki, niemal zawsze te same. Kszta∏t Iter Italicum by∏ nakazywany jeszcze w kraju zapewne po konsultacjach z doÊwiadczonymi podró˝nikami, cz´sto póêniejszymi precepto- rami m∏odych szlachciców w podró˝y po Europie. Zwiedzanie miast zalecali rodzice w instrukcjach dawanych synom przed wyjazdem a tak˝e traktaty De ars peregrinandi. Piotr Mieszkowski we wst´pie do swego dzie∏a o sztuce po- dró˝owania poleca∏: Peregrinantibus ergo videndae sunt urbes, non cursimtran- seundae situs illarum, munitiones, armamentaria consideranda.40 Jakub Sobie- ski, w roku 1646 tak instruowa∏ swych synów Jana i Marka: Kiedy przez miasto wielkie pojedziecie wypytajcie si´ czyje to miasto, sub cuius regimine, co za praesi- dia na nim, co za situs. To sobie wszystko b´dziecie notowaç w ksià˝eczce swojej.41

38 W tym samym czasie na tytu∏owych kartach przewodników po Rzymie pojawiajà si´ ilu- stracje odnoszàce si´ jedynie do religii chrzeÊcijaƒskiej, ilustrujàce rol´ Stolicy Apostolskiej jako g∏owy KoÊcio∏a. Ottavio Panciroli w I tesori nascosti nell’Alma citta’ di Roma z 1625 roku w miejsce personifikacji Rzymu przedstawi∏ Matk´ Boskà adorujàcà dzieciàtko oraz postaci ÊÊ. Piotra i Paw∏a. 39 Zob. T. Chrzanowski, Dzia∏alnoÊç artystyczna Tomasza Tretera. Warszaw 1984, s. 61-68. 40 P. Mieszkowski, Institutio peregrinationum peregrinationibus. Loviani 1625, s. 4. Zob. te˝ J. Lipsius, De ratione cum factu peregrinandi et praesentium in Italia. W: T. Erpenius, De pe- regrinatione Gallica utiliter instituenda tractatus. Amsterdami 1631. 41 J. Sobieski, Peregrynacja po Europie i Droga do Baden, wyd. J. D∏ugosz. Wroc∏aw – Warszawa – Kraków 1991, s. 7-8. Zob. te˝ L. K urdybachy, Pedagogika szlachecka w XVI i XVII wieku w Êwietle instrukcji rodzicielskich. „Kwartalnik Pedagogiczny”. T. 5: 1933. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 158

158 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [12]

Zainteresowanie oÊrodkami miejskimi by∏o w tym czasie powszechne. W XVI i XVII stuleciu pochwa∏a miasta by∏a toposem literackim,42 rozwija∏a si´ te˝ ikonografia miasta idealnego,43 awXVII wieku rozpowszechni∏y si´ weduty miejskie w malarstwie. Wszystkie te czynniki nie pozostawa∏y bez wp∏ywu na polskich podró˝ników, którzy prze˝ywajà wielkà fascynacj´ miastem, co nie jest niczym nadzwyczajnym bioràc pod uwag´ fakt, ˝e podró˝ujàcy szlachcice wywodzili si´ z ziemiaƒstwa i za∏o˝enie miejskie by∏o dla nich czymÊ nowym i osobliwym. Fascynacja owym obcym i nowym jest na pierwszym miejscu zain- teresowaƒ polskich peregrynantów. Dostrzeganie i opisywanie osobliwoÊci i dziwnych przedmiotów jest prawem tego gatunku piÊmiennictwa, które b´- dzie jeszcze obecne w XVIII wieku.44 OkreÊlenie inny b´dzie odnosi∏o si´ wszystkich dziedzin, przede wszystkim oÊrodków miejskich, o czym by∏a mowa wy˝ej, ale tak˝e obyczajów, ludzi, strojów w koƒcu te˝ przyrody. Na przestrzeni XVI i XVII stulecia w opisach podró˝y sarmackich peregry- nantów zaznacza si´ pewna ewolucja. Od koƒca XVI wieku coraz cz´Êciej po- jawiajà si´ opisy krajobrazu, a fascynacja innoÊcià przeradza si´ w zainteresowania nowoÊcià. Polscy podró˝nicy przestajà dostrzegaç antiquitates kierujàc swe kroki w stron´ nowo˝ytnych budowli.45 Schematyczne traktowanie zwiedzanych miejsc i ich schematyczny opis wynika przede wszystkim z celów po- dró˝y jakimi by∏o zdobycie wiedzy przydatnej w póêniejszej karierze politycznej (ten aspekt dotyczy g∏ównie podró˝ników w celu uzupe∏nienia wykszta∏cenia, ale i turystów), nauka j´zyków obcych,46 poznanie jak najwi´kszej liczby

42 Zob. Tomasso Campanelli w swoim dziele Miasto S∏oƒca z 1602 roku podaje zasady miasta idealnego. W literaturze polskiej pochwa∏´ miast i budowli miejskich g∏osili Klemens Janic- ki, Andrzej Krzycki, Wawrzyniec Korwin, Jan Kochanowski, Zbigniew i Jan Andrzej Morszty- nowie. Na temat renesansowej pochwa∏y miast jako zdobyczy cywilizacji zob. E. Buszewicz, Cracovia in litteris, Obraz Krakowa w piÊmiennictwie doby odrodzenia. Kraków 1998, s. 26-29. 43 W tym czasie powstajà traktaty o miastach idealnych pod wzgl´dem uk∏adu urbanistycznego (Filarete, Leonardo da Vinci) a tak˝e utopijnego ustroju. Z poczàtków XVI stulecia pochodzi Utopia – dzie∏o Tomasza Morusa i Lodowica Agostini, La repubblica immaginaria, opi- sujàce idealne stosunki spo∏eczne. Na ten sam temat pisa∏ w po∏owie stulecia Antonio Fran- cesco Doni w swoim I modi celesti, terrestri e infernali degli Academici Pellegrini. Z 1623 roku pochodzi dzie∏o Tomasa Campanelli, Miasto s∏oƒca, omawiajàce organizacj´ miejskà, pod wzgl´dem urbanistycznym i ustrojowym. Zob. Il pensiero utopico. Red. M. Baldini. Roma 1974; L. Benello, Miasto w dziejach Europy Warszawa 1995. 44 H. Dziechciƒska, O staropolskich dziennikach podró˝y. Warszawa 1991, s. 22-23 45 Na temat Polaków opisujàcych w∏oski krajobraz zob. St. Windakiewicz, Odkrycie W∏och. Kraków 1922. 46 W XVI wieku na pierwszym miejscu stawiano znajomoÊç j´zyka w∏oskiego, potrzebnego w stosunkach dyplomatycznych z Wenecjà i Paƒstwem KoÊcielnym, z czasem zyska∏ powodzenie j´zyk niemiecki ze wzgl´du na rozwijajàce si´ stosunki z miastami pomorskimi zw∏aszcza Gdaƒskiem, a w I po∏owie XVII wieku – francuski, w zwiàzku z wzrastajàcym znaczeniem Francji w Europie. Zob. W∏. Czapliƒski, Podró˝ m∏odego magnata do szkó∏ Warszawa 1969, s. 30-31. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 159

[13] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 159

wa˝nych osobistoÊci i zapoznanie si´ z architekturà obronnà.47 W 1615 roku Szymon Szymonowic zaleca∏ Piotrowi OleÊnickiemu, towarzyszowi podró˝y Tomasza Zamoyskiego, aby: Wziàwszy zaletne listy od JKMÊci, aby naprzód sta- nà∏ na dworze cesarza chrzeÊcijaƒskiego i tam przypatrzy∏ si´ dworowi austryjac- kiemu, to jest szuka∏ znajomoÊci u cesarza JmÊci samego, […] przebór czyniç mi´dzy ludêmi, aby si´ ladakogo nie dotyka∏o, to jest braciç si´ tylko z senatorami wielkimi, z hetmany wielkiemi, z ludêmi rycerskimi i uczonymi, jakich na dworach paƒskich zawsze jest dostatek. Z takowymi wszytkimi i znajomoÊci a potem s∏awne i potrzebne, i ojczyênie i domowi u˝yteczne. […] Stanàç na weneckim dworze, który acz jest na po∏y kupiecki ale przedsi´ Rzeczpospolita tamta si∏a ma wielkich i godnych ludzi i porzàdki bardzo ch´dogie […] jechaç do Rzymu na dwór papieski […] tam pó∏ roku dosyç strawiç, miejsca nabo˝ne nawiedzajàc. In transitu zWenecji mog∏oby si´ wyboczyç do ksićia florenckiego, gdzie acz jest jakoby tyra- nis, ale i dwór wielki, i dostatek porzàdny, i rycerski cz∏ek g´sty.48 OkreÊlenie celu podró˝y determinowa∏o jej kszta∏t tak dalece, ˝e podziwianie i prze˝ywanie dzie∏ sztuki zesz∏o na drugi plan. Podró˝ mia∏a wartoÊç poznawczà, ale w konkretnych dziedzinach, które mog∏y si´ w ˝yciu póêniejszym przydaç, a sztuka za takà nie uchodzi∏a. W epoce odrodzenia nie powsta∏o w Polsce ani jedno dzie- ∏o w ca∏oÊci poÊwićone teorii sztuk plastycznych, estetyka jako nauka w ogóle nie istnia∏a, by∏a wić zupe∏nie poza nawiasem systemu wychowawczo – pedagogicznego. Literatura pedagogiczna nie podejmowa∏a problemów estetycznych sk∏aniajàc si´ g∏ównie ku etyce.49 W 1551 roku postulowa∏ Szymon Mari- cius z Pilzna: Oby nasi rodacy postarali si´ przede wszystkim o przeniesienie s∏awy dysput i tego szczytnego zapa∏u do nauki z W∏och do Polski, jak to ju˝ uczynili z odzie˝à i obyczajami.50 ˚àda∏ te˝ opieki paƒstwa nad sztukà kwalifikujàc jà jednak jako rzemios∏o: rozporzàdzenie na mocy którego nie tylko matematyków, geometrów i s∏uchaczy innych sztuk wyzwolonych, lecz tak˝e zwyczajnych i pro- stych rzemieÊlników, budowniczych, malarzy, rzeêbiarzy obrabiajàcych marmur, od obowiàzków uwolni∏, poniewa˝ do wyuczenia si´ rzemios∏ potrzebny jest spo- kój.51 Andrzej Gostyƒski w 1558 roku proponowa∏ utylitarne traktowanie sztuk

47 To ostatnie, traktowane jako zdobycie praktycznej wiedzy, wiàza∏o si´ tak˝e z zaistnia∏à sytuacjà na pó∏wyspie Apeniƒskim. W czasie kiedy podró˝ujà nasi peregrynanci Paƒstwo Ko- Êcielne prowadzi∏o otwartà wojn´ z Republikà Weneckà. Zob. F. Bostel, Podró˝ Polaka zWenecji do Rzymu w 1644 r. „Âwiat”. R. 1892, nr 2, s. 46-4; nr 3, s. 67-69; nr 4, s. 88-91; nr 5, s. 107-110, s. 68-69. 48 Korespondencja Szymona Szymonowica z lat 1586-1629, wyd. A. Bielowski. Kraków 1875, s. 160. 49 Zob. F. Modrzewski, O wychowaniu i szkole. Lwów 1910, s. 6; K. L ewicki, Fabiana Sebastiana Klonowica „Victoria Deorum” na tle literatury renesansowej. Stanis∏awów 1911, s. 25. 50 Sz. Maricius z Pilzna, O szko∏ach czyli akademiach ksiàg dwoje [1551], t∏um. A. D a n - tysz. Kraków 1925, s. 16-17. 51 Ta m ˝ e, s. 188. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 160

160 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [14]

wyzwolonych, z których za potrzebne szlachcie uznawa∏ jedynie retoryk´, histori´ i geometri´, ze wzgl´du na przydatnoÊç w sztuce obl´˝niczej.52 W tym samym roku Erazm Glinczer w „Ksià˝kach o wychowaniu dzieci”, podkreÊlajàc znaczenie etyki, pot´pia∏ rzemieÊlników jako nieuków i ludzi nieobyczajnych: Nieukowie a rzemi´Ênicy chwalàc a wielbiàc swe rzemi´s∏a przywodzà swe naczynia a prace, bez których si´ ˝aden cz∏owiek obyÊç nie mo˝e. Dalej tak przestrzega∏ rodziców przez obcowaniem ich dzieci z rzemios∏ami: Rzemi´s∏a te r´czne nigdy d∏ugo trwaç, a z nami mi´szkaç nie mogà: zaraz jako cz∏owiek umrze, w za- pami´tanie przyjdzie, a po Êmierci pozostaç nie mo˝e po ˝adnym cz∏owieku: nauka zasie i po samej Êmierci trwa i tego cz∏owieka, który by si´ nià ogrodzi∏, nie do- puszcza jakoby umieraç.53 Andrzej Wolan uwa˝a∏ zaÊ, ˝e paranie si´ rzemios∏em jest dla szlachty zaj´ciem niegodnym. Wyrazi∏ to s∏owami: I nie godzi si´ te˝ temu stanowi paraç jakimi plugawymi rzemios∏y albo niewolniczymi naukami, ale tylko z roli […] ˝ywot swój podeprzeç.54 Z poczàtkiem wieku XVII sytuacja zaczyna nieco ulegaç zmianie. Sebastian Petrycy z Pilzna, którego mo˝na okreÊliç jako pierwszego polskiego krytyka sztuki, w „Dodatkach” do t∏umaczenia „Po- lityki” Arystotelesa z lat 1605-1618, po raz pierwszy w polskim piÊmiennictwie, dzielàc malarstwo na rzemieÊlnicze i artystyczne, nazwa∏ to ostanie sztukà wy- zwolonà. Uwa˝a∏ te˝, ˝e nale˝y dzieci uczyç malarstwa, by wyrobiç w nich gust estetyczny: Starzy ludzie miasto rekreacyjej bawili si´ w malarstwie, którego nie zda mnie si´ zaniedbaç w çwiczeniu m∏odzi. […] Malarstwo jest jednà z wyzwolonych nauk. Wyzwolone nauki zowie te, których kto si´ uczy i bieg∏ym w nich b´- dzie, wolnoÊci dostaje nikomu nie b´dàc poddanym. […] Malarstwo po˝ytek przynosi, tego si´ uczyç majà m∏odzi ludzie. […] abyÊmy lepiej mogli sàdziç o ma- lowanych obraziech, które dobre, a które nie k’rzeczy.55 Podobne podglàdy repre-

52 L. K urdybachy, Staropolski idea∏ wychowawczy. Lwów 1938. 53 E. Glinczer, Ksià˝ki o wychowaniu dzieci. Kraków 1558, s. 80. 54 A. Wo l a n, O wolnoÊci Rzeczpospolitej albo szlacheckiej, t∏um. St. Dubingowicz. Kraków 1859, s. 34. Twórcy literatury Odrodzenia zdradzajà znacznie wi´ksze zainteresowanie sztukà ni˝ autorzy traktatów pedagogicznych. ZnikomoÊç sztuki tak podkreÊla∏ Jan Kochanowski: Niech inni piramidy i posàgi du˝e / Wznoszà, ryjàc imiona w opornym marmurze: / Kamienie ru- nà z czasem, marmur pójdzie w gruzy, / Âmierci s∏awy swej jeno nie zaznajà Muzy. Kochanowski 1953, s. 55. Podobnie we fraszce „Na pomnik”: Walà si´ ∏uki triumfalne, piramidy i olbrzymie kolosy./ pomniki zawalone dzielà los grobów, na których sta∏y. J. Kochanowski, Dzie∏a wszystkie. Warszawa 1884, s. 251. Zob. te˝ utwory „Na obraz Andrzeja Duracza”, „Na obraz Pertycego”, „Na obraz Franciszka Mas∏owskiego”. J. Ejsmond, Przek∏ad ∏aciƒskich utworów Jana Kocha- nowskiego z Czarnolasu, Warszawa 1919, s. 138, 144, 156. ZaÊ Wac∏aw Potocki wys∏awia∏ moc twórczà malarza: Historyje i ró˝ne rzeczy ludzkich k∏ótnie / Wyra˝a∏em ró˝nymi farbami na p∏ót- nie, / I chocia˝em sam tego nie widzia∏ swym okiem,/ Anim móg∏ widzieç, ludziom stawi∏em wi- dokiem. / Co by∏o i nie by∏o, nieba, piek∏a, bogi, / Starych zamków struktury, wielkich miast po˝o- gi, / Bajki, sny, przypowieÊci, com tylko zamyÊli∏, Królów, m´drców, rycerzów, wszystkom p´dzlem kryÊli∏. W. Potocki, Iovialitates albo ˝arty i fraszki, [brak miejsca wydania] 1747, s. 33. 55 S. Petrycy z Pilzna, Polityki Arystotelesowej … ksiàg oÊmioro. Kraków 1605, s. 357. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 161

[15] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 161

zentowa∏ Andrzej Maksymilian Fredro. Uwa˝a∏, ˝e szlachta powinna zapoznaç si´ dok∏adnie z nowoczesnymi fortyfikacjami we Francji i Niderlandach (wy- kluczajàc W∏ochy jako majàce przestarza∏e struktury), zaleca∏ zapoznanie si´ podczas zagranicznej podró˝y z zasadami budowy Êwiàtyƒ, pa∏aców, poznanie g∏ównych stylów architektonicznych i zwiedzanie pracowni artystycznych.56 W Instrukcji dla syna udajàcego si´ za granic´ napisa∏: Tam˝e [do Rzymu] si´ ze dwa miesiàce albo wi´cej, jako czas poka˝e antiquitates wszystkie widzieç i uwa˝aç, i architectonikam palatiorum frontispiciorum in omni regula tuscana ionica, dorica, corinthia et composita uczyç si´.57 W takiej atmosferze kszta∏ci∏ si´ polski peregrynant ruszajàcy w obce kraje i nic dziwnego, ˝e s∏uchajàc zaleceƒ zwraca∏ uwag´ na godne widzenia przedmioty wskazane mu przez doÊwiadczonego nauczyciela.58 Czytanie opracowaƒ, g∏ównie historycznych, na temat zwiedzanych krain przed i w czasie trwania podró˝y zaowocowa∏o cz´stymi na kartach polskich diariuszy z podró˝y odwo- ∏aniami do fachowej literatury, prawdopodobnie z tej przyczyny polscy peregrynanci poniechali d∏ugich opisów przedstawiajàc tylko to, co im si´ wydawa- ∏o najistotniejsze. Tym samym nale˝y t∏umaczyç cz´sto pojawiajàce si´ rzeko- me b∏´dy interpretacyjne w opisach g∏ównie dzie∏ sztuki staro˝ytnego Rzymu, nie zaÊ, jak uwa˝ajà niektórzy badacze, spowodowane ufnoÊcià w s∏owa cicero- ne opowiadajàcego najdziwniejsze legendy i podajàcego nieprawdziwe informacje na temat dzie∏ sztuki.59 Po szczegó∏owej analizie dzienników z podró˝y okaza∏o si´ bowiem, ˝e pojawiajà si´ w nich te same b∏´dy w interpretacji i na-

56 Do Niderladu i Francyjej, gdzie subtelnoÊç wszelkich rzemios∏ i nauk tymi czasy panuje […] aby wed∏ug dowcipu i pochopnoÊci, kto ma ch´ç do czego w rzemi´s∏ach wytworniejszych çwiczy- li si´, cokolwiek r´ka ludzka i dowcip m∏otkiem, d∏utem, p´dzlem, sztychowaniem, tkaniem, far- biarstwem, odliwaniem, drukowaniem w proporcyjej i doskona∏oÊci roboty w ró˝nym metalu i materyjej…. A. M. Fredro, Zwierzyniec jednoro˝ców…, wyd. Fr. Glinka. Lwów 1670, s. 196. Zob. te˝ H. Barycz, Andrzej Maksymilian Fredro wobec zagadnieƒ wychowawczych. Kraków 1948, s. 87. 57 H. Barycz, Andrzej Maksymilian Fredro…, s. 97-98. 58 Sebastian Pertycy zaleca∏: Trzeba czytaç temu, który ma jechaç do cudzych krajów, historià a wi´cej tego miejsca na które si´ bierze. Na mapp´, albo na tablic´, gdzie ziemia jest opisana, i na podró˝ny regestr ma si´ cz´sto patrzyç. W cudzej zaÊ ziemi gdy b´dziemy, staraç si´ o to trzeba, abyÊmy i cia∏em, i rozumem byli, co godne jest uwa˝enia, to uwa˝aç mamy. […] Miejscom, zw∏aszcza pospolitym, przypatrzyç si´ trzeba, jako koÊcio∏om szko∏om, ratuszom, zamkom, cej- kauzom, bibliotekom. S. Petrycy z Pilzna, Polityki Arystotelesowej…, s. 339. 59 Na temat rzekomych b∏´dów w diariuszu Macieja Rywockiego zob. A. Litwornia, „Grand Tour” alla polacca. Il viaggio dei fratelli Kryski in Italia. „Biblioteca del Viaggio in Ita- lia”. T. 51: 1995; A. Litwornia, Le delizie italiane nei stereotipi di opinioni dei polacchi del ’600. W: V. Branca, Cultura e nazione in Italia e Polonia dal Rinascimento all’Illuminismo, Fi- renze 1986. Na temat b∏´dów Jana Ocieskiego i Anonima Kórnickiego zob. Br. Biliƒski, Roma antica nelle descrizioni e nei diari dei viaggiatori polacchi del ‘500 e del primi ‘600. Vene- zia 1965 Br. Biliƒski,Passeggiate romane dell’ambasciatore polacco Jan Ocieski (1540-1541). „Studi Romani”. T. 34: 1986, nr 1-2, s. 61-81. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 162

162 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [16]

zewnictwie bez wzgl´du na to czy autorem diariusza by∏ prosty szlachcic czy wykszta∏cony architekt. Konfrontacja treÊci pami´tników polskich podró˝ni- ków z przewodnikami po Rzymie wydawanymi w XVI i XVII stuleciu wWiecznym MieÊcie i siedemnastowiecznymi polskimi przewodnikami po Rzymie wykaza∏a, ˝e omawiane b∏´dy jak równie˝ nieprawdopodobne legendy pami´tnikarze musieli kopiowaç z literatury fachowej. Tak jest w przypadku Dioskurów znajdujàcych si´ na Kwirynale i ich rzymskich kopii z Kapitolu na- zywanych przez Macieja Rywockiego i Bart∏omieja Wàsowskiego, posàgami Aleksandra Wielkiego. Podobnie z legendà o pa∏acu Cycerona, który znajdowa∏ si´ w miejscu wi´zienia Tullianus na Kapitolu, o którym wspominajà Jan Ocieski i Anonim Kórnicki, czy domu Pi∏ata, wzmiankowanym przez Macieja Rywockiego, Anonima Kórnickiego i Bart∏omieja Wàsowskiego b´dàcym w rzeczywistoÊci ruinami pa∏acu trybuna rzymskiego Coli di Rienzo. W koƒcu z historià o cudownym êródle oleju w koÊciele Panny Marii na Zatybrzu a tak- ˝e z przedziwnymi relikwiami znajdujàcymi si´ w bazylice Êw. Jana na Latera- nie – oglàdanymi przez wszystkich polskich peregrynantów. Kszta∏t opisów zagranicznego woja˝u zale˝a∏ zatem przede wszystkim od wychowania, wykszta∏cenia, oczytania i rodzicielskiego nakazu. Stàd opisy szlachty podró˝ujàcej celem uzupe∏nienia wykszta∏cenia majà dok∏adnie kszta∏t wskazany przez Mieszkowskiego czy Petrycego, podobnie jest z turysta- mi i pielgrzymami. Inna nieco sytuacja dotyczy dyplomatów, ludzi wykszta∏conych, którzy odznaczali si´ pewnà wra˝liwoÊcià estetycznà i którzy zakoƒczyw- szy nauki, mogli czas poÊwi´ciç sztuce. Ewenementem zupe∏nym jest, w polskim piÊmiennictwie podró˝niczym z XVI wieku, diariusz Anonima Kórnickie- go – cz∏owieka wykszta∏conego o szerokim polu zainteresowaƒ. W XVII wieku zaÊ opis Bart∏omieja Nataniela Wàsowskiego, który b´dàc wykszta∏conym ar- chitektem, sztukà interesowa∏ si´ z definicji i pozostawi∏ bardzo interesujàce notatki na temat wspó∏czesnej mu w∏oskiej architektury i jej wp∏ywu na sztuk´ pozosta∏ych krajów Europy (choç ∏aciƒski diariusz sporzàdzi∏ wed∏ug typowe- go schematu). Po zwiedzeniu miast, drugim celem Polaków udajàcych si´ w podró˝ po Eu- ropie w dobie reformacji i kontrreformacji, by∏o nawiedzanie miejsc Êwi´tych aznim zwiàzane pog∏´bienie wiary. Zawsze odwiedzano groby Êwi´tych, w Bo- lonii – Êw. Dominika, w Padwie – Êw. Antoniego, w Tolentino – Êw. Miko∏aja, w Rzymie – Aposto∏ów, w Neapolu – Êw. Januarego i w Bari – Êw. Miko∏aja. Do tego zestawu obowiàzkowo we Florencji nawiedzano cudami s∏ynàcy fresk w koÊciele Zwiastowania i Domek Marii w Loreto.60

60 Nie tylko Polacy obierali takà tras´ i wybierali okreÊlone dzie∏a. Tak˝e podró˝ni rosyjscy udajàcy si´ do W∏och w tym samym czasie, pozostawili po sobie identycznej konstrukcji diariusze i zwracali uwag´ na te same dzie∏a. Podró˝ujàcy w koƒcu XVII stuleciu Borys Szere- mietiew zwiedzi∏ Padewskà Akademi´ i nawiedzi∏ groby Êwi´tych. Podobnie Piotr To∏stoj, któ- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 163

[17] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 163

Dopiero w ostatnim rz´dzie przybysz z Rzeczpospolitej podziwia∏ dzie∏a sztuki. Do obowiàzkowego repertuaru nale˝a∏y na przestrzeni dwóch omawianych stuleci, w Wenecji – bazylika Êw. Marka ze skarbcem a w XVII stuleciu jeszcze koÊció∏ Êw. Jerzego i Santa Maria della Salute. We Florencji – podzi- wiano kompleks katedralny: w baptysterium Rajskie Wrota Ghibertiego oraz kampanil´ Giotta. Dalej pa∏ace medycejskie: Palazzo Vecchio, Pitti i Will´ Poggio Imperiale, oraz ich kaplice grobowe w koÊciele Êw. Wawrzyƒca, zw∏aszcza Kaplic´ Ksià˝´cà projektu Filippa Narniego. Dalej Loggi´ dei Lanzi z rzeêbami Perseusza – d∏uta Benvenuta Celliniego, Judyty – Donatella i Po- rwania Sabinek – Giambologni, oraz ju˝ z pobudek czysto religijnych Fresk w koÊciele Zwiastowania autorstwa Pagno di Lapo Portigianiego z 1448 roku. WPadwie – Akademi´ i koÊcio∏y Êw. Antoniego i Êw. Justyny. W Bolonii sarko- fag Êw. Dominika z reliefami d∏uta Nicolo Pisano i Fra Gulielma. W Rzymie – siedem g∏ównych bazylik przede wszystkim w celu oddania czci m´czennikom i koÊció∏ San Pietro in Vincoli z Moj˝eszem autorstwa Micha∏a Anio∏a. WÊród staro˝ytnych budowli najwi´ksze zainteresowanie wzbudza∏ Panteon. Na marginesie nale˝y dodaç, ˝e w XVI stuleciu podró˝ni podziwiali g∏ównie obeliski i pozosta∏oÊci staro˝ytnych budowli – co wynika∏o z renesansowego zami∏owania do antyku, a w wieku XVII architektur´ i plastyk´ wspó∏czesnà – g∏ównie reprezentujàce nowà, kontrreformacyjnà form´ Êwiàtynie jezuickie i wstrzàsajàce widza, realizmem a raczej naturalizmem rzeêby nagrobne, jak Êw. Cecylia Stefana Maderny. O ile w XVI wieku podró˝ni gustowali w reali- stycznym ukazaniu idealnych proporcji ludzkiego cia∏a, to w wieku XVII, ceniç b´dà realizm graniczàcy z naturalizmem, makabrycznoÊcià, w scenach wyra˝a- jàcych gwa∏towny niepokój i cierpienie. Stàd tak bardzo podoba∏y si´ Kazimie- rzowi Woysznarowiczowi i Bart∏omiejowi Wàsowskiemu rzeêba przedstawiajà- ca ekstaz´ Êw. Teresy z koÊcio∏a Santa Maria della Victoria i figura Êw. Bart∏o- mieja ze zdj´tà skórà w mediolaƒskiej katedrze. Wymienione tu obiekty proponujà na trasie zwiedzania Italii fachowe przewodniki z XVII i XVIII stulecia.61 Francesco Bartelli, w wydanym w 1629 roku

ry zwiedzi∏ W∏ochy na prze∏omie XVII i XVIII wieku, w Wenecji pobiera∏ lekcje nawigacji awPadwie zwiedzi∏ koÊció∏ Êw. Justyny. Na temat podró˝ników rosyjskich, zob. Podró˝ Boja- rzyna Borysa Szeriemietiewa przez Polsk´ i Austri´ do Rzymu oraz na Malt´, 1697-1698, opr. Fr. Sielicki. Wroc∏aw – Warszawa – Kraków – Gdaƒsk 1975. 61 Deliciae Italiae et index viatorius ab urbe Roma ad omnes Italia, Coloniae 1609; Delicje ziemie w∏oskiej, abo […] opisanie, co tylko we w∏oskich krajach […] do widzenia godnych znajduje si´ raritates […] Przez jednego anonima z niemieckiego na polski przet∏umaczone i´zyk: z doskonalszym przydatkiem i opisaniem niektórych mieysc, Kraków 1665; Delicje ziemie w∏o- skiej, abo […] opisanie wszystkiego co tylko w ca∏ej w∏oskiej ziemi, znajduje si´ do widzenia godne o kraiu: Przytym odleg∏oÊç iednego od drugiego miasta […] tu˝ monety, ktora y gdzie vchodzi, Kalisz 1687; K. A. Ho∏owka, Ma∏y portrecik ziemi w∏oskiej. Wilno 1752; B. Chmielowski, Nowe Ateny…, t. I – II, Lwów 1745-1746. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 164

164 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [18]

przewodniku po miastach w∏oskich, poleca obejrzeç we Florencji katedr´, kampanil´ Giotta i baptysterium z Rajskimi Wrotami Ghibertiego, pa∏ace Me- dyceuszów i koÊció∏ Êw. Wawrzyƒca z ich kaplicami grobowymi.62 Identycznà list´ wa˝nych obiektów do obejrzenia podaje Raffaello del Bruno w wydanym w 1698 roku przewodniku po Florencji.63 Opisujàc Wenecj´ Bartelli podaje do- k∏adne jej po∏o˝enie na lagunie, iloÊç wysp i oddzielajàce je kana∏y, by przejÊç do relacji na temat jej idealnego ustroju.64 Podobnà hierarchi´ opisu stosuje Leonico Goldoni i Francesco Sansovino oraz Michele Zappullo.65 WPadwie, oprócz najznamienitszej w Europie Akademii, przewodniki zalecajà zwiedziç koÊcio∏y Êw. Antoniego i Êw. Justyny.66 KoÊció∏ Êw. Justyny wyst´puje jako naj- ciekawszy obiekt jeszcze w XVIII wiecznym opisie Padwy.67 Rzym zaÊ przedstawia Bartelli jako rezydencj´ nast´pcy Êw. Piotra, pe∏nà Êwi´tych relikwii. Osobno omawia za∏o˝enie miasta i jego staro˝ytne urzàdzenia.68 Kompilacyjne

62 Maraviglioso Tempio di Santa Maria del Fiore, incrostato tutto di marmo, ove e’ quella stu- penda cupola alta da terra 202 braccia, appresso il quale sta un belissimo Campanile […] tutto fabricato di belle pietre di marmo. […] S. Gio. Battista, le cui porte sono di metallo con tanto ar- tificio condotte. […] il Palazzo Ducale, dove si vede una Galleria, ch’e’ la piu’ nobile, che in Ita- lia si veda. Il Palazzo Pitti. La chiesa di S. Lorenzo, dove sono Sagristia, e Libreria pretiose. Fr. Bartelli, Delle antiquita’ di Roma e altre citta’ d’ Italia. Padova 1629, s. 58-59. 63 Zob. R. del Bruno, Ristretto delle cose piu’ notabili della citta’ di Firenze. Firenze 1698. 64 Fr. Bartelli, Delle antiquita’ di Roma…, s. 42. 65 L. Goldoni, Le cose maravigliose et notabili della citta’ di Venezia. Venezia 1612; Fr. Sansovino, Ritratto delle piu’ notabili et famose citta’ d’Italia. Venetia 1575; Fr. S ansovino, Venetia, citta’ nobilissima et singolare in XIIII libri. Venetia 1581; Fr. S a n s o v i n o, Del governo et administratione di diversi regni et republiche cosi antiche comme moderne. Vinegia 1583; M. Zappullo, Historiae di quattro principali Citta’ del Mondo, Gerusalemme, Roma, Napoli e Ve- netia. Vicenza 1603. 66 Fr. Bartelli, Delle antiquita’ di Roma…, s. 66-67. 67 Zob. Descrizione della chiesa di S [anta] Giustina di Padova e delle cose piu’ notabili. Pa- dova 1746. 68 Ma che mi dissondo io in tante parolo sopra citta’ si grande? In essa risede il Pontefice della Catolica Chiesa legitimo, & ordinario successore del Prencipe delli Apostoli; in essa sono visitati dal concorso di tutti i fedeli le sacrosante reliquie de’Principi delli Apostoli, e d’una innumerabile quan- tita’ di Martiri. Fr. Bartelli, Delle antiquita’ di Roma…, s. 39. Podobnie jest niemal wszystkich rzymskich przewodnikach, poczynajàc od Êredniowiecza. Zob. Mirabilia Urbis Rome, Roma 1509. [brak paginacji]; Mirabilia urbis Romae e le cose meravigliose dell’Alma citta’ di Roma, Ve- netia 1588. [brak paginacji]; Mirabilia Urbis Rome ubi agitur de Ecclesiis, Stationibus, Reliquijs, & Corporibus Sanctis. Roma 1618; Fr. A lbertini, Opusculum de mirabilibus novae et veteris Urbis Romae. Roma 1510; G. Franzini, Le cose meravigliose dell’Alma citta’ di Roma, Roma 1575, M. Zappullo, Historiae di quattro principali Citta’…; O. Panciroli, Tesori nascosti dell’alma citta’ di Roma. Roma 1625; Ritratto di Roma Antica nel quale sono figurati i principali Templij, Te- atri, Anfiteatri, Cerchi, Naumachie… & altre cose notabili. Roma 1645; Roma antica e moderna nella quale si contengono Chiese, Monasterii… Templij, Teatri, Cerchi… Palazzi e statue… Roma 1678; Descrittione di Roma Antica e Moderna nella quale si contengono Chiese, Monasterii… Templij, Teatri, Cerchi… Palazzi e statue…, Roma 1644; Roma sacra antica e moderna figurata e divisa in tre parti. Roma 1687; G. Mazochio, De Roma prisca et nova. Roma 1523. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 165

[19] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 165

opracowanie Francesca Bartellego operuje pewnym schematem. Omawiajàc miasto, podaje najpierw jego histori´ od za∏o˝enia do czasów wspó∏czesnych, nast´pnie opisuje po∏o˝enie, w koƒcu fortyfikacje i wybrane dzie∏a architektury i plastyki, koƒczàc listà nazwisk szlachty zamieszkujàcej miasto. Pod tym wzgl´dem jest niemal identyczny z tekstami polskich diariuszy. Trudno wycià- gaç wnioski o naÊladownictwie, ale mo˝na zaryzykowaç stwierdzenie, ˝e tak jak istnia∏ schemat zwiedzania, tak te˝ istnia∏ kanon opisu zwiedzanych miejsc. Bartelli opisuje wszystkie miasta w∏oskie zaznaczajàc, ˝e najszlachetniejsze z nich to Wenecja zwana bogatà, Mediolan – wielkim, Genua – dumnà, Bolo- nia – t∏ustà, Rawenna – staro˝ytnà, Neapol – uprzejmym, Rzym – Êwi´tym a Florencja jako kwiat W∏och – zas∏u˝y∏a na imi´ pi´knej.69 Opis to uderzajàco podobny do poematu Stanis∏awa Grochowskiego „Miasta w∏oskie co przedniejsze” wydanego na prze∏omie XVI i XVII stulecia w Krakowie.70 Siedemnastowieczni pami´tnikarze nawiedzajà ch´tnie i inne koÊcio∏y, nie zalecane jako najciekawsze przez autorów w∏oskich podró˝ników po Rzymie. Z oczywistych powodów nale˝y do nich koÊció∏ Êw. Stanis∏awa – ostoja polsko- Êci w Rzymie. W jezuickiej Êwiàtyni Il Gesu’ podziwiajà pochodzàce z 1686 roku freski Bacicci, w których po raz pierwszy zastosowano zasad´ trójjednoÊci sztuk, w koƒcu te˝ koÊció∏ San Nicola in Tolentino, którego fresk pokrywajàcy kopu∏´ autorstwa kortonistów Coli da Lucca i Francesca Gherardiego wskazuje si´ jako bezpoÊredni wzór dla kopu∏y koÊcio∏a poreformackiego w W´growie p´dzla Michelangela Palloniego. W tym miejscu pragn´∏abym zwróciç uwag´ na jeszcze jeden interesujàcy problem. Porównanie opisów dzie∏ sztuki rzymskiej, a raczej ich katalogów zawartych w diariuszach z podró˝y wskazujàcych na konkretne zainteresowania Polaków odwiedzajàcych w tym czasie obce kraje z gustami estetycznymi nie- których polskich mecenasów sztuki omawianego okresu, jak choçby króla Jana III Sobieskiego i jego nadwornych malarzy Jana Eleutera Szymonowicza Sie- miginowskiego czy Jana Reisnera oraz artystów tworzàcych w nurcie sztuki emotywnej, jak Michelangelo Palloni, czy Antonio Giorgioli, który w koÊciele Bernardynów na warszawskim Czerniakowie zastosowa∏ zasad´ trójjednosci sztuk, wykaza∏o, ˝e tak prostym szlachcicom, niewykszta∏conym estetycznie, jak mecenasom o ukszta∏towanym guÊcie i malarzom XVII wieku podoba∏y si´ te same dzie∏a. Oto kilka przyk∏adów. Wiadomo, ˝e Jan Siemiginowski malu- jàc dekoracj´ Wilanowa dla Jana III, korzysta∏ z w∏oskich wzorów. Twarz Eola z plafonu Zimy, jak uwa˝a Mariusz Karpowicz, zapo˝yczy∏ z postaci Murzyna z fontanny del Moro z Piazza Navona, która tak bardzo podoba∏a si´ Andrze- jowi Radoliƒskiemu. Apolla z Gabinetu al Fresco wzorowa∏ na rycinach Fran- soisa Perriera lub na Bachusie Guida Rheniego nawiàzujàcym do Antinousa

69 Fr. Bartelli, Delle antiquita’ di Roma…, s. 58. 70 Zob. przyp. nr 1. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 166

166 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [20]

watykaƒskiego. (Dzie∏o Perriera musia∏o byç znane polskim peregrynantom, bowiem to w∏aÊnie w nim rycina przedstawiajàca kapitoliƒskich Dioskurów podaje i˝ sà to portrety Aleksanda Wielkiego z Bucefa∏em jak o tym wspominajà Maciej Rywocki i Bart∏omiej Wàsowski).71 Dzie∏a Guida Rheniego72 bardzo podoba∏y si´ w dobie potrydenckiej w Pol- sce jako odpowiadajàce wszystkim zaleceniom synodu Krakowskiego – ze wzgl´du na dydaktyzm, jasnoÊç wypowiedzi, emocje, wywo∏ywanie wzruszenia u widza, kierujàcego jego myÊl ku rozwa˝aniu Êwi´tych dogmatów. Dzie∏a te podziwia∏ w pracowni mistrza W∏adys∏aw Waza, choç jak wiadomo gustowa∏ raczej w sztuce pó∏nocy, ale zwróci∏ na nie uwag´ tak˝e przebywajàcy w Ne- apolu Kaziemierz Woysznarowicz. W koƒcu w XVII i XVIII wieku znajdziemy na terenie Ma∏opolski bardzo wiele dzie∏ naÊladujàcych kompozycje tego artysty. Wielkà popularnoÊç zyska∏y: „Chrystus w koronie cierniowej” z lat 1617- 18, ch´tnie kopiowany w Krakowie w 2 po∏. XVII stulecia, „Niepokalane Po- cz´cie”, którego naÊladownictwa znajdujà si´ u dominikanów i w klasztorze wi- zytek krakowskich. A tak˝e obrazy o tematyce hagiograficznej: „Ukrzy˝owanie Êw. Piotra” znalaz∏o naÊladowc´ w autorze obrazu z Kijów, „Wizja Êw. Filipa” pochodzàca ze Studziannej, a tak˝e „Âw. Józef z Dzieciatkiem” z koÊcio∏a ma- riackiego w Krakowie. Powsta∏o te˝ na terenie Ma∏opolski wiele dzie∏ przed- stawiajàcych „Mari´ Magdalen´ pokutujàcà” wzorowanych na obrazie Guida Rheniego (w Czy˝owie Szlacheckim, Gródku czy Jaros∏awiu). Malujàc w roku 1684 portret mitologiczny rodziny Sobieskich, Jan Siemigi- nowski przedstawi∏ Mari´ Kazimier´ jako Matk´ karmiàcà i za∏o˝ycielk´ dynastii. Wykorzysta∏ wzór „Caritas” Berniniego z nagrobka Urbana VIII – dzie∏a na które zwróci∏ uwag´ w swym diariuszu Bart∏omiej Wàsowski. Jan Reisner Malujàc obraz Op∏akiwanie w 1698 roku skorzysta∏ z kompozycji Pietra da Cortona dla kaplicy Urbana VIII w Watykanie tak ch´tnie odwiedzanej przez polskich podró˝ników w XVI i XVII wieku oraz obrazu Giacinta Brandie- go z San Andrea al Quirinale, koÊcio∏a nawiedzanego przez niemal wszystkich podró˝ujàcych Polaków w XVII wieku. Ogromnà popularnoÊcià w Polsce cieszy∏ si´ fresk z koÊcio∏a Zwiastowania we Florencji, obowiàzkowo nawiedzany przez polskich peregrynantów. W Ma∏opolsce znajduje si´ 8 kopii tego dzie∏a w Mu- zeum Uniwersytetu Jagielloƒskiego z koƒca XVI wieku. Wiadomo te˝, ˝e w XVII wieku Jan Zamoyski zamówi∏ kopi´ tego dzie∏a u Carla Dolci. Pozostaje jeszcze pytanie czy podró˝ w∏oska kszta∏towa∏a w jakiÊ sposób gusta artystyczne polskiego peregrynanta. W diariuszach bezpoÊredniej odpowiedzi nie odnajdziemy bowiem, ci, którzy zwiedzali i pami´tniki pisali, nie byli zazwyczaj mecenasami sztuki. Byli nimi, mi´dzy innymi, ci o których wiemy, ˝e podró˝

71 Zob. na temat b∏´dów w opisach rzymskich dzie∏ sztuki przyp. 58. 72 M. Kaleciƒski, Muta praedicatio. Studia z historii recepcji malarstwa w∏oskiego doby potydenckiej. Warszawa 1999, s. 50-73. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 167

[21] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 167

do W∏och odbyli, ale nie pozostawili po niej diariusza. Jednym z nich by∏ Stani- s∏aw Kryski – ojciec Wojciecha i Feliksa Kryskich, których podró˝ po Italii odby- tà w latach 1584-1587 opisa∏ w „Ksi´gach peregrynackich” Maciej Rywocki. Wo- jewoda Kryski by∏ wielkim mi∏oÊnikiem nie tylko wszechnic w∏oskich (sam studiowa∏ w Ferrarze), ale i sztuki tego kraju o czym Êwiadczy fakt, ˝e do wykonania nagrobka dla swojego brata i jego rodziny zatrudni∏ w latach 1572-1578 w∏oskiego mistrza Santi Gucciego, zamawiajàc dzie∏o wybitne, naÊladujàce rzymskie dzie∏a Micha∏a Anio∏a (postaç kobiety Santi Gucci skompilowa∏ z postaci Moj- ˝esza i Sybilli z nagrobka Juliusza II). Trzeba wspomnieç, ˝e kontynuujàc rodzin- nà tradycj´ podró˝ujàcy z Rywockim, Wojciech Kryski zamówi∏ w roku 1609- 1613 ju˝ w rodzimym warsztacie, nagrobek o identycznym uk∏adzie, dla swoich rodziców oraz brata Piotra. Oba dzie∏a znajdujà si´ do w prezbiterium koÊcio∏a parafialnego w Drobinie – rodzinnej posiad∏oÊci Kryskich.73 Drugim fundatorem wybitnego dzie∏a na terenach polskich a jednoczeÊnie podró˝nikiem i pami´tnikarzem by∏ Stanis∏aw OÊwićim.74 Mi´dzy rokiem 1638 a 1642 sp´dzi∏ czas na d∏ugich peregrynacjach jako towarzysz podró˝y naukowej Aleksandra Koniecpolskiego,75 syna Hetmana Stanis∏awa Koniecpol- skiego. A w latach 1650-53 jako opiekun Aleksandra Micha∏a Lubomirskiego w pielgrzymce na Rok Jubileuszowy do Rzymu. Niestety z pierwszej podró˝y do Italii, poza kilkoma wzmiankami, do naszych czasów nie dochowa∏o si´ nic. Jak si´ wydaje jedynym pomnikiem upami´tniajàcym w∏oskie fascynacje autora pozostaje wspania∏a kaplica rodzinna OÊwićimów przy koÊciele Francisz- kanów w KroÊnie wzniesiona w latach 1647-1649 przez Wincentego Petronie- go76 i ozdobiona sztukateriami Jana Baptysty Falkoniego.77 Kaplica b´dàca przyk∏adem wysokiej klasy w∏oskiego dojrza∏ego baroku na ziemiach polskich jest tak˝e dowodem na doskona∏y zmys∏ estetyczny i dobry smak mecenasa i fundatora,78 którego wyrobienie zawdzićza∏ OÊwićim z pewnoÊcià swoim zagranicznym peregrynacjom. Na pytanie czy wybra∏ do jej budowy W∏ochów z zami∏owania do w∏oskiego baroku czy tylko z mi∏oÊci do Italii, którà niedawno odwiedzi∏ i z pewnoÊcià pokocha∏, nie uzyskamy odpowiedzi z kart jego nie-

73 H. Kozakiewicz, Nagrobki Kryskich w Drobinie. „Biuletyn Historii Sztuki”. T. 18: 1956, s. 2-23, s. 2-23. 74 A. P rzyboÊ, OÊwićim Stanis∏aw. W: PSB. T. 24: 1979, s. 619-621. 75 Zob. St. OÊwićim, Diariusz 1643-1651, wyd. W. Czermak. W: Scriptores Rerum Po- loniarum. T. 19: 1907, s. XLII. To ˝e Stanis∏aw OÊwićim musia∏ byç znany wÊród polskiej szlachty jako mentor i przewodnik udajàcej si´ m∏odzie˝y za granic´ Êwiadczy fakt i˝ w 1649 Krzysztof Opaliƒski chcia∏ go zatrudniç jako protektora w∏asnego syna Piotra Adama Opaliƒ- skiego podczas podró˝y do Rzymu, która w koƒcu jednak si´ nie odby∏a. Zob. A. P r z y b o Ê, OÊwićim Stanis∏aw…, s. 619. 76 St. OÊwićim, Diariusz…, s. 208. 77 Ta m ˝ e, s. 195-196. 78 Zapisek z 6 lutego 1651 roku potwierdza, ˝e Stanis∏aw sam jest autorem kaplicy OÊwići- mów w KroÊnie. Tam˝e, s. 259. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 168

168 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [22]

kompletnego dziÊ diariusza. (Zachowany opis drugiej podró˝y do W∏och zawiera bardzo nieliczne wzmianki na temat dzie∏ sztuki, poniewa˝ autor cz´sto odsy∏a czytelnika do wczeÊniej ju˝ opisanej pierwszej podró˝y, której diariusz zaginà∏.) Mo˝na jednak wysnuç z niego wniosek, ˝e obok fortyfikacji najwi´k- szym zainteresowaniem Stanis∏awa OÊwi´cima cieszy∏y si´ epitafia i pomniki nagrobne. U Franciszkanów w Brucku zachwyci∏a go inskrypcja fundacyjna: przy g∏ównym o∏tarzu ad partem epistolae, tempus aedyficationis tego koÊcio∏a i fundatorów denotat. Odnotowa∏ jà w ca∏oÊci dopisujàc, ˝e pod nià, ˝e jest oblig za dusze fundatora; na ko˝dy piàtek masza Êw. Cum psalterio de perofundis.79 Bardzo dok∏adnie opisa∏ równie˝ grobowiec Boles∏awa Âmia∏ego w klasztorze benedyktyƒskim w Ossyaku, sta∏e miejsce odwiedzane na trasie polskich piel- grzymów do Rzymu. Zanotowa∏ inskrypcje z kaplicy nagrobnej i ca∏à legend´ zwiàzanà z osobà w∏adcy.80 Byç mo˝e zainteresowanie inskrypcjami i sztukà se- pulkralnà wynika∏o wy∏àcznie z ciekawoÊci natury historycznej, nie da si´ jednak wykluczyç, ˝e pobudowawszy dopiero co kaplic´ w KroÊnie po Êmierci swej ukochanej siostry Anny, ˝ywo jeszcze interesowa∏ si´ tà dziedzinà dzia∏alnoÊci artystycznej. Wybitnym przyk∏adem wÊród polskich peregrynantów jest architekt Bart∏o- miej Nataniel Wàsowski, obywajàcy podró˝ jako preceptor m∏odych szlachci- ców ale – jak si´ wydaje – równie˝ jako swà w∏asnà w´drówk´ artystycznà. Jego relacja z podró˝y po Europie jest wyjàtkowym sprawozdaniem wÊród polskich diariuszy. Prezentuje wykszta∏conego architekta o ukszta∏towanym guÊcie estetycznym, doceniajàcego sztuk´ ostatniego stulecia. Jako jedyny z polskich pe- regrynantów dostrzega∏ Wàsowski jej nowatorstwo i koncept a nie, jak po- przednicy wy∏àcznie osobliwoÊç i dziwne pi´kno. Dzie∏a architektury i plastyki

79 Ta m ˝ e, s. 238-239. 80 To miejsce sobie na pokut´ obra∏ i incognito przez 30 lat w kuchni pos∏ugiwa∏, wszystkie mu- nia kucharskie ponoszàc na sobie; a˝ dopiero przy Êmierci przyzna∏ si´ byç królem polskiem i ˝e zabi∏ Êw. Stanis∏awa. Dlatego zakonnicy przystojnie go pochowali i w Êcianie nagrobek wprawili takowy: jest tablica wielka kwadratowa bia∏ego marmuru, ma∏o co wy˝ej od ziemie, na niej we Êrodku jest koƒ wyrzezany pod siod∏em, naoko∏o tej tablice takowe litery wypisane: »Rex Boleslaus Poloniae occisor Sancti Stanislai Episcopi Cracoviensis.« Nad tà tablicà jest obraz i ˝ywot tego Boles∏awa wymalowany takim sposobem: we Êrodku stoi ca∏a jego osoba w kirysie, wszytka z∏oci- sta z regimentem hetmaƒskim w r´ce. Nad statuà albo osoba jego sà trzy obrazy ma∏e. W pierwszym upomina Êw. Stanis∏aw Boles∏awa o z∏y ˝ywot; w drugim przeciwko niemu zabija Boles∏aw Êw. Stanis∏awa; a we Êrodku Êw. Stanis∏aw kl´czàcy i modlàcy si´ do Trójce Êw., nad tem˝e klasztorem wymalowanej. Po stronach tej˝e statuy sà te obrazy. Po prawej, idzie Boles∏aw do Rzymu peregrynujàcy. Po lewej, przeciwko temu w kuchni pos∏ugujàcy. Po prawej stronie znowu ni˝ej, umierajàcy i stan swój królewski wyznawajàcy. […] po lewej stronie wymalowany pogrzeb jego, gdzie zakonnicy go na ramionach swych niosà. […] pod tymi obrazami i osobà sà wiersze, te˝ obrazy wy˝ej mianowane t∏umaczàce: »Occidit, Romam pergit, placet Osiach, illic / Ignotus servit, notus pia lumnia claudit./ Osiach hic placeat tibi, Stanislae, tyrannum / Mitem quod factum ca- elestibus intulit astris.« Tam˝e, s. 243. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 169

[23] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 169

postrzega∏ Wàsowski g∏ównie z punktu widzenia rozwiàzaƒ technicznych, które mo˝na zastosowaç po powrocie do kraju. Koszt dzie∏a bra∏ pod uwag´ nie jako kryterium oceny wartoÊci estetycznej – jak to czynià polscy peregrynanci – lecz jako warunek, dla którego w ogóle warto podejmowaç dane rozwiàzanie. Pod- nosi∏ tak˝e problem odpowiednioÊci formy przedstawienia do jego tematu, krytykujàc ukazywanie nagoÊci w sztuce religijnej i Êwieckiej, które szpeci dzie- ∏o doskona∏e pod wzgl´dem warsztatowym. Malarstwo traktowa∏ jako dope∏- nienie architektury wyznaczajàc mu rol´ niemal wy∏àcznie dekoracyjnà jak to czyni∏ przed nim Jan Ocieski i czyniç b´dà po nim: Kaziemierz Woysznarowicz, Jan ¸ugowski czy Andrzej Radoliƒski. Bart∏omiej Wàsowski pozostawi∏ jeszcze dzie∏o z teorii architektury Calli- tectonicum Liber wydane w roku 1678 na inauguracj´ Akademii Poznaƒskiej. Traktat w swej zasadniczej cz´Êci zawiera wyk∏ad porzàdków architektonicznych zestawiony wed∏ug ró˝nic i podobieƒstw u w∏oskich teoretyków.81 Mia∏ on s∏u˝yç przede wszystkim celom dydaktycznym i jako taki zosta∏ uznany przez zakon za oficjalny podrćznik do nauki architektury dla uczniów kole- giów jezuickich. Wyk∏ad Wàsowskiego mia∏ kszta∏towaç gusta przysz∏ych me- cenasów i fundatorów polskich obiektów architektonicznych, które wed∏ug ojca Bart∏omieja pod wzgl´dem estetycznym pozostawiajà wiele do ˝yczenia. Jego zdaniem potrzeba kszta∏ciç mecenasów bowiem architekci nie znajàc – jak pisze – zasad pi´knoÊci architektoniki tworzà nie doskona∏e dzie∏a, dlatego: tylko to prze∏o˝y, co do pozoru pi´knego i wdzićznego oczom nale˝y w architektonice, i to, co trudniejszego i ledwo tym, którzy si´ architektonika bawià, wiado- mego, i dlatego niekszta∏ [t] ne budynki stawiajà z b∏´dami bez koƒca, gdy nie wiedzà co do pi´knoÊci budynku nale˝y. A to dlatego, ˝e nie majà egzemplarzów albo ksiàg, abo nauczycielów.82 Kompilujàc swe dzie∏o, Bart∏omiej Wàsowski, korzysta∏ z traktatów architektonicznych Witruwiusza, Leona Battisty Alber- tiego, Sebastiana Serlia i Andrei Palladia, od nich przejà∏ Wielkà Teori´ pi´k- na, którà si´ pos∏ugiwa∏. Pi´knoÊç architektoniki upatrywa∏ przede wszystkim w proporcji porzàdków i rygorystycznie stosowanych zasadach symetrii wyp∏y- wajàcych z proporcji cia∏a ludzkiego.83 Pi´kno w architekturze zaÊ, opiera∏ g∏ównie na proporcjach kolumn. Drugi rozdzia∏ swego dzie∏a poÊwići∏: poznaniu pi´knoÊci architektury w kolumnacjach i ich proporcjach. Nowator-

81 Co obszerniej w raptularzach r´cznych o architektonice piszà, tom umyÊli∏ krótko zebraç i przebrane rzeczy potrzebniejsze na pospolity po˝ytek wydaç. […] aby praca w tej ksià˝eczce pod- j´ta na wi´kszà by∏a chwa∏´ Boskà, aby Bóg z nami pi´knie na ziemi mieszka∏. B. N. Wàsow- ski, Kallitektoniki, abo o pi´knoÊci architektury sakralnej i Êwieckiej. W: J. Baranowski, Bar- t∏omiej Nataniel Wàsowski – teoretyk i architekt XVII wieku. Wroc∏aw – Warszawa – Kraków – Gdaƒsk 1975, s. 103. 82 Ta m ˝ e, s. 110. 83 Pi´knoÊç struktury zgadza si´ z pi´knoÊcià cia∏a ludzkiego abo z pi´knym u∏o˝eniem jego, które idzie z proporcji cz∏onków. Tam˝e, s. 111. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 170

170 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [24]

stwem Wàsowskiego w stosunku do poprzedników takich jak Serlio czy Palla- dio jest fakt, i˝ w swoim traktacie zawar∏ jedynie wyk∏ad architektury XVII stulecia – z wy∏àczeniem florenckiego baptysterium – jedynie rzymskiej. Przedstawi∏ zatem koÊcio∏y, które widzia∏ podczas swojej w∏oskiej podró˝y.84 Omawiajàc ró˝ne rodzaje kolumn powo∏a∏ si´ na przyk∏ad konfesji nad grobem Êw. Piotra w bazylice watykaƒskiej.85 Piszàc o detalu architektonicznym poda∏ przyk∏ady z antycznych budowli rzymskich: Drzwi Pantheon, rzymskiego koÊcio∏a, bardzo i starego, i ozdobnego, wysokie w otworze wi´cej ni˝ 33 stóp rzymskich, szerokie 16 i pó∏.86 W paragrafie drugim rozdzia∏u piàtego: O troja- kim u∏o˝eniu kolumn, poda∏ przyk∏ady kolumn triumfalnych wystawianych w Niemczech, NajÊwi´tszej Marii Pannie, w Warszawie, Zygmuntowi III iwRzymie, Trajanowi.87 Omawiajàc plany koÊcio∏ów powo∏a∏ si´ na za∏o˝one na planie ko∏a: Panteon i florenckie baptysterium.88 Omawiajàc zaÊ idealne proporcje dla chrzeÊcijaƒskiej Êwiàtyni pos∏u˝y∏ si´ planami rzymskich koÊcio- ∏ów: Êw. Piotra, Il Gesu’ i Êw. Andrzeja.89 Nie ulega zatem wàtpliwoÊci, ˝e odbyta przez Bart∏omieja Wàsowskiego po- dró˝ po Europie ukszta∏towa∏a jego gust estetyczny i artystyczny a za poÊred- nictwem jego traktatu teoretycznego mia∏a dalej kszta∏towaç polskà m∏odzie˝ w poznaƒskim kolegium.

* * * Na koniec kilka s∏ów na temat terminologii stosowanej w opisach dzie∏ sztuki przez Polaków podró˝ujàcych w XVI i XVII wieku. Relacje dotyczàce miast w∏oskich, ich urzàdzeƒ, fortyfikacji, architektury sakralnej i Êwieckiej oraz dzie∏ sztuki plastycznej pozostajàce w sferze zainte- resowaƒ tym, co nowe, osobliwe i dziwne, wielkie i kosztowne, wykorzystujà poni˝szy repertuaru estetycznych okreÊleƒ: najcz´Êciej stosowano s∏owo: dziwny – mirabilis, mirificus, miraculosus, singularis, intellectu difficilis, które w XVI i XVII stuleciu funkcjonowa∏o w kilku znaczeniach. Pierwszym jako niezwyk∏y, osobliwy, szczególny, drugim jako nadprzyrodzony lub cudowny. Trze- cie znaczenie podaje S∏ownik polszczyzny XVI wieku, jako godny podziwu, obejrzenia, uznania, czcigodny; czwarte – wyszukany, przesadny, wymyÊlny, bar-

85 Kr´conych albo w´˝ykowatych kolumn nie chwali Skamizjusz, dlatego, ˝e starzy, ani Grecy, ani Rzymianie ich nie zarzywali. Sà jednak w bazylice wielkiej watykaƒskiej w Rzymie u grobu Êw. Aposto∏ów, dzie∏o Urbana Ósmego, z miedzi koryntyƒskiej. B. N. Wàsowski, Kallitektoniki…, s. 131, 137. 86 Dane te zaczerpnà∏ z traktatu Serlia. Tam˝e, s. 103-269, s. 205. 87 Ta m ˝ e, s. 103-269, s. 227. 88 Okràg∏a figura ma w Rzymie egzemplarz wyÊmienity w koÊciele Pantheon nazwanym i w ko- Êciele Âw. Jana Chrzciela we Florencji. Tam˝e, s. 247. 89 Ta m ˝ e, s. 249. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 171

[25] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 171

dzo du˝y – wi´kszy ni˝ oczekiwano.890 Najbardziej rozpowszechnione rozumienie tego okreÊlenia to wzbudzajàcy podziw – tak rozumiejà je poeci odrodzenia. Klemens Janicki zapisa∏: Dziwi´ si´ W∏ochom. Polsk´ wielbi´ szczerze. / Tu- taj podziwem, tam mi∏oÊcià stoj´.91 S∏ownik Polszczyzny Jana Kochanowskiego podaje, ˝e synonimy okreÊlenia dziwny to: niezwyk∏y, osobliwy, szczególny i bardzo du˝y.92 Osobliwy – to inny ni˝ wszyscy, wyjàtkowy, nadzwyczajny, zwracajàcy uwag´, szczególnie dobry, dziwny, nie˝adny, niepospolity, specjalny.93 Pozosta∏e terminy ch´dogi, grzeczny, wdzićzny, kunsztowny, weso∏y, cudny lub cudowny, mi∏y i wyÊmienity sà synonimicznymi wyrazami przymiotnika pi´kny. OkreÊle- nia cudny u˝ywano w XVI stuleciu w znaczeniu bardzo ∏adny, doskona∏y ale i przyzwoity lub godny. Mia∏o wić obok znaczenia estetycznego tak˝e wy- dêwi´k moralny i dotyczy∏o tak wyglàdu cz∏owieka, jak jego postawy i wymo- wy.94 Podobnie rozumiano s∏owo mi∏y – gratus, amoenus, venustus; po pierwsze jako drogi, kochany i ulubiony; po drugie jako przyjemny, pociàgajàcy, ujmujà- cy, pon´tny, powabny, rozkoszny i radosny; w koƒcu te˝ zacny.95 Wyraz nie˝adny mia∏ zabarwienie wy∏àcznie estetyczne, znaczy∏ tyle co niebrzydki lub ∏adny.96 Podobnie rozumiano wyra˝enie wspania∏y – excelens, pulcher jako wyborny, pi´kny i urodziwy.97 S∏owo rozkoszny – incundus, amoenus, suavis, etiam pulcher, venustas ∏àczono z pi´knem estetycznym rozumiejàc je jako: pi´kny, powabny i odczuwaniem przyjemnoÊci – mi∏y, przyjemny. OkreÊlenie wdzićzny – incundus, gratus, acceptus i weso∏y wiàzane z odczuwaniem zadowolenia i rozumiano jako przyjemny, dobrze lub mile widziany.98 Nadzwyczajny odnoszono najcz´Êciej do niezwyk∏ych wydarzeƒ. W takim znaczeniu u˝ywa tego wyra˝e- nia Jan Kochanowski, piszàc cuda niezwyk∏e, cuda nies∏ychane.99 Druga grupa okreÊleƒ odnosi si´ bezpoÊrednio lub poÊrednio do rozmiaru dzie∏a: wielki, bogaty, okaza∏y i kosztowny. S∏ownik polszczyzny XVI wieku podaje, ˝e wszystkie te okreÊlenia sà, z niewielkimi ró˝nicami w zabarwieniu, niemal synoni- miczne. Najcz´Êciej u˝ywane okreÊlenie pi´kny t∏umaczony jest jako budzàcy zachwyt lub wywo∏ujàcy aprobat´, nie mia∏o wydêwi´ku moralnego. Dotyczyç zatem musia∏o pi´kna w rozumieniu estetycznym i byç zwiàzane z wywo∏ywa- niem uczucia zachwytu. Jako synonimy zosta∏y wymienione: ch´dogi, cudny,

90 S∏ownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa. T. 6. Warszawa 1995, s. 484-490. 91 K. Janicki, Utwory ¸aciƒskie, t∏um. M. Jezienicki. Lwów 1933, s. 98. 92 S∏ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego. T. 1. Kraków 1994, s. 475. 93 S∏ownik polszczyzny XVI wieku…, t. 22, s. 172-176. 94 S∏ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego…, t. 1, s. 296. 95 Tam˝e. T. 2, s. s. 477-479. S∏ownik Staropolski, red. St. Urbaƒczyk. T. 4, Wroc∏aw – War- szawa – Kraków 1970, s. 269-279. 96 S∏ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego…, t. 3, s. 208. 97 S∏ownik Staropolski…. T. 10, s. 346. 98 Ta m ˝ e, s. 67, 85. 99 S∏ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego…, t. 3, s. 207-208. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 172

172 MA¸GORZATA WRZEÂNIAK [26]

foremny, ozdobny, Êliczny, wdzi´czny, wyborny.100 Pi´kny wyst´puje tak˝e jako synonim takich okreÊleƒ jak: kunsztowny, grzeczny, weso∏y. Te odnoszà si´ do ró˝nych aspektów pi´kna. Termin grzeczny – accomodatus, aptus, idoneus rozumiany by∏ bowiem w pierwszym rz´dzie jako odpowiedni, stosowny, zdatny, udajàcy si´. Po drugie jako ∏adny – liepidus, luculentus,101 a zatem ∏àczàcy si´ z pi´knem w rozumieniu symetrii, proporcji i harmonii. Ch´dogi – purus, pu- tus, lantus, elegans to po pierwsze schludny, czysty, porzàdny, po drugie ozdobny, wytworny102 odpowiadajàcy bardziej pi´knu ozdób ni˝ struktury. Kunsztow- ny oznacza∏ tyle co mistrzowsko wykonany, wymyÊlny. Kunszt – ars, artificium, staropolskie konszt by∏ rozumiany jako sztuka w sensie umiej´tnoÊç, mistrzo- stwo, artyzm.103 Jan Kochanowski tym terminem okreÊla∏ precyzyjne wykonanie w szczególny i tajemniczy sposób, podajàc za przyk∏ad akt stworzenia cz∏owieka przez Boga.104 OkreÊlenie misterstwo lub mistrowaç znaczy∏o tyle, co wykonywaç, tworzyç, kunsztownie budowaç.105 Kochanowski odnosi∏ te wyra˝e- nia tak do aktu stworzenia przez Boga jak i do pisania poezji. Wartym odno- towania jest fakt, ˝e choç wi´kszoÊç diariuszy pisana jest w j´zyku polskim, to okreÊlenia estetyczne u˝ywane przez polskich podró˝ników cz´Êciej sà w j´zyku ∏aciƒskim. Powtarzajà si´ pulchritudo – w znaczeniu pi´kno, elegantia – w znaczeniu wytwornoÊç, splendor – wspania∏oÊç, przepych oraz amoenitas – urok i wdzi´k. Trzy pierwsze dotyczà dzie∏ sztuki przy czym elegantia cz´Êciej bywa odnoszona do architektury ni˝ plastyki, ostatnie okreÊlenie niemal wy- ∏àcznie wyst´puje w opisach krajobrazu. Wymienione estetyczne okreÊlenia i kryteria pi´kna jakimi pos∏ugiwali si´ polscy peregrynanci XVI i XVII wieku, podobnie jak rozumienie funkcji sztuki i roli artysty odzwierciedlajà poglàdy ludzi po cz´Êci zakorzenionych jeszcze w Êredniowiecznym pojmowaniu pi´kna a po cz´Êci znajàcych ju˝ artystyczne problemy nowej epoki, jednak nie umiejàcych ich odpowiednio nazwaç. Dodaç jeszcze tylko trzeba, ˝e jedynym na tym polu wyjàtkiem b´dzie architekt Bar- t∏omiej Nataniel Wàsowski, który b´dàc obeznany w swej sztuce – celowo u˝y- wam tego okreÊlenia, bowiem on sam w swych zapiskach z podró˝y rozgrani- cza∏ pole dzia∏ania architekta, projektanta, od zwyk∏ego wykonawcy – murato- ra – potrafi∏, dobierajàc odpowiednie s∏ownictwo, wyraziç jak rozumia∏ pi´kno architektury i podziwiaç je nie ze wzgl´du na wielkoÊç, bogactwo czy kosztowny materia∏ ale ze wzgl´du na jej walory estetyczne. Wyrazi∏ to ju˝ jednak nie w swoim diariuszu z podró˝y po Europie, ale w dziele Callitectonicum Liber,

100 S∏ownik polszczyzny XVI wieku…, t. 24, s. 175. 101 Ta m ˝ e, t. 8, s. 214. 102 Ta m ˝ e, t. 3, s. 215 103 Ta m ˝ e, t. 4, s. 551. 104 Zob. Psalm 139, 35. S∏ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego…. T. 2, s. 312. 105 Ta m ˝ e, s. 491. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 173

[27] W¸OCHY W RELACJACH POLSKICH PODRÓ˚NIKÓW 173

czyli o pi´knoÊci architektury – b´dàcym w du˝ej cz´Êci kompilacjà w∏oskich traktatów o architekturze, a po cz´Êci wynikiem zebranych we w∏oskiej drodze doÊwiadczeƒ.

L’Italia nelle relazioni dei peregrini polacchi dal ‘500 e ‘600 Riassunto Il testo e’ composto da cinque parti. Prima presenta i diari dei viaggiatori polacchi dal ‘500 e ‘600 nei quali si trovano le descrizioni delle citta’ italiane. Nella seconda si parla delle citta’ italiane – Venezia, Bolonia, Padova, Firenze e Roma – come sono state descritte dai viaggiatori nei loro diari in confronto alle descrizioni nelle guide turistiche italiane e polacche, alla poesia polacca e testi politici dell’epoca. Terza parte e’ la prova di rizpondere alla domanda perche’ si e’ formata la tipica via del viaggio nel teritorio italiano, perche’ i polacchi del ‘500 e ‘600 visitavano certi posti e sceglievano certe opere d’arte, cioe’ che cosa gli interessava durante il viaggio. Quarta parte, piu’ interessan- te dal punto di vista della storia dell’arte e della storia dell’estetica tratta dei gusti este- ici ed artistici dei viaggiatori polacchi. Alla fine si presenta la terminologia latina e polacca la quale usavano nobili polacchi scrivendo i loro diari dell viaggio e descrivendo delle opere dell’arte italiana. Le conclusioni sono questi che il viaggio in Italia oltre d’essere il pelegrinaggio reli- gioso, fu come l’ultima classe dell’universita’ durante la quale si studiava la lingua stra- niera, architettura di difesa, sopratutto le fortificazioni delle citta’, e alla fine le opere dell’arte. Il viaggio aveva uno scopo (non si tratta dei diplomati) educativo anche dal punto di vista dei gusti estetici, anche se le istruzioni dei genitori non dicessero che si doveva studiare l’arte.

Ma∏gorzata WrzeÊniak saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 174

Nak∏adem Wydawnictwa Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

Andrzej Rudowski, Rados∏aw Zenderowski

INTEGRACJA EUROPEJSKA

skrypt

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. JAN ZOWCZAK WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI

Wst´p Nauczyciele stanowià specyficznà grup´ spo∏eczno-zawodowà, która pod wzgl´dem swego sk∏adu, etosu, zdobytego doÊwiadczenia i pe∏nionej funkcji spo∏ecznej ró˝ni si´ od innych grup profesjonalnych. Mimo wspólnego statusu zawodowego nauczycieli wyst´puje zró˝nicowanie wewnàtrzgrupowe, które okreÊla si´ ró˝nymi zmiennymi1. W artykule E. Nowakowskiej zatytu∏owanym ˚ebyÊ cudze dzieci uczy∏ przedstawiono krótkà charakterystyk´ polskiego nauczyciela: „Przeci´tny polski nauczyciel jest kobietà po trzydziestce, mieszka w mieÊcie i pracuje w szkole podstawowej. Ma wy˝sze wykszta∏cenie – prawdopodobnie zdobyte na studiach zaocznych”2. Nauczyciele to szczególna grupa zawodowa – jak przedstawia to M. Zahorska3. Obejmuje ona przede wszystkim kobiety w Êrednim wieku (przeci´tna wieku badanych na próbie ogólnopol- skiej wynosi∏a oko∏o 40 lat), pracujàce w szkole oko∏o 15 lat, w wi´kszoÊci za- mieszkujàce i pracujàce w ma∏ych miejscowoÊciach. Nauczyciele to osoby, któ- re awansowa∏y spo∏ecznie dzi´ki zdobyciu wykszta∏cenia – w wi´kszoÊci stano- wià pierwsze pokolenie inteligencji. Nauczyciele szkó∏ Êrednich cz´Êciej wywodzà si´ z rodzin o nieco wy˝szym statusie ni˝ nauczyciele szkó∏ podstawowych i cz´Êciej sà mieszkaƒcami wi´k- szych miast. W szko∏ach Êrednich pracuje nieco wi´cej m´˝czyzn ni˝ w podstawowych. Nauczyciele sà grupà tradycyjnie zarabiajàcà niewiele, a w okresie przebudowy systemu spo∏ecznego ich sytuacja ekonomiczna relatywnie pogor- szy∏a si´. Poza obni˝eniem p∏ac realnych na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych zmniejszy∏y si´ tak˝e mo˝liwoÊci dodatkowych zarobków w szko∏ach. W ostatnich latach nauczyciele mogà si´ czuç szczególnie pokrzywdzeni, gdy˝ przy wzroÊcie zró˝nicowaƒ dochodowych w Polsce wy˝sze wykszta∏cenie w wielu innych grupach zawodowych sta∏o si´ czynnikiem umo˝liwiajàcym wzrost wyna-

1 J. Rusiecki, Nauczyciele okresu transformacji – próba diagnozy zawodu. Olsztyn 1999, s. 26 2 Por. E. Nowakowska, ˚ebyÊ cudze dzieci uczy∏. Polityka. R. 35: 1996, s. 5. 3 M. Zahorska, Nauczyciele a rynek pracy. W: Nauczyciele wobec reformy Edukacji. Ra- port z badaƒ. Instytut Spraw Publicznych. Red. E. Putkiewicz, K. E. Sielawa-Kolbow- ska, A. Wilkomirska, M. Znachorska. Warszawa 1999, s. 21-22. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 176

176 KS. JAN ZOWCZAK [2]

grodzeƒ. Prawid∏owoÊç ta nie obj´∏a nauczycieli, zw∏aszcza zatrudnionych w szko∏ach publicznych4. Mimo niskich zarobków szko∏a stanowi dla wielu nauczycieli atrakcyjne miejsce pracy. Z badaƒ Instytutu Spraw Publicznych wynika, ˝e wÊród badanych nauczycieli jedynie 12% chcia∏oby zrezygnowaç z pracy w swoim zawo- dzie5. Jednà z wa˝nych przyczyn kontynuowania pracy w szkole jest niewàtpli- wie wysokie bezrobocie i brak alternatywnych miejsc pracy. Sk∏ania to do podejmowania wielu dzia∏aƒ majàcych zagwarantowaç nauczycielom prac´. Zwi´kszenie pewnoÊci zatrudnienia upatrujà oni w podejmowaniu studiów zaocznych i uczestniczeniu w ró˝nych kursach dokszta∏cajàcych6. Praca w szkole gwarantuje niskà, ale stalà pensj´, umo˝liwia te˝ korzystanie ze Êwiadczeƒ zdrowotnych i praw emerytalnych. Tradycyjnie te˝ uwa˝a si´, ˝e niskie pensum i mo˝liwoÊç elastycznego wykonywania cz´Êci obowiàzków zawodowych, jak przygotowywanie si´ do lekcji czy sprawdzanie prac domowych, pozwala ∏àczyç prac´ w szkole z innymi obowiàzkami domowymi, w tym z wychowywaniem w∏asnych dzieci. Jednak˝e – jak podkreÊla M. Zahorska „pozycja zawodowa nauczycieli i ich sytuacja materialna mo˝e sprawiç, ˝e wielu nauczycielom b´- dzie trudno zaakceptowaç zmiany, które mogà doprowadziç do zwolnieƒ, zwi´kszà liczb´ godzin pracy w szkole czy oddalà miejsce pracy od miejsca zamieszkania”7.

1. Nauczyciele w okresie zmiany Funkcje nauczyciela ros∏y tak, jak rozwija∏y si´ zadania edukacyjne szkolnictwa. W obecnych czasach, kiedy szkole powierzono funkcj´ dydaktycznà, wychowawczà, opiekuƒczà, Êrodowiskowà i terapeutycznà, nauczycielowi przypisuje si´ g∏ównà rol´ w ich realizacji. Postulaty dotyczàce przebudowy wspó∏- czesnej szko∏y uwzgl´dniajà potrzeb´ poszukiwania i tworzenia szko∏y dla ucznia, w której uczeƒ uczestniczy∏by w sensownej pracy na rzecz w∏asnego samorozwoju. Szko∏a powinna przeobraziç si´ w szko∏´ wychowujàcà o zdolno- Êciach do samoregulacji, potrzebna jest szko∏a dialogu i partnerstwa8. Oczywi- stà powinnoÊcià edukacji, którà g∏ównie realizowaç b´dzie szko∏a, staje si´ przygotowanie m∏odego pokolenia do krytycznego oglàdu rzeczywistoÊci spo- ∏ecznej i materialnej, kszta∏towanie gotowoÊci do dokonywania zmian i tworze-

4 Ta m ˝ e, s. 22. 5 A. Wi∏komirska, Postawy nauczycieli wobec swojego zawodu. W: Nauczyciele wobec reformy Edukacji. Raport z badaƒ. Red. E. Putkiewicz. Warszawa 1999, s. 33. 6 J. Rusiecki, Nauczyciele okresu transformacji..., s. 21. 7 M. Zahorska, Nauczyciele a rynek pracy..., s. 22. 8 Por. M. Dudzikowa, Model szko∏y i jego przemiany a zadania kszta∏cenia nauczycieli. Próba syntezy. W: Nauczyciel i problemy jego kszta∏cenia w okresie zmiany spo∏ecznej. W: Studia Pedagogiczne. Red. H. Muszyƒski. T. 1. Warszawa 1994, s. 87. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 177

[3] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 177

nie Êwiata o wysokich wartoÊciach humanistycznych9. Naczelnymi celami staje si´ wychowanie do demokracji, tolerancji, pluralizmu, kszta∏towanie w∏asnej podmiotowoÊci i to˝samoÊci tak˝e do efektywnoÊci gospodarczej, do rozumienia i rozwiàzywania celów globalnych, narodowych i indywidualnych oraz do samorealizacji i samorozwoju10. RównoczeÊnie zauwa˝amy, i˝ wzrasta zainteresowanie problematykà wy- chowawczà jako tà dziedzinà dzia∏alnoÊci, która warunkuje powodzenie w innych sferach ˝ycia ludzkiego. Wychowanie, mimo ró˝norodnych definicji jest swoistà interwencjà w dialektyczny zwiàzek cz∏owieka i Êwiata, regulujàcà ich wzajemne stosunki poprzez wspó∏dzia∏anie w twórczym rozwoju osobowoÊci jednostki i przemian spo∏ecznych11. Potrzeba przeobra˝eƒ w procesie wychowania wskazuje na takie tendencje jak: od pedagogiki urabiania do pedagogiki wyzwolenia, rozbudzania „si∏ duchowych”, od pedagogiki pewnoÊci do pedagogiki poszukiwania, od pedagogiki pompatycznej do pedagogiki dialogu (spotkania) i od dogmatyzmu do dynamizmu funkcjonowania instytucji oÊwiatowo- -wychowawczych12 W polskim systemie edukacyjnym nauczyciel coraz bardziej jest spostrzega- ny jako wychowawca. Przypisuje si´ mu po˝àdane zalety jak spolegliwoÊç, spra- wiedliwoÊç, wyrozumia∏oÊç, empati´, tolerancyjnoÊç, sprawnoÊç organizacyjnà, komunikatywnoÊç i inne dyspozycje. Dzieje si´ tak m.in. dlatego, ˝e efekty wychowania, a wi´c postawy dzieci i m∏odzie˝y, nie sà zgodne z oczekiwaniami spo∏ecznymi, sà cz´sto zagro˝eniem dla rozwoju spo∏ecznego i ˝ycia publicznego. Niemo˝noÊç zmiany takich postaw powoduje, ˝e nauczyciele powszechnie unikajà kontaktów wychowawczych z m∏odzie˝à i preferujà funkcj´ dydaktycz- nà13. Coraz wi´cej uczestników procesu edukacji wymaga pomocy i opieki. Po- trzebne jest dla nich wsparcie materialne i duchowe, stworzenie szansy na spe∏nienie si´ w obecnych i przysz∏ych planach ˝yciowych. Jest to kolejny problem, którym nauczyciel musi si´ zainteresowaç. Nie mo˝na bowiem nie do- strzegaç zjawisk prowadzàcych do rozwarstwienia spo∏ecznego i powi´kszenia si´ ubóstwa. Z koniecznoÊci nauczyciel realizowaç musi zadania o charakterze opiekuƒczym. OczywiÊcie mo˝na by mno˝yç powinnoÊci nauczyciela. Tak bowiem jak zró˝nicowane i skomplikowane jest ˝ycie cz∏owieka, tak te˝ b´dà si´

9 T. L ewowicki, Przemiany edukacji a treÊci kszta∏cenia nauczycieli. W: Nauczyciel i problemy jego kszta∏cenia w okresie zmiany spo∏ecznej. W: Studia Pedagogiczne. T. 80: 1994, s. 89. 10 S. Wo∏oszyn, O kulturze nauczyciela i jej wychowawczym wp∏ywie. W: Z pogranicza idei i praktyki Edukacji nauczycielskiej. Red. M. Dudzikowa, A. A. Kotusiewicz. Bia∏ystok 1996, s. 33 nn. 11 Por. R. Miller, Socjalizacja – wychowanie – psychoterapia. Warszawa 1981, s. 45. 12 S. Katula, Integracje i syntonie w relacji rodzina – szko∏a. W: Pedagogiczne relacje rodzina – szko∏a. Red. A. Janke. Bydgoszcz 1994, s. 27. 13 A. Olubiƒski, PodmiotowoÊç roli spo∏ecznej nauczyciela. W: Nauczyciel – problemy jego kszta∏cenia w okresie zmiany spo∏ecznej. W: Studia Pedagogiczne. T. 60. Warszawa 1994, s. 76. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 178

178 KS. JAN ZOWCZAK [4]

jawi∏y zadania dla nauczyciela. Nast´puje ewolucja roli nauczyciela w∏aÊnie poprzez zwi´kszajàcà si´ liczb´ ró˝norodnych wymagaƒ i powinnoÊci, a tak˝e konfliktów i wszelkich anomii14. Sà one jednostronnie kwalifikowane jako zjawiska wy∏àcznie negatywne, a przecie˝ mogà byç twórcze i bardzo przydatne w rozwiàzywaniu ró˝nych dylematów. Dlatego te˝ funkcjonuje ciàg∏y postulat innowacyjnoÊci w pracy nauczyciela, twórczego rozwiàzywania ró˝nych sytuacji edukacyjnych15 tym bardziej, ˝e poszerza si´ swoboda programowania i realizacji funkcji pedagogicznej nauczycieli. Czy zatem nauczyciele wyra˝ajà goto- woÊç do zmian edukacyjnych i spo∏ecznych?, wszak musi si´ przede wszystkim dokonaç zmiana w sposobach myÊlenia i dzia∏ania g∏ównych podmiotów edukacyjnych, tj. nauczycieli16. Nauczyciel w koncepcjach przebudowy systemu edukacji jest postrzegany jako g∏ówna si∏a sprawcza, jako realizator wewnàtrz- szkolnych i pozaszkolnych zmian17. Owe zmiany mia∏yby iÊç m.in. w kierunku wskazanym przez Raport UNESCO pt. Uczyç si´ aby byç, gdzie czytamy, ˝e podstawowym zadaniem nauczycieli b´dzie odtàd nie przekazywanie wiedzy, lecz kszta∏towanie osobowoÊci wychowanka i otwieranie przed nim drogi do rzeczywistego Êwiata, funkcje zatem wychowawcze i inspirujàce przewa˝aç powinny nad funkcjami nauczajàcymi. Jest to jeden z g∏ównych kierunków przeobra˝eƒ zarówno w kszta∏ceniu, jak i doskonaleniu nauczycieli. Istotny jest równie˝ wp∏yw ró˝nych czynników Êrodowiskowych – szko∏y, dyrekcji szko∏y, rodziców, Êrodowiska lokalnego – na inspirowanie takich zmian. Kontrowersje dotyczàce wspó∏czesnego nauczyciela mo˝na równie˝ odnieÊç do jego osobistych uwarunkowaƒ, majàcych wp∏yw na funkcjonowanie w zawodzie. Do nich zaliczyç trzeba uznawane wartoÊci, preferowane zasady etyczne, zainteresowania pozawodowe, czas wolny, aktywnoÊç kulturalnà i spo∏ecznà, które jak w ˝adnym innym zawodzie sà immanentnym sk∏adnikiem postawy zawodowej. Zapewne cenne by∏oby podj´cie próby okreÊlenia modelu nauczyciela przysz∏oÊci, takà potrzeb´ dostrzegaç trzeba, przecie˝ edukacja jest dzia∏alnoÊcià w której wyst´puje emancypacyjnoÊç. Z jednej strony stwierdza si´ powszechnie, ˝e nauczyciele nie sà przygotowani do podejmowania nowych zadaƒ i re- formowania szko∏y, z drugiej zaÊ prowadzi si´ poszukiwania do wprowadzenia ró˝norodnych zmian w treÊciach kszta∏cenia nauczycieli18. Podnosi si´ sprawy

14 S. Kawula, W sprawie zakresu zadaƒ zawodowych wspó∏czesnego nauczyciela. W: Obsza- ry Edukacji. Nauczyciel. Red. J. Rusiecki. Olsztyn 1996, s. 45. 15 D. Rusakowska, Nauczyciel i innowacje pedagogiczne. Warszawa 1986, s. 32. 16 W. ¸ukaszewski, Przesz∏oÊç jest dobra a ludzie ˝li. W: Edukacja wobec zmiany spo∏ecznej. Red. J. Brzeziƒski, L. Witkowski. Toruƒ 1994, s. 54. 17 Cz. K upisiewicz, Edukacja polska w XXI wieku – zarys koncepcji reformy systemu szkolnego w Polsce. G∏os Nauczycielski. R. 19: 1996, s. 12. 18 T. L ewowicki, Przemiany edukacji a treÊci kszta∏cenia nauczycieli, Nauczyciel i problemy jego kszta∏cenia w okresie zmiany spo∏ecznej. W: Studia Pedagogiczne. Red. H. Muszyƒ- ski. T. 60. Warszawa 1994, s. 40. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 179

[5] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 179

etyki zawodu w okresie zmiany19 przedstawia si´ dylematy roli spo∏ecznej nauczycieli z niskim wskaênikiem podmiotowoÊci tej roli20 wskazuje si´ tak˝e na groêne zjawisko wypalenia zawodowego u nauczycieli21. W niniejszym opracowaniu poprzez wglàd w praktyczne funkcjonowanie wspó∏czesnego nauczyciela podj´to prób´ udzielenia odpowiedzi na kilka za- gadnieƒ zwiàzanych z czynnikami warunkujàcymi efektywnoÊç pracy nauczyciela, poprzez ukazanie wartoÊci preferowanych przez nauczycieli.

2. Dobór próby do badaƒ w∏asnych Przyst´pujàc do dokonania doboru próby reprezentatywnej do badaƒ ogól- nopolskich nauczycieli nale˝y zwróciç uwag´, i˝ dokonujà si´ one w okresie zmian w oÊwiacie polskiej, w szczególnoÊci dotyczy to sytuacji kadrowej w po- szczególnych typach szkó∏. Zmiany te mo˝na uchwyciç w oparciu o oficjalne dane urz´dowe dotyczàce oÊwiaty w Polsce w ciàgu ostatnich lat. Odwo∏ujàc si´ do tych êróde∏ zauwa˝amy, i˝ w roku szkolnym 1999/2000 w szko∏ach podstawowych dla m∏odzie˝y (bez szkó∏ specjalnych) zatrudnionych by∏o ponad 262 tys. nauczycieli. W gimnazjach pracowa∏o wówczas niespe∏na 27 tys. zaÊ w liceach ogólnokszta∏càcych – niespe∏na 42 tys. nauczycieli. W owym roku w jednej szkole podstawowej pracowa∏o przeci´tnie 15,5 nauczycieli, w gimnazjum – 4,9 a w liceum 19,6 nauczycieli22. Analizowany rok szkolny, jest szczególnym punktem odniesienia dla naszych badaƒ z oczywistej racji, i˝ jest to okres zasadniczych zmian ustroju szkolnego, mianowicie wprowadzania gimnazjów. Jak wskazujà przytoczone liczby, gimnazja by∏y wówczas placówkami rozwojowymi. Po zakoƒczeniu reformy nale˝y przyjàç, ˝e w przeci´tnym gimnazjum zatrudnionych by∏o w tym roku szkolnym na pe∏- nym etacie 12-13 nauczycieli. Z drugiej strony, przeci´tna liczba nauczycieli w liceum uleg∏a obni˝eniu do 16 -17 etatów, zaÊ przeci´tna liczba nauczycieli w szkole podstawowej ustali∏a si´ na 14-15 etatów. Wyst´powa∏y oczywiÊcie znaczne wa- hania liczb nauczycieli przypadajàcych na jednà szko∏´ dostrzegalne wyraênie równie˝ w terytorialnym (wojewódzkim) przekroju placówek szkolnych. Z danych urz´dowych GUS przyk∏adowo dowiadujemy si´ wi´c, ˝e nauczyciele w szko∏ach podstawowych na Lubelszczyênie stanowili 6,7% nauczycieli szkó∏ podstawowych w ca∏ym kraju, nauczyciele w gimnazjach woj. lubelskiego

19 H. Muszyƒski, Prze∏om spo∏eczno-polityczny w ÊwiadomoÊci zawodowej nauczycieli. W: Nauczyciel i problemy jego kszta∏cenia w okresie zmiany spo∏ecznej. W: Studia Pedagogiczne. T. 60. Warszawa 1994, s. 88. 20 A. Olubiƒski, PodmiotowoÊç roli spo∏ecznej nauczyciela. W: Studia Pedagogiczne. T. 60. Red. Muszyƒski. Warszawa 1994, s. 77. 21 H. S ´ k, Wypalenie zawodowe nauczycieli. W: Spo∏eczne i podmiotowe uwarunkowania. Red., J. Brzeziƒski, L. Witkowski. Toruƒ 1994, s. 36. 22 GUS, Mienie gmin i powiatów w 1999 r. Warszawa 2000, s. 245-353. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 180

180 KS. JAN ZOWCZAK [6]

tworzyli 6,1% nauczycieli gimnazjalnych w Polsce, zaÊ nauczyciele w liceach Lubelszczyzny to 7,0 % nauczycieli wszystkich liceów ogólnokszta∏càcych wPolsce23. W przeci´tnej szkole podstawowej na Lubelszczyênie pracowa∏o 12,7 nauczycieli, w przeci´tnym gimnazjum w woj. lubelskim – 4,8 nauczycieli, w przeci´tnym zaÊ liceum na Lubelszczyênie pracowa∏o 19,8 nauczycieli. Warto porównaç przeci´tne obsady szkó∏ podstawowych na Lubelszczyênie i na Âlàsku, przeci´tne obsady gimnazjów na Podkarpaciu i w woj. Opolskim zaÊ przeci´tne obsady liceów na Mazowszu i w woj. Âwi´tokrzyskim. W okresie kolejnych dwóch lat nastàpi∏y oczywiÊcie zmiany nie naruszajàce jednak uwi- docznionych relacji mi´dzywojewódzkich. Dynamik´ zmian w polskiej edukacji na przestrzeni kilku lat ilustruje porów- nanie danych dotyczàcych oÊwiaty z roku 2002/2003, a wi´c w roku szkolnym bez- poÊrednio poprzedzajàcym badania. Okazuje si´, i˝ w roku szkolnym 2002/2003 w szko∏ach podstawowych dla m∏odzie˝y (bez szkó∏ specjalnych) pracowa∏o 242 tyÊ nauczycieli. W gimnazjach pracowa∏o w tym okresie 129 tyÊ. nauczycieli, a wi´c liczba nauczajàcych w tego typu szko∏ach w porównaniu z rokiem szkolnym 1999/2000 zwi´kszy∏a si´ o 102 tyÊ. nauczycieli. Z kolei w liceach ogólno- kszta∏càcych (ponadpodsatwowych i ponagimnazjalnych) pracowa∏o 48726 nauczycieli; przy czym 1124 nauczycieli pracowa∏o w liceach ogólnokszta∏càcych na podbudowie programowej szko∏y podstawowej, zaÊ 47602 nauczycieli pracowa∏o w liceach ogólnokszta∏càcych na podbudowie programowej gimnazjum.

Tabela 1. Edukacja i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003

Wyszczególnienie Szko∏y – Uczniowie Ârednia Nauczyciele Ârednia Ârednia liczba uczniów nauczycieli uczniów na w szkole24 w szkole25 nauczyciela26 Szko∏y podstawowe 15593 2982982 191 242362 15,5 12,3 Gimnazja 6609 1709002 258 129433 19,5 13,2 Licea ogólno- 2448 745489 304 4872628 19,9 15,2 kszta∏càce – ponadpodstawowe i ponagimnzajalne27

èród∏o: GUS, OÊwiata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, Warszawa 2003, tab. 1, s. 1; tab 1 (32), s. 43; tab. 1 (83), s. 87.

23 Tam˝e. 24 Obliczenia w∏asne. 25 Tam˝e. 26 Tam˝e. 27 Licea ogólnokszta∏càce ponadpodstawowe – na podbudowie programowej szko∏y podstawowej, Licea ogólnokszta∏càce ponadgimnazjalne – na podbudowie programowej gimnazjum. 28 Pe∏nozatrudnieni i niepe∏nozatrudnieni w przeliczeniu na pe∏nozatrudnionych. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 181

[7] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 181

W kontekÊcie prezentowania danych na temat interesujàcych nas typów szkó∏ (podstawowe, gimnazja i licea) nieodzowne jest uwzgl´dnienie kilku zasadniczych uwag metodycznych, dotyczàcych stanu organizacyjnego ustroju szkolnego w roku szkolnym 2002/2003. W wyniku wdra˝ania nowego systemu edukacji w roku szkolnym 2002/2003, podobnie jak w roku szkolnym 2001/2002 nie by∏o naboru do pierwszych klas szkó∏ ponadpodstawowych dla m∏odzie˝y, czyli szkó∏ na podbudowie programowej oÊmioletniej szko∏y podstawowej29. W roku szkolnym 2002/2003 zacz´∏y funkcjonowaç szko∏y ponadgimnazjalne: dwu-trzyletnie zasadnicze szko∏y zawodowe, trzyletnie licea ogólnokszta∏càce, trzyletnie licea profilowane i czteroletnie technika. Oprócz nich dzia∏ajà, do czasu zakoƒczenia cyklu kszta∏cenia, szko∏y ponadpodstawowe30. W oÊwiacie i wychowaniu obserwowane zmiany, wynikajà zarówno z procesów demograficznych, jak i przeobra˝eƒ systemowych – wprowadzenia reformy ustroju szkolnego (poczàwszy od roku szkolnego 1999/2000) w powiàzaniu z nowym podzia∏em terytorialnym kraju (16 województw, 308 powiatów ziemskich i 65 grodzkich) – które doprowadzi∏y do decentralizacji w zakresie zarzàdzania oÊwia- tà. Obecnie niemal wszystkie publiczne szko∏y i placówki oÊwiatowe sà prowadzone przez jednostki samorzàdu terytorialnego: gminy, powiaty i województwa. W roku szkolnym 2001/2002 po raz pierwszy w pe∏nej strukturze organiza- cyjnej obejmujàcej trzy klasy dzia∏a∏y gimnazja. W roku szkolnym 2002/2003 rozpoczà∏ si´ II etap reformy ustroju szkolnego. Pierwsi absolwenci gimnazjów kontynuowali nauk´ w nowo utworzonych szko∏ach ponadgimnazjalnych (zasadniczych szko∏ach zawodowych, trzyletnich liceach ogólnokszta∏càcych, liceach profilowanych i czteroletnich technikach). Oprócz nich dzia∏ajà – do czasu zakoƒczenia cyklu kszta∏cenia – szko∏y ponadpodstawowe (kszta∏càce na podbudowie programowej klasy ósmej: szko∏y zasadnicze, licea ogólnokszta∏càce, Êrednie szko∏y zawodowe). Po raz drugi nie by∏o naboru do pierwszych klas tych szkó∏ dla m∏odzie˝y. Liczba szkó∏ podstawowych dla dzieci i m∏odzie˝y systematycznie maleje. Szko∏y podstawowe b´dà coraz mniej obcià˝one, w zwiàzku z malejàcà liczbà dzieci w wieku 7-12 lat, nominalnie przewidzianym dla szkó∏ podstawowych. Po- nadto skrócony zosta∏ o dwa lata cykl kszta∏cenia w szkole podstawowej w porów- naniu z poprzednim ustrojem szkolnym. Liczba szkó∏ podstawowych funkcjonujà- cych w roku szkolnym 2002/2003 by∏a mniejsza o 4230, tj. o 21,3% w porównaniu

29 GUS, OÊwiata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXVIII. 30 Prezentowane dane dotyczà stanu organizacyjnego ustroju szkolnego regulowanego przez przepisy ustawy z dnia 7 wrzeÊnia 1991 r. o systemie oÊwiaty (Dz. U. Nr 67 z 1996 r., poz. 329 z póêniejszymi zmianami) oraz zasad wdra˝ania nowego systemu edukacji, które re- guluje ustawa z dnia 8 stycznia 1999 roku – Przepisy wprowadzajàce reform´ ustroju szkolnego (Dz. U. Nr 12, poz. 96 z póêniejszymi zmianami). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 182

182 KS. JAN ZOWCZAK [8]

z rokiem szkolnym 1995/1996. Z kolei w stosunku do roku szkolnego 1999/2000, w którym powsta∏y pierwsze szko∏y gimnazjalne, w roku szkolnym 2002/2003 liczba gimnazjów wzros∏a o 488, tj. o 8,0%. W okresie 1995/1996-2001/2002 wzros∏a liczba szkó∏ Êrednich, w tym najbardziej liczba liceów ogólnokszta∏càcych – o 591 szkó∏, tj. o 34,7%. O 1179 szkó∏ (tj. o 24,4%) zwi´kszy∏a si´ w tym samym czasie liczba Êrednich szkó∏ zawodowych, zmala∏a natomiast – zgodnie z przewidywaniami – liczba szkó∏ zasadniczych: o 416 szkó∏, tj. o 15,8%31. W roku szkolnym 2002/2003 ze wzgl´du na wdra˝anie II etapu reformy ustroju szkolnego, zmniejszy∏a si´ o 1622 liczba szkó∏ zasadniczych dla m∏o- dzie˝y oraz o 3176 – liczba Êrednich szkó∏ zawodowych dla m∏odzie˝y, co oznacza, ˝e takà liczb´ szkó∏ ponadpodstawowych przekszta∏cono w szko∏y ponadgimnazjalne lub te˝ szko∏y te zosta∏y rozwiàzane. W ich miejsce pojawi∏o si´ 1640 zasadniczych szkó∏ zawodowych, 1541 liceów profilowanych oraz 2021 techników prowadzàcych zaj´cia dydaktyczne na podbudowie programowej gimnazjum. W porównaniu z rokiem szkolnym 2001/2002 liczba liceów ogól- nokszta∏càcych dzia∏ajàcych na podbudowie programowej szko∏y podstawowej zmniejszy∏a si´ z 2296 do 232. Rozpocz´∏o natomiast dzia∏alnoÊç 2316 trzyletnich ponadgimnazjalnych liceów ogólnokszta∏càcych: 285 nowo utworzonych i 2031 przekszta∏conych ze szkó∏ ponadpodstawowych32. Zmiany w strukturze szkó∏ wià˝à si´ ze zmianami w strukturze uczniów. W roku szkolnym 1995/96 uczniowie szkó∏ podstawowych dla dzieci i m∏odzie˝y stanowili 68% ca∏ej zbiorowoÊci uczàcych si´, a w roku szkolnym 2002/2003 – 44,2%, na co m.in. obok czynnika demograficznego mia∏o wp∏yw skrócenie cyklu kszta∏cenia. Natomiast uczniowie gimnazjów w roku szkolnym 2002/2003 stanowili 25,3% ca∏ej zbiorowoÊci uczniów w systemie szkolnym dla dzieci i m∏odzie˝y (w poprzednim roku szkolnym – odpowiednio – 45,0% i 25,2%). W roku szkolnym 2002/2003 zmniejszy∏a si´ znacznie w stosunku do roku poprzedniego liczba uczniów szkó∏ ponadpodstawowych, co spowodowane by∏o zakoƒczeniem cyklu kszta∏cenia przez najstarszy rocznik w roku szkolnym 2001/2002 i po raz wtóry, brakiem naboru uczniów do klas pierwszych tych szkó∏33. Jednak˝e udzia∏ uczniów szkó∏ ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych wzrós∏ nieznacznie w zbiorowoÊci uczniów szkó∏ dla m∏odzie˝y w porównaniu z rokiem poprzednim z 27,7% do 28,0%34. G∏ównym przedmiotem badaƒ by∏a zbiorowoÊç nauczycieli w Polsce. Kryte- ria, na podstawie których zosta∏a ustalona ogólnopolska próba nauczycieli, dotyczy∏y typu i poziomu szko∏y oraz regionu jej po∏o˝enia. Realizacja badania pomyÊlana zosta∏a przy wykorzystaniu techniki audytoryjnej tak, ˝e wype∏ni∏by

31 GUS, OÊwiata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXXIV. 32 GUS, OÊwiata i wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, s. XXXV. 33 Ta m ˝ e, s. XXXVI. 34 Ta m ˝ e, s. XLII. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 183

[9] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 183

kwestionariusz ka˝dy nauczyciel w wylosowanej szkole. Postanowiono wyloso- waç z terenu kraju 21 szkó∏: po siedem szkó∏ podstawowych, gimnazjów i lice- ów ogólnokszta∏càcych z zastosowaniem allokacji proporcjonalnej ze wzgl´du na struktur´ wojewódzkà a tak˝e wielkoÊç i charakter miejscowoÊci. Oczekiwa- na liczba respondentów – nauczycieli szkó∏ podstawowych to 200 osób, oczekiwana liczba nauczycieli gimnazjów to 180 osób, oczekiwana zaÊ liczba nauczycieli liceów to 220 osób. Przewiduje si´ analiz´ wyników odr´bnie dla nauczycieli szkó∏ podstawowych, gimnazjów i liceów ogólnokszta∏càcych. Przy zastosowaniu odpowiednich wag (mno˝ników) mo˝liwa sta∏a si´ ∏àczna analiza wyników oparta o odpowiedzi udzielane przez 600 nauczycieli stano- wiàcych losowà reprezentacj´ populacji polskich nauczycieli szkó∏ podstawowych, gimnazjów i liceów ogólnokszta∏càcych. Do ogólnopolskich badaƒ socjologicznych wylosowane zosta∏y nast´pujàce szko∏y podstawowe: Szko∏a Podstawowa nr 38 w ¸odzi, Szko∏a Podstawowa nr 4 im. w Zawierciu (woj. Âlàskie), Szko∏a Podstawowa nr 2 w Jaworze (woj. DolnoÊlàskie), Szko∏a Podstawowa nr 3 w Choszcznie (woj. Zachodnio-Po- morskie), Szko∏a Podstawowa w Strza∏kowie (pow. S∏upca woj. Wielkopol- skie), Szko∏a Podstawowa w Ksià˝u Wielkim (pow. Miechów, woj. Ma∏opolskie), Szko∏a Podstawowa w Adamowie (pow. ¸uków, woj. Lubelskie). SpoÊród polskich gimnazjów wylosowano: Gimnazjum nr 37 w Warszawie, Gimnazjum nr 6 w Gdyni, Spo∏eczne Gimnazjum Âlàskie w Chorzowie, Zespó∏ Szkó∏ Ogólnokszta∏càcych w Grudziàdzu (woj. Kujawsko-Pomorskie), Zespó∏ Szkó∏ Ogólnokszta∏càcych w E∏ku (woj. Warmiƒsko- Mazurskie), Zespó∏ Szkó∏ Ogólnokszta∏càcych w Rudniku n/ Sanem (pow. Nisko, woj. Podkarpackie), Gimnazjum w Sarnakach (pow. ¸osice, woj. Mazowieckie). Ponadto wylosowano nast´pujàce licea ogólnokszta∏càce: VII Liceum Ogólnokszta∏càce w Krakowie, XIII Liceum Ogólnokszta∏càce we Wroc∏awiu, V Liceum Ogólnokszta∏càce w Radomiu, Liceum Ogólnokszta∏càce w Pszczy- nie (woj. Âlàskie), Liceum Ogólnokszta∏càce w Kole (woj. Wielkopolskie), Li- ceum Ogólnokszta∏càce w Siemiatyczach (woj. Podlaskie), Liceum Ogólno- kszta∏càce w Suchedniowie (pow. Skar˝ysko Kamienna, woj., Âwi´tokrzyskie). Nauczyciele wy˝ej wymienieni szkó∏ wzi´li udzia∏ w badaniach, przeprowadzonych metodà ankiety audytoryjnej na prze∏omie marca i kwietnia 2004 roku.

3. Charakterystyka badanych nauczycieli W przeprowadzonych na prze∏omie marca i kwietnia 2004 roku badaniach wzi´∏o udzia∏ 569 nauczycieli, w tym równie˝ dyrektorzy poddanych badaniom szkó∏. W badaniach uczestniczy∏o 80,3% kobiet i 17,8% m´˝czyzn35. Znaczna

35 Procenty nie sumujàce si´ do 100 oznaczajà brak danych. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 184

184 KS. JAN ZOWCZAK [10]

przewaga kobiet w badaniach jest potwierdzeniem znanego faktu feminizacji zawodu nauczycielskiego. Mimo to p∏eç jako czynnik determinujàcy aktywnoÊç i efektywnoÊç pracy powinna byç rozpatrywana. Badania nad ró˝nymi aspekta- mi pracy i zawodu nauczyciela wskazujà, ˝e jest to czynnik w istotny sposób de- cydujàcy i brak m´˝czyzn wp∏ywa negatywnie g∏ównie na realizacj´ funkcji wychowawczej szko∏y. Uczniowie, szczególnie dorastajàcy ch∏opcy, wyczuwajà „kobiecoÊç” zawodu nauczycielskiego.

Wykres 1. Wiek respondentów

Najliczniejszà grup´ stanowili zatem nauczyciele w wieku Êrednim (30-39 lat). Stanowili oni 30,8% badanych. Wiek, podobnie jak p∏eç, nie jest tylko zmiennà metryczkowà. DoÊwiadczenia zawodowe i ˝yciowe zapewne determinuje osià- gni´cia nauczycieli. Nauczycielom m∏odym niektórzy badacze przypisujà wi´kszà gotowoÊç do nowatorstwa pedagogicznego, ale tak˝e niskà aktywnoÊç samokszta∏ceniowà, start i adaptacja w zawodzie sà bowiem okolicznoÊcià bardzo zaj- mujàcà, a ukoƒczone niedawno studia mogà dawaç m∏odemu nauczycielowi prze- Êwiadczenie o dobrym przygotowaniu do zawodu. Nauczycielom w wieku Êred- nim przypisuje si´ wi´kszà aktywnoÊç w dziedzinie nowatorstwa, starsi natomiast sà zagro˝eni rutynà. Zatem nasuwa si´ pytanie o to, jaki wp∏yw na badanà aktyw- noÊç nauczycieli ma wiek ich ˝ycia. WÊród badanych nauczycieli wystàpi∏a repre- zentacja nauczycieli w pi´ciu przedzia∏ach wiekowych, od nielicznej grupy nauczycieli bardzo m∏odych (do 24 lat) i m∏odych (25-29 lat) do nielicznej grupy nauczycieli koƒczàcych prac´ zawodowà, b´dàcych w wieku powy˝ej 50 roku ˝ycia.

Tabela 2. Pochodzenie spo∏eczne

Pochodzenie spo∏eczne Inteligenckie 235 41,3 Robotnicze 238 41,8 Ch∏opskie 82 14,4 Brak odpowiedzi 14 2,5 Razem: 569 100,0 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 185

[11] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 185

Je˝eli chodzi o pochodzenie spo∏eczne badanych, to dominowa∏y dwie grupy: nauczyciele pochodzenia inteligenckiego (41,3%) oraz robotniczego (41,8%). Nauczyciele pochodzenia ch∏opskiego stanowili tylko 14,4%. Niski wskaênik nauczycieli pochodzenia ch∏opskiego mo˝e byç potwierdzeniem ni˝- szych aspiracji edukacyjnych tego Êrodowiska. Pochodzenie spo∏eczne nauczycieli mo˝e byç tak˝e czynnikiem ró˝nicujàcym aktywnoÊç nauczycieli, tak jak i tradycje rodzinne jako motyw wyboru zawodu. Dostrzega si´ i potwierdzajà to badania, ˝e wyst´puje relacja mi´dzy poziomem wykszta∏cenia rodziców i stopniem rozwoju dzieci w tych rodzinach. Szczególnie odnosi si´ to do rozwoju intelektualnego, posiadanego kodu j´zykowego i kultury osobistej.

Tabela 3. Wykszta∏cenie Wykszta∏cenie Ârednie 4 0,7 Podj´te studia 10 1,8 Studium nauczycielskie 27 4,7 Wy˝sze magisterskie 511 89,8 Brak odpowiedzi 17 3,0 Ogó∏em: 569 100,0

W badanej zbiorowoÊci polskich nauczycieli najliczniejszà kategori´ stanowili nauczyciele, którzy posiadali wykszta∏cenie wy˝sze magisterskie (89,8%). Jest to kategoria zdecydowanie podstawowa. Tylko nieliczni nauczyciele nie legitymowa- li si´ dyplomem magisterskim; czterech nauczycieli posiada∏o ukoƒczonà szko∏´ Êrednià, zaÊ dziesi´ciu (1,8% badanych) podj´∏o studia magisterskie. Ukoƒczenie studium nauczycielskiego zadeklarowa∏o 4,7% badanych nauczycieli. Tradycyjnie dopatrujemy si´ wp∏ywu wielkoÊci Êrodowiska na efekty funkcjonowania szko∏y i nauczycieli. W wielkich miastach, Êrodowiskach o du˝ej anonimowoÊci i wi´kszym bogactwie kulturowym, coraz wi´cej osób legitymuje si´ wy˝szymi kwalifikacjami, wielu z nich chce uczestniczyç wraz z nauczycielami w edukacji swoich dzieci, formu∏ujàc m.in. swoje wymagania, zmuszajàce nauczycieli do dodatkowych wysi∏ków. Niestety, wieÊ pozostaje nadal ubogim kulturowo Êrodowiskiem, nierzadko szko∏a jest tam jedynà placówkà oÊwiato- wo-kulturalnà. Szko∏y badanych nauczycieli mieszczà si´ w nast´pujàcych miejscowoÊciach, które prezentuje tabela 4.

Tabela 4. Liczba mieszkaƒców w której znajduje si´ badana szko∏a

Liczba mieszkaƒców miejscowoÊci w której znajduje si´ badana szko∏a WieÊ 52 9,1 Miasto do 20 tyÊ. 200 35,1 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 186

186 KS. JAN ZOWCZAK [12]

Liczba mieszkaƒców miejscowoÊci w której znajduje si´ badana szko∏a Miasto od 20-50 tyÊ 63 11,1 Miasto od 50-500 tyÊ 187 32,9 Miasto od 100-500 tyÊ 30 5,3 Miasto powy˝ej 500 tyÊ 28 4,9 Brak odpowiedzi 9 1,6 Razem: 569 100,0

Stan cywilny i rodzinny nauczycieli jest tak˝e czynnikiem ró˝nicujàcym ak- tywnoÊç nauczycieli. Mo˝e on bowiem determinowaç sposób sp´dzania czasu wolnego, mieç wp∏yw na aktywnoÊç kulturalnà oraz zaspokajanie ró˝nych potrzeb. Z analizy literatury i obserwacji wynika, ˝e nauczyciele b´dàcy w zwiàz- ku ma∏˝eƒskim przejawiajà wi´kszà stabilizacj´, a doÊwiadczenia wychowawcze wyniesione z w∏asnej rodziny mogà byç przydatne w pracy pedagogicznej w szkole. W zawodzie nauczycielskim, szczególnie w mniejszych Êrodowiskach, wyst´pujà ma∏˝eƒstwa nauczycielskie (homogeniczne). Tabela 5. Stan cywilny Stan cywilny ˚onaty (m´˝atka) 400 70,3 Kawaler – panna 117 20,6 Rozwiedziony (a) 27 4,7 Wdowiec (wdowa) 13 2,3 Brak odpowiedzi 12 2,1 Razem: 569 100,0

WÊród nauczycieli dominowa∏y osoby b´dàce w zwiàzku ma∏˝eƒskim (70,3%). Pozostali bàdê byli w stanie wolnym (20,6%), byli owdowiali (2,3%) bàdê rozwiedzeni (4,7%). W grupie badanych nauczycieli 17,8% nie posiada Êlubu koÊcielnego. Pozostali ˝yjà w zwiàzku sakramentalnym. Ta sytuacja ma niewàtpliwy zwiàzek z religijnoÊcià badanych nauczycieli. Wykres 2. Globalny stosunek do wiary

èród∏o: Badania w∏asne saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 187

[13] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 187

Z danych prezentowanych na wykresie wynika, ˝e najwi´kszà grup´ badanych nauczycieli stanowià nauczyciele, którzy okreÊlajà swój stosunek do wiary jako wierzàcy i regularnie praktykujàcy (48,9%). Znaczna jest równie˝ grupa nauczycieli wierzàcych i nieregularnie praktykujàcych (33,6%). Liczba nauczycieli deklarujàcych si´ jako niewierzàcy jest niewielka i wynosi 1,9% tych, któ- rzy mówià o sobie, ˝e sà niewierzàcy i niepraktykujàcy. Jeden spoÊród badanych okreÊliç si´ w tym wzgl´dzie jako niewierzàcy i praktykujàcy, jeden zaÊ odnalaz∏ si´ w kategorii zdecydowanych przeciwników religii. Sta˝ pracy jest zmiennà uzupe∏niajàcà w stosunku do wieku. OkreÊla on sto- pieƒ doÊwiadczenia zawodowego, który ma istotny wp∏yw na aktywnoÊç i osià- gni´cia nauczycieli oraz ich gotowoÊç do innowacyjnoÊci. Zwykle w ka˝dej szkole pracujà nauczyciele o ró˝nym (krótkim, Êrednim i d∏ugim) sta˝u pracy. Taka sytuacja stwarza naturalne mo˝liwoÊci przep∏ywu informacji i doÊwiad- czeƒ, wàtpliwoÊci i pytaƒ oraz jest szansà na intencjonalne, inspirowane przez dyrekcj´ szkó∏ procesy adaptacyjne36.

Tabela 6. Sta˝ pracy

Sta˝ pracy Do 5 lat 105 18,5 6-10 lat 102 17,9 11-20 lat 149 26,2 21 lat i wi´cej 200 35,1 Brak odpowiedzi 13 2,3 Ogó∏em: 569 100,0

Sta˝ pracy nauczycieli w zawodzie by∏ zró˝nicowany, choç najwi´kszà grup´ stanowili respondenci o sta˝u 21 lat i wi´cej (35,1%) oraz 11-20 lat pracy. Osobnà cechà charakteryzujàcà nauczycieli by∏o miejsce wykonywanej pracy, (Êwiadczy to poÊrednio o mobilnoÊci zawodowej). A˝ 82,6% badanych wykonuje swojà prac´ zawodowà jako nauczyciel w miejscu zamieszkania, zaÊ tylko 14,6% badanych pracuje w innym miejscu. Wykonywanie swojej pracy w miejscu zamieszkania mo˝e byç okolicznoÊcià, która pozwala na lepsze jej wykonywanie, dla dobra szko∏y. T´ nadziej´ umacnia równie˝ fakt, ˝e wi´kszoÊç badanych (79,8%) zamierza pozostaç w miejscowoÊci, w której wykonuje swà prac´ pedagogicznà na sta∏e. Tylko 12,7% badanych zamierza z niej wyjechaç, gdyby by∏a taka mo˝liwoÊç Badajàc nauczycieli polskiej szko∏y nie sposób pominàç stopni awansu zawodowego nauczycieli, które okreÊlajà pozycj´ nauczyciela oraz jego status zawodowy, wobec innych nauczycieli i pracowników oÊwiaty.

36 Por. J. Rusiecki, Nauczyciele okresu transformacji..., s. 28. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 188

188 KS. JAN ZOWCZAK [14]

Tabela 7. Stopieƒ awansu zawodowego Stopieƒ awansu zawodowego Nauczyciel sta˝ysta 37 6,5 Nauczyciel kontraktowy 80 14,1 Nauczyciel mianowany 344 60,5 Nauczyciel dyplomowany 96 16,9 Brak odpowiedzi 12 2,1 Razem: 569 100,0

Badani nauczyciele to w wi´kszoÊci nauczyciele mianowani (60,5%). Sporà ju˝ grup´ tworzà nauczycie dyplomowani (16,9%). Jest to aktualnie najwy˝szy stopieƒ awansu zawodowego. Nie wykluczone, i˝ w dalszej analizie wyników badaƒ przydatne b´dzie równie˝ okreÊlenie profilu nauczanych przedmiotów, stàd te˝ zapytaliÊmy nauczycieli o profil nauczanych przedmiotów. Wi´kszoÊç nauczycieli okreÊli∏a profil nauczanych przedmiotów jako humanistyczny (41,5%). WÊród badanych 26,5% okreÊli∏o swój profil nauczanych przedmio- tów jako matematyczno-przyrodniczy. W badaniach nauczycieli interesowa∏ nas równie˝ fakt przynale˝noÊci do zwiàzków zawodowych, dzia∏ajàcych na rzecz nauczycieli a wi´c bran˝owych. Okazuje si´, ˝e wi´kszoÊç nauczycieli nie nale˝y do ˝adnego zwiàzku zawodowego (56,1%). SpoÊrób dwu g∏ównych zwiàzków zawodowych, dzia∏ajàcych w systemie Edukacji zdecydowanie wi´kszym zainteresowaniem cieszy si´ wÊród badanych nauczycieli Zwiàzek Nauczycielstwa Polskiego, do którego przynale˝y 33,3% badanych. Przynale˝noÊç do zwiàzku „SolidarnoÊç” zadeklarowa∏o tylko 4,7% badanych. I wreszcie ostatnie dane charakteryzujàce badanych nauczycieli – poziom i charakter szko∏y. Dane te mia∏y szczególne znaczenie ze wzgl´du na przyj´ty cel badawczy. W polskim systemie oÊwiatowym szko∏y podstawowe i Êrednie spe∏niajà przypisane im ró˝ne funkcje, w zwiàzku z tym pracujà tam nauczyciele, którym powierza si´ realizacja tych˝e funkcji. Wydaje si´, ˝e z tego wynika- jà elementy ró˝nicujàce obie grupy nauczycieli. Nie bez znaczenia jest fakt, ˝e szko∏y podstawowe jak i gimnazja sà obecne zarówno w Êrodowisku wiejskim jak i miejskim, natomiast Êrednie ogólnokszta∏càce przewa˝nie funkcjonujà w miastach. Takie fakty determinujà m.in. aktywnoÊç kulturalnà nauczycieli, aktywnoÊç samokszta∏ceniowà.

Tabela 8. Typy szkó∏ w których pracujà respondenci

Typy szkó∏ Szko∏a Podstawowa 226 39,7 Gimnazjum 104 18,3 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 189

[15] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 189

Typy szkó∏ Liceum 226 39,7 Brak odpowiedzi 13 2,3 Ogó∏em: 569 100,0

Badani nauczyciele pracowali w trzech podstawowych typach szkó∏ ogólno- kszta∏càcych, które odzwierciedlajà struktur´ systemu szkolnego w Polsce. Dwie podstawowe grupy badanych nauczycieli to nauczyciele pracujàcy w szko∏ach podstawowych (39,7%) oraz liceach ogólnokszta∏càcych, zarówno na podbudowie szko∏y podstawowej jak i gimnazjalnej (39,7%). Nieco mniej- szà grup´ badanych nauczycieli stanowili nauczyciele zatrudnieni w szko∏ach gimnazjalnych (18,3%).

4. WartoÊci spo∏eczne nauczycieli W podejmowanych przez socjologi´ rozwa˝aniach teoretycznych i badaniach empirycznych zak∏ada si´, ˝e mo˝na charakteryzowaç jednostki lub grupy ludzi, wskazujàc na uznawane i podzielane przez nich wartoÊci. Opisanie tych wartoÊci umo˝liwia poznanie postaw, motywów, celów i dà˝eƒ ˝yciowych. W polskiej literaturze socjologicznej bogatà tradycj´ majà oryginalne koncepcje autorskie, próby syntez, a tak˝e rozpoznania empiryczne. Teoretyczne i me- todologiczne aspekty badaƒ nad wartoÊciami mo˝na znaleêç w pracach: F. Zna- nieckiego, S. Ossowskiego, S. Ja∏owieckiego, M. Misztal, G. Kloski i innych37. Badania nad ciàg∏oÊcià i zmianà wartoÊci kulturowych prowadzi∏ S. Nowak38. WartoÊci moralno-religijne stanowià przedmiot wieloletnich badaƒ prowadzonych przez W. Piwowarskiego, J. Mariaƒskiego, W. Zdaniewicza, oraz K. Rycza- na39. Bardzo interesujàcy sposób analizy zjawiska wartoÊci w ˝yciu nauczycieli prezentuje Maria Sroczyƒska, analizujàc je w szerszym kontekÊcie kultury religijnej nauczycieli40. Jej sposób prezentacji zas∏uguje na szczególne podkreÊle- nie, stàd równie˝ stanowi cenny punkt odniesienia do badaƒ w∏asnych. Jednym z podstawowych problemów, jakie powinien rozstrzygnàç ka˝dy so- cjolog zajmujàcy si´ problematykà wartoÊci, jest odpowiednie przyj´cie lub

37 Por. S. Ossowski, Konflikt niewspó∏miernych skal wartoÊci. W: Dzie∏a, T. 3: Z zagadnieƒ psychologii spo∏ecznej. Warszawa 1967; S. Ja∏owiecki, Struktura systemu wartoÊci. Studium zró˝- nicowaƒ mi´dzygeneracyjnych. Warszawa 1978; M. Misztal, Problematyka wartoÊci w socjologii. Warszawa 1980; G. Kloska. Poj´cia, teorie i badania wartoÊci w naukach spo∏ecznych. Warszawa 1982; S. Marczuk, Badania wartoÊci w socjologii. Teoria i empiria. Rzeszów 1988. 38 Zob. Ciàg∏oÊç i zmiana tradycji kulturowej. Red. S. Nowak. Warszawa 1976. 39 Zob. J. Mariaƒski, W. Zdaniewicz, WartoÊci religijne i moralne m∏odych Polaków (raport z badaƒ ogólnopolskich). Warszawa 1991. 40 Por. M. Sroczyƒska, Kultura religijna nauczycieli. Kielce 1999. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 190

190 KS. JAN ZOWCZAK [16]

skonstruowanie definicji operacyjnej tego poj´cia. Nie wdajàc si´ w skomplikowane rozwa˝ania teoretyczne, które zosta∏y przeprowadzone bardzo staran- nie w pracach wspomnianych wy˝ej autorów, dla potrzeb niniejszego studium przyjà∏em definicje opracowane przez W. Piwowarskiego i K. Ryczana. Terminem „wartoÊç” okreÊlam, za K. Rycza∏em jako „zinternalizowane standardy (modele, wzorce, normy, kryteria) odziedziczone przez cz∏onków zbiorowoÊci w kulturowym kontekÊcie danego spo∏eczeƒstwa, które s∏u˝à jako wyznacznik ocen i preferencji faktów spo∏ecznych, opinii, przekonaƒ oraz zasad post´powania”41. Zarówno jednostka ludzka, jak i ka˝de spo∏eczeƒstwo potrzebuje sensu, identyfikacji oraz legitymizacji do podejmowania dzia∏aƒ i decyzji. Fakt ten doprowadzi∏ wy˝ej wymienionych autorów do wyszczegól- nienia dwóch systemów wartoÊci: spo∏ecznych i osobowych. Nie wszystkie sk∏adniki obu tych uk∏adów majà jednakowe znaczenie. WartoÊci spo∏eczne, które nadajà sens, identyfikacj´ i kierunek dzia∏ania spo∏eczeƒstwom i paƒ- stwom, okreÊlamy (za W. Piwowarskim) mianem „wartoÊci podstawowych”. WÊród wartoÊci osobowych sà takie, które decydujà o orientacji ˝yciowej i wy- znaczajà kierunek dokonywanych wyborów i podejmowanych decyzji, oraz takie, które sà zorientowane na funkcjonowanie jednostki w spo∏eczeƒstwie. Pierwsze zosta∏y okreÊlone mianem „wartoÊci ostatecznych”, drugie, to „war- toÊci ˝ycia codziennego”42. W prowadzonych badaniach uwzgl´dni∏em dwa rodzaje wartoÊci: podstawowe i codzienne. Ze wzgl´du na specyfik´ zawodu nauczycielskiego, wydaje si´ uzasadniona próba przedstawienia preferencji aksjologicznych deklarowa- nych przez t´ kategori´ inteligencji. Rozpoznajàc struktur´ uznawanych i po- dzielanych wartoÊci, mo˝na z pewnym prawdopodobieƒstwem okreÊliç, jakie inspiracje le˝à u podstaw dzia∏aƒ zwiàzanych z wychowywaniem dzieci w∏a- snych i powierzonych opiece z racji pe∏nionej funkcji. JednoczeÊnie informacja o preferencjach w obr´bie Êwiata wartoÊci uzupe∏nia obraz ÊwiadomoÊci badanych nauczycieli. WartoÊci podstawowe i codzienne zoperacjonalizowa∏em za pomocà nast´- pujàcych wskaêników: 1. Listy wartoÊci podstawowych dla narodu, którà respondenci porzàdkowali wed∏ug stopnia wa˝noÊci; 2. Listy wartoÊci ˝ycia codziennego, którà respondenci porzàdkowali wed∏ug stopnia wa˝noÊci. Nast´p- nie poprosi∏em o wskazanie tych cech osobowoÊci, które ich zdaniem sà najbardziej przydatne na co dzieƒ. W wypadku wartoÊci podstawowych mo˝na mówiç o trzech tradycjach ich funkcjonowania w spo∏eczeƒstwie polskim. „Sà to: a) tradycja narodowa izwiàzane z nià wartoÊci: religia (KoÊció∏), patriotyzm (naród) oraz wolnoÊç (demokracja); b) ruchy socjalistyczne i zwiàzane z nimi wartoÊci, choç nie bez

41 K. Ryczan. WartoÊci katolików a typ Êrodowiska miejskiego. Lublin 1992 s. 25-26. 42 Ta m ˝ e, s. 27-28. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 191

[17] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 191

cienia wàtpliwoÊci: sprawiedliwoÊç spo∏eczna, zabezpieczenie spo∏eczne, rów- noÊç spo∏eczna; c) nowsze ruchy spo∏eczne pozostajàce pod wp∏ywem naucza- nia spo∏ecznego KoÊcio∏a, propagujàce: godnoÊç i prawa cz∏owieka, solidar- noÊç, prawd´ w ˝yciu spo∏ecznym. Wszystkie wymienione wartoÊci stanowià fundament porozumienia narodowego i pozytywnej kooperacji dla dobra wspólnego”43. Powy˝sze okreÊlenie wartoÊci podstawowych pos∏u˝y∏o do konstrukcji pytania, w którym proszono respondentów o podkreÊlenie i ponumerowanie we- d∏ug stopnia wa˝noÊci wartoÊci podstawowych, istotnych dla spo∏eczeƒstwa i narodu. Wyszczególniono nast´pujàce kategorie wartoÊci: patriotyzm, religia, prawda, wolnoÊç, demokracja, sprawiedliwoÊç spo∏eczna, równoÊç spo∏eczna, zabezpieczenie spo∏eczne, godnoÊç osoby ludzkiej, solidarnoÊç ludzi, ˝ycie w pokoju. Okazuje si´, ˝e wartoÊciami podstawowymi dla spo∏eczeƒstwa polskiego w Êwietle wskazaƒ nauczycieli sà: ˝ycie w pokoju – 45,3%, godnoÊç osoby ludzkiej -18,5%, wolnoÊç – 8,6%, sprawiedliwoÊç spo∏eczna – 4,4%, religia – 4,2%, tolerancja-98%, patriotyzm – 3,0%, prawda – 3,0%, demokracja – 3,0%, równoÊç spo∏eczna – 1,8%, solidarnoÊç ludzi – 1,2%, zabezpieczenie spo∏eczne % 0,9%.

Wykres 3. WartoÊci podstawowe dla spo∏eczeƒstwa polskiego

èród∏o: Badania w∏asne Odsetki nie sumujà si´ do stu, ze wzgl´du na mo˝liwoÊç kilku wskazaƒ

Tak wi´c najwa˝niejszà wartoÊcià deklarowanà przez nauczycieli jest ˝ycie w pokoju (45,3). Na kolejnych miejscach umieszczono godnoÊç osoby ludzkiej (18,5%) oraz wolnoÊç (8,6%). Warto przy tym odnotowaç, i˝ wartoÊci jakà jest

43 W. P iwowarski, S∏ownik katolickiej nauki. Warszawa 1993, s. 188-189. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 192

192 KS. JAN ZOWCZAK [18]

˝ycie w pokoju wielu respondentów przypisuje drugi (45,3%) i trzeci stopieƒ wa˝noÊci (13,7%). Dotyczy to równie˝ drugiej w zestawieniu rankingowym wy- mienianej przez nauczycieli wartoÊci jakà jest godnoÊç osobista, którà na drugim stopniu wa˝noÊci postawi∏o 26,7% badanych. Bardzo wysoko stawianà przez nauczycieli wartoÊcià jest równie˝ wartoÊç sprawiedliwoÊci spo∏ecznej. Na pi´ciostopniowej skali wa˝noÊci znaczna grupa respondentów (11,8%) stawia jà na drugim stopniu wa˝noÊci, zaÊ 15,3% re- spondentów przypisuje jej trzeci stopieƒ wa˝noÊci. WartoÊci podstawowe, takie jak: zabezpieczenie spo∏eczne (0,9%), równoÊç spo∏eczna (1,8%) i solidarnoÊç ludzi (1,2%) uzyska∏y w przeprowadzonych badaniach najmniej wyborów, przy czym ponad 50% respondentów w analizowa- nych zbiorowoÊciach umieszcza je na dalszych pozycjach w hierarchii wa˝noÊci. Trudno jednak na tej podstawie orzec, ˝e w oczach nauczycieli uchodzà one za ma∏o wa˝ne. Kategorie te znalaz∏y si´ na dalszych miejscach prawdopodobnie dlatego, i˝ stanowià pewnà konsekwencj´ wartoÊci „wy˝ej ustrukturalizowa- nych” i powszechnie cenionych, do których nale˝à: ˝ycie w pokoju, godnoÊç osoby ludzkiej, wolnoÊç i sprawiedliwoÊç spo∏eczna.

5. WartoÊci osobowe Klasyfikacja wartoÊci dzieli je na spo∏eczne i osobowe. W wartoÊciach osobowych wyodr´bnia si´ ostateczne (centralne) i codzienne (instrumentalne). Jak podkreÊla K. Ryczan, jest to „wymóg metodologiczny”, który zabrania ze- stawiania obok siebie wartoÊci niewspó∏miernych. Zestawienie bowiem na jednej liÊcie wszystkich rodzajów wartoÊci i próba ustalenia z jej pomocà prefe- rencyjnej skali wartoÊci jest wielkim nieporozumieniem44. WartoÊci ostateczne decydujà o orientacji ˝yciowej cz∏owieka, wyznaczajà kierunek, w jakim podejmowane sà okreÊlone, istotne ˝yciowe wybory. Pozwa- lajà odnaleêç odpowiedê na pytania: co to jest dobro, a co z∏o? czym jest prawda i sprawiedliwoÊç? jaki jest sens ˝ycia i Êmierci? itp. W tradycji myÊli europejskiej zagadnienia te by∏y odnoszone przede wszystkim do kultury religijnej. WartoÊci religijne wyra˝ajà si´ w wierzeniach, odnoszàcych si´ do rzeczywisto- Êci pozaempirycznej, oraz w szeregu norm religijno-moralnych, które majà dla osób wierzàcych charakter obligatoryjny. W tym miejscu nale˝y jednak pod- kreÊliç, ˝e wszelkie normy wskazujà na wartoÊci, do których prowadzà. „War- toÊç odnosi si´ do rozumienia pewnego dobra dla jednostki lub spo∏eczeƒstwa, które uwa˝a si´ za godne realizacji. Norma odnosi si´ do sposobu i granic, w obr´bie których mo˝liwa jest konkretna realizacja wartoÊci”45.

44 K. Ryczan, WartoÊci katolików..., s. 28. 45 C. J. Van der Poel, W poszukiwaniu wartoÊci ludzkich. Warszawa 1976, s. 67 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 193

[19] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 193

Podstawowe normy moralne sformu∏owane w obr´bie zasad prawa natural- nego powo∏ujà si´ na autorytet religijnego Objawienia, dotyczy to w szczegól- noÊci norm Dekalogu. Zdaniem K. Ryczana „Dekalog stanowi korzeƒ kultury moralnej Europy. Pytania o normy Dekalogu sà w istocie pytaniami o wartoÊci, które sà strze˝one przez konkretne normy: wartoÊç Boga (I, II, III), ojcostwo i macierzyƒstwo (IV), ˝ycie (V), ma∏˝eƒstwo i rodzina (VI, IX), sprawiedliwoÊç (VII, X), prawda (VIII)”46. Jednak˝e ˝ycie cz∏owieka nie przebiega zazwyczaj na roztrzàsaniu wielkich dylematów filozoficznych, odwo∏ujàcych si´ do warto- Êci ostatecznych. Znacznie cz´Êciej jednostka bywa uwik∏ana w szereg sytuacji dnia powszedniego, które wymagajà sta∏ego dokonywania ocen i wyborów, podejmowania decyzji i rozwiàzywania konfliktów. Jak wynika z przyj´tych definicji, wartoÊci stanowià odziedziczone w procesie socjalizacji zintemalizowane standardy, które stanowià kryterium ocen i preferencji, opinii, przekonaƒ oraz zasad post´powania. WartoÊci, które stanowià takie kryterium wyboru w okre- Êlonych sytuacjach ˝yciowych, zdefiniowano jako wartoÊci codzienne lub instrumentalne. Sà one podporzàdkowane wartoÊciom podstawowym i ostatecznym. W przeprowadzonych badaniach stara∏em si´ odpowiedzieç na pytanie: co nauczyciele uwa˝ajà za najwa˝niejsze w swoim ˝yciu? Jakie cechy osobowoÊci, ich zdaniem, sà najbardziej przydatne na co dzieƒ? Odpowiedzi na te pytania majà charakter wskaêników, które byç mo˝e pozwolà okreÊliç ogólnà orientacj´ pedagogów na wybrane wartoÊci oraz stwierdziç, jak dalece spójny jest po- dzielany przez nich system wartoÊci. Badanym nauczycielom przedstawiliÊmy list´ 17 wartoÊci, proszàc o wskazanie pi´ciu wartoÊci, które uwa˝ajà za najwa˝niejsze w swoim ˝yciu osobistym.

Wykres 4. WartoÊci najwa˝niejsze w ˝yciu

Procenty nie sumujà si´ do 100 ze wzgl´du na mo˝liwoÊç wielu wyborów

46 K. Ryczan, WartoÊci katolików..., s. 79. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 194

194 KS. JAN ZOWCZAK [20]

W Êwietle przeprowadzonych badaƒ socjologicznych nauczyciele, wÊród wartoÊci najwa˝niejszych w ˝yciu, którym przypisuje si´ najwy˝szy stopieƒ wa˝- noÊci, najbardziej sobie cenià zdrowie – 34,1% oraz szcz´Êcie rodzinne – 30,6% oraz. WÊród tych wartoÊci najwa˝niejszych w ˝yciu zdaniem nauczycieli jest równie˝ godnoÊç osobista – 6,53% oraz ÊwiadomoÊç bycia potrzebnym innym ludziom – 4,2%. Wiara religijna, jako istotna wartoÊç w ˝yciu znalaz∏a si´ na piàtej pozycji; wybra∏o jà 8,3% badanych. Poza tym wartoÊciami najwa˝niejszymi w ˝yciu zdaniem nauczycieli sà równie˝: szacunek innych – 1,1% wol- noÊç i niezale˝noÊç – 3,9%, màdroÊç – 2,1%, wielka, odwzajemniona mi∏oÊç – 2,5%, spokojne ˝ycie – 0,9%, grono przyjació∏ – 0,7%, ciekawa praca – 0,5%, wykszta∏cenie – 1,1%, prawdomównoÊç – 1,1%, Zdaniem badanych nauczycieli mniej liczy si´ dobrobyt – 0,4%, du˝o przygód – 0,2%, s∏awa – 0,2%. Wynika z tego, ˝e wi´kszoÊç nauczycieli nie przywiàzuje zbyt wielkiej wagi do tego typu wartoÊci, co pozostaje w pewnej sprzecznoÊci z potocznà obser- wacjà naszej rzeczywistoÊci spo∏ecznej. OczywiÊcie, nale˝y braç pod uwag´ de- klaratywny charakter dokonanych w ankiecie wyborów i uznaç je jedynie za wskaênik pewnych preferencji czy orientacji na wartoÊci. WartoÊci codzienne mo˝na tak˝e uporzàdkowaç ze wzgl´du na kategori´ wyodr´bnionà przez badanych na pierwszym miejscu. Zabieg ten s∏u˝y do uwy- puklenia tych standardów, które pokazujà analizowany problem w perspektywie kryterium najbardziej istotnego ˝yciowo dla poszczególnych jednostek. Badani nauczyciele nadajà najwi´ksze znaczenie zdrowiu (34,1% wskazaƒ) i szcz´Êciu rodzinnemu (30,6%). Natomiast pozosta∏e wartoÊci sà dosyç rzadko typowane jako najistotniejsze, nie przekraczajà bowiem 10% wskazaƒ. Takie kategorie, jak: dobrobyt, ciekawa praca, zdrowie, wykszta∏cenie, szacunek innych ludzi, s∏awa, w∏adza oraz wolnoÊç (niezale˝noÊç) rangowane sà na pierwszym miejscu jedynie w pojedynczych przypadkach. Powy˝sza hierarchia wprowadza na wy˝sze pozycje wartoÊci religijno-moralne (wiar´, wielkà odwzajem- nionà mi∏oÊç, màdroÊç), które w strukturze ogó∏u wskazaƒ lokowane sà inaczej. Jednak i w tym wypadku nale˝y pami´taç o deklaratywnym charakterze dokonanych wyborów, które nie muszà byç konsekwentnie powiàzane z reali- zacjà wartoÊci na p∏aszczyênie ˝yciowej. Powy˝sza refleksja odnosi si´ tak˝e do kolejnego pytania ankiety. Prosi∏em w nim respondentów o wskazanie i okreÊlenie stopnia wa˝noÊci tych cech oso- bowoÊci, które uwa˝ajà oni za najbardziej przydatne w ˝yciu codziennym. Ba- danym przedstawi∏am do wyboru nast´pujàce cechy: pos∏uszeƒstwo, pryncy- pialnoÊç, uczciwoÊç, pomys∏owoÊç, religijnoÊç, konformizm, odpowiedzialnoÊç, samodzielnoÊç, ob∏ud´, tolerancyjnoÊç, pogod´ ducha, spryt, szacunek dla samego siebie, poczucie humoru, krytycyzm, wyrachowanie, bezinteresownoÊç, wytrwa∏oÊç, pracowitoÊç, prawdomównoÊç. Zdaniem polskich nauczycieli ró˝nego typu szkó∏, cechami osobowoÊci najbardziej przydatnymi w ˝yciu codziennym sà: uczciwoÊç – 38,5%, odpowie- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 195

[21] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 195

dzialnoÊç – 16,2%, samodzielnoÊç – 3,3%, pryncypialnoÊç, tj. wiernoÊç przyj´- tym zasadom – 8,8%, szacunek do samego siebie – 7,0%, religijnoÊç 4,4%, wol- noÊç, niezale˝noÊç – 3,2%, wytrwa∏oÊç – 3,0%, pomys∏owoÊç – 2,8%, pogoda ducha – 2,8%, tolerancyjnoÊç – 1,9%, poczucie humoru – 1,4%, bezinteresow- noÊç – 1,2%, prawdomównoÊç – 1,1%, pos∏uszeƒstwo – 0,5%, spryt – 0,5%.

Wykres 5. Cechy osobowoÊci najbardziej przydatne w ˝yciu codziennym

Procenty nie sumujà si´ do 100 ze wzgl´du na mo˝liwoÊç kilku wyborów

Jak widaç z powy˝szego, badani nauczyciele preferujà te w∏aÊciwoÊci, któ- re majà wyraênie pozytywny charakter. Dzi´ki swym powiàzaniom z rzeczy- wistoÊcià spo∏ecznà, stanowià one cz´Êç sk∏adowà moralnej treÊci osobowo- Êci cz∏owieka. Okazuje si´, ˝e nauczyciele uwa˝ajà, i˝ zalety Êwiadczàce o wysokim poziomie kultury etycznej (uczciwoÊç, odpowiedzialnoÊç, pryncypialnoÊç – wiernoÊç przyj´tym zasadom) sà cechami najbardziej przydatnymi w ˝yciu codziennym. Kolejnà grup´ cech wybranà przez respondentów mo˝na by okreÊliç mianem zalet, które u∏atwiajà cz∏owiekowi ˝ycie. Nale˝à do nich: pogoda ducha, tolerancyjnoÊç, poczucie humoru, pomys∏owoÊç. Wielu respondentom nie wydaje si´, aby bezinteresownoÊç by∏a cechà, któ- ra mo˝e byç bardzo przydatna w ˝yciu. Trudno w tym miejscu odmówiç im poczucia realizmu. Nauczyciele, przypisujàc najwi´kszà u˝ytecznoÊç takim ce- chom jak uczciwoÊç i pracowitoÊç, umieszczajà bezinteresownoÊç na dalszym miejscu w hierarchii zalet. Podobnie religijnoÊç nie stanowi, zdaniem badanych, cechy, która mo˝e okazaç si´ w ˝yciu codziennym bardzo przydatna. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 196

196 KS. JAN ZOWCZAK [22]

Kolejne, przedstawione badanym cechy osobowoÊci uzyska∏y minimalnà liczb´ wyborów mniej ni˝ 3% wyborów: pomys∏owoÊç (2,9%), pogoda ducha (2,8%), tolerancyjnoÊç (1,9%), poczucie humoru (1,4%), pos∏uszeƒstwo (0,5%), spryt (0,5%), konformizm (0,4%), ob∏uda (0,2). Jak wynika z powy˝szych danych, cechy osobowoÊci o wyraênie negatyw- nym charakterze (ob∏uda) sà atrybutem u˝ytecznym w ˝yciu codziennym dla ma∏ej grupy badanych. „Spryt” otrzyma∏ wi´kszà liczb´ wyborów, ale i tak cechy te znalaz∏y si´ na dalekich miejscach w hierarchii przydatnoÊci, podobnie jak „pos∏uszeƒstwo”, „pryncypialnoÊç” i „prawdomównoÊç”. Tak˝e „konformizm” nie jest, zdaniem nauczycieli, cechà przydatnà w ˝yciu codziennym. Wydaje si´, ˝e próba interpretacji otrzymanych wyników wymaga dalszych badaƒ i uÊciÊleƒ. Byç mo˝e nale˝a∏oby najpierw wyjaÊniç, jakie znaczenie przy- pisujà nauczyciele s∏owom: krytycyzm, pryncypialnoÊç. konformizm itp. Tak˝e okreÊlenie „najbardziej przydatne w codziennym ˝yciu”, zdaje si´ niezbyt traf- ne w Êwietle otrzymanych wyników. We wczeÊniejszych pytaniach proszono nauczycieli o hierarchizacj´ wartoÊci (podstawowych i ˝ycia codziennego) wed∏ug stopnia wa˝noÊci, natomiast w analizowanym pytaniu nale˝a∏o uporzàdkowaç cechy osobowe ze wzgl´du na kryterium u˝ytecznoÊci. Prawdopodobnie w pytaniu tym zaistnia∏o zjawisko „przeniesienia” sposobu udzielania odpowiedzi z pytaƒ wczeÊniejszych. Cechy osobowoÊci takie, jak uczciwoÊç, odpowiedzial- noÊç sà zarazem wartoÊciami moralnymi w sposób szczególny zwiàzanymi z do- Êwiadczeniem „powinnoÊci” (s∏u˝by). Realizacja tych wartoÊci s∏u˝y pomna˝a- niu spo∏ecznego dobra, podkreÊla godnoÊç jednostkowà, tak˝e podnosi szacunek dla samego siebie. WartoÊci zdefiniowa∏am w pracy jako zinternalizowane standardy (modele, wzorce, normy, kryteria), b´dàce wyznacznikiem ocen i preferencji faktów spo∏ecznych, opinii, przekonaƒ oraz zasad post´powania.

Zakoƒczenie W zasadzie otrzymane wyniki implikujà nast´pne pytania i nie zezwalajà na dokonywanie zbyt daleko idàcych uogólnieƒ. Zapewne otrzymane wyniki sà tak˝e rezultatem sposobu sformu∏owania i u∏o˝enia pytaƒ w kwestionariuszu. Dotyczy∏y one bardzo ró˝nych poziomów ÊwiadomoÊci aksjologicznej, od war- toÊci podstawowych do codziennych zachowaƒ, obserwowanych w rzeczywisto- Êci. Oczekiwanie od nauczycieli jednoznacznej, logicznej konsekwencji w hie- rarchizowaniu wartoÊci na poszczególnych poziomach by∏oby zbyt daleko posuni´tym uproszczeniem. Rezultaty przeprowadzonych badaƒ ujà∏em w ramach kategorii „orientacja na wartoÊci”, zatem nie pretendujà one do opisu systemu wartoÊci istnie- jàcego w ÊwiadomoÊci nauczycieli. Kategoria „orientacja na wartoÊci” funk- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 197

[23] WARTOÂCI OSOBOWE I SPO¸ECZNE NAUCZYCIELI 197

cjonuje w socjologii i antropologii kultury jako termin stosowany do warto- Êci szczególnie wa˝nych, wyznaczajàcych inne wartoÊci. C. Kluckhohn defi- niuje jà jako uogólnionà i zorganizowanà, wp∏ywajàcà na zachowanie kon- cepcj´ Êwiata i cz∏owieka oraz tego, co jest godne (lub niegodne) po˝àdania w stosunkach mi´dzy cz∏owiekiem a przyrodà i w stosunkach mi´dzyludzkich. WartoÊci ˝ycia codziennego sà w szczególny sposób uzale˝nione od orientacji na wartoÊci47. W ich Êwietle trudno jest utrzymaç zarówno tez´ o „zagubieniu aksjologicznym” tej grupy zawodowej, jak i o posiadaniu przez nià spójnej i konsekwentnej koncepcji Êwiata i cz∏owieka. Niewàtpli- wie wartoÊci wniesione przez chrzeÊcijaƒstwo sta∏y si´ trwa∏ym elementem normatywnych podstaw ˝ycia spo∏ecznego nauczycieli polskich. Mo˝na tu mówiç o poÊredniej formie ich obecnoÊci, co w wypadku nauczycieli zaznacza si´ szczególnie na p∏aszczyênie wartoÊci podstawowych (uroczystych) i tych instrumentalnych, które sà sk∏adnikiem moralnej treÊci ludzkiej oso- bowoÊci. Z drugiej strony obserwuje si´ ograniczenie perspektywy religijnej w ÊwiadomoÊci badanych. Religijne motywacje nie przenikajà wszystkich dziedzin ˝ycia codziennego, lecz odnoszà si´ wy∏àcznie do pewnej sfery tego ˝ycia. Oznacza to pomniejszenie, czasami zanik wp∏ywu religii na wartoÊci stanowiàce o jego sensie.

Personal and social values of teachers Summary The article contains an output analysis of all-Polish, sociological researches, which were carried out in 2004, concerning i. e. teachers values. The analysis of survey resul- tants was preceded by a short introduction as well as teachers characteristic in the time of system changes in Poland, and also by a short description of probe to researchers and pure description of surveyed teachers. The criterions, on the basis of which all – Polish probe of teachers was settled, took the type, level and location of the school into acco- unt. In the researches, which were carried out at the turn of March and April 2004, par- ticipated 569 teachers, as well as headmasters, working in 21 primary, high and secon- dary schools in Poland. There were two types of value: basic and daily. In the regards of teachers profession, the probe of presenting the axiological preferences declared by this class of intelligence seems to be reasonable. In fact, the outcomes imply next questions and don’t allow to generalize. In the eyes of this research it is heard to maintain the thesis about „an axiological astray” of teachers as well as possessing coherent and consistent concept of the world

47 J. Mariaƒski, Wprowadzenie do socjologii moralnoÊci. Lublin 1989, s. 166. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 198

198 KS. JAN ZOWCZAK [24]

and human being. The researches proved, that values, introduced by Christianity, be- come a persistent element of normative basis in teachers social life. It is possible to talk about circumstantial form of their presence, what is case of teachers marks espe- cially on basis and instrumental values, which are the components of human moral personality.

Transl. by Katarzyna Wiak saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 199

MATERIA¸Y I DOKUMENTACJA

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KS. JÓZEF MANDZIUK BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Uk∏ad alfabetyczno-chronologiczny Celem niniejszego opracowania jest przybli˝enie wykazu publikacji drukowanych, dotyczàcych dziejów KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku w jego granicach historycznych. Obejmuje cztery cz´Êci pod kàtem chronologicznym: 1. Êrednio- wiecze (1000-1520), 2. czasy nowo˝ytne – okres habsburski (1520-1742), 3. czasy nowo˝ytne – okres pruski (1742-1945), 4. czasy najnowsze (1945-2004). Uk∏ad zosta∏ w pe∏ni dostosowany do wielotomowej Historii KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku mego autorstwa, ukazujàcej si´ sukcesywnie od 1995 r. Uk∏ad posiada te˝ charakter alfabetyczny i prezentuje badaczy koÊcielnych dziejów Ziemi Âlàskiej, zarówno pochodzenia niemieckiego jak i polskiego. Mo˝na zauwa˝yç, ˝e przed II wojnà Êwiatowà o przesz∏oÊci katolicyzmu na Âlàsku pisali przede wszystkim historycy niemieccy, natomiast po jej zakoƒczeniu powsta∏y nowe polskie Êrodowiska twórcze skupione wokó∏ uczelni Wroc∏awia, Opola i Katowic. Obok badaczy z grona duchownych znajdujà si´ tam historycy Êwieccy, dobrze obeznani z zawi∏à niekiedy problematykà koÊcielnà. Pragn´ podkreÊliç, ˝e ka˝dy tom mojej „monografii milenijnej” posiada bibliografi´ o uk∏adzie przedmiotowym, który jest obszerniejszy od niniejszego uk∏adu alfabetycznego, bowiem zawiera pozycje natury ogólniejszej, z których korzysta- ∏em przy opracowywaniu poruszanych zagadnieƒ. Byç mo˝e w przysz∏oÊci uka˝e si´ specjalny tom bibliografii przedmiotowej, który obejmie wszystkie problemy natury koÊcielnej, zwiàzane z KoÊcio∏em Êlàskim na przestrzeni wieków. W ka˝dej cz´Êci zostanie wyodr´bniony dzia∏ êróde∏ drukowanych i opracowaƒ. Na koƒcu znajdzie si´ wykaz publikacji dotyczàcych ca∏oÊci dziejów KoÊcio∏a Êlà- skiego oraz spis zastosowanych skrótów czasopism i wydawnictw zbiorowych. OczywiÊcie prezentowana bibliografia nie pretenduje do ca∏oÊciowego uj´- cia literatury dotyczàcej historii KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. B´dzie ona ciàgle uzupe∏niana i osobiÊcie b´d´ wdzi´czny za ka˝dà informacj´. Mam nadziej´, ˝e z mego opracowania b´dà korzystaç historycy w swoich rozprawach naukowych, studenci – w pracach dyplomowych i sympatycy Ziemi Âlàskiej w uprawianej publicystyce. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 200

200 KS. JÓZEF MANDZIUK [2]

Cz´Êç I ÂREDNIOWIECZE (1000-1520) 1. è r ó d ∏ ad r uk owan e Acta Camerae Apostolicae. Wyd. J. P t a Ê n i k. T. 1-2. Cracoviae 1913. Acta Capituli Wratislaviensis 1500-1562. Wyd. A. S a b i s c h. T. 1: 1500- 1517. Köln-Wien 1972. Acta Clementis VI Pontificis Romani. 1342-1352. Wyd. L. Klickman. Pragae 1903. Acta Nicolai Gramis. Urkunden und Aktenstücke die Beziehungen Schlesiens zum Baseler Konzile. Wyd. W. A l t m a n n. W: CDS. T. 15. Breslau 1890. Acta Summorum Pontificum res gestas Bohemicas aevi praehussitici et hussiti- ci ellustrantia. Cz. 1-2. Wyd. J. E r i l. Pragae 1980. Analecta hymnica medii aevi. Wyd. G. M. D r e v e s, O. B l u m e, H. M. B a n n i s t e r. T. 1-55. Leipzig 1886-1922. Annales Glogovienses bis z. J. 1493. Wyd. H. M a r k g r a f. W: SRS. T. 10. Breslau 1877. Annales Grussavienses 1230-1306. Wyd. [R.] R o e p e l l. ZGS 1: 1856, z. 1, s. 200-213. Annales Grussavienses 1230-1306. Wyd. [R.] R o e p e l l. ZGS 1: 1856, z. 2, s. 203-222. Annales Silesiaci compilati 965-1279. Wyd. M. B ∏ a ˝ o w s k i. W: MPH. T. 3, s. 657-679. Annales Silesiae et Poloniae. Wyd. A r n d t, R. R o e p e l l. Ex MGH. T. 19 osob. wyd. Hannover 1865. Annalista Silesiacus und Series episcoporum Wratislaviensium vom J. 1382. Opr. A. K a s s l e r. ZGS 1: 1856, z. 1, s. 213-227. Antiquissimae Constitutiones Synodales Provinciae Gnesnensis. Wyd. R. H u b e. Petripoli 1856. Bart∏omieja Steina renesansowe opisanie Wroc∏awia. Wyd. R. ˚ e r e l i k. Wroc∏aw 1995. B a u c h G., Aktenstücke zur Geschichte des Breslauer Schulwesens im XVI Jahrhundert. Breslau 1898. B a u c h G., Analekten zur Biographie des Bischofs Johann IV Roth. DuQGS 3: 1907, s. 19-102. Baurechnungen des ehemaligen Dominikaner-Convents zu St. Adalbert in Bre- slau. Wyd. H. L u c h s. ZGS 2: 1860, z. 2, s. 209-330. B e n d e l R., Quellen zur Geschichte des Bistums Breslau in Archiven in Tschechien. ASKG 53: 1995 s. 249-258. B i m l e r K., Quellen zur schlesischen Kirchengeschichte. Z. 1-6. Breslau 1936-1941. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 201

[3] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 201

B i t t e r f e l d H., List dedykacyjny do królowej Jadwigi. T∏um. Z. M a z u r. WDr 20: 2003, nr 7, s. 65-67. Breslauer Stadtbuch einheltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfossungsgeschichte der Stadt. Wyd. H. M a r k g r a f, O. F r e n z e l. W: CDS. T. 11. Breslau 1882. Breve chronicon Silesiae. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 1, cz. 1. Breslau 1835, s. 32-37. Bulla quam Clemens papa quartus ad laudem sanctae Hedvigis composuit. W: Der Hedwigs-Codex von 1353. Wyd. W. B r a u n f e l s. T. 2. Berlin 1972. Bullarium Poloniae. Wyd. J. S u ∏ k o w s k a-K u r a s i o w a, S. K u r a Ê. T. 1-5. Romae-Lublin 1982-1995. Catalogus abbatum Saganensium. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 1, cz. 2. Breslau 1835, s. 250-538. Catalogus episcoporum Wratislaviensium. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 133-134. Chronica abbatum Beatae Mariae Virginis in Arena. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 156-286. Chronica Polonorum. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 1, cz. 1. Breslau 1835, s. 1-32. Chronik der Stadt Breslau. Wyd. A. W e i s s. Breslau 1888. Codex Diplomaticus et Epistolaris Regni Bohemiae. Wyd. G. F r i e d r i c h. T. 2. Pragae 1912. Codex Diplomaticus Poloniae. T. 4. [Res Silesiacae]. Wyd. N. B o b o w s k i. Warszawa 1887. Codex epistolaris. Wyd. A. L e w i c k i. W: Monumenta medii aevi historica. T. 12. Kraków 1891. Codex inscriptorum Rudensium. Opr. J. S z y m c z a k, A. S z y m c z a k. Ka- towice 1996. Conciliorum oecumenicorum decreta. Basel 1973. Cronica Petri, comitis Poloniae. Wyd. A. S e m k o w i c z. W: MPH NS, t. 3, s. 762-784. Das Bild der Heiligen Hedwig im Mittelalter und Neuzeit. Wyd. E. G r ü- n e w a l d, N. G u s s o n e. München 1996. Das Formelbuch des Breslauer Domherr Arnolds von Protzan. Wyd. W. W a- t t e n b a c h. W: CDS. T. 5. Breslau 1862. Das Gründungsbuch des Kloster Heinrichau. T∏um i opr. P. B r e t s c h n e i- d e r. Breslau 1927. Das Rituale des Bischofs Heinrich I von Breslau. Wyd. A. F r a n z. Freiburg im Br. 1912. Das Trebnitzer Rechnungsbuch von 1523-1524. Wyd. H. G r ü g e r. Marburg 1986. Der Hedwigs-Codex. Von 1353. Red. W. B r a u n f e l s. T. 1-2. Berlin 1972. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 202

202 KS. JÓZEF MANDZIUK [4]

Die Breslauer Synodalstatuten vom Jahre 1331. Wyd. J. K l a p p e r. ZGS 65: 1931, s. 279-291. Die Breslauer Diözesansynode vom Jahre 1446. Wyd. F. X. S e p p e l t. Bre- slau 1912. Die Chronica des Breslauer Domherr Stanislaus Sauer (+1535). Wyd. H. H o f f m a n n. MThZ 4: 1953, s. 102-118. Die grosse Legende der heiligen Frau Sankt Hedwig. [Faximile z orygina∏u K. Baumgartena z 1504 r.]. Wyd. J. G o t t s c h a l k. Wiessbaden 1963. Die Stiftungs-Urkunden der Mansionarien-Kapelle B. M. V. oder des sogenann- ten Klein-Chores bei der Domkirche zu Breslau. Wyd. J. H e y n e. ZGS 2: 1860, z. 2, s. 359-374. Die Urkunden des Kloster Leubus. Wyd. J. G. G. B ü s c h i n g. Breslau 1821. D ∏ u g o s z J., Catalogus Episcoporum Wratislaviensium. W: T e n ˝ e, Opera omnia. Wyd. J. P o l k o w s k i, ˚. P a u l i. T. 1. Cracoviae 1887, s. 439-477. D ∏ u g o s z J., Dziejów Polski ksiàg dwanaÊcie. T∏um. K. M e c h e r z y ƒ s k i. Wyd. A. P r z e ê d z i e c k i. T. 1-5. Kraków 1867-1870. Drei Inquisitions-Verfahren aus dem Jahre 1425. Akten der Prozesse gegen die deutschen Hussiten Johannes Drändorf und Peter Turnau sowie gegen Drändorfs Diener Martin Berchard. Wyd. H. H e i m p e l. Göttingen 1969. Drei päpstliche Schreiben in Angelegenheiten des Bisthums Breslau. ZGS 1: 1856, s. 190-200. Ein Verzeichnis der Altarpfründen in Schweidnitz. Opr. H. J e d i n. ASKD 2: 1937, s. 83-100. En g e l b e r t K., Quellen zur Geschichte des Neisser Bistumslandes auf Grund der drei ältesten Neisser Lagerbücher. Würzburg 1964. Es c h e n l oer P., Geschichten der Stadt Breslau oder Denkwürdigkeiten seiner Zeit vom Jahre 1440 bis 1479. Wyd. J. G. K u n i s c h. T. 12. Goslau 1827- 1828. Es c h e n h o l e r P., Historia Wratislaviensis et que post mortem Regis Ladi- slai sub electo Georgio de Podiebrat Bohemorum Rege illi deciderant prospera et adversa. Wyd. H. M a r k g r a f. W: SRS. T. 7. Breslau 1872. Examen testium super vita et moribus Boghuinarum per inquisitionem hereti- cae pravitatis in Sweydnitz anno 1332 factum. Wyd. B. U l a n o w s k i. W: SRP. T. 13. Kraków 1889, s. 233-255. F i b i n g e r M., Series et acta magistrorum Wratislaviensium. Wyd. G. A. S t e n- zel. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 287-381. F u c h s z C. A., Archivium Nissense. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 382-461. F u r s t e n h a i n J., Kronika. W: K. K a n t a k, Franciszkanie polscy. T. 1 . Kraków 1937, s. 412-426. G a l l A n o n i m, Kronika polska. T∏um. R. G r o d e c k i. Wroc∏aw-War- szawa-Kraków 1965. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 203

[5] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 203

Geschichtschreiber Schlesiens des XV. Jahrhunderts. Wyd. F. W a c h t e r. W: SRS. T. 12. Breslau 1883. Geschichtsquellen der Graftschaft Glatz. Wyd. F. V o l m e r, W. H o h a u s. T. 1-6. Glatz 1883-1928. Geschichtsquellen der Hussitenkriege. Wyd. C. G r ü n h a g e n. T. 6. Breslau 1871. Gesta abbatum monasterii S. Vincentii. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 135-155. G ö r l i c h F. X., Urkundliche Geschichte der Prämonstratenser in ihrer Abtei zum hl. Vinzenz vor Breslau. T. 1-2. Breslau 1836-1842. G o t t s c h a l k J., Die Kanonisationsurkunde der hl. Hedwig. ASKG 22: 1964, s. 112-139. G o t t s c h a l k J., Das Totenbuch des Altaristen-bruderschaft von Maria Magdalena zu Breslau, ca 1454-1524. ASKG 6: 1941, s. 121-185. G r ü g e r H., Quellen zur Geschichte von Zire aus dem ehemaligen Stiftsar- chiv von Heinrichau. AC 38: 1982, z. 1, s. 100-128. H e l m o d, Kronika S∏owian. T∏um. J. S t r z e l c z y k. Warszawa 1974. H e n n e n f e l d M., Silesiographia renovata. Wratislaviae et Lipsiae 1704. Henricus B i t e r f e l d de Brego OP, Tractatus de vita contemplativa et acti- va. Wyd. Z. M a z u r. Warszaw 2003. Henricus P a u p e r, Rechnungen der Stadt Breslau von 1299-1358 [...] und den ältesten Breslauer Statuten. Wyd. C. G r ü n h a g e n. W: CDS. T. 3. Breslau 1860. Historisch-Statische Übersicht über die Vervaltungsbehärden, Austalten und Seelsorgstellen des Bistums. Breslau 1926. H o f f m a n n H., Die Chronica des Breslauer Domherr Stanislaus Sauer (+1535). MThZ 4: 1953, s. 102-118. In expulsione Judaeorum. Wyd. A. S e m k o w i c z. W: MPH NS, t. 3, s. 785-789. Ir g an g W., Die Statuten der Breslauer Synode vom 10. Oktober 1248. ASKG 34: 1976, s. 21-30. J o h a n n e s v o n C a p i s t r a n, XLIV sermones Vratislaviae habiti a. D. 1553. Wyd. E. J a c o b. T. 2. Breslau 1911. Katalog dokumentów Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc∏awiu. I. Opr. W. Ur b a n. Roma 1970. Katalog magii Rudolfa. èród∏o etnografii XIII wieku. Wyd. E. K a r w o t. Wroc∏aw 1955. Katalogi biskupów wroc∏awskich. Wyd. W. K ´ t r z y ƒ s k i. W: MPH. T. 5. Lwów 1888, s. 534-594. K a d ∏ ub ek W., Kronika polska. T∏um. B. K ü r b i s. Wroc∏aw-Warszawa- -Kraków 1999. K l o s e S. B., Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau von Jah- re 1458 bis zum Jahre 1526. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 3. Breslau 1847. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 204

204 KS. JÓZEF MANDZIUK [6]

K l o s e S. B., Von Breslau. Dokumentierte Geschichte und Beschreibung. T. 2-3. Breslau 1781-1782. Kodeks dyplomatyczny Âlàska. Wyd. K. M a l e c z y ƒ s k i. T. 1-3. Wroc∏aw 1956-1964. K o r n G., Breslauer Urkundenbuch. Breslau 1870. K o s m a s, Kronika Czechów. T∏um. M. W o j c i e c h o w s k i. Warszawa 1968. K o z ∏ o w s k a-B u d k o w a Z., Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej. Z. 1. Kraków 1937. Kronika Fürstenhaina. Wyd. J. K ∏ o c z o w s k i. W: Zakony franciszkaƒskie wPolsce. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1, cz. 2-3. Kraków 1991, s. 433-459. Kronika Wielkopolska. T∏um. K. A b g a r o w i c z. Warszawa 1965. Ksi´ga Henrykowska. T∏um. R. G r o d e c k i. Wyd. J. P a t e r. Wroc∏aw 1991. K u n d m a n n J. Ch., Academiae et scholae Germaniae. Praecipue Ducatus Silesiae, cum Bibliothecis in Nummis... Wratislaviae 1741. Kurze Annalen der Franziskaner zu Löwenberg. Wyd. C. G r ü n h a g e n. ZGS 11: 1871, s. 209-210. L a u d a t H., Das Lebuser Stiftsregister. Von 1405. Wiesbaden 1965. Legenda Âwi´tej Jadwigi. T∏um. A. J o c h e l s o n, M. G o g o l e w s k a. Wyd. J. P a t e r. Wroc∏aw 1993. Lehns-und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter. Wyd. C. G r ü n h a g e n. H. M a r k g r a f. T. 1-2. Leipzig 1881- 1883. Liber fundationis claustrii Sancte Marie Virginis in Heinrichow czyli Ksi´ga Henrykowska. Wyd. J. P a t e r i in. Wroc∏aw 1991. Liber fundationis Episcopatus Wratislaviensis. Wyd. H. M a r k g r a f. J. W. S c h u l t e. W: CDS. T. 14. Breslau 1889. M a l e c z y ƒ s k i K., Kilka dokumentów z pierwszej po∏owy XIII wieku z archiwum Joannitów w Orliku. Sobótka 12: 1957, s. 361-372. M a l e c z y ƒ s k i K., Kilka nie drukowanych dokumentów Êlàskich z pierwszej po∏owy XIII w. z ró˝nych archiwów. Sobótka 23: 1968, s. 97-105. M e n z e l J. J., Iura ducalia. Würzburg 1964. M e r k e l i n J., Liber de instructione simplicium sacerdotum. Wyd. M. B o- r z y s z k o w s k i. Warszawa 1982. Monasticon Cisterciensis Poloniae. Red. A. M. W y r w o, J. S t r z e l c z y k, K. K a c z m a r e k. T. 1-2. Poznaƒ 1999. Monumenta Germaniae Franciscana. Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau. Wyd. Ch. R e i s c h. Cz. l: 1240-1517. Düsseldorf 1917. Monumenta Lubensia. Wyd. W. W a t t e n b a c h. Breslau 1861. Najstarsza „Legenda” o Êw. Agnieszce z Pragi. T∏um. C. N i e z g o d a. WNFr 3: 1993, s. 91-113. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 205

[7] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 205

N a s o E. I., Phoenix redidivus ducatuum Svidnicensis et Jauvoviensis. Bre- slau 1667. Necrolog des Kloster Czarnowanz. Opr. W. W a t t e n b a c h. ZGS 1: 1856, z. 1, s. 226-228. Nekrolog opactwa Âw. Wincentego we Wroc∏awiu. Wyd. K. M a l e c z y ƒ s k i. W: MPH NS, t. 9, cz. 1. Warszawa 1971, s. 3-96. N i c o l a u s v o n J a u e r, Tractatus de superstitionibus. Wyd. J. H e n s e n. W: Quellen und Untersuchungen zur Geschichte des Hexenwahns und der Hexe- nverfoldung. Bonn 1901, s. 67-71. Nowy katalog biskupów wroc∏awskich. Opr. A. B i r k e m a j e r. W: Studia historyczne ku czci Stanis∏awa Kutrzeby. T. 2. Kraków 1938, s. 29-40. 800-lecie klasztoru cysterek w Trzebnicy. Dokumenty fundacji trzebnickiej. Opr. A. K i e ∏ b a s a. Trzebnica 2002. P o l N., Jahrbücher der Stadt Breslau. Wyd. T. B ü s c h i n g. T. 1-2. Breslau 1813. Politische Corespondenz Breslaus im Zeitalter des Königs Matthias Corvinus 1469-1479; 1479-1490. Wyd. B. K r o n t h a l, H. W e n d t. W: SRS. T. 13-14. Breslau 1893-1894. Politische Corespondenz Breslaus im Zeitalter Georg von Podiebrad. Wyd. H. M a r k g r a f. W: SRS. T. 8-9. Breslau 1873-1874. Polonica ex libris „Obligationum et Solutionum”. Wyd. J. L i s o w s k i. Ro- mae 1960. Protokolle des Breslauer Domkapitels. Fragmente aus der Zeit 1393-1460. Wyd. C. G r ü n h a g e n. ZGS 5: 1963, s. 118-159. Quellen zur Geschichgte des Neisser Bistumslandes auf Grund der drei ältesten Neisser Lagerbücher. Wyd. K. E n g e l b e r t. Würzburg 1964. Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Wyd. J. E r- b e n. T. l. Pragae 1855. Regesta Pontificum Romanorum. Wyd. A. O o t t h a s t. T. 1-2. Graz 1957. Regesten zur schlesischen Geschichte. Bis zum Jahre 1250. Wyd. C. G r ü n h a- gen. W: CDS. T. 7, cz. l. Breslau l868; Bis zum Jahre 1280. T a m ˝ e, t. 7, cz. 2. Breslau 1875; Bis zum Jahre 1300. Ta m ˝ e, t. 7, cz. 1. Breslau 1868; 1301-1315. Wyd. t e n ˝ e, C. W u t k e. T a m ˝ e, t. 16. Breslau 1892; 1316-1326. T a m ˝ e, t. 18. Breslau 1898; 1327-1333. T a m ˝ e, t. 22. Breslau 1903; 1334-1337. Wyd. C. W u t k e. W: t a m ˝ e, t. 29. Breslau 1923; 1338-1342. Wyd. t e n ˝ e, E. R an d t. W: tam˝e, t. 30. Breslau 1925. Regesty Êlàskie. Red. W. K o r t a. T. 1: 1343-1348. Wroc∏aw 1975; T. 3: 1355- 1357. Wroc∏aw 1992; T. 4: 1358-1359. Wroc∏aw 1992. R e i s c h C., Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau. Breslau 1917. Rocznik Cystersów Henrykowskich. Wyd. A. B i e l o w s k i. W: MPH. T. 3. Warszawa 1960, s. 700-704. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 206

206 KS. JÓZEF MANDZIUK [8]

R ó ˝ y c Z., Cronica et numerus episcoporum Wratislaviensium intemque gesta diversa transactis temporibus facta in Silesia et alibi. Wyd. F. W a c h t e r. W: SRS. T. 12. Breslau 1883, s. 29-92. Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów êród∏owych. Opr. R. H e c k. E. M a l e- c z y ƒ s k a. Wroc∏aw 1953. S a n t i f a l l e r L., Liebentals Kopialbücher des Prämonstratenserstiftes zum hl. Vinzenz in Breslau. Innsbruck 1947. S a n t i f a l l e r L., Nikolaus Liebental und seine Chronik der Äbte des Bre- slauer St. Vinzenzstiftes. Tongerlo 1949. S a n t i f a l l e r L., Quellen zur Geschichte des spätmittelalterlichen Ablass- und Reliquienwesen aus schlesischen Archiven. Mittelungen des Österreichi- schen Staatsarchivs 1: 1948, z. 1, s. 20-136. S a w i c k i J., Synody diecezji wroc∏awskiej i ich statuty. Wroc∏aw-Warszawa- -Kraków 1963. Schematyzm Archidiecezji Wroc∏awskiej 1979. Opr. J. M a n d z i u k, J. P a- t e r. Wroc∏aw 1979. Schlesische Nekrologen. Wyd. W. W a t t e n b a c h. ZGS 4: 1862, z. 2, s. 278- 337. Schlesische Regesten bis zum Jahre 1123. Wyd. W. W a t t e n b a c h. ZGS 4: 1963, z. 2, s. 338-355. Schlesisches Urkundenbuch. Wyd. H. A p p e l t, W. I r g a n g. T. 1-6. Wien- -Köln-Graz 1971-1998. Schlesische Urkunden zur Geschichte der Juden. Opr. L. O e l s n e r. AfÖG 31: 1864, s. 57: 192; Schlesische Urkunden zur Geschichte des Gewerberchts, insbesondere des In- nungswesenss aus der Zeit vor 1400. Wyd. G. K o r n. W: CDS. T. 8. Breslau 1867. S c h u l t z e C., Monumentum gratitudinis Henrico II, erectum... Breslau 1643. S c h u l t e L., Quellen zur Geschichte der Besitzverhältnisse des Bistums Bre- slau. W: Studien zur schlesischen Kirchengeschichte. Breslau 1907, s. 171-279. Silesiacarum Rerum Scriptores. Wyd. F. W. S o n m e r s b e r g. T. 1-2. Lipsiae 1729-1730. Silesiacarum Rerum Scriptores oder Sammlung Schlesischer Geschichtschre- iber. Wyd. G. A. S t e n z e l. T. 1-4. Breslau 1835-1850. S∏owiaƒszczyzna pierwotna. (Wybór tekstów). Warszawa 1954. Spominki Klarysek wroc∏awskich 1257-1618. Wyd. A. B i e l o w s k i. W: MPH. T. 3. Warszawa 1960, s. 691-695. S t a n i s l a u s lektor, De vita et miraculis Sancti Jacchonis (Hyacinthi) ordinis fratrum praedicatorum. Wyd. L. å w i k l i ƒ s k i. W: MPH. T. 4. Warszawa 1961, s. 841-903. Starodawna Prawa Polskiego Pomniki. Wyd. A. Z. H e l c e l. T. 1-12. Warsza- wa 1856-1920. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 207

[9] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 207

Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1166-1786. Wyd. J. M. C a n n i v e z. T. 2. Louvain 1995. Statuta synodalia a Wenceslao episcopo Wratislaviensi A. MCCCCX publica- ta, nunc primum ex tribus codicibus MSS una cum varietate lectionibus edita a J. Chr. Friedrich. Hannoverae 1827. Statuta synodalia dioecesana Sanctae Ecclesiae Wratislaviensis. Wyd. M. M o n t b a ch. Wratislaviae 1855. Statuty norbertaƒskie z r. 1340 w t∏umaczeniu polskim z r. 1541. Wyd. M. K a- r a Ê, Z. P e r z a n o w s k i. Kraków 1970. Statuty wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej z roku 1482/83. Wyd. K. D o l a. Wroc∏aw-Opole 2004. [W j. ∏aciƒskim i polskim]. S w a s t e k J., Przekazy historyczne do dziejów religijno-politycznych w stosunkach polsko-niemieckich epoki wczesnopiastowskiej. ABMK 61: 1992, s. 29-50. T h i e t m a r, Kronika. T∏um. i opr. M. Z. J e d l i c k i. Poznaƒ 1953. Trzynastowieczny opis podró˝y do Mongolii pos∏a papieskiego, franciszkanina zWroc∏awia, b∏ogos∏awionego i m´czennika, brata Benedykta oraz ówczesne listy dyplomatyczne Papie˝a i Kujuk-Chana z Karakorum. T∏um. A. J o c h e l s o n. W: Kalendarz Êw. Antoniego 1986. Wroc∏aw 1986, s. 51-59. Ur b an W., De testimoniis vitam Nankeri episcopi Wratislaviensis illustranti- bus. CT 26: 1955 z. 2 s. 250-286. Ur b an W., Katalog dokumentów Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc∏a- wiu. Cz. 1. Dokumenty oznaczone sygnaturami alfabetycznymi. Roma 1970. Urkundenbuch der Stadt Liegnitz und ihres Weibildes bis zum Jahre 1455. Wyd. F. W. S c h i r r m a c h e r. Liegnitz 1866. Urkundenbuch der Stadt Münsterberg. Wyd. P. B e t s c h m e i d e r. T. l. Münsterberg 1932. Urkunden der Klöster Rauden und Himmelwitz, der Dominicaner und der Do- minicanerinnen in der Stadt Ratibur. Wyd. W. W a t t e n b a c h. W: CDS. T. 2. Breslau 1859. Urkunden der Stadt Brieg. Wyd. C. G r ü n h a g e n. W: CDS. T. 9. Breslau 1870. Urkunden des Klosters Czarnowanz. Wyd. W. W a t t e n b a c h. W: CDS. T. 1. Breslau 1857. Urkunden des Klosters Kamenz. Wyd. P. P f o t e n h a u e r. W: CDS. T. 10. Breslau 1881. Urkunden des Klosters Trebnitz. Wyd. W. H ä u s l e r. Breslau 1941. Urkunden Herzog Ludwig I. von Brieg. Wyd. R. R ö s s l e r. ZGS 6: 1864, s. 1-96; 11: 1871, s. 428-462. Urkunden schlesischer Dörfer. Wyd. A. M e i t z e n. W: CDS. T. 4. Breslau 1863. Urkunden zur Geschichte der Braunauer Benediktiner in Schlesien. Opr. W. B e i n. ASKG 40: 1982, s. 45-73. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 208

208 KS. JÓZEF MANDZIUK [10]

Urkunden zur Geschichte des Bistums Breslau. Im Mittelalter. Wyd. G. A. S t e n- zel. Breslau 1845. Urkundensammlung zur Geschichte des Fürstenthums Oels bis zum Aussterbe der Piastichen Herzoglinie. Wyd. W. H ä u s l e r. Breslau 1883. Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs der Städte und der Einführung und Verbreitung Deutscher Kolonisten und Rechte in Schlesien und der Ober Lausitz. Wyd. G. A. T z s c h o p p e. G. A. S t e n z e l. Hamburg 1832. Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae ex tabulariis Vaticanis depromta. Wyd. A. T h e i n e r. T. 1-4. Romae 1860-1864. Vita Annae ducisse. Wyd. A. S e m k o w i c z. W: MPH. T. 4. Warszawa 1961, s. 657-661. – T o ˝. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839, s. 127-132. Vita sanctae Hedwigis. Wyd. A. S e m k o w i c z. W: MPH. T. 4. Warszawa 1961, s. 501-640. – T o ˝. Wyd. G. A. S t e n z e l. W: SRS. T. 2. Breslau 1839. Wa tt en b ac h W., Martin Sebastian Dittmans Chronik der Aebte von Leu- bus. ZGS 1: 1956, s. 271-297. Wegweiser durch die schlesischen Geschichtsquellen bis zum Jahre 1550. Wyd. C. G r ü n h a g e n. Breslau 1989. Weis s F. G. A., Chronik der Stadt Breslau. Breslau 1888. Wykaz regestów dokumentów Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc∏awiu. Wyd. W. U r b a n. Wroc∏aw 1970; I. RTSO 2: 1970, s. 285-421; II. STHSO 3: 1973, s. 273-374; III. T a m ˝ e 4: 1974, s. 227-277; IV. T a m ˝ e 5: 1976, s. 317-361; V. T a m ˝ e 6: 1978, s. 323-351; VI. T a m ˝ e, 7: 1979, s. 353-388; VII. T a m ˝ e 8: 1980, s. 315-354. Zais b er g er F., Briefe des Breslauers Johann Beckenschlager, Erzbischof von Gran und Administrator von Salzburg, aus den Jahren 1482 bis 1484. ASKG 28: 1970, s. 153-175. Zwei Synoden des Bischofs Heinrich v. Würben. Wyd. W. W a t t e n b a c h. ZGS 4: 1862.

2. Op r ac owan ia Ab r a h a m W∏., Organizacja KoÊcio∏a w Polsce do po∏owy wieku XII. Po- znaƒ 1962. Ad a m s k i R., Der Barbarakult in Schlesien. Breslau 1936. Ad r i a n y i G., G o t t s c h a l k J., Â w i d z i ƒ s k i S., Herzog Ladislaus von Oppeln (+1401) und die Gründung der Paulinerkloster Tschestochau in Po- len und Wiese bei Oberglogau/Oberschlesien. ASKG 36: 1978, s. 33-77. Al l am od aH., Beiträge zur Geschichte der äusseren Merkmale der ältesten Breslauer Bischofsurkunden bis z. J. 1319. Breslau 1934. Al t a n e r B., Die Dominikanermissionen des 13. Jahrhunderts. Habel- schwert 1924. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 209

[11] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 209

An d r z e j e w s k i A., K a j z e r L., P i e t r z a k J., Opactwo cysterskie w Rudach w Êwietle badaƒ archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w latach 1992-1993. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o - b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 372-387. Ap p e l t H., Das Breslauer Vinzenzstift und das Neumarkter Recht. ZfO 9: 1960, s. 216-230. Ap p e l t H., Die Urkundenfälschungen des Klosters Trebnitz. Breslau 1940. Ap p e l t H., Klosterpatronat und landesherrliche Kirchenhoheit der schlesischen Herzöge im 13. Jahrhundert. MIÖG 14: 1939, s. 303-322. Ar as zc zuk S., Kult Êw. Jadwigi na Âlàsku w Êwietle przedtrydenckich wro- c∏awskich ksiàg liturgicznych. Opole 1995. Ar as zc zuk S., PonadnarodowoÊç kultu Êwi´tych w Êwietle Êredniowiecz- nych Êlàskich kalendarzy liturgicznych. W: Dziedzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. T e n ˝ e. Legnica 1997, s. 57-70. Architektura gotycka w Polsce. Red. T. M r o c z k o, M. A r s z y ƒ s k i. T. 2, cz. 2-3. Warszawa 1995. Architektura Wroc∏awia. T. 3. Âwiàtynia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. Wro- c∏aw 1997. Aug us t y n W., Witelo. W: Filozofia w Polsce. S∏ownik pisarzy. Red. B. B a- c z k o. Wroc∏aw 1971, s. 425-427. Ave Crux, Spes unica. Kapitu∏a Êwi´tokrzyska we Wroc∏awiu. Red. Z. J a r o- s z e k. Wroc∏aw 2000. B a c h A., Geschichte und Beschreibung der fürstlichen jungfräulichen Klo- sterstiftes Cistercienser Ordenz in Trebnitz. Neisse 1859. B a c h m a n H., Schlesien und die böhmische Plastik des 14. Jahrhundert. ZfO 2: 1953, z. 4, s. 518-529. B a e u m k e r C., Witelo. Münster 1908. B a e u m k e r C., Witelo, ein Philosoph und Naturforscher des XIII. Jahrhun- derts. BGPhMA 3: 1908, z. 2. B a e u m k e r C., Zur Biographie des Philosophen und Naturforschers Wite- lo. HJ 1912, nr 33, s. 359-361. B a e u m k e r C., Zur Frage nach Abfassungszeit und Verfasser des irrtümlich Vitelo zugerschrieben Liber de intelligentis. SteT 1924, nr 37, s. 87-102. B a i e r K., Geschichte der Stadpfarrkirche ehemalige Klosterkirche der Mag- dalenerinnen zu Sprottau. Breslau 1932. B a k a l a J., S c h w a r z F., Orlau Benediktinerkloster. JSFWUB 36: 1995, s. 37-46. B a k i e s z c z u k I., Kult Êwi´tej Katarzyny Aleksandryjskiej w archidiecezji wroc∏awskiej. Wroc∏aw 2000, mps. B a n a c h M., Âwiàtobliwa Ofka Piastówna. GN 21: 1948, nr 51, s. 412. B a r a n C., Sprawy narodowoÊciowe u franciszkanów Êlàskich w XIII w. War- szawa 1954. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 210

210 KS. JÓZEF MANDZIUK [12]

B a r c i a k A., Klasztor cystersów w Rudach. W: Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Âlàsku w Êwietle badaƒ kerenowych w latch 1992-1995. Red. L. K a j z e r. Katowice 2001, s. 23-42. B a r c i a k A., Ksià˝´ta Górnego Âlàska a klasztor w Rudach. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o- b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 1996, s. 389-393. B a r c i a k A., Mendykanci w Êredniowiecznym Raciborzu. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 495-502. B a r c i a k A., Poczàtki sieci parafialnej w ksi´stwie cieszyƒskim. W: Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegen- wart. Red. P. C h m i e l, J. D r a b i n a. Ratingen 2000, s. 11-22. B a r c i a k A., Posiad∏oÊci biskupów wroc∏awskich w ksi´stwie opolskim do poczàtków XIV w. Przyk∏ad Ujazdu. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 66-74. B a r e ∏ k o w s k a – G o r a Ê A., DuchowoÊç Êw. Jadwigi Âlàskiej. Wroc∏aw 2002. B a r t e l s H., Schlesier an der Universität Tübingen. JSKKG 38: 1957, s. 114-123. B a r t k i e w i c z K., Dzieje ziemi k∏odzkiej w wiekach Êrednich. Wroc∏aw 1977. B a r y c z H., Elgot Jan. W: PSB 6: 1948, s. 227-228. B a r y c z H., Elyan. W: PSB 6: 1948, s. 237-238. B a r y c z H., Falkener Micha∏. W: PSB 6: 1948, s. 357-358. B a r y c z H., Franciszek z Brzegu. W: PSB 6: 1948, s. 75-76. B a r y c z H., Âlàzacy na Uniwersytecie Jagielloƒskim od XV do XVIII wieku. Katowice 1935. B a u c h G., Das Breslauer Domkapitel und der Humanismus. ZGS 38: 1904, s. 292-342. B a u c h G., Deutsche Scholaren in Krakau in der Zeit Renaissance 1460- 1520. Breslau 1901. B a u c h G., Geschichte des Breslauer Schulwesens vor der Reformation. Bre- slau 1909. B a u c h G., In Erfurt als Artisten promovierte Schlesier (1450-1521). ZGS 40: 1906, s. 325-33. B a u c h G., Johann Turzo und Johann Hess. ZGS 36: 1901, s. 193-224. B a u c h G., Schlesien und die Universität Krakau im XV und XVI Jahrhun- dert. ZGS 41: 1907, s. 99-180. B a u m g a r t P., Neumarkter Bund die Bruderschaft SS. Corporis Christi. 1412-1563. ASF 10: 1933, z. 5. B a z a n P. M., Eufemia von Ratibor. Vechta 1936. B a z y d ∏ o J., Eufemia, Ofka Piastówna. W: EK. T. 4. Lublin 1983, szp. 1287-1288. B a z y d ∏ o J., Gertruda. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 1024. B a z y d ∏ o J., Jan z Swenkenfeldu. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 940. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 211

[13] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 211

B a z y d ∏ o J., Jodok z Rosenbergu. W: EK. T. 8. Lublin 2000, szp. 275-276. B à k J., Póênogotycka chrzcielnica w koÊciele NMP na Piasku we Wroc∏awiu. BHS 35: 1973, s. 126 -142. B a z a n P. M., Eufemia von Ratibor. Blume aus der Garten des hl. Domini- kus. Vechta 1936. B e c k e r R., Joh. Hofman der nachmalige Bischof Johann I von Meissen. Se- ine Wirksamkeit an den Universitäten Prag und Leipzig. Leipzig 1891. B e h r e n s E., Mittelalterliche Kunst in Schlesien. ZfO 1956, s. 556-561. B e k i e s z c z u k J., Kult Êw. Katarzyny Aleksandryjskiej w archidiecezji wro- c∏awskiej. Wroc∏aw 2000, mps. B e l l é e H., Ottmachau, die uralte Bischofsstadt. Schlesien 5: 1960, s. 42-48. B e n d e l R., Historia pobo˝noÊci i ˝ycia duchowego w diecezji wroc∏awskiej. W: Dziedzictwo i pos∏annictwo Êlàskiego KoÊcio∏a. Red. M. H i r s c h f e l d, M. T r a u t m a n n. Dülmen 2001, s. 127-145. B e n d e l R., 1000 Jahre Bistum Breslau. Überlegungen für eine Diözesange- schichte. ASKG 58: 2000, s. 9-26. B e r n h a r d S., Kloster Heinrichau und seine Kunstschätze. Breslau 1935. B e r n a t Z., Pontyfika∏ wroc∏awski z XII wieku jako zabytek muzyczny. W: Musica medii aevi. T. 3. Kraków 1963, s. 7-29. B e r n h o f e n G., Das Kolegiatstift zu Brieg in seiner persönlichen Zusam- mensetzung von den Anfängen (1369) bis zur Säkularisation (1534). Berlin 1939. B e y e r O., Schulwesens der Stadt Breslau im 14. und 15. Jahrhundert mit be- sonderer Berüchsichtung der Berschuldung durch Rentenverkauf. ZGS 35: 1901, s. 68-143. B i a ∏ ∏ o w i c z – K r y g i e r o w a Z., Poczàtki Êlàskiej tradycji o∏tarza szafo- wego. Warszawa-Poznaƒ 1981. B i e n i e k S., Piotr W∏ostowic. Postaç z dziejów Êredniowiecznego Âlàska. Wroc∏aw 1965. B i e n i e k S., W sprawie grobowca Piotra W∏ostowicza. RSÂl 3: 1965, s. 7-13. B i e r m a n n G., Das ehemelige Benediktinerstift Orlau in Teschen. Teschen 1865. B i r k e n m a j e r A., Astronomowie i astrologowie Êlàscy w wiekach Êred- nich. Katowice 1937. B i r k e n m a j e r A., Studia nad Witelonem. Cz. 1. Kraków 1921. B i r k e n m a j e r A., Witelo, najdawniejszy Êlàski uczony. Katowice 1936. B i r k n e r P., Beiträge zur Ikonographie des hl. Hyazinth. ASKG 16: 1958, s. 111-136. B l á h o v á M., Kandidatura Jana ze Stﬁdy na úﬁad vratislavského biskupa. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 86-104. B l a s e l C., Der selige Ceslaus. Breslau 1909. B l a s e l C., Geschichte der Rosenkranzbruderschaft bei S. Adalbert in Bre- slau. Breslau 1912. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 212

212 KS. JÓZEF MANDZIUK [14]

B l a s e l C., Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu Breslau. Bre- slau 1912. B l a s e l C., Studien zur Geschichte für Rosenkranzbruderschaft bei St Adal- bert in Breslau. SchP 33: 1912, s. 24-27. B l i e m e t zr ied er F., Abt Ludolfs von Sagan Traktat „Soliloquium sci- smatis”. Studien und Mitteilungen aus dem Benediktiner- und dem Cisterzien- ser-Orden 26: 1905, s. 29-46. B l i e m e t zr ied er F., Die Kardinäle des Jahres 1378 an das Domkapitel zu Breslau. HJ 27: 1907. B o b e r S., Kult Êw. Idziego w Êwietle wezwaƒ koÊcio∏ów. Studium historyczno-liturgiczne. Wroc∏aw 1987, mps. B o b k o w a L., Biskupstwo wroc∏awskie i jego powiàzania z Koronà Czeskà (1727-1742). W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 92-99. B o b o w s k i K., Biskup wroc∏awski Nanker. DÂl 8: 2000, s. 20-24. B o b o w s k i K., Die Geschichte des Schulwesens vom elementaren und höheren Grad in Breslau bis 1914. Wroc∏aw 1992. B o b o w s k i K., DolnoÊlàskie konwenty cysterskie filiacji lubiàskiej w okresie Êredniowiecza. Sobótka 53: 1998, s. 467-480. B o b o w s k i K., Fundacja i poczàtki klasztoru cysterek w Trzebnicy. W: Stu- dia Historyczne. Ustrój, KoÊció∏, Militaria. Red. K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1993, s. 31-40. B o b o w s k i K., Miejsce i rola klasztorów cysterskich w strukturach ogólno- zakonnych w Êredniowieczu. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 50-61. B o b o w s k i K., Nieznana bulla Innocentego IV z 1252 r. dla biskupstwa wroc∏awskiego. Sobótka 21: 1966, s. 335-336. B o b o w s k i K., O potrzebie badaƒ nad skryptoriami dokumentowymi cyster- sów na ziemiach polskich w okresie Êredniowiecza. W: Cystersi w kulturze Êre- dniowiecznej Europy. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1992, s. 55-62. B o b o w s k i K., Podstawy bytu konwentu trzebnickiego. W: KJ, s. 61-82. B o b o w s k i K., Szko∏y klasztorne w Êredniowiecznym Wroc∏awiu. W: Kul- tura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2002, s. 21-29. B o b o w s k i K., Âw. Jadwiga Trzebnicka (1174?-1243) – symbol konsolidacji narodów Europy. W: Kultura Êredniowieczna Âlàska. Pierwiastki rodzime i obce. Red. K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1993, s. 69-75. B o b o w s k i K., Ze studiów nad przeÊladowaniami i pogromami ˚ydów na Âlàsku w dobie Êredniowiecza. Sobótka 44: 1989, s. 5-12. B o b o w s k i K., Zwiàzki koÊcielne czesko-Êlàskie w XII-XIII w. W: Slezsko v dûjinách ãeskéhop státu. Red. M. B o r á k. Opava 1998, s. 82-87. B o c h n a k W., B∏. Czes∏aw – patron miasta. N˚ 2: 1984, nr 16, s. 4-5. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 213

[15] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 213

B o c h n a k W., Dzieje Zakonu Magdalenek od Pokuty na Dolnym Âlàsku i ¸u˝ycach. Wroc∏aw-Legnica 1996. B o c h n a k W., KoÊció∏ katedralny w Legnicy. Legnica 1997. B o c h n a k W., KoÊció∏ pw. Âw. Ap. Piotra i Paw∏a w Strzegomiu. Legnica 2001. B o c h n a k W., Królewscy rodzice ksi´˝ny Anny Âlàskiej i jej wspó∏czeÊni w∏adcy. Perspectiva 2: 2003, nr 2, s. 184-190. B o c h n a k W., Ksi´˝na Anna i Piastowska Fundacja w Krzeszowie. Legnica 2002. B o c h n a k W., Z dziejów Magdalenek od Pokuty w Szprotawie. Wroc∏aw 1985. B o c h n a k W., Z historii magdalenek. N˚ 2: 1984, nr 4-5, s. 11, 27. B o c h n a k W., Zygmunt Atze – proboszcz koÊcio∏a Êw. Êw. Piotra i Paw∏a wLegnicy (ok. 1420-1482). LWD 2000 nr 4 s. 77-79. B o c h n a k W., ˚ycie i duchowoÊç ksi´˝nej Anny Âlàskiej. SL 22: 2001, s. 75-86. B o c h n a k W., ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa ks. Witelona. W: W kr´gu chrze- Êcijaƒskiego or´dzia moralnego. Red. M. B i s k u p, T. R e r o ƒ. Wroc∏aw 2000, s. 713-721. B o c h n a k W., ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa ks. Witelona (ok. 1230-1314), proboszcza parafii Êw. Piotra i Paw∏a oraz profesora legnickiej szko∏y parafialnej. W: Witelon. ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa. Legnica 2004, s. 61-70. B o c h n a k W., M a t w i j o w s k i K., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w bractwach koÊcielnych na terenie diecezji wroc∏awskiej. W: W blasku Euchary- stii. Red. I. D e c. Wroc∏aw 1996, s. 89-96. B o g d a n F., Sprawa egzempcji benedyktynów w Polsce Êredniowiecznej. NP 9: 1959, s. 51-90. B o g d a n F., Ze studiów nad egzempcjà Êredniowiecznà zakonów w Polsce. Egzempcja polskich cystersów. RH 8: 1959, nr 2, s. 123-172. B o g d a n F., Ze studiów nad egzempcjà zakonów w Polsce Êredniowiecznej. Egzempcja zakonów rycerskich. RTK 7: 1960, z. s. 5-32. B o g d a n owic zP., Zjazd gnieênieƒski w roku 1000. NP 16: 1962, s. 5-151. B o r as Z., Ksià˝´ta piastowscy Âlàska. Katowice 1978. B o r oƒ P., Plemienne uwarunkowania powstania terytorium diecezji wro- c∏awskiej (komunikat). W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 44-52. B o r o w s k i F., Mittelalterliche Kirchenportale in Oberschlesien. W: Deut- sche Kulturdenkmäler in Oberschlesien. Breslau 1934, s. 50-70. B o r o w s k i G., Âredniowieczne przedstawienia figuratywne z koÊcio∏a Êw. Bart∏omieja i Êw. Jadwigi w Trzebnicy. Wroc∏aw 2000, mps. B r a c h a K., Âwiadectwo traktatu Miko∏aja Magni z Jawora „De superstitionibus” (1405 r.). Warszawa 1999. B r a c h a K., Licitum-illicitum. Miko∏aj z Jawora o pobo˝noÊci masowej i zabobonach. W: Kultura elitarna a masowa w Polsce póênego Êredniowiecza. Red. B. G e r e m e k. Wroc∏aw 1978, s. 138-152. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 214

214 KS. JÓZEF MANDZIUK [16]

B r a c h m a n n W., Die Entwicklung des Apothekeswesens in Schlesien. ZfO 7: 1958, s. 241-254. B r a u n e H., W i e s e E., Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters. Leipzig 1929. B r a u s c h w e i g K., Peter Wlast und die Ohlauer Blasiuskirche. ASKG 13: 1955, s. 1-16. B r e t s c h n e i d e r P., Breslauer Bischöfe in deutschen Reimen des Mittelal- ters. ASKG 5: 1940, s. 50-60. B r e t s c h n e i d e r P., Das Breslauer Bistumswappen. ZGS 50: 1916, s. 225-256. B r e t s c h n e i d e r P., Die Grabsteine der Bartholomäuskrypta und des Kreuzkirchhofes zu Breslau. ASKG 6: 1941, s. 99-126. B r e t s c h n e i d e r P., Gregorius Helentreufer. ASKG 4: 1939, s. 84-90. B r e t s c h n e i d e r P., Studien über einige epigraphische Denkmäler Schle- siens aus dem Mittelalter. ASKG 1: 1936, s. 41-48. B r e t s c h n e i d e r P., Zur den Epitaphien Gregor Helentreuters und Hans Stegers. ASKG 5: 1940, s. 61-63. B r u d e r A., Najstarszy kopiarz klasztoru cystersów w Henrykowie. AUWr 1267, Historia 88. Wroc∏aw 1992. B r z o s k a E., Die Breslauer Diözesansynoden bis zur Reformation, ihre Ge- schichte und ihre Recht. Breslau 1939. B r z o s k a E., Die Errichtung des Bischofsstuhles zu Breslau im Jahre 1000. HBKEB 2: 1975, nr 1, s. 3-6. B r z o s k a E., Die Gründung des Bistums Breslau in Jahre 1000 und dessen Entwicklung bis 1950. W: Neuhundertfünfzig Jahr Bistum Breslau. Red. E. B r z o s k a. Königstein Ts 1951, s. 26-40. B r z o s k a E., Katholische Edelleute Schlesiens im Bischofsamt. Ein Beitrag zur ständischen Herkunft des deutschen Episkopats. Wiesbaden 1965. B r z o s k a E., Wissenschaft und Bildung in Schlesien bis Reformation. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Gedenkschrift für Kurt Engelbert. 1963, s. 36-75. B u c z e k K., Pierwsze biskupstwa polskie. Kraków 1995. B u d k o w a Z., Jan (Janik). W: PSB 10: 1962-1964, s. 428-430. B u d k o w a Z., Jan z Kluczborka. W: PSB 10: 1962-1964, s. 453. B u k a ∏ a M., Dominikanie wroc∏awscy jako studenci i wyk∏adowcy studiów generalnych prowincji angielskiej w pierwszej po∏owie XV w. Sobótka 55: 2000, s. 556-564. B u k o A., Ziemie po∏udniowej Polski na prze∏omie I i II millenium w Êwietle nowszych badaƒ archeologicznych. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 23-42. B u k o w s k i M., Jednonawowy koÊció∏ Êw. Piotra i Paw∏a na Ostrowiu Tum- skim we Wroc∏awiu. OZ 1953, nr 4, s. 192-205. B u k o w s k i M., Katedra wroc∏awska. Wroc∏aw 1962. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 215

[17] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 215

B u n z e l U., Haupt-und Pfarrkirche St. Maria Magdalena zu Breslau. Ulm 1960. B u r a n d t R., Die politische Stellung des Breslauer Bistums unter Bischof Thomas I (1232-1268). OH 5: 1909, s. 153-170. B u r b i a n k a M., Badania nad warsztatem Kaspra Elyana. RB 16: 1972, s. 39-48. B u r c h a r d t J., Kosmologia i psychologia Witelona. Wroc∏aw 1991. B u r c h a r d t J., Przedmowa Witelona do „Perspektywy”. W: Witelo – matematyk, fizyk, filozof. Red. J. T r z y n a d l o w s k i. Wroc∏aw 1979, s. 39-50. B u r c h a r d t J., Szkolnictwo na Âlàsku w okresie Polski dzielnicowej. Roz- prawy z Dziejów OÊwiaty. T. 38: 1985. B u r c h a r d t J., Âredniowieczne reprezentacje Witelona. SL 14: [1992], s. 87-98. B u r c h a r d t J., Witelo, filosofo della natura del XIII sec. Una biografia. Wroc∏aw 1984. B u r c h a r d t J., Witelo, pierwszy polski przyrodnik, matematyk i filozof (XIII w.). KHNT 1975, nr 1. B u r c h a r d t J., Zwiàzki Witelona z Legnicà. W: Witelon. ˚ycie i dzia∏al- noÊç naukowa. Legnica 2004, s. 47-59. B u r c h a r d t J., Zwiàzki Witelona z Wroc∏awiem. Sobótka 29: 1974, s. 445-469. B u r d a A., Untersuchungemn zur mittelalterlichen Schulgeschichte im Bi- stum Breslau. Breslau 1916. B u r g e m e i s t e r L., Das ehemaligen Jakobskloster auf der Sandinsel zu Breslau. ZGS 37: 1903, s. 249-259. B u r g e m e i s t e r L., Die Kunstdenkmäler d. Stadt Breslau. T. 1-3. Breslau 1930-1934. B u Ê k o C., Wleƒskie koÊcio∏y Êw. Jadwigi. W: KJ, s. 261-269. B y l i n a S., Maciej z Legnicy, Êlàski propagator pism Konrada Waldhausena. Sobótka 17: 1962, s. 334-344. B y l i n a S., Wp∏yw Konrada Waldhausena na ziemiach polskich w II po∏owie XIV i I po∏owie XV w. Wroc∏aw 1966. C e l b r o t t G., Die Siedlungsformen des Kreises Teschen. ZfO 12: 1963, s. 75-95. C e n ef el d H., The Norbertines in Silesia. APr 53: 1983, s. 264-313. C e t w i ƒ s k i M., „Anna Beatissima”. Wokó∏ Êredniowiecznej biografii do- brodziejki benedyktynów krzeszowskich. W: Krzeszów uÊwi´cony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1997, s. 31-37. C e t w i ƒ s k i M., Beginki w Jaworze: przyczynek do dziejów Êlàskiego miasta. ZHWSPCz 1997, z. 4, s. 239-242. C e t w i ƒ s k i M., Biskup wroc∏awski Magnus: amplifikacja i metafora jako sposoby narracji dziejopisarskiej. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 53-65. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 216

216 KS. JÓZEF MANDZIUK [18]

C e t w i ƒ s k i M., Bóg, szatan i cz∏owiek w „Ksi´dze henrykowskiej”. NP 83: 1994, s. 77-91. C e t w i ƒ s k i M., „Chronica abbatum beatae Mariae Virginis in Arena” o poczàtkach klasztoru. AUWr 1112, Historia, 76. Wroc∏aw 1989, s. 211-218. C e t w i ƒ s k i M., Klasztory Êlàskie a rozwój Êredniowiecznej historiografii Êlà- skiej. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r- t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 173-180. C e t w i ƒ s k i M., „Nowy Izrael”. Ksi´ga henrykowska i kszta∏towanie poczucia wspólnoty mnichów z Henrykowa. W: Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów spo∏eczeƒstwa Polski Êredniowiecznej. To ruƒ 1997, s. 71-76. C e t w i ƒ s k i M., Piotr W∏ostowic czy Piotr Rusin? Sobótka 29: 1974, s. 429-443. C e t w i ƒ s k i M., ˚ywoty Êwi´tych jako êród∏a do genealogii rycerstwa Êlà- skiego w XIII w. AUWr, Historia 33, Wroc∏aw 1980, s. 51-75. C e t w i ƒ s k i M., T y s z k i e w i c z L. A., Prawda historii i racja stanu. (Me- diewiÊci wroc∏awscy o Êredniowiecznym Âlàsku). Pó∏ wieku badaƒ). Sobótka 54: 1999, s. 147-167. C h a m o t L., Kruchta zachodnia katedry pod wezwaniem Êw. Jana Chrzcicie- la we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1975, mps. C h ∏ o p o c k a A., Powstanie i rozwój wielkiej w∏asnoÊci ziemskiej opactwa cystersów w Henrykowie. RHist 21: 1956, s. 5-24. C h o d y ƒ s k i S., OÊw. Benignie. PKat 36: 1898, s. 312-314. C h o ∏ u b ek T., Historia budowy koÊcio∏a NajÊwi´tszej Marii Panny w Legni- cy. SL 15: 1994, s. 41-48. C h o ∏ u b e k T., Monografia architektoniczna koÊcio∏a NajÊwi´tszej Marii Panny w Legnicy. Lublin 1983, mps. C h o ∏ u b ek T., Rozwój architektoniczny koÊcio∏a NMPanny w Legnicy. SL 14: 1992, s. 17-37. C h o m i c k i J., Katechizacja w diecezji wroc∏awskiej. Wroc∏aw 1953, mps. C h o m i c z J., Biskup Nanker jako ordynariusz wroc∏awski i jego kult po- Êmiertny. Wroc∏aw 1995, mps. C h r z a n o w s k i T., Bardo. Wroc∏aw 1980. C h r z a n o w s k i T., Nyskie rzemios∏o artystyczne od Êredniowiecza do po∏owy XIX wieku. W: Nyskie Studia. Studia i Materia∏y. T. 1. Opole 1974, s. 106-153. C h r z a n o w s k i T., Z∏otnictwo Êlàskie póênogotyckie i nowo˝ytne ze szcze- gólnym uwzgl´dnieniem Âlàska Opolskiego. Wroc∏aw 1995, s. 9-34. C h r z a n o w s k i T., K o r n e c k i M., Sztuka Âlàska Opolskiego od Êrednio- wiecza do koƒca wieku XIX. Kraków 1974. C h r z à s z c z J., Ablass und Kirmes in Oberschlesien. Aus Oberschlesiens Vorgangenteit 1921, s. 87-93. C h r z à s z c z J., Das Leben des hl. Hyacinth, des Landeheiligen von Schle- sien. SchP 17: 1896, nr 1, s. 69; nr 2, s. 15-17; nr 3, s. 27-29; nr 4, s. 39-41; nr 5, s. 53-55. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 217

[19] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 217

C h r z à s z c z J., Das Pacificale von Peiskretscham. Oberschlesien 11: 1912- 1913, s. 221-222. C h r z à s z c z J., Die Einführung des Christentums in Schlesien und die Gründung des Bistums Breslau (1000). Oberschlesien 13: 1914/1915, s. 223-230, 300-306. C h r z à s z c z J., Herzog Boles∏aw von Tost, Nachmals Erzbischof von Gran (+1329). ZGS 37: 1903, s. 334-335. C h r z à s z c z J., Sittliche und religiöse Zustände des Slaven nach Thietmar. Oberschlesien 11: 1912, s. 397-410. C i e c h a n o w s k i K., W sprawie datowania trzech tympanonów polskich z XIII w. na podstawie inskrypcji wotywnych. Sobótka 38: 1983, s. 235-240. C i e ƒ s k i T., La sculptore tombale d’Henri IV, Duc de Silésie et de Cracovie, par rapport á l’art tombal occidental contemporais. RSÂl 3: 1969, s. 25-45; 4: 1967, s. 185-203; 7: 1970, s. 7-35; 11: 1977, s. 19-27. C i e ƒ s k i T., Z symboliki ikonograficznej nagrobków piastowskich XIV w. RSÂl 1: 1959, s. 46-67; 2: 1963, s. 16-31. C i e s i e l s k i A., Rys historyczny kultu Êw. Benigny. CT 38: 1968, nr 2, s. 177-180. C i e s i e l s k i A., Benigna. W: HP, t. 1, s. 117-122. C i s e k J., K r a m a r e k J., Grodzisko ryczyƒskie (pow. O∏awa) w Êwietle ba- daƒ w 1958 r. W: Silesia Antiqua. T. 2. Wroc∏aw 1960, s. 101-139. C l a s e n K. H., Der Meister der Schönen Madonnen. Berlin 1974. C l e m e n s B., Geschichte der Domschule zu Breslau. Liegnitz 1900. C l e m e n s B., Geschichte des schlesischen Bildungswesens im Mittelalter. Liegnitz 1927. C n o t l i w y E., Najstarszy koÊció∏ Cystersów w Lubià˝u. Wroc∏aw 1981. C o n r a d s N., Bildungswege zwischen Schlesien und Wien. Ein historischer Überblick vom Mittelalter bis zur Aufklärung. ASKG 50: 1992, s. 169-204. Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Êrodkowej. Red. A. M. W y r w a, A. K i e ∏ b a s a, J. S w a s t e k. Poznaƒ 2004. Cysterskim szlakiem przez województwo legnickie. Legnica 1995. C z a c h o r o w s k a J., Klaryski wobec Êlàskiej dynastii piastowskiej. W: Âwi´ta Klara z Asy˝u w 800-lecie urodzin. Red. S. C. N a p i ó r k o w s k i. Nie- pokalanów 1995, s. 189-193. C z a c h o r o w s k a J., Ksià˝ka w r´kach klarysek Êlàskich. Sobótka 21: 1966, s. 407-419. C z a c h o r o w s k a I., O celowoÊci badaƒ nad Êlàskimi klasztorami klarysek. ZNUWr 23. Historia 8: 1964, s. 161-170. C z a c h o r o w s k a J., O nowe spojrzenie na Êlàskie Êredniowieczne klasztory ˝eƒskie. W: Studia z dziejów kultury i ideologii. Wroc∏aw 1968, s. 99-103. C z a c h o r o w s k a J., Âredniowieczne biblioteki klarysek Êlàskich. W: Âwi´- ta Klara z Asy˝u w 800-lecie urodzin. Red. S. C. N a p i ó r k o w s k i. Niepoka- lanów 1995, s. 199-211. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 218

218 KS. JÓZEF MANDZIUK [20]

C z a r t o r y s k a U., KoÊció∏ i klasztor Bernardynów we Wroc∏awiu. Studium historyczno-architektoniczne. Wroc∏aw 1956, mps. C z e c h o w ic zB., Ârodowisko intelektualne Ostrowa Tumskiego a wroc∏awska twórczoÊç architektoniczna i rzeêbiarska prze∏omu XV i XVI wieku. Uwagi dyskusyjne. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. T. 3. Wro- c∏aw 1977, s. 127-143. C z e r m i ƒ s k i A., Âwiat∏o Witelona. Katowice 1964. C z e r n e r O., Chór kap∏aƒski i lektorium koÊcio∏a NMP we Wroc∏awiu. Pod- stawy rekonstrukcji i zwiàzane z tym problemy. KAiU 10: 1965, s. 181-296. C z e r n e r O., Lektorium koÊcio∏a augustiaƒskiego we Wroc∏awiu. ZNUWr 199. Architektura 14: 1968, s. 3-16. C z e r n e r O., Problemy zwiàzane z anastylozà lektorium w koÊciele Mariac- kim we Wroc∏awiu. ZNPWr 174: 1968, z. 10, s. 3-58. C z e r n e r O., Studia nad romaƒskà i gotyckà architekturà koÊcio∏a NM Panny we Wroc∏awiu. BHS 24: 1962, z. 3-4, s. 360-376. C z e r n e r R., L a s o t a C., Rozwój architektoniczny koÊcio∏a Franciszka- nów w Lwówku Âlàskim. PHIHASTPWr 19: 1988, s. 75-97. C z y p i o n k a W., Das Marienkloster der Augustiner Chorherren in Gorkau am Zobten. ZGS 58: 1924, s. 17-42. å w i k l i ƒ s k a A. B., Póênogotyckie kustodium z Raciborza a Êlàskie tworzy- wa szlachetne. W: Mi´dzy Wroc∏awiem a Krakowem. Sztuka gotycka na Górnym Âlàsku. Red. O. N o w a k. Katowice 1995, s. 57-72. D a n i l u k M., Benigna. W: EK. T. 2. Lublin 1976, szp. 271. Das Bild der Heiligen Hedwig in Mittelalter und Neuzeit. Red. E. G r ü n e- wal d, N. G u s s o n e. München 1996. D à b r o w s k a Z., Miko∏aj z Poznania. W: PSB 21: 1976, s. 134. D à b r o w s k i H., Uformowanie si´ wielkiej w∏asnoÊci feudalnej klasztoru cy- stersów w Henrykowie. RHist 21: 1956, s. 109-149. D à b r o w s k i J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do r. 1480). Wroc∏aw 1964. D à b r o w s k i S., Polityczny i kulturalny kràg dzia∏alnoÊci Witelona. W: Wi- telon. ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa. Legnica 2004, s. 24-45. D à b r o w s k i W., J ó ê k ó w J., KoÊció∏ Bo˝ego Cia∏a. Wroc∏aw 1999. D e c I., Filozofia na Âlàsku na milenijnych drogach. W: Milenijny KoÊció∏ wroc∏awski wczoraj i jutro. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2001, s. 43-57. D e g e n K., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frank- furt am Main 1965. D e m e l B., Der Deutsche Orden in Mähren und Schlesien. JSFWUB 32: 1991, s. 29-68. D e p t u ∏ a C., Arrowezyjska reforma klasztorów w Polsce po r. 1180 a reforma premonstratensów. RH 17: 1969, nr 2, s. 5-49. D e p t u ∏ a C., Cyprian. W: EK. T. 3. Lublin 1979, szp. 694. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 219

[21] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 219

D e p t u ∏ a C., Przyczynek do dziejów Âl´˝y i jej opactwa. RH 15: 1967, nr 2, s. 17-35. Der Johanniter-Orden. Der Malteser-Orden. Red., A. Wien an d. Köln 1970. D e r s c h W., Schlesien am Vorabend der Reformation. ZGS 68: 1934, s. 69-94. D e r w i c h M.; Benedyktyni a bitwa pod Legnicà. ÂlLK 3: 1992, s. 23-39. D e r w i c h M., Benedyktyni czescy na Âlàsku. Z badaƒ nad kontaktami mi´- dzy benedyktynami polskimi i czeskimi w Êredniowieczu i w czasach nowo˝ytnych. W: Facta probant homines. Praha 1998. D e r w i c h M., Benedyktyni z Legnickiego Pola. W: Dzieje klasztorów i ˝ycia zakonnego w Legnicy. Red. M. D e r w i c h, A. N i e d z i e l e n k o. D e r w i c h M., Benedyktynki na Âlàsku. ÂLK 2: 1990, s. 127-130. D e r w i c h M., Cystersi na Âlàsku. W: Cysterskim szlakiem przez wojewódz- two legnickie. Red. A. N i e d z i e l e n k o. Legnica 1995, s. 5-17. D e r w i c h M., Fundacja benedyktyƒska prepozytury w Legnickim Polu. W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. Red. W. K o r t a. Warszawa-Wroc∏aw 1994, s. 319-329. D e r w i c h M., Les bénédictins et la christianisation des campagnes en Polo- gne. W: La christianisation des campagnes. Red. J. P. M a s s a u t, M. E. H e- n n e a u. T. 1. Bruxelles-Rome 1996, s. 103-116. D e r w i c h M., Piastowie Êlàscy a benedyktyni (XII-XIII w.). W: Krzeszów uÊwi´cony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i, s. 38-43. D e r w i c h M., Rola Tyƒca w rozwoju monastycyzmu benedyktyƒskiego wPolsce. W: Benedyktyni tynieccy w Êredniowieczu. Red. K. ˚ u r o w s k a. Ty- niec 1995, s. 103-107. D e r w i c h M., Âredniowieczny Lubià˝ odkrywa swoje tajemnice. ÂlLK 2: 1990, s. 19-29. D e r w i c h M., Zarys dziejów benedyktynów i benedyktynek na Âlàsku. So- bótka 53: 1998, s. 433-456. D e s k u r – O s t r o m ´ c k a H., Geneza pierwszych szpitali-przytu∏ków we Wroc∏awiu. AHM 40: 1977, s. 371-381. D ´ b i c k i E., Dzia∏alnoÊç prawodawcza Nankera. W: Pami´ci biskupa Nan- kera. Warszawa 1953, s. 11-21. D ´ b s k i J. G., Powiàzania Miko∏aja Kopernika z Wroc∏awiem. CS 5: 1973, s. 253-256. D i t t r i c h H., Beiträge zur Geschichte der salem mit dem doppelten roten Kreuz in Neisse. Neisse 1914. D i t t r i c h H., Die Besitzungen und wirtschaftliche Verhältnisse des Mathia- stiftes bzw. Der Kreuzherren mit dem roten Stern. W: Festschrift des Königliches St. Mathiasgymnasium 18111-1911. Breslau 1911, s. 5-95. D i t t r i c h P., Die Kreuzherren im Landkreise Breslau. ZGS 44: 1910, s. 201- 256; 46: 1912, s. 124-158. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 220

220 KS. JÓZEF MANDZIUK [22]

D ∏ u g o w s k i S., Historia opactwa cystersów w Kamieƒcu Zàbkowickim w dobie wieków Êrednich. Wroc∏aw 1989, mps. D o b b e r t i n H., Die Piastin Richza (von Everstein) in der polnischen For- schung. ASKG 17: 1959, s. 289-291. D o b b e r t i n H., Die Piastin Richza von Everstein und ihre Verwandtschaft. ASKG 15: 1957, s. 1-15. D o b b e r t i n H., Nachträge zum Aufsatz über die Piastin Richze von Ever- stein. ASKG 16: 1958, s. 315-324. D o b b e r t i n H., Wer gründete des Pfarrdorf Lichtenberg bei Grotkau. ASKG 16: 1958, s. 48-68. D o b o s z J., Arcybiskup Janik i jego nast´pcy. Przygotowanie do reformy Henryka Kietlicza. W: 1000 lat Archidiecezji Gnieênieƒskiej. Red. J. S t r z e l- c z y k, J. G ó r n y. Gniezno 2000, s. 81-96. D o b r o w o l s k i H., Uwagi nad poczàtkami opactwa cystersów w Lubià˝u. Sobótka 13: 1958, s. 169-177. D o b r o w o l s k i T., Gotycka polichromia w Jasionej na tle problemu malarstwa Êciennego na Âlàsku. RTPNK 1934, s. 96-134. D o b r o w o l s k i T., Najstarsze drewniane koÊcio∏y Êlàskie jako znaki za- mierzch∏ej przesz∏oÊci. Katowice 1946. D o b r o w o l s k i T., Âlàskie malarstwo Êcienne i sztalungowe do poczàtku XV w. W: HÂlPAU, t. 3, s. 85-185. D o b r z a n o w s k i S., Franciszek z Brzegu. W: SPTK, t. 1, s. 483-484. D o b r z a n o w s k i S., Grzegorz Heinzte. W: SPTK, t. 2, s. 602-603. D o b r z a n o w s k i S., Jan z O∏awy. W: SPTK, t. 2, s. 141-142. D o b r z a n o w s k i S., Jan ze Swenkenfeldu. SPTK, t. 2, s. 147-148. D o b r z a n o w s k i S., Jan zw. Sutorka, autor kazaƒ. W: SPTK, t. 2, s. 152-153. D o b r z a n o w s k i S., Jan z Zi´bic. W: SPTK, t. 2, s. 153-154. D o b r z a n o w s k i S., Jodok z G∏ucho∏azów. W: SPTK, t. 2, s. 214-215. D o b r z a n o w s k i S., Miko∏aj z Koêla, autor kazaƒ. W: SPTK, t. 3, s. 116-117. D o b r z a n o w s k i S., Stanis∏aw Brasiatoris z Wroc∏awia. W: SPTK, t. 4, s. 175. D o b r z a n o w s k i S., Tempelfeld Miko∏aj. W: SPTK, t. 4, s. 321-322. D o b r z a n o w s k i S., Wartenberg Piotr, autor kazaƒ. W: SPTK, t. 4, s. 395-396. D o b r z e n i e c k i T., Sztuka sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich iPó∏nocnych. Warszawa 1976. D o b r z e n i e c k i T., Wroc∏awski pomnik Henryka IV. Warszawa 1964. D o l a K., Biskup Jan IV Roth (1482-1506). Rys osobowoÊci w kontekÊcie spo- rów koÊcielnych w diecezji. W: Ludzie KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 32-49. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 221

[23] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 221

D o l a K., ChrzeÊcijaƒska przesz∏oÊç Âlàska pomostem ku europejskiej przysz∏oÊci. W: Milenijny KoÊció∏ wroc∏awski wczoraj i jutro. Red. I. Dec. Wroc∏aw 2001, s. 57-68. D o l a K., Der Breslauer Diözesanklerus im Mittelalter. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r. T. 1. Münster 2002, s. 393-423. D o l a K., Domniemane przedwroc∏awskie stolice biskupie na Âlàsku. W: Mi- lenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 45-58. D o l a K., Drogi rozwoju kultu Êw. Wojciecha. W: Âredniowieczne dziedzictwo Êw. Wojciecha. R. A. B a r c i a k. Katowice 1998, s. 201-215. D o l a K., Duchowieƒstwo a miasto w przeddzieƒ reformacji na przyk∏adzie Wroc∏awia. STHSO 21: 2001 s. 327-340. D o l a K., Dzia∏alnoÊç dobroczynna i spo∏eczna KoÊcio∏a. HKP, t. 1, cz. 1: s. 166-175, 279-283, 433-442. D o l a K., Dzieje KoÊcio∏a na Âlàsku. Cz. I. Âredniowiecze. Nysa 1993; Wyd. 2. Opole 1996. D o l a K., Formacja duchowieƒstwa w Êredniowieczu na Âlàsku. Sobótka 53: 1998, s. 365-376. D o l a K., Formy dzia∏alnoÊci dobroczynnej w Êredniowiecznej Legnicy. W: Studia z dziejów KoÊcio∏a katolickiego w Legnicy. Red. A. Z i e l i ƒ s k i. Wro- c∏aw-Legnica 1997, s. 29-46. D o l a K., Grono przyjació∏ Êw. Wojciecha jako pierwsze ognisko jego kultu. W: Âwi´ty Wojciech i wejÊcie Polski do Europy. ¸owicz 1997, s. 27-34. D o l a K., Henryk Brodaty. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 690. D o l a K., „... I tak dzi´ki mi∏osierdziu i pobo˝noÊci osiàgn´∏a niebo”. Sylwet- ka duchowa Êw. Jadwigi. WPT 1: 1994, s. 15-24. D o l a K., Jeszcze o patrociniach Êw. Wojciecha. STHO 23: 2003, s. 353-354. D o l a K., Kanonicy wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej w latach 1418-1500. STHSO 5: 1976, s. 185-315. D o l a K., Kanonizacja Âwi´tej Jadwigi na tle rozwoju kultu Êwi´tych w Euro- pie XIII w. CS 16: 1984, s. 83-94. D o l a K., Konfraternie kap∏aƒskie w diecezji wroc∏awskiej u schy∏ku Êrednio- wiecza. STHO 9: 1981, s. 205-218. D o l a K., Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyƒski (1242-1946). Per- spectiva 1: 2002, nr 1, s. 40-60. D o l a K., Kszta∏cenie wroc∏awskiego duchowieƒstwa diecezjalnego do XVIII wieku. W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2002, s. 61-73. D o l aK., Kult Êw. Stanis∏awa biskupa i m´czennika a tradycje polskie na Âlà- sku. STHSO 7: 1979, s. 245-260. D o l a K., Liturgia Wielkiego Tygodnia w katedrze wroc∏awskiej w XV w. STHSO 7: 1979, s. 179-215. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 222

222 KS. JÓZEF MANDZIUK [24]

D o l a K., Milenium misji Êw. Wojciecha. STHSO 17: 1997, s. 113-119. D o l a K., Odpusty w Êredniowiecznym Wroc∏awiu. W: Viae historicae. Ksi´ga jubileuszowa dedykowana profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w 70. rocznic´ urodzin. Wroc∏aw 2001, s. 353-366. D o l a K., Opieka spo∏eczna i zdrowotna w G∏ogowie do czasów pruskich (1972). W: MV, s. 113-146. D o l a K., Opieka spo∏eczna i zdrowotna w Êredniowiecznej Legnicy. SL 10: 1981, s. 5-31. D o l a K., Patrocinia Âwi´tego Wojciecha na Âlàsku. STHSO 20: 2000, s. 259-285. D o l a K., XV-wieczne synody diecezji wroc∏awskiej o ˝yciu i pos∏udze kleru. STHSO 4: 1974, s. 85-106. D o l a K., Pokolenie przyjació∏ Êw. Wojciecha. W: Opolskie drogi Êw. Wojcie- cha. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 1997, s. 29-36. D o l a K., Postawa religijna Êwi´tej Jadwigi. Próba charakterystyki. W: KJ, s. 109-115. D o l a K., Praktyka pokutna na Âlàsku w XV i XVI wieku. W: S∏owo niesko- wane. Red. A. N o w i c k i, J. T y r a w a. Wroc∏aw 1988, s. 587-599. D o l a K., Pra∏aci wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej w latach 1418-1500. SHTSO 6: 1978, s. 257-307. D o l a K., Problemy koÊcielno-duszpasterskie w diecezji wroc∏awskiej w XV w. Sobótka 41: 1986, nr 4, s. 517-537. D o l a K., Przejawy kultu sakramentu Eucharystii na Âlàsku w XV wieku. SLP 1: 1988, s. 167-178. D o l a K., ReligijnoÊç rycerstwa Êlàskiego i mieszczan w XIII wieku. W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. Red. W. K o r t a. Warszawa-Wroc∏aw 1994, s. 333-351. D o l a K., Rola i znaczenie KoÊcio∏a w organizacji osadnictwa Êredniowiecz- nego. W: Korzenie Êrodkowoeuropejskiej i górnoÊlàskiej kultury gospodarczej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2003, s. 58-64. D o l aK., Rzàdy W∏adyslawa Opolczyka w ksi´stwie opolskim. W: W∏adys∏aw Opolczyk jakiego nie znamy. Red. A. L e n a r t o w i c z. Opole 2001, s. 35-44. D o l a K., Schlesische Hospitäler des Mittelalters in Stadt und Land. JSFWUB 40-41: 1999-2000, s. 9-20. D o l a K., Smogorzowsko-byczyƒskie poczàtki Êlàskiego biskupstwa. N˚ 17: 2000, nr 6, s. 20-22. D o l a K., Smogorzowsko-byczyƒskie poczàtki Êlàskiego biskupstwa. STHSO 18: 1998, s. 173-187. D o l a K., Struktury koÊcielne w Ksi´stwie Opolsko-Raciborskim do po∏owy XIII wieku. W: Sacra Silentii provincia. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 2003, s. 107-115. D o l a K., Szpitale Êredniowieczne Âlàska. Cz. I: Rozwój historyczny. RTSO 1: 1968, s. 239-292; Cz. II: Funkcjonowanie. T a m ˝ e 2: 1970, s. 178-208. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 223

[25] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 223

D o l a K., Szpitale w Êredniowiecznej Polsce pod zarzàdem koÊcielnym. W: Studia i materia∏y. Rzym 1972, s. 173-214. D o l a K., Âpiew i muzyka instrumentalna w katedrze wroc∏awskiej w XV wieku. W: Kszta∏cenie muzyków koÊcielnych na Âlàsku. Red. R. P o Ê p i e c h. Opo- le 1997, s. 59-74. D o l a K., Ârodowisko intelektualne na Ostrowie Tumskim we Wroc∏awiu w dobie humanizmu. STHSO 10: 1983, s. 159-189. D o l a J., Âw. Jan Kapistran a próby reformy ˝ycia kleru diecezji wroc∏awskiej w po∏. XV w. STHSO 8: 1980, s. 193-218. D o l a K., Udzia∏ chrzeÊcijaƒstwa w kszta∏towaniu si´ paƒstwowoÊci i kultury polskiej. W: Rola chrystianizacji w kszta∏towaniu si´ paƒstwowoÊci polskiej. Red. B. CIOCH. Opole 1996, s. 21-34. D o l a K., Wk∏ad zakonów w rozwój szpitalnictwa na Âlàsku w Êredniowieczu. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 133-140. D o l a K., Wroc∏awska kapitu∏a katedralna w XV w. Lublin 1983. D o l a K., Wzorzec kap∏ana w kazaniach wroc∏awskich Êw. Jana Kapistrana. ACr 27: 1995, s. 111-121. D o l a K., Zakon joannitów na Âlàsku do po∏owy XIV w. STHSO 3: 1973, s. 53-86. D o l a K., Zwiàzki diecezji wroc∏awskiej z metropolia gnieênieƒskà w l. 1418- 1520. STV 15: 1977, nr 1, s. 147-188. D o l a K., ˚ycie koÊcielne na Âlàsku w Êredniowieczu. W: Miejsce i rola Ko- Êcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 32-39. D o m a s ∏ a w s k i J., Znaczenie klasztorów kanoników regularnych we Wro- c∏awiu, ˚aganiu i K∏odzku dla rozwoju Êredniowiecznej sztuki Êlàskiej. W: Sztuki plastyczne na Êredniowiecznym Âlàsku. Studia i materia∏y. Wroc∏aw-Poznaƒ 1988, s. 37-72. D o r o s z e w s k a A., Otoczenie Henryka Brodatego i Jadwigi jako Êrodowi- sko spo∏eczne. Warszawa 1978. D o w i a t J., Normy post´powania i wzory osobowe. W: Kultura Polski Êre- dniowiecznej X-XIV w. Warszawa 1985, s. 301-374. D o w i a t J., Pogaƒski obraz Êwiata a przyczyny chrystianizacji S∏owian. W: Wieki Êrednie. Warszawa 1962 s. 79-86. D r a b i n a J., Bo˝ogrobcy w Chorzowie. W: Bo˝ogrobcy. Jerozolima-Mie- chów-Chorzów. Red. J. K u r e k. Chorzów Batory 2000, s. 79-86. D r a b i n a J., Breslauer Domherren in päpstlichen Diensten zur Zeit des Abendländischen Schismas (1378-1417). ASKG 50: 1992, s. 205-213. D r a b i n a J., Die antihussitische Handschriftensammlung des Nikolaus von Brieg in der Bibliotheca Vaticana. ASKG 55: 1997, s. 219-224. D r a b i n a J., Die Teschener Piasten in den mittelalterlichen Hanschriften des Vatikanischen Archivs. OJ 16-17: 2001, s. 21-26. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 224

224 KS. JÓZEF MANDZIUK [26]

D r a b i n a J., Duchowieƒstwo diecezji wroc∏awskiej wobec schizmy zachodniej i koncyliaryzmu. Sobótka 41: 1986, s. 507-516. D r a b i n a J., Dzia∏alnoÊç dyplomatyczna legata apostolskiego Hieronima Lando na Âlàsku i w Polsce w l. 1459-1464. AUWr 126. Historia 19. Wroc∏aw 1970, s. 149-169. D r a b i n a J., Dzia∏alnoÊç dyplomatyczna legata papieskiego Rudolfa z Rüde- sheim na Âlàsku. AUWr 195. Historia 23, Wroc∏aw 1974, s. 205-229. D r a b i n a J., Fegefeuer-, Himmel- und Höll-Vorstellungen im spätmittelalter- lichen Schlesien. ASKG 53: 1995, s. 243-248. D r a b i n a J., Historia miast Êlàskich w Êredniowieczu. Kraków 2000. D r a b i n a J., Idee koncyliaryzmu na Âlàsku. Wk∏ad miejscowych Êrodowisk w ich upowszechnienie. Kraków 1984. D r a b i n a J., Kontakty Wroc∏awia ze Stolicà Apostolskà w dobie panowania Jagiellonów na Âlàsku (1490-1526). Sobótka 31: 1976, s. 1-25. D r a b i n a J., Kontakty Wroc∏awia z legatem papieskim kardyna∏em Piotrem Isvoli w pierwszych latach XVI wieku. SH 21: 1978, s. 529-544. D r a b i n a J., Kontakty Wroc∏awia z papie˝em Paw∏em II. ÂSHT 6: 1973, s. 131-150. D r a b i n a J., Kontakty Wroc∏awia z Piusem II i Kurià Rzymskà w latach 1458-1464. KW 83: 1986, s. 513-530. D r a b i n a J., Kontakty Wroc∏awia z Rzymem w latach 1409-1517. Wroc∏aw 1981. D r a b i n a J., Korespondencja wroc∏awskiej rady miejskiej, kapitu∏y katedralnej i miejscowych biskupów ze Stolicà Apostolskà w latach 1500-1521. CS 6: 1974, s. 115-131. D r a b i n a J., KoÊció∏ wobec ˚ydów na Êredniowiecznym Âlàsku. Sobótka 44: 1989, s. 13-33. D r a b i n a J., Legaci apostolscy na Âlàsku w latach 1471-1479. ÂSHT 6: 1973, s. 257-276. D r a b i n a J., Miko∏aj Tempelfeld z Brzegu. CD 2: 1970, s. 83-102. D r a b i n a J., Miko∏aj z Gliwic – Êredniowieczny protektor studiujàcej m∏o- dzie˝y. RMG 3: 1987, s. 33-41. D r a b i n a J., Miko∏aj z Wo∏owa – poênoÊredniowieczny dyplomata papieski. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1992, s. 27-32. D r a b i n a J., Misja dyplomatyczna kardyna∏a Marka Barbo w Polsce i jego dzia∏alnoÊç na Âlàsku w latach 1472-1473. CS 5: 1973, s. 125-144. D r a b i n a J., OÊrodki kaznodziejskie Wroc∏awia jako centra walki z Jerzym zPodiebradu. AUWr 70. Historia 14. Wroc∏aw 1968, s. 129-145. D r a b in aJ. Pi´tnastowieczny kodeks r´kopiÊmienny Miko∏aja z Koêla. RMG 7-8: 1991-1992, s. 47-70. D r a b i n a J., Prokuratorzy miasta Wroc∏awia na papieskim dworze w drugiej po∏owie XV w. Sobótka 32: 1977, s. 289-306. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 225

[27] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 225

D r a b i n a J., Rola argumentacji religijnej w walce politycznej w póênoÊre- dniowiecznym Wroc∏awiu. Kraków 1984. D r a b i n a J., Schlesien angesichts des Hussitismus im Spätmittelalter. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. Münster-Hamburg-London 2002, s. 423-430. D r a b i n a J., Stanowisko papie˝y w kwestii obsady wroc∏awskiego biskupstwa w XV wieku. CS 8: 1976, s. 97-115. D r a b i n a J., Stosunek biskupów wroc∏awskich do koncyliaryzmu w dobie soboru bazylejskiego (1431-1449). CS 9: 1977, s. 105-120. D r a b i n a J., Stosunek wroc∏awskich zakonów do króla Jerzego z Podiebra- du. ÂSHT 4: 1971, s. 249-266. D r a b i n a J., Stosunki dyplomatyczne Wroc∏awia ze stolicà Apostolskà w latach 1464-1465. CS 3: 1971, s. 81-102. D r a b i n a J., Âlàskie Êrodowiska intelektualne wobec idei koncyliaryzmu. Euchemer 30: 2986, s. 33-45. D r a b i n a J., Wierzenia, religie, wspólnoty wyznaniowe w Êredniowiecznej Polsce i na Litwie i ich koegzystencja. Kraków 1994. D r a b i n a J., Wroc∏awska kapitu∏a katedralna i jej stosunek do politycznych wydarzeƒ lat 1453-1471. ÂSHT 2: 1969, s. 183-204. D u d a M., Dzieje klasztoru i koÊcio∏a Dominikanów pod wezwaniem Êw. Wojciecha we Wroc∏awiu w latach 1225-1525. Wroc∏aw 1991, mps. D u t k i e w i c z J. E., Romaƒskie malowid∏a Êcienne w Polsce. BHS 28: 1966. D z i a k o w i c z E., Dzia∏alnoÊç ewangelizacyjna b∏ogos∏awionego Czes∏awa, patrona Wroc∏awia. Wroc∏aw 2001. D zial as P., Das Bild der hl. Hedwig auf Münzen und Madaillen. ASKG 27: 1969, s. 238-251. D z i a t z k o K., Casper Elyan. Breslaus erster Drucker. Breslau 1879. D z i e c h c i a r z R., Parafia Boguszowice ko∏o Rybnika w Êredniowieczu. W: Ojczyzna ma∏a i wielka. Red. I. P a n i c. Cieszyn 1996, s. 40-45. D z i e r ˝ y ƒ s k a M., Drewniana rzeêba gotycka w powiecie k∏odzkim. Kata- log wystawy. K∏odzko 1973. D ziewul s k iW., Dzieje Namys∏owa do po∏owy XIV w. SÂl SN 36: 1979, s. 51-73. D z i e w u l s k i W., Post´py chrystianizacji i proces likwidacji pogaƒstwa wPolsce wczesnofeudalnej. Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1964. D z i e w u l s k i W., Sk∏ad osobowy klasztoru kanoników regularnych w K∏odzku u poczàtku XV w. PL 45: 1954. D z i e w u l s k i W., Spo∏eczeƒstwo Êlàskie a husyci. ORP 5: 1960, s. 5-46. D z i k E., Kanonizacja Êw. Jadwigi w Êwietle XIII-wiecznej procedury kano- nicznej. Lublin 1987, mps. D z i u r l a H., Krzeszów. Wroc∏aw 1974. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 226

226 KS. JÓZEF MANDZIUK [28]

Eh l er t T., Die Heilige Hedwig in der deutschen Literatur des Spätmittelalters und der frühen Neuzeit. W: KJ, s. 151-174. Eis t e r t K., Beiträge zur Genealogie des Breslauer Bischofs Preczlaus von Pogarell (1298-1376). ASKG 20: 1962, s. 226-290. Eis t e r t K., Beiträge zur Geschichte des Ordens der Kreuzherren vom Bre- slauer Matthiasstift. W: Festschrift 300 Jahre Mathiasgymnasiums 1638-1938). Breslau 1938 s. 1-51. Eis t e r t K., Das Dominikanenkloster in Brieg (1336-1545). ASKG 18: 1960, s. 70-94. Eis t e r t K., Der Liegnitzer Archidiakon Heinrich von Steine (+1303), das Rittergeschlecht der Suevi und ihre Familienkirche in Odersteine, Kr. Ohlau. ASKG 3: 1938, s. 58-86. Eis t e r t K., Der Ritterorden der Tempelherren in Schlesien. ASKG 14: 1956, s. 1-23 Eis t e r t K., Die Anfänge des Klarenklosters in Strehlen. ASKG 15: 1957, s. 98-123. Eis t e r t K., Die Bedeutung der Ritter Czambor für die frühmittelalterliche schlesische Kirchengeschichte. ASKG 4: 1939, s. 46-69. Eis t e r t K., Die mittelalterliche Hospitäler der Stadt Brieg. ASKG 16: 1958, s. 158-189. Eis t e r t K., Ergänzungen und Berichtigungen zu den beiden Schutzurkun- den des Bistum Breslau von 1155 und 1245. ASKG 5: 1940, s. 30-49. Eis t e r t K., Peter Wlast, Vinzenzstift und Wallonen in Stadt und Kreis Ohlau. ZGS 76: 1942, s. 10-39. Eis t e r t K., Zur Geschichte des Strehler Klarenklosters. ASKG 17: 1959, s. 69-83. Eis t e r t K., Zur Verehrung des hl. Soehardus (Zoerdus) in Schlesien. ASKG 6: 1941, s. 52-75. En g e l b e r t K., Aufsätze über Trebnitz und die hl. Hedwig. Breslau 1934. En g e l b e r t K., Beiträge zur ältesten Geschichte der Pfarreien St. Michael und Allerheiligen in Breslau. ASKG 6: 1941, s. 1-118. En g e l b e r t K., Bischof Walter von Breslau (1148-1169) und seine Zeit. ASKG 9: 1951, s. 1-23. En g e l b e r t K., Die Anfänge des Bistums Breslau. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Bergisch Gladbach 1953, 6-34. En g e l b e r t K., Die Angaben Barthel Steins über die kirchlichen Verhältnis- se in Breslau zu Beginn des 16. Jahrhunderts. ASKG 2: 1937, s. 73-81. En g e l b e r t K., Die deutschen Frauen der Piasten von Mieszko I. bis Hein- rich I. ASKG 12: 1954, s. 1-51. En g e l b e r t K., Die Verehrung des hl. Godehard in Schlesien. W: Bernward und Godehard von Hildesheim. Red. K. A l g e r m i s s e n. Hildesheim 1960, s. 274-280. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 227

[29] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 227

En g e l b e r t K., Die Zurechtweisung des Bischofs Johannes Turzo durch das Domkapitel. ASKG 15: 1957, s. 257-260. En g e l b e r t K., Rudolf von Rüdesheim. W: LThK. T. 9. Freiburg 1964, szp. 90. En g e l b e r t K., Starb Herzog Heinrich I. am 19. März 1238 im Banne? ASKG 18: 1960, s. 28-35. En g e l b e r t K., Zum 950 jährigen Bestehen des Erzbistums Breslau. ASKG 8: 1950, s. 1-13; 9: 1951, s. 1-23. En g e l b e r t K., E i s e r t K., Überblick über die räumliche Entwicklung der Stadt Breslau im Mittelalter. ASKG 16: 1958, s. 1-38. Ep p er l e i n S., „Mit fundacyjny” niemieckich klasztorów cysterskich, a relacja mnicha lubiàskiego z XIV w. PH 58: 1967, s. 587-604. Ey s y m o n t t J., Architektura pierwszych koÊcio∏ów franciszkaƒskich na Âlà- sku. W: Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Wroc∏aw 1978, s. 41-92. Ey s y m o n t t J., Gotycka architektura koÊcio∏a Êw. Jakuba we Wroc∏awiu. RSÂl 8: 1971, s. 7-19. Ey s y m o n t t J., Póênogotycki zespó∏ pobernardyƒski w Jaworze. W: Doku- mentacja naukowo-historyczna PKZ. Warszawa 1976, s. 3-56. Ey s y m o n t t J., Studium historyczno-architektoniczne koÊcio∏a i klasztoru dominikaƒskiego w Raciborzu. Wroc∏aw 1969, mps. Ey s y m o n t t J., Studium historyczno-architektoniczne koÊcio∏a i klasztoru minorytów Brzegu. Wroc∏aw 1963, mps. Ey s y m o n t t J., Studium historyczno-architektoniczne koÊcio∏a Êw. Jakuba we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1965, mps. Ey s y m o n t t J., Studium historyczno-architektoniczne zespo∏u klasztornego Franciszkanów w Opolu. Wroc∏aw 1976, mps. Ey s y m o n t t J., Studium historyczno-architektoniczne zespo∏u pobernar- dyƒskiego (koÊció∏ i klasztor) w Jaworze. Wroc∏aw 1973, mps. Ey s y m o n t t J., K u t z n e r M., Gotycka architektura koÊcio∏a Êw. Miko∏a- ja w G∏ogowie. RSÂl 2: 1963, s. 32-42. F e d o r o w i c z A., Âlàskie pracownie na prze∏omie XV/XVI w. Mistrz lat 1486/87. Mistrz o∏tarza z GoÊciszowa. Wroc∏aw 1970. F e d y k K., Gotycki obraz „Chrystus w t∏oczni mistycznej” w Archidiecezjal- nym Muzeum we Wroc∏awiu. Lublin 1968, mps. F e l d m a n n F., Musik und Musikpflege im mittelalterlichen Schlesien. Aalen 1973. F e l d m a n n F., Schlesiens Musikqeschichte im Überlick. W: Musik in Schlesien. Red. G. Panlalla, G. Speer. Dülmen 1970, s. 28-80. F i j a ∏ e k J., Przesz∏oÊç Nankera. W: Ksi´ga pamiàtkowa Orzechowicza. T. 1 . Lwów 1916, s. 257-282. F i j a ∏ k o w s k a A., Kult Âwi´tej Ma∏gorzaty na Âlàsku. Wroc∏aw 2002. F i r s z t S., Kaplica Âw. Âw. Benedykta i Wawrzyƒca w Legnicy. Legnica 1984. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 228

228 KS. JÓZEF MANDZIUK [30]

F i t y c h T., B∏ogos∏awiona Benigna. W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. Red. W. K o r t a. Warszawa-Wroc∏aw 1994, s. 376-405. F l i e g e l M., Die Dombibliothek zu Breslau im ausgehenden Mittelalter. Bre- slau 1919. F r a n k e E., Über die Vertrebung der Bernhnardiner aus Breslau. ZGS 41: 1907, s. 37-97 F r a n k e J., Das Kreuzstift zu Breslau. ASKG 45: 1987, s. 59-86. F r a n k i e w i c z E., Freski i malowid∏a Êcienne w budowlach opolskich fran- ciszkanów. KOp 1959, nr 4, s. 105-123. F r a n k o w s k i S., Gospodarka wielkiej w∏asnoÊci cysterskiej na Dolnym Âlàsku w XIII wieku. Warszawa 1959. F r a n z A., Der Magister Magni de Jawor. Freiburg 1898. F r a n z A. Die kirchlichen Benediktinen im Mittelalter. T. 1-2. Freiburg im Br. 1909. F r a n z k o w s k i J., Die ehemaligen Bistumgüter im Wartenberger Weichbil- de. ZGS 31: 1897, s. 243-275. F r e e d J. B., Dzieje saskiej prowincji franciszkanów w XIII w. W: Zakony franciszkaƒskie w Polsce. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1, cz. 1. Kraków 1983, s. 196-226. F r e l e k S., W∏adztwo biskupstwa wroc∏awskiego w kasztelanii milickiej. So- bótka 18: 1963, s. 371-404. F r e y D., Das romanische Tympanon des Westportals an der Klosterkirche in Trebnitz. W: Die Klosterkirche in Trebnitz. Red. A. Z i n k l e r. Breslau 1940, s. 117-146. F r e y D., Ein neu entdecktes romanisches Tympanonrelief. ZDVKW 1935, z. 8, s. 496-518. F r e y D., Kunst im Mittelalter. W: Geschichte Schlesiens. Red. A. A u b i n. T. 1. Breslau 1938, s. 438-479. F r i e d J., Otto III und Boles∏aw Chrobry. FHA 30: 1989. F r o b ö s s G., Geschichte der Katharinenkirche in Breslau. Breslau 1908. F r o e m r i c h G., Kurze Geschichte der ehemaligen Cistercienser Abtey Ka- menz in Schlesien. Glatz [1817]. G a d o m s k i J., Zwiàzki Górnego Âlàska z Ma∏opolskà w dziedzinie malarstwa tablicowego w XV i na poczàtku XVI wieku. W: Mi´dzy Wroc∏awiem a Krakowem. Sztuka gotycka na Górnym Âlàsku. Red. O. N o w a k. Katowice 1995, s. 25-34. G a l i c z J., Cieszyƒskie koÊcio∏y parafialne na przestrzeni wieków. Cieszyn 1939. G a n c a r c z y k K., Fundacja komendy joannickiej Bo˝ego Cia∏a we Wroc∏a- wiu. W: èród∏oznawstwo i studia historyczne. Wroc∏aw 1989, s. 155-163. G a n c a r c z y k K., W kwestii poczàtku joannitów na Âlàsku. Sobótka 40: 1985, s. 191-201. G a n c a r c z y k P., Uwagi o genezie „Âpiewnika g∏ogowskiego” (ca 1480). Muzyka 44:1999, nr 3, s. 25-39. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 229

[31] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 229

G a u p p E. Th., Stiftungsurkunde f. d. in Breslau gründende Universität. ZGS 1: 1855, s. 229-244. G à s i o r o w s k a P., Klaryski z dynastii Piastów. NP 94: 2000, s. 119-134. G e d ig aB., Chrystianizacja i utrzymywanie si´ przedchrzeÊcijaƒskich praktyk kultowych na Âlàsku. W: S∏owiaƒszczyzna w Europie Êredniowiecznej. Wro- c∏aw 1966, s. 159-167. G e m o l l G., Die Handschriften der Petro-Paulischen Kirchenbibliothek zu Liegnitz. Liegnitz 1900. G e r l i c H., Duchowieƒstwo kolegiaty g∏ogowskiej w 1491 roku. STHSO 16: 1996, s. 251-187. G e r l i c H., Kapitu∏a g∏ogowska w dobie piastowskiej i jagielloƒskiej (1120- 1526). Gliwice 1993. G e r l i c H., Liturgia godzin w g∏ogowskiej mansjonarii NMP. STHSO 15: 1995, s. 335-383. Geschichte Schlesiens. Red. H. A u b i n. T. 1. Breslau 1938. G e s n e r A., Abtei Rauden in Oberschlesien. Kitzingen-Mainz 1952. G ´ b a r o w i c z M., Architektura i rzeêba na Âlàsku do schy∏ku XIV w. W: HÂlPAU, t. 3, s. 1-84. G i b a∏ a– N owak K., Satus miasta klasztornego na przyk∏adzie Lubomie- rza. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 199-208. G i e d o s zB., Studenci Opolanie na Uniwersytecie Jagielloƒskim w XV- -XVIII w. AS 1: 1960, s. 475-489. G i e y s z t o r A., Spo∏eczeƒstwo i paƒstwo pierwszych Piastów wobec chrystianizacji. NP 66: 1988, s. 11-22. G i e y s z t o r A., WejÊcie w kràg kultury zachodniej w wieku X-XII – paƒ- stwo, spo∏eczeƒstwo, KoÊció∏. W: Uniwersalizm i swoistoÊç kultury polskiej. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. Lublin 1989, s. 41-56. G i l e w s k a – D u b i s J., Ârodowisko wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej w Êredniowieczu jako kolebka êycia intelektualnego. W: Viae historicae. Red. M. Goliƒski, S. Rosik. Wroc∏aw 2001, 366-373. G l e m m a T. Arnold de Caucina. W: PSB 2: 1936, s. 162. G l o w i k G., S t r e c k e M., Geschichte des Klosters Czarnowanz. W: Klo- ster Czarnowanz. Red. E. L a n g e. Oppeln 1930, s. 25-177. G ∏ a d k i e w i c z R., Cystersi henrykowscy w polityce Piastów Âlàskich do po∏owy XIV wieku. W: Dolny Âlàsk w kr´gu kultury polskiej. Wa∏brzych 1978, s. 46-61. G ∏ a d k i e w i c z R., Przyczynki do historii dominikanów w Lewinie Brze- skim. AUWr 126. Historia 19: 1970, s. 113-132. G ∏ a d k i e w i c z W., Zwiàzki naukowe i kulturalne Âlàska z Krakowem w Êredniowieczu. W: Âredniowieczna kultura na Âlàsku. Red. R. H e c k. Wro- c∏aw 1977, s. 67-85. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 230

230 KS. JÓZEF MANDZIUK [32]

G ∏ a d y s z M., W sprawie udzia∏u polskiego ksi´cia w II krucjacie jerozolim- skiej (1147-1149). W: Krzy˝owcy, kronikarze, dyplomaci. Red. B. Â l i w i ƒ s k i. Gdaƒsk-Koszalin 1997, s. 33-52. G ∏ o m b i o w s k i K., Nieznany Êlàski r´kopis statutów Miko∏aja Tràby. So- bótka 5: 1950, s. 163-171. G o l as zH., Joannicki koÊció∏ w Tyƒcu nad Âl´˝à. W: Z badaƒ architektury Êlàskiej. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. Wroc∏aw 1972, s. 3-35. G o l a s z H., P r z y b y ∏ o w i c z-S t a f f a G., KoÊcio∏y romaƒskie w I∏owie, Brzegu G∏ogowskim, Âwi´tej Katarzynie i Solnikach. Wroc∏aw 1972. G o l i ƒ s k i M., Krzy˝acy czy joannici? W sprawie rzekomej obecnoÊci joanni- tów pod Wroc∏awiem w 1273 r. Sobótka 46: 1991, s. 341-344. G o l i ƒ s k i M., Templariusze a bitwa pod Legnicà – próba rewizji poglàdów. KH 98: 1991, nr 3, s. 3-15. G o l i ƒ s k i M., Ze studiów nad ˚ydami Êwidnickimi w Êredniowieczu. W: Z historii ludnoÊci ˝ydowskiej w Polsce i na Âlàsku. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 11-31. G o ∏ à b K., Biskup Filip z Fermo i jego statuty legackie z roku 1279. RHist. 26: 1960, s. 255-264. G o ∏ à b K., Opat Opizo i jego legacje. NP 10: 1959, s. 113-142. G o ∏ u b i e w o w a Z., Architektura dominikaƒska XIII wieku w Polsce. Stan badaƒ, zagadnienia i potrzeby. NP 39: 1973, s. 193-212. G ö r l i c h F., Das Benediktiner-Jungfrauenkloster Liebenthal. Breslau 1864. G o r z k o w s k i R., KoÊció∏ Narodzenia NajÊwi´tszej Maryi Panny w Z∏oto- ryi. Z∏otoryja 1999. G o s t o m s k a – Z a r z y c k a Z., Ksi´˝na Jadwiga Âlàska w Êwietle legendy z XIV w. i podaƒ ludowych. RZNO 3: 1948, s. 231-250. G o t t s c h a l k J., Anna, Herzogin v. Schlesien. W: LThK, t. 1, szp. 572. G o t t s c h a l k J., Anna von Schweidnitz, die einzige Schlesierin mit der Ka- iserinnenkrone (1353-1362). JSFWUB 17: 1972, s. 25-42. G o t t s c h a l k J., Auswärtige auf dem fürstbischöflichen Stuhl zu Breslau von 1456 bis 1945 und Schlesier als Bischöfe von 1204 bis 1903. W: Neunhun- dertfünfzig Jahre Bistum Breslau. Red. E. B r z o s k a. Königstein/Ts, b. r. wyd., s. 41-89. G o t t s c h a l k J., Bamberg und Schlesien. Schlesien 5: 1960, s. 160-163. G o t t s c h a l k J., Beheimatung durch St. Hedwig, einst und jetzt. SchP (Stuttgart) 1961, s. 123-129. G o t t s c h a l k J., Beiträge zur Hedwigswerehrung. ASKG 12: 1954, s. 52-60. G o t t s c h a l k J., Beiträge zur Rechts-, Siedlungs- und Wirtschaftsgeschichte des Kreises Militsch bis zum Jahre 1648. Breslau 1930. G o t t s c h a l k J., Bild von St. Hedwig auf Münzen und Siegeln. 18: 1966, nr 7, s. 5. G o t t s c h a l k J., Ceslaus, sel. WLThK, t. 2, szp. 997-998. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 231

[33] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 231

G o t t s c h a l k J., Das älteste oberschlesische Kreuzreliquiar. Der Oberschle- sier 15: 1933, z. 2, s. 66-69. G o t t s c h a l k J., Das Geburstag der heilige Hedwig. ASKG 19: 1961, s. 25-52. G o t t s c h a l k J., Das Siegel der heiligen Hedwig. Schlesien 3: 1958, s. 135-139. G o t t s c h a l k J., Das Totenbuch der Altaristenbruderschaft von Maria Mag- dalena zu Breslau, ca 1454-1524. ASKG 6: 1941, s. 127-185. G o t t s c h a l k J., Der angebliche Bruderwirst unter den Söhnen der hl. He- dwig. ASKG 9: 1951, s. 45-58. G o t t s c h a l k J., Der Breslauer Johannes Beckensloer (+1489), Erzbischof von Gran und Salzburg. ASKG 27: 1969, s. 98-129. G o t t s c h a l k J., Der „Bruderzwist” unter den Söhnen der Heiligen Hedwig. ASKG 9: 1951, s. 45-58. G o t t s c h a l k J., Der fördernde Anteil schlesischer Prediger bei der Errich- tung des Krakauer Marienaltars des Veit Stoß. ZfO 20: 1971, s. 201-231. G o t t s c h a l k J., Der Hedwigs-Codex von 1353. Schlesien 18: 1973, s. 54-56. G o t t s c h a l k J., Der historische Wert der Legenda maior de beata Hedwigi. ASKG 20: 1962, s. 84-125. G o t t s c h a l k J., Der Oberschlesier St. Hyazinth. Schlesien 2: 1957, s. 92-94. G o t t s c h a l k J., Die älteste Bilderhandschrift mit den Quellen zum Leben der hl. Hedwig. AKB 34: 1967, s. 61-161. G o t t s c h a l k J., Die älteste deutsche Übersetzung der Hedwigslegende 1380. ASKG 11: 1953, s. 51-64. G o t t s c h a l k J., Die ältesten Bilder vom „Sommersingen in Breslau”. Schlesien 11: 1966, s. 19-24. G o t t s c h a l k J., Die Bedeutung der Zisterzienser für die Ostsiedlung beson- ders in Schlesien. Ein Literaturbericht. ZfO 15: 1966, s. 67-106. G o t t s c h a l k J., Die Breslauer Johannes Beckensloer (+1489), Erzbischof von Gran und Salzburg. ASKG 27: 1969, s. 98-129. G o t t s c h a l k J., Die Förderer der Heiligssprechung Hedwigs. ASKG 21: 1963, s. 73-132. G o t t s c h a l k J., Die frühen liturgischen Drucke für Diözese Breslau. KS 2- 3: 1972, s. 99-110. G o t t s c h a l k J., Die frühen Niedelassungen des Ordens in Schlesien. W: Der Johanniter-Orden. Der Malteser-Orden. Der ritterliche Orden des hl. Johan- nes vom Spital zu Jerusalem. Red. A. W i e n a n d. Köln 1969, s. 426-431. G o t t s c h a l k J., Die geschichtliche Entwicklung der Ostgrenze im Bistum Breslau. ZGS 68: 1934, s. 37-47. G o t t s c h a l k J., Die Grabstätten der Breslauer Bischöfe. ASKG 37: 1979, s. 185-214. G o t t s c h a l k J., Die Hedwigspredigt des Papstes Klemens IV vom Jahre 1267. ASKG 15: 1957, s. 15-35. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 232

232 KS. JÓZEF MANDZIUK [34]

G o t t s c h a l k J., Die heilige Hedwig. Saarbrücken 1953. G o t t s c h a l k J., Die heilige Hedwig, ihre Bedeutung als Herzogin und als Heilige. SchP (Stuttgart) 1964, nr 3-4, s. 138-154. G o t t s c h a l k J., Die Kanonisationsurkunde der hl. Hedwig. ASKG 22: 1964, s. 120-140. G o t t s c h a l k J., Die Missionierung des Ostens und der Schlesier St. Hy- azinth. Aschaffenburg 1948. G o t t s c h a l k J., Die Oberschlesischen Piastenherzöge im 12. und 13. Jahr- hundert. Der Oberschlesier 13: 1931, z. 6, s. 347-357. G o t t s c h a l k J., Die Pfarrkirche zum hl. Kreuz in Oppeln. Eine Führung. Oppeln 1934. G o t t s c h a l k J., Drei Quellen zur ältesten Geschichte Oberschlesiens. Der Oberschlesier 16: 1934, z. 3, s. 164-166. G o t t s c h a l k J., Ein altes Kreuzreliquiar in Oppeln. W: Oppelner Heimat- -Kalender. Oppeln 1934, s. 66-68. G o t t s c h a l k J., Ein Fürstenmantel der Herzogin Hedwig von Schlesien (+1243) aus chinesischem Goldbrokat? ZfO 15: 1966, s. 403-456. G o t t s c h a l k J., Ein „Schüleraufstand” in Neisse vor 550 Jahren. Schlesien 15: 1970, s. 16-19. G o t t s c h a l k J., Eine Biographie der hl. Hedwig in alttschechischer Spra- che (um 1355). W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Red. B. S t a- s i e w s k i. Köln-Wien 1969, s. 233-244. G o t t s c h a l k J., Euphemia v. Ratibor. W: LThK, t. 3, szp. 1185. G o t t s c h a l k J., Eufemia von Ratibor (+1359). Untersuchung der Quellen zu ihrer Lebensgeschichte. ASKG 1: 1936, s. 15-40. G o t t s c h a l k J., Geschichte des Hl.-Geist Hospital zu Beuthen O/S. 1943, mps. G o t t s c h a l k J., Hedwig, hl., Herzogin von Schlesien. W: NDB, t. 8. Berlin 1969, s. 190-191. G o t t s c h a l k J., Hedwigsdarstellungen ausserhalb Schlesiens. ASKG 10: 1952, s. 19-29. G o t t s c h a l k J., Hedwigs-Predigten aus 700-Jahren. ASKG 40: 1982, s. 129-164. G o t t s c h a l k J., Hedwigsverehrung durch 700 Jahre außerhalb von Schle- sien. ASKG 24: 1966, s. 100-126. G o t t s c h a l k J., Hedwigsreliquiare aus 600 Jahren. ASKG 39: 1981, s. 165-189. G o t t s c h a l k J., Hedwig von Andechs, Herzogin von Schlesien. Eine Botin des Friedens. Freiburg 1982. G o t t s c h a l k J., Hedwig von Schlesien, Herzogin und Heilige, eine große Frau der Kirche – einst und jetzt. Köln 1964. G o t t s c h a l k J., Herzogin Hedwig von Schlesien, 1174 (78)-1243. W: Gros- se Deutsche aus Schlesien. Red. H. H u p k a. München 1969, s. 11-18. G o t t s c h a l k J., Kastellanei und Kreis Militsch. SGB 1924, nr 2-3, s. 17-28. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 233

[35] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 233

G o t t s c h a l k J., Kloster Hefta und Schlesien. ASKG 13: 1955, s. 62-81. G o t t s c h a l k J., Mittelalterliche Bildnisse der Anna von Schweidnitz, Ge- mahlin Kaiser Karl IV. Schlesien 7: 1962, s. 193-201. G o t t s c h a l k J., Mittelalterliche Hedwigs-Erinnerungen. ASKG 14: 1956, s. 208-219. G o t t s c h a l k J., Mittelalterliche Hedwigs-Hymnen. ASKG 8: 1950 s. 26-58. G o t t s c h a l k J., Nanker. W: LThK, t. 7, szp. 238. G o t t s c h a l k J., Oberschlesier auf der Universitäten des Mittelalters. Be- iträge zur Heimatkunde Oberschlesiens [Leobschütz]. T. 2: 1934, s. 34-78. G o t t s c h a l k J., Oppelner auf den Universitäten des Mittelalters. W: Oppel- ner Heimatblatt X. Oppeln 1934/35, nr 5, s. 2-5. G o t t s c h a l k J., Preczlaus von Pogorell. W: LThK, t. 8, szp. 703-704. G o t t s c h a l k J., Probleme der schlesischen Patrozienienforschung. ASKG 28: 1970, s. 216-220. G o t t s c h a l k J., Probleme und Methoden der Siedlungsgeschichte. Der Oberschlesier 14: 1932, z. 1, s. 38-48. G o t t s c h a l k J., Schlesische Piastinnen in Süddeutschland während des Mittelalters. ZfO 27: 1978, s. 275-292. G o t t s c h a l k J., St. Hedwig in der neuesten polnischen Geschichtsschre- ibung. ASKG 23: 1965, s. 1-12. G o t t s c h a l k J., St. Hedwig und der Zisterzienserorden. ASKG 25: 1967, s. 38-51. G o t t s c h a l k J., St. Hedwig von Schlesien. Köln-Graz 1964. G o t t s c h a l k J., Thomas I., Thomas II., Bischöfe v. Breslau. W: LThK, t. 10, szp. 138. G o t t s c h a l k J., Vertreibung und Heimkehr 1146-1163. Eine Wende in der Geschichte Schlesiens. Schlesien 8: 1963, s. 68-88; 151-165. G o t t s c h a l k J., Viterbo, die Stadt der Heiligsprechung Hedwigs. HuG 18: 1966, nr 10, s. 1-2. G o t t s c h a l k J., West und Ost im Spiegel der Biographien Breslauer Bischöfe. Schlesien 20: 1975, s. 16-21. G o t t s c h a l k J., Zur Geschichte der Hyazinth-Verehrung. ASKG 16: 1958, s. 60-98. G ó r a l s k i W., Statuty synodalne legata Jakuba z Leodium. PK 27: 1984, nr 3-4, s. 149-171. G ó r e c k i J., Krzy˝e i kapliczki w pejza˝u górnoÊlàskim. Katowice 1999. G ó r k a O., Studia nad dziejami Âlàska. Najstarsza tradycja opactwa cyster- sów w Lubià˝u. Lwów 1911. G ó r s k i K., Miko∏aja Kopernika pierwsze stosunki z Wroc∏awiem. CD 5: 1973, s. 1190123. G r a b a r e k J., Historia opactwa cystersów w Henrykowie od powstania do kasaty w 1810 r. Wroc∏aw 1989, mps. G r i e s e b a c h A., Kunst in Schlesien. Breslau 1927. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 234

234 KS. JÓZEF MANDZIUK [36]

G r o d e c k i R., Anna, ksi´˝na Âlàska. W: PSB 1: 1935, s. 117-119. G r o m a d z k i J., Przemiany stylowe w Êlàskim malarstwie miniaturowym XIV i XV w. na przyk∏adzie ksiàg liturgicznych z koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏a- wiu. W: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wroc∏awski koÊció∏ Êw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków sztuki. Red. M. Z l a t. Wroc∏aw 1996, s. 113-138. G r o s s m a n n D., Die Piasten und die Kunst. Schlesien 21: 1976 s. 65-76. G r o s s m a n n D., Zur Kunstgeschichte Schlesiens. Ein Überblick an Einzel- beispielen. W: Ostdeutsche Geschichts-und Kulturbandschaften. Cz. 1. Schle- sien. Köln-Wien 1986, s. 87-147. G r ü g e r H., Abteikirche und Kloster Heinrichau im Mittelalter. Beitrag zu ihren Baugeschichte. Frankenstein-Münserberger Heimatblatt 12: 1965, s. 9-12. G r ü g e r H., „Alles Böse kommt von Böhmen”. Das Verhältnis der schlesischen Zisterzienser zu Böhmen bis zur Reformation. ASKG 62: 2004, s. 147-162. G r ü g e r H., Chortypen der niedeschlesischen Zisterziensergruppe. ZfO 19: 1970, s. 201-263. G r ü g e r H., Das mittelalterliche Kloster Kamenz. ASKG 47-48: 1989-1990, s. 249-260. G r ü g e r H., Das Verzeichnis der mittelalterlichen Äbte des Klosters Kamenz. ASKG 25: 1967, s. 52-96. G r ü g e r H., Das Volkstum der Bevölkerung in den Dörfen des Ziesterzien- serklosters Heinrichau im mittelalterlichen Vorgebirgslande vom 13-15. Jahrhun- dert. ZfO 27: 1978, z. 2, s. 241-261. G r ü g e r H., Der Konvent von Trebnitz (Trzebnica) bis zum Ende der habs- burgischen Gegenreformation. W: KJ, s. 83-98. G r ü g e r H., Der Nekrolog des Klosters Heinrichau (1280-1550). ASKG 31: 1973, s. 36-69; 32: 1974, s. 45-80 33: 1975, s. 9-27. G r ü g e r H., Der Orden der Benediktiner in Schlesien (vor 1139-1810). JSFWUB 32: 1991, s. 1-19. G r ü g e r H., Der Orden der Ziesterzienser in Schlesien (1175-1810). JSFWUB 23: 1982, s. 84-145. G r ü g e r H., Die Bauentwicklung der Klosterkirche zu Kamenz. ASKG 25: 1967, s. 97-127. G r ü g e r H., Die Besitzungen des Klosters Heinrichau. ASKG 22: 1964, s. 64-119. G r ü g e r H., Die Kolonisatorische Tätigkeit der Mönche in Schlesien. DOK 36: 1990, s. 99-105. G r ü g e r H., Die monastische der schlesischen Zisterzienser im späten Mitte- lalter. W: Cystersi w kulturze Êredniowiecznej Europy. Red. J. S t r z e l c z y k. Po- znaƒ 1992, s. 63-81. G r ü g e r H., Die monastische Disziplin der Schlesischen Zisterzienser vor Anbruch der Reformation. Cit 1973, z. 3-4, s. 209-249. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 235

[37] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 235

G r ü g e r H., Die schlesische Mönchsklöster, ihre Siedlungs- und Seel- sorgstätigkeit. ASKG 47-48: 1989-1990, s. 273-290. G r ü g e r H., Die schlesische Zistersienser und die Pfarrseelsorge. Cit 32: 1981, s. 253-288. G r ü g e r H., Die slavische Besiedlung und der Beginn der deutschen Koloni- sation im Weichbilde Münsterberg. ASKG 21: 1963, s. 1-37. G r ü g e r H., Die zisterziensische Architektur in Schlesien in den Jahren 1200-1330. ASKG 29: 1971, s. 1-31. G r ü g e r H., Heinrichau. Geschichte eines Ziesterzienserklosters (1227- 1977). Köln-Wien 1978. G r ü g e r H., Morimond, die Mutterabtei der schlesischen Zisterzienserklöster. ASKG 28: 1970, s. 1-28. G r ü g e r H., Neu Orden der Zisterzienser in Schlesien (1175-1810). JSFWUB 23: 1982, s. 84-145. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Breslau, St. Vinzenz, Benediktiner- -dann Prämonstratenserabtei. JSFWUB 24: 1983, s. 67-97. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Czarnowanz. Prämonstratenserin- nenkloster. JSFWUB 25: 1984, s. 25-44. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Heinrichau. Zisterzienserabtei. JSFWUB 23: 1982, s. 27-54. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Himmelwitz. Zisterzienserabtei. JSFWUB 22: 1981, s. 50-61. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Kamenz. Augustiner-Probstei dann Zisterzienserstift. JSFWUB 21: 1980, s. 84-109. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Liegnitz. Benediktinerinnenkloster. JSFWUB 28: 1987, s. 1-14. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Leubus. Zisterzienserabtei. JSFWUB 22: 1981, s. 1-32. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Münsterberg. Minoritenkloster. JSFWUB 21: 1980, s. 110-113. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Naumburg am Bober. Praepositura conventualis, dann Abtei, später Praepositura ruralis der Regulierten-Chorherren. JSFWUB 36: 1995, s. 25-36. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Neumark. Hospital der aussätzigen Frauer, dann Propstei der Benediktiner. JSFWUB 29: 1988, s. 1-23. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Rauden. Zisterzienserabtei. JSFWUB 22: 1981, s. 33-49. G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Trebnitz. Zisterzienserabtei. JSFWUB 23: 1982, s. 55-83. G r u n d m a n n G., Architektur in Schlesien im 12. und 13. Jahrhundert. W: Die Deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der europäischen Ge- schichte. Sigmaringen 1975, s. 193-222. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 236

236 KS. JÓZEF MANDZIUK [38]

G r u n d m a n n G., S c h a d e n d o r f W., Schlesien (Kunstgeschichte). München 1963. G r ü n e w a l d J., Erinnerungen an St. Hedwig im Kreise Goldberg. ASKG 26: 1968, s. 1-18. G r ü n h a g e n C., Die Hussitenkämpfe der Schlesier 1420-1435. Breslau 1872. G r ü n h a g e n C., Die Vertreibung Wladyslaus II. von Polen und die Blen- dung Peter Wlats. ZGS 12: 1874, z. 1, s. 77-92. G r ü n h a g e n C., Heinrich I. (von Würben), Bischof von Breslau (1301- 1311). W: ADB 11: 1880, s. 507-509. G r ü n h a g e n C., König Johann und Bischof Nanker. Sitzber 1864. G r ü n h a g e n C., König Wenzel und der Pfaffenkrieg zu Breslau. AfÖG 37: 1867, s. 231-257. G r ü n h a g e n C., Les colonies vallonnes en Silésie particuliãrement á Bre- slau. Memoires courennes et memoires des savants entrangers publies par l’Academie Royale de Belgique 33: 1867. G r ü n h a g e n C., Thomas II, Bischof von Breslau. W: ADB. T. 38: 1894, s. 69-71. G r ü n h a g e n C., Ueber das angebliche Testament Bischofs Thomas. ZGS 5: 1863, s. 373-383. G r ü n h a g e n C., Ueber die Gründung von Kloster Leubus. ZGS 5 1863, z. 2, s. 193-221. G r ü n h a g e n C., Ueber die Zeit der Gründung von Kloster Leubus. ZGS 5: 1863, s. 193-221. G r u n d m a n n G., Architektur in Schlesien im 12. und 13. Jahrhundert. W: Die Deutsche Ostsiedlungdes Mittelalters als Problem der europäischen Geschich- te. Sigmaringen 1975, s. 193-222. G r u n d m a n n G., Dome, Kirche und Klöster in Schlesien. Frankfurt a. M. 1963. G r z e g o r c z k J., K u t z n e r M., Studium historyczno-architektoniczne koÊcio∏a Êw. Barbary we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1957, mps. G r z e s i k R., Polski Êwi´ty na S∏owacji – Andrzej Âwierad. NP 92: 1999, s. 461-479. G r z y b k o w s k i A., Centralne gotyckie jednonawowe koÊcio∏y gotyckie wPolsce. KAiU 37: 1992, z. 2, s. 95-118. G r z y b k o w s k i A., „Concordia apostolorum” – eine gotische Skulptur in Liegnitz. ASKG 49: 1991, s. 269-280. G r z y b k o w s k i A., Die Dextrarum iuctio auf dem Grabmal in Löwenberg. ZKG 47: 1984, z. 1, s. 59-69. G r z y b k o w s k i A., Die Kreuzkirche zu Breslau. Stiftung und Funktion. ZKG 51: 1988, z 4, s. 461-478. G r z y b k o w s k i A., Die Schloßkapelle in Brieg. ASKG 51-52: 1994, s. 183-198. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 237

[39] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 237

G r z y b k o w s k i A., Ikonografia rzeêby architektonicznej wroc∏awskiego ko- Êcio∏a NMP na Piasku. W: Sztuka oko∏o 1400. Red. T. H r a n k o w s k a. Wro- c∏aw 1996, s. 99-139. G r z y b k o w s k i A., Kaplica zamkowa w Legnicy. KAiU 32: 1987, s. 65-88. G r z y b k o w s k i A., Âredniowieczne kaplice zamkowe Piastów Êlàskich (XII-XIV wiek). Warszawa 1990. G u l b i n o w i c z H., Promieniowanie kultury Êlàskiej – Lux ex Silesia. W: Mi- lenijny KoÊció∏ wroc∏awski wczoraj i jutro. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2001, s. 27-42. G u l d a n B., Âlàska rzeêba kamienna XII-XVI wieku. Wroc∏aw 1989. G u m i ƒ s k i T., Bracia mniejsi w Legnicy (1284-1947). SL 14: 1992, s. 73-86. H a b el P., Barthel Stein. W: Schlesische Lebensbilder. T. 4 . Breslau 1931, s. 91-98. H a c z k i e w i c z R., Augustianie z ˚agania. (1-7). Kurier ˚arski. R. 2000, nr 19-24, 28. H a e n d e l R., Die Auflösung der römisch-universalistischen Kirchenan- schauung in Schlesien im Kampf Breslaus gegen Podiebrad. Breslau 1940. H a n c k e l K., Die St. Barbara-Kirche zu Breslau. Ulm 1965. H a n u l a n k a D., Sklepienia póênogotyckie na Âlàsku. Wroc∏aw 1971. H a n u s F., Die ältere Geschichte der Ziesterzienser Abtei Leubus in Schlesien bis zur Mitte des XIV Jahrhunderts. Teutopolis 1947. H a r a s i m o w i c z J., Wk∏ad Legnicy w kultur´ artystycznà Âlàska od Êredniowiecza do koƒca XIX wieku. W: Kultura artystyczna dawnej Legnicy. Red. T e n ˝ e. Opole 1991, s. 9-26. H a r c A. i L., ¸ u ˝ y n i e c k a, Lubià˝. W: Monasticon Cisterciense Polo- niae. Red. A. M. W y r w a, J. S t r z e l c z y k, K. K a c z m a r e k. T. 2. Poznaƒ 1999, s. 202-217. H ä r t e l R., Die Prälaten des Breslauer Domstiftes bis zum Jahre 1500. ZGS 24: 1890, s. 279-290. H a s s W., ˚ycie religijno-moralne w Êredniowiecznym G∏ogowie. Wroc∏aw 1997, mps. H a w r a n ek F., Jemielnica. Katowice 1995. H a w r o t J., Opactwo Êw. Wincentego na O∏binie we Wroc∏awiu. SWrTN 6: 1951, s. 42-50. H e c k R., Biskup Jan Nanker. W: Ludzie dawnego Wroc∏awia. Wroc∏aw 1958. H e c k R., Chronica principum Poloniae a Chronica Polonorum. Sobótka 31: 1976, s. 185-196. H e c k R., G∏ówne linie rozwoju Êredniowiecznego dziejopisarstwa Êlàskiego. SZ 22: 1977, s. 61-75. H e c k R., Konrad IV Starszy. W: PSB 13: 1967-1968, s. 590-5191. H e c k R., Kronika ksià˝àt polskich – metoda prezentacji dziejów. W: Dawna historiografia Âlàska. Opole 1980, s. 61-68. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 238

238 KS. JÓZEF MANDZIUK [40]

H e c k R., MentalnoÊç i obyczaje ksi´cia legnickiego Boles∏awa Rogatki. SL 9: 1976, s. 27-53. H e c k R., O w∏aÊciwà interpretacj´ najazdu Brzetys∏awa I na Polsk´. Sobótka 21: 1966, s. 245-268. H e c k R., Piotr Nowak. W: PSB 26: 1981, s. 380-382. H e c k R., Piotr W∏ostowic. W: Ludzie dawnego Wroc∏awia. Wroc∏aw 1958. H e c k R., Z dziejów Polaków heretyków w Czechach w drugiej po∏owie XV wieku. Sobótka 14: 1959, s. 445-456. Hedwig von Andechs – eine deutsch-polnische Heilige. München 1992. H e g e m a n n H., Die Gnadenmutter von Wartha. Ursprung und Geschichte des Gnadenbildes und der Gnadenstätte. Glatz 1928. H e i n r i c h A., Das Stift der regulierten Augustiner-Chorherren zu Sagan in Schlesien und sein Besitzstand im 15. Jh. Nach dem Zinsregister des Abtes Ludolf I. vom Jahre 1417. W: Programm der Schlussfeier des kgl. Kath. Gymnasium zu Sagan am 9 Apr. 1881. Red. W. C. K a y s e r. Sagan 1881, s. 3-24. H e i n r i c h A., Geschichtliche Nachrichten über Naumburg am Bober. Sagan 1900. H e i n r i c h A., Geschichte des Fürstentums Sagan. Sagan 1911. H e l l m a n n O., Die Archidiakone des Kollegiatstiftes Unseren Lieben Frau in Glogau. Glogau 1938. H e m m e r l e J., Der Deutsch Ritterorden in Böhmen-Mähren-Schlesien. AKGBMSch 2: 1971, s. 164-168. H e n r i c h H., Der Konvent d. Minoriten in Sagan. Sagan 1887. H e r m a n W., Zur Geschichte der Neisser Kreuzherren vom Orden der regulierten Chorherren und Wächter des hl. Grabes zu Jerusalem mit dem doppelten roten Kreuz. Breslau 1938. H e r v a y F., Die Geschwister der heiligen Hedwig in Ungarn. ASKG 40: 1982, s. 223-240. H e t t w e r J., Untersuchungen zur Urkunden des Klosters Kamenz. ASKG 13: 1955, s. 17-25; 15: 1958, s. 86-97; 16: 1958, s. 137-157. H e t t w e r J., Zur Baugeschichte der St. Jacobuskirche in Neisse. ASKG 10: 1952, s. 10-18. H e y d e b r a n d, Die Herkunft d. Breslauer Bischöfe Tomas I und II. ZGS 51: 1917, s. 134-163. H e y n e J., Die Probstei und das Hospital der Aussätzigen zur heiligen Jung- frau Maria zu Neumarkt. SchK 13: 1847, s. 593-597; 14: 1948, s. 209-210 H e y n e J., Dokumentierte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau. Breslau. T. 1-2. Breslau 1860-1868. H i e l s c h e r U., Schlesier an der Universität Wien in der Zeit von 1365 bis 1658/59. ZfO 11: 1962, s. 648-673. H i e s t a n d R., Die Anfänge der Johanniter. W: Die geistlichen Ritterorden Eu- ropas. Red. J. F l e c k e n s t e i n, H. H e l l m a n n. Sigmaringen 1980, s. 31-80. H i n t z e E., Das Kopfreliquiar der hl. Dorothea. Sch Vrzt 2: 1902, s. 59-69. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 239

[41] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 239

H i r s c h R., Das Minoritenkloster zu Loslau. ZGS 17: 1883, s. 303-316 Historia Âlàska od czasów najdawniejszych do roku 1400. Red. S. K u t r z e b a, W. S e m k o w i c z. T. 1-3. Kraków 1933-1936. H l a v á ã ek I., Slezané-pfiíslu‰níci vratislavského biskupství na dvofie Václava IV. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 121-132. H l a v á ã ek P., Zwischen Ordensgehorsam und Weltverantwortung. Der Franziskaner und Arzt Vinzenz Eysack (+ ca. 1520) aus Görlitz und seine medizi- nische Praxis im schlesisch-lausitzischen Raum. ASKG 61: 2003, s. 211-224. H l e d í k o v á Z., Nûkteré personàlní aspekty ãského vlivu ve vratislavském biskupství kolem poloviny 14. století. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 75-85. H o f f m a n n H., Der Dom zu Breslau. Breslau 1934. H o f f m a n n H., Der heilige Zoerard. ASKG 3: 1938, s. 283-286. H o f f m a n n H., Die erste Druck aus dem Breslauer Dominikanerkloster. ASKG 3: 1938, s. 296-298. H o f f m a n n H., Die Geschichte des Breslauer Alumnats. Breslau 1935. H o f f m a n n H., Die Glogauer Dombibliothek. ASKG 24: 1966, s. 201-210 H o f f m a n n H., Die heilige Hedwig. Maitingen 1934. H o f f m a n n H., Ein Ablassbrief für Schlesien. ASKG 3: 1938, s. 298-303. H o f f m a n n H., Sandstift und Pfarrkirche St. Maria in Breslau. Stuttgart 1971. H o f f m a n n H., Glogauer Bischöfe. Breslau 1927. H o f f m a n n H., Schlesische Kirchenbücherein ASKG 4: 1939, s. 91-124. H o f f m a n n H., Zur Geschichteder Neisser Kreuzherren vom Orden der regulierten Chorherren und Wächter des hl. Grabes zu Jerusalem mit dem doppelten roten Kreuz. Breslau 1938. H o f f m a n n H., E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherr Stanislaus Sauer (+1535) über die Bischöfe Rudolf von Rüdesheim und Johann Roth. ASKG 13: 1955, s. 82-137. H o f f m a n n H., E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherr Stanislaus Sauer (+1535) über den Bischof Johannes Turzo (1506-1520). ASKG 14: 1956, s. 105-140. H o f f m a n n P., Heinrich I. von Würben, Bischof von Breslau. Breslau 1904. H o n d z e l K., ˚ycie i dzia∏alnoÊç ksi´dza Witelona (ok. 1230-ok. 1314). Wroc∏aw 1996, mps. H o r w a t J., W sprawie Boles∏awa ksićia toszeckiego i arcybiskupa Ostrzyho- mia. RMG 9: 1993, s. 367-368. H u m m e l H., Ein schwäbisches Hedwigsbild aus dem frühen 14. Jahrhun- dert. ASKG 32: 1974, s. 195-204. In g ar d e n S., Witelo w dziejach fizyki. W: Witelo – matematyk, fizyk, filozof. Red. J. T r z y n a d l o w s k i. Wroc∏aw 1979, s. 7-18. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 240

240 KS. JÓZEF MANDZIUK [42]

Ir g an g W., Beiträge zur Silesia Franciscana im 13. Jahrhundert. ASKG 47- 48: 1989-1990, s. 219-247. Ir g an g W., Die Statuten der Breslauer Synode vom 10. October 1248. ASKG 34: 1976, s. 21-30. Ir g an g W., Libertas ecclesiae und landesherrliche Gewalt. Zur Kirchenpoli- tik der schlesischen Piasten im 13. Jahrhundert. W: Säkularisationen in Ostmitte- leuropa. Red. J. K ö h l e r. Köln-Wien 1984, s. 33-58. Ir g an g W., Zur Frage der polnischen Franziskanerprovinz im 13. Jahrhun- dert. ASKG 44: 1986, s. 251-261. Iwan c i ó w A., CzeÊç Matki Bo˝ej Bolesnej w Wa∏brzychu. N˚ 4: 1986, nr 19, s. 12-14. Iwan ek W., Cieszyƒska rotunda grodowa Êwi´tych Miko∏aja i Wac∏awa. W: Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mattelalter bis zur Gegenwart. Ratingen 2000, s. 339-352. Iwaƒ c z a k W., Piotr Eschenloer – Êwiadek epoki. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 160-170. J a c k s c h e F., Geschichte des rittelichen Ordens Kreuzherren mit dem roten Stern. Praga 1904. J a n k o w s k i A., Póênogotyckie malarstwo Êcienne na Âlàsku. Systemy dekoracji wn´trz sakralnych. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. T. 3. Wroc∏aw 1997, s. 89-108. J a n k o w s k i A., Póênogotyckie malarstwo Êcienne na Âlàsku. T. 1-2. Po- znaƒ 1995, mps. J a n i s z e w s k a A., Pi´tnastowieczna chrzcielnica bràzowa z koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏awiu. Warszawa 2001, mps. J a n i s z e w s k a A., Tryptyk Ukrzy˝owania z 1498 r. z koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏awiu. Warszawa 2001, mps. J a n u s J., Dzieje fundacji klasztoru legnickich benedyktynek i budowy ich ko- Êcio∏a pod wezwaniem Êw. Maurycego i Towarzyszy. W: Dzieje klasztorów i ˝ycia zakonnego w Legnicy. Red. M. D e r w i c h, A. N i e d z i e l e n k o [w druku]. J a n u s z k i e w i c z K., Mi∏oÊç mi∏osierna w ˝yciu i dzia∏alnoÊci Êwi´tej Ja- dwigi na Âlàsku. Wroc∏aw 2000, mps. J a r e m c z u k S., Kult pokanonizacyjny Êw. Stanis∏awa biskupa i m´czennika na Dolnym Âlàsku ze szczególnym uwzgl´dnieniem wezwaƒ koÊcio∏ów. Wroc∏aw 1994, mps. J a r z e w i c z J., O artystycznych i funkcjonalnych uwarunkowaniach architektury koÊcio∏a Êw. Jakuba w Nysie. W: Sztuka oko∏o 1400. Red. T. H r a n- k o w s k a. T. 1. Warszawa 1996, s. 149-164. J a s i ƒ s k i K., Franciszek Henryk z Breny propagatorem kultu Êw. Jadwigi. W: KJ, s. 339-351. J a s i ƒ s k i K., Franciszkaƒskie pochówki Piastów. W: Zakony franciszkaƒ- skie w Polsce. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1, cz. 2. Kraków 1983, s. 177-195. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 241

[43] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 241

J a s i ƒ s k i K., T ´ g o w s k i J., Akta procesu joannitów Êlàskich z 1336 r. w sprawie szeÊcioletniej dziesi´ciny papieskiej. W: Prace Naukowe WSP w Cz´sto- chowie. Zeszyty Historyczne. Red. M. A n t o n i e w i c z, M. C e t w i ƒ s k i. Z. 5. Cz´stochowa 1998, s. 111-134. J a s i ƒ s k i T., Stosunki Êlàsko-pruskie i Êlàsko-krzy˝ackie w pierwszej po∏owie XIII wieku. W: Ars historica. Red. M. B i s k u p. Poznaƒ 1976, s. 393-403. J a w o r s k a K., Âlàsk w czasach Witelona. Perspectiva 2: 2003, nr 2, s. 168-183. J a s c h k e N., Neue Hedwigsmedaillen der Jahre 1967-1993. ASKG 51-52: 1994, s. 177-182. J a ˝ d ˝ e w s k i K., „Biblia henrykowska” i „Psa∏terz trzebnicki”, dzie∏a kaligraficzne cystersa lubiàskiego z lat 1238-1245. SZ 25: 1980, s. 109-119. J a ˝ d ˝ e w s k i K., Dzie∏a kaligraficzne mnicha Jakuba, kopisty skryptorium cysterskiego w Lubià˝u z pierwszej çwierci XIII wieku. SZ 21: 1976, s. 19-44. J a ˝ d ˝ e w s k i K., Lubià˝. Losy i kultura umys∏owa Êlàskiego opactwa Cy- stersów (1173-1642). Wroc∏aw 1992. J a ˝ d ˝ e w s k i K., Problem Êredniowiecznej szko∏y w klasztorze cystersów Henrykowie. W: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce. Red. J. S t r z e- l c z y k. Poznaƒ 1987, s. 355-366. J e d i n H., Die Krone Böhmen und die Breslauer Bischofswahlen 1468-1732. ASKG 4: 1939, s. 165-208. J e d i n H., Eine falsche Spur: Die angeblich von Papst Clemens IV, verfasste Hedwigsvista. ASKG 8: 1950, s. 14-25. J e d i n H., Was kostete im Jahre 1488 ein Begräbnis? ASKG 4: 1939, s. 288-290. J ´ d r z e j c z a k M., Kapitele w cz´Êci prezbiterialnej katedry wroc∏awskiej. RSÂl 6: 1968, s. 99-105. J o n e c k o U. i A., Dzia∏alnoÊç szpitalna na Âlàsku czeskich krzy˝owców z czerwonà gwiazdà. AHM 36: 1973, s. 333-345. J u j e c z k a S. A., Kartuzja „Passionis Christi” pod Legnicà 1423-1548. Wro- c∏aw 2000. J u n g n i t z J., Das Breslauer Diözesanarchiv. ZGS 39: 1905, s. 52-77. J u n g n i t z J., Das Breslauer Diözesanarchiv. Breslau 1908. J u n g n i t z J., Das Rituale des Bischofs Heinrich I von Breslau. Freiburg im Br. 1912. J u n g n i t z J., Der Konsekrationstag des Bischof Preczlaw. ZGS 28: 1894, s. 457-458. J u n g n i t z J., Der Todestag des Bischof Preczlaw von Pogarell. ZGS 43: 1909, s. 333-334. J u n g n i t z J., Die Breslauer Brevier und Proprium. Breslau 1893. J u n g n i t z J., Die Breslauer Domkirche. Ihre Geschichte und Beschreibung. Breslau 1908. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 242

242 KS. JÓZEF MANDZIUK [44]

J u n g n i t z J., Die Dombibliothek zu Breslau. W: Silesiaca. Breslau 1898, s. 187-206. J u n g n i t z J., Die Grabstätten der Breslauer Bischöfe. Breslau 1895. J u n g n i t z J., Die Grenzen des Breslauer Bistums. DuQGS 3: 1907, s. 1-18. J u n g n i t z J., Die Johannesreliquien in Breslauer Domsatze. SchP 29: 1908, s. 83-84. J u n g n i t z J., Die Pfarrei Gurhau im Mittelalter. ZGS 36: 1901, s. 365-387. J u n g n i t z J., Die Teststellung der kathol. Pfarrsprengel Breslaus. ZGS 30: 1896, s. 27-54. J u n g n i t z J., Ergänzungen zur Biographie des Weihbischofs Johann (Ende des XV. Jahrhunderts). ZGS 32: 1898, s. 360-361. J u n g n i t z J., Geschichte der Froleichnamsprozession in Breslau. SchP 19: 1898, s. 122-125. J u n g n i t z J., St. Zoreard und das Hospital in Ohlau. ZGS 50: 1916, s. 57-67. J u n g n i t z J., Zur Biographie des Philosophen und Naturforschers Witelo. HJ 1912, nr 33. J u r e c z k o A., Henryk III Bia∏y ksià˝´ wroc∏awski 1247-1266. Kraków 1986. J u r ek P., Si∏y zbrojne antyhusyckiej konfederacji z 1427 r. AUWr, Prawo 73, Wroc∏aw 1979, s. 79-88. J u r ek T., Kto i kiedy fundowa∏ kolegiat´ g∏ogowskà? Sobótka 49: 1994, s. 21-35. J u r ek T., Ryczyn biskupi. Studium z dziejów KoÊcio∏a polskiego w XI wieku. RHist 60: 1994, s. 21-66. J u r ek T., Slesie stirps nobilissima. Jeleƒczycy – ród biskupa wroc∏awskiego Tomasza I. RHist 58: 1992. J u r ek T., Zagadka biskupa wroc∏awskiego Roberta. Sobótka 45: 1990, s. 1-11. J u r ek T., Zu den Anfängen des Bistums Breslau. JSFWUB 36: 1995, s. 7-24. J u r k o w l an iec T., Najstarsze posàgi gotyckie w Legnicy. Stan i perspektywy badaƒ. RSÂl 16: 1997, s. 59-71. J u r k o w l an iec T., Wystrój rzeêbiarski prezbiterium koÊcio∏a Êw. Marcina w Jaworze i dzie∏a pokrewne na Âlàsku. Ikonotheca 6: 1993, s. 123-166. J u r k o w l an iec T., Wystrój rzeêbiarski pseudotranzeptu katedry we Wro- c∏awiu. RMNW 36: 1992, s. 137-155. K a c zm ar ek K., Dla dobra konwentu i Êwieckich. Szko∏y w norbertaƒskim opactwie Êw. Wincentego we Wroc∏awiu w okresie Êredniowiecza. NP 89: 1998, s. 67-93. K a c zm ar ek K., Spo∏eczeƒstwo Êredniowiecznego miasta wobec francisz- kanów. Przyk∏ad Zgorzelca. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g–L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 521-532. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 243

[45] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 243

K a c z m a r e k K., Studia uniwersyteckie cystersów Êlàskich do po∏owy XVI wieku. W: Krzeszów uÊwi´cony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1997, s. 110-118. K a c zm ar ek K., Âlàskie ˚ory czy duƒskie Zoro? Uwagi o studiach polskich cystersów w Erfurcie w Êredniowieczu. Sobótka. 52: 1997, s. 255-259. K a c z m a r e k M., Henryk z Wierzbna. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 719. K a c z m a r e k M., Henryk z Wierzbna i Przec∏aw z Pogorzeli – biskupi ordy- nariusze czasu prze∏omu. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1992, s. 15-20. K a c z m a r e k M., „... in libro vite memoriter exarata”. Modlitwy wspo- minkowe konwentu kamienieckiego za sprawujàcych w∏adz´. PH 76: 1985, s. 508-515. K a c z m a r e k M., Motywy bamberskie w dziejopisarstwie cystersów Êlàskich w XIII wieku. W: Mente et litteris. O kulturze i spo∏eczeƒstwie wieków Êrednich. Red. H. C h ∏ o p o c k a i in. Poznaƒ 1984, s. 145-152. K a c z m a r e k M., Piotr, cysters, opat klasztoru henrykowskiego. W: PSB 16: 1981, s. 366-367. K a c z m a r e k M., Piotr z Byczyny. W: PSB 26: 1981, s. 387-389. K a c z m a r e k M., Przec∏aw z Pogorzeli. W: PSB 28: 1984-1985, s. 682-684. K a c z m a r e k M., W trosce o najs∏abszych. Dzia∏alnoÊç charytatywna Êlà- skich klasztorów cysterskich rodziny lubiàskiej. W: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1987, s. 413-436. K a c z m a r e k M., Zwiàzki modlitewne Êlàskich domów cysterskich z klasztorami niemieckimi w póênym Êredniowieczu. W: Niemcy-Polska w Êredniowie- czu. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1986, s. 321-328. K a c z m a r e k R., Droga ku stylowi pi´knemu w rzeêbie wroc∏awskiej. W: Sztuka oko∏o 1400. Red. T. H r a n k o w s k a. Warszawa 1996, s. 141-162. K a c z m a r e k R., Gotycka rzeêba architektoniczna prezbiterium koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏awiu. W: Z dziejów fary. Wroc∏awski koÊció∏ Êw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków sztuki. Red. M. Z l a t. Wroc∏aw 1996, s. 53-74. K a c z m a r e k R., Gotycka rzeêba w Legnicy. W: Kultura artystyczna dawnej Legnicy. Red. J. H a r a s i m o w i c z. Opole 1991, s. 41-54. K a c z m a r e k R., Nagrobek ksi´cia Henryka IV Probusa a wroc∏awska rzeê- ba architektoniczna. W: O sztuce sepulkralnej na Âlàsku. Wroc∏aw 1997, s. 23-34. K a c z m a r e k R., Rzeêba architektoniczna XIV wieku we Wroc∏awiu. Wro- c∏aw 1999. K a c z m a r e k R., Uwagi na temat warsztatów kamieniarskich w architekturze sakralnej Wroc∏awia w XIV w. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o- ws k i. T. 3. Wroc∏aw 1977, s. 51-61. K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Dzieje relikwii i relikwiarze Âwi´tej Ja- dwigi. W: Âwi´ta Jadwiga Âlàska (ok. 1174-1243). W 750 rocznic´ Êmierci. Wro- c∏aw 1993, s. 31-92 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 244

244 KS. JÓZEF MANDZIUK [46]

K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Gotyckie epitafia obrazowe na Âlàsku. W: Sztuki plastyczne na Êredniowiecznym Âlàsku. Studia i Materia∏y. Wroc∏aw- -Poznaƒ 1990, s. 5-35. K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Mauzoleum Êw. Jadwigi w Trzebnicy. Wroc∏aw 1993. K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Nagrobek ksi´cia Henryka I Brodate- go i Wielkiego Mistrza Krzy˝ackiego Konrada von Feuchtwangera w koÊciele cysterek w Trzebnicy. W: Z badaƒ architektury, urbanistyki i sztuki Âlàska. Wroc∏aw 1998, s. 119-140. K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Nagrobek Âw. Jadwigi w Trzebnicy. W: Z badaƒ architektury, urbanistyki i sztuki Âlàska. Wroc∏aw 1998, s. 145-194. K a d l e c J., Czeska katolicka emigracja okresu husytyzmu na ziemiach polskich i na Âlàsku. ZNKUL 19: 1976, s. 27-36. K a f f l e r A., De Sigismundo Rositzio dissertatio. Breslau 1856. K a h n W., Geschichte Oberschlesiens in Mittelalter. JSWUB 24: 1983, s. 1-50. K a l i n o w s k i K., Lubià˝. Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1970. K a l i n o w s k i L., M a ∏ k i e w i c z ó w n a H., Âredniowieczne witra˝e Âlà- ska. W: Mi´dzy Wroc∏awiem a Krakowem. Sztuka gotycka na Górnym Âlàsku. Red. O. N o w a k. Katowice 1995, s. 35-55. K a ∏ uc k aH., U progu badaƒ nad klasztorem krzeszowskim. Wroc∏aw 1964. K a ∏ w a P., Stanowisko KoÊcio∏a polskiego wobec osadników niemieckich w Êredniowieczu. Lublin 1947. K a n i o r M., Âw. Jacek. W: PÂw, t. 8, s. 84-122. K a n t a k K., Franciszkanie polscy. T. 1. Kraków 1937. K a n t o r – M i r s k i M., Warowny klasztor w Mstowie. Sosnowiec 1929. K a p i s zews k i H., Cztery êród∏a do ˚ywota Êw. Âwierada. NP 19: 1964, s. 5-31. K a p i s z e w s k i H., S u ∏ o w s k i Z., Andrzej Âwierad. W: HP, t. 1, s. 79-88. K a p ∏ o n M., Dzieje klasztoru kanoników regularnych w ˚aganiu do pocz. XV w. PLub 9: 1980, nr 3, s. 31-39. K a p ∏ o n M., Ksià˝´ta Êlàscy a klasztor kanoników regularnych w ˚aganiu w l. 1217-1439. AUWr 126. Historia 19: 1970, s. 133-148. K a r l i ƒ s k i H., Wp∏yw kutury francuskiej na Êpiew i obrz´dy w Êredniowiecz- nym ardcidiakonacie legnickim. W: ˚ycie muzyczne Legnicy XIII-XIX w. Red. T. Grabska. Legnica 1984, s. 60-68. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Brzeskie malowid∏a Êcienne z 1 po∏owy XV wieku. Zagadnienie zwiàzków Êlàsko-burgundzkich u schy∏ku Êredniowiecza. ORM 6: 1975, s. 193-228. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Dyptyk ksi´cia Ludwika legnicko-brzeskiego. Ze studiów nad poczàtkami malarstwa tablicowego na Âlàsku. RSÂl 7: 1970, s. 143-146. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 245

[47] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 245

K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Gotyckie malarstwo Êcienne na Âlàsku. RSÂl 3: 1965, s. 27-93. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Gotyckie r´kopisy iluminowane na Âlàsku (do 1450 r.). W: Âredniowieczna kultura na Âlàsku. Red. R. H e c k. Wroc∏aw 1977, s. 101-121. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Jadwiga Âlàska w ikonografii. W: EK. T. 7. Lublin 1992, szp. 665-667. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Malarstwo Êlàskie 1250-1450. Wroc∏aw 1979. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Malowid∏a z XIV w. w Ma∏ujowicach k/Brzegu. ZNUAM, Historia Sztuki, 1961, z. 3, s. 47-75. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Sztuka Piastów Êlàskich w Êredniowieczu. Warszawa 1991. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Âwi´ta Jadwiga Patronka Królestwa Pol- skiego. W: KJ, s. 357-370. K a r ∏ o w s k a – K a m z o w a A., Znaczenie iluminatorstwa cysterskiego dla rozwoju gotyckiej dekoracji r´kopisów na ziemiach polskich (Âlàsk, Pomorze, Wielkopolska). W: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce. Red. J. S t r z e l- c z y k. Poznaƒ 1987, s. 367-385. K a s t n e r A., Geschichte der Neisser Pfarrbibliothek. AGBB 4: 1866, s. 198-210. K a s t n e r K., Die Glogauer Stadtpfarrkirche zum hl. Nikolaus. Schweidnitz 1922. K a s t n e r K., Die St.-Vinzenz-Kirche in Breslau. Breslau 1928. K a s t n e r K., Geschichte der Pfarrer an der Glogauer Nikolaikirche. Schwe- idnitz 1925. K a s t n e r K., Geschichtliche Entwicklung der Heiligen-Grab und Auferste- hung in der Diözese Breslau. ASKG 2: 1937, s. 173-184. K a s t n e r K., Kommentar zum Breslauer Proprium. Breslau 1924. K a z i m i e r c z y k J., Kamieƒ w kulturze Ostrowa Tumskiego we Wroc∏awiu w wiekach X-XII. Wroc∏aw-Warszawa 1990. K a z i m i e r c z y k J., Katedra wroc∏awska X-XI w. Sobótka 36: 1981, s. 19-26. K a z i m i e r c z y k J., Ku poczàtkom Wroc∏awia. Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego. Wroc∏aw 1991. K ´ b ∏ o w s k i J., Dwie „antytezy” w sprawie tzw. Pi´knych Madonn. W: Sztu- ka oko∏o 1400. Red. T. H r a n k o w s k a. T. 1. Warszawa 1996, s. 165-187. K ´ b ∏ o w s k i J., Nagrobek ksi´cia Wac∏awa i Anny w Legnicy. SL 4: 1967, s. 39-72. K ´ b ∏ o w s k i J., Nagrobki gotyckie na Âlàsku. Poznaƒ 1970. K ´ b ∏ o w s k i J., Polska sztuka gotycka. Warszawa 1983. K ´ b ∏ o w s k i J., Pomniki Piastów Êlàskich w dobie Êredniowiecza. Wroc∏aw 1971. K ´ b ∏ o w s k i J., Posàg ksi´˝ny Salomei G∏ogowskiej. SM 1966, z. 5, s. 19-48. K ´ b ∏ o w s k i J., Renesansowa rzeêba na Âlàsku. Poznaƒ 1967. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 246

246 KS. JÓZEF MANDZIUK [48]

K ´ b ∏ o w s k i J., Studia nad trzebnicko-legnickimi warsztatami rzeêbiarski- mi. PNIHASTPWr 14: 1981, s. 19-37. K ´ b ∏ o w s k i J., TreÊci ideowe gotyckich nagrobków na Âlàsku. Poznaƒ 1970. K ´ b ∏ o w s k i J., TreÊci ideowe i zagadnienie fundacji nagrobka Henryka Po- bo˝nego. RSÂl 6: 1968, s. 32-53. K ´ b ∏ o w s k i J., Tympanon z przedstawieniem „Pok∏onu Trzech Króli” w Le- gnicy. SL 10: 1981, s. 33-50. K ´ b ∏ o w s k i J., Zu den Problemen der parlerischen Skulptur in Schlesien. W: Die Parler und die Schöne Stil 1350-1400. Köln 1980, s. 146-159. K ´ t r z y ƒ s k i W., Die Kataloge Breslauer Bischöfe. ZGS 28: 1894, s. 379-380. K i e l a r P., Mgr Franciszek Oczko dominikanin. STNKUL 16: 1966-1967, s. 329-335. K i e l a r P., Poczàtki zakonu dominikaƒskiego w Polsce. NP 39: 1973, s. 17-102. K i e l a r P., Traktat przeciw beghardom Henryka Hevrer. STV 8: 1970, nr 2, s. 231-152. K i e l a r P., Wit. W: HP, t. 2, s. 540-555. K i e ∏ b a s a A., Apeczko bp. W: EK. T. 1. Lublin 1973, szp. 740. K i e ∏ b a s a A., B∏ogos∏awiony Czes∏aw a Âwi´ta Jadwiga Âlàska. W Drodze 12: 1984, nr 10, s. 71-77. K i e ∏ b a s a A., Die hl. Hedwig auf den Holzschmitten der Grossen Legenda. Wroc∏aw 1993. K i e ∏ b a s a A., Efekty dzia∏aƒ wychowawczych Êw. Jadwigi w zakresie postaw w∏asnych dzieci i wnuków. W: WiernoÊç i obrona wiary. Legnica 1996, s. 29-43. K i e ∏ b a s a A., Eucharystia êród∏em apostolstwa Êw. Jadwigi. N˚ 3: 1985, nr 22, s. 10-11. K i e ∏ b a s a A., Eucharystia êród∏em dzia∏alnoÊci charytatywnej Êwi´tej Ja- dwigi Âlàskiej. W: W blasku Eucharystii. Red. I. D e c. Wroc∏aw 1996, s. 31-41. K i e ∏ b a s a A., Krzeszów i Trzebnica. W okresie XII i XIII wieku. W; Dziedzic- two wiary Diecezji Legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997, s. 71-81. K i e ∏ b a s a A., Ksià˝´ Henryk Brodaty – w 800-lecie rozpocz´cia rzàdów. Wroc∏aw 2001. K i e ∏ b a s a A., Kult Âw. Jadwigi. N˚ 3: 1985, nr 20, s. 4-5, 10. K i e ∏ b a s a A., Legenda o Êw. Jadwidze. Znakomite dzie∏o edytorskie Wy- dawnictwa DolnoÊlàskiego. N˚ 18: 2001, nr 10, s. 7-8. K i e ∏ b a s a A., Ludzie nauki o Âwi´tej Jadwidze Âlàskiej. WPT 2: 1994, nr 1, s. 113-119. K i e ∏ b a s a A., Metoda wychowawcza Êw. Jadwigi Âlàskiej. N˚ 8: 1991 nr 21, s. 6-7. K i e ∏ b a s a A., Nowa Êwi´ta – Agnieszka z Pragi. N˚ 7: 1989, nr 24, s. 4-5. K i e ∏ b a s a A., Pami´ç o Henryku Brodatym w Trzebnicy w 800-lecie przyj´- cia rzàdów przez ksi´cia. W: Viae historicae. Wroc∏aw 2001, s. 305-320. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 247

[49] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 247

K i e ∏ b a s a A., Patronka Âlàska. PKat 57: 1967, nr 2, s. 410, 416. K i e ∏ b a s a A., Pokora, ubóstwo, mi∏oÊç – Âw. Jadwiga, patronka Âlàska. NZ 5: 1987, nr 20, s. 12-13. K i e ∏ b a s a A., Rola Âw. Jadwigi w kszta∏towaniu postaw Henryka Pobo˝nego i jego synów. W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. Warszawa-Wroc∏aw 1994, s. 352-367. K i e ∏ b a s a A., Âmierç i kanonizacja Êw. Jadwigi. Okolice 1993, nr 11, s. 4-5. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga cz∏owiek oÊmiu b∏ogos∏awieƒstw. N˚ 11: 1993, nr 10, s. 4-5. K i e ∏ b a s a A., Âw. Jadwiga – czcicielka Dzieciàtka Jezus. N˚ 6: 1988, nr 26, s. 6-7. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga, kobieta pod ka˝dym wzgl´dem czcigodna. PKat 1986, nr 41, s. 6. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga ksi´˝na Êlàska – ˝ycie i dzia∏alnoÊç. GNiedz 22: 1970, nr 49, s. 1-2. 1970. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga na drzeworytach Legendy Wi´kszej. Wroc∏aw 1993. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga Âlàska. Wroc∏aw 1990. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga Âlàska. W: PÂw, t. 9, s. 22-67. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga Âlàska. Dolny Âlàsk 9: 2001, s. 325-337. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga Âlàska jako wychowawczyni w∏asnych dzieci i swoich wnuków. Trzebnica 1996. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga na drzeworytach Legendy Wi´kszej w 750-lecie Êmierci Êwi´tej Jadwigi 1243-1993. Wroc∏aw 1993. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga patronkà dnia wyboru Jana Paw∏a II. Rzym 1985. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga – patronka pojednania. Âwi´ci budujà mosty mi∏oÊci. Dolny Âlàsk 5: 1997, s. 102-107. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga Âlàska w modlitwach i pieÊniach. Trzebnica 2003. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga w polskiej ksià˝ce. N˚ 14: 1997, nr 11, s. 13. K i e ∏ b a s a A., Âwi´ta Jadwiga w starodrukach. N˚ 6: 1989, nr 4, s. 4-5. K i e ∏ b a s a A., Trzebnica – Sanktuarium Êw. Jadwigi Âlàskiej. Album. Wro- c∏aw 2002. K i e ∏ b a s a A., Trzebnica. Miasto-Klasztor-KoÊció∏-Êw. Jadwiga. Trzebnica 2002. K i e ∏ b a s a A., Trzebnica w dziejach i kulturze Âlàska. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 298-320. K i e ∏ b a s a A., W domu Âwi´tej Jadwigi. N˚ 1: 1983, nr 1, s. 15. K i e ∏ b a s a A., W ksià˝´cym domu Êw. Jadwigi. N˚ 6: 1989, nr 22, s. 4-5. K i e ∏ b a s a A., Za∏o˝enie pierwszego klasztoru ˝eƒskiego na Âlàsku jako program wychowania i kszta∏cenia kobiet. Sobótka 53; 1998, s. 456-465. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 248

248 KS. JÓZEF MANDZIUK [50]

K i e r s n o w s k i R., ˚ycie codzienne na Âlàsku w wiekach Êrednich. Warsza- wa 1977. K i r s c h, Das Minoriten-Kloster zu Loslau. ZGS 17: 1883, s. 303-316. K l a p p e r J., Das mittelalterlische Volksschauspiel in Schlesien. MSG 29: 1928, s. 168-216. K l a p p e r J., Der „Brief des Nikolaus von Posen”, ein Lobopreis auf St. He- dwig. ASKG 15: 1957, s. 36-43. K l a p p e r J., Die Breslauer Synodalstatuten vom Jahre 1331. ZGS 65: 1931, s. 279-291. K l a p p e r J., Ein schlesisches Formelbuch des 14. Jahrhunderts. ZGS 60: 1926, s. 157-177. K l a p p e r J., Geistiges Leben bei den Ziesterziensermönchen im Kloster Rauden. Gleiwitz 1921. K l a p p e r J., Hedwigis electa. Eine Hedwigsvita aus dem Anfang des 14. Jahrhunderts. ASKG 19: 1961, s. 53-61. K l a p p e r J., Nikolaus von Kosel. MSG 36: 1937, s. 1-104. K l a p p e r J., G o t t s c h a l k J., Eine unbekannte „Historia Sancte Hedwi- gis Minor”. ASKG 18: 1960, s. 272-286. Klasztory i miasta w rzeczywistoÊci Górnego Âlàska w Êredniowieczu. Red. E. B i m l e r – M a c k i e w i c z. Rybnik 2003. K l o c h B., KoÊció∏ Êw. Miko∏aja w Starej Wsi (Racibórz). Ze Êredniowiecz- nych dziejów parafii na Górnym Âlàsku. SMDzÂl 23: 1998, s. 56-64. K l o c h B., Organizacja parafialna w archidiakonacie opolskim do poczàt- ków reformacji. Katowice 2002, mps. K l o c h B., Raciborskie duchowieƒstwo w Êwietle êróde∏ do koƒca XIV wieku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 109-120. K l o s s E., Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters. Berlin 1942. K ∏ o c z o w s k i J., Bracia Mniejsi w Polsce Êredniowiecznej. W: Zakony fran- ciszkaƒscy w Polsce. T. 1, cz. 1. Kraków 1983, s. 13-108. K ∏ o c z o w s k i J., Czes∏aw. W: HP, t. 1, s. 282-287. K ∏ o c z o w s k i J., Dominikanie polscy na Âlàsku w XIII i XIV w. Lublin 1956. K ∏ o c z o w s k i J., Jacek. W: HP, t. 1, s. 432-456. K ∏ o c z o w s k i J., Jacek. W: Nasi Êwi´ci. Poznaƒ 1994, s. 201-215. K ∏ o c z o w s k i J., Jan Romka. W: PSB 10: 1962-1964, s. 27-28. K ∏ o c z o w s k i J., Marcin Polak. W: PSB 19: 1974, s. 559-561. K ∏ o c z o w s k i J., Vita communis kleru w XI i XII wieku. RH 10: 1959, s. 5-122. K ∏ o c z o w s k i J., Zakony na ziemiach polskich w wiekach Êrednich. W: KP, s. 375-582. K n a u e r P., Der Ursprung der Marien-Wallfahrt zu Wartha in Schlesien. Bre- slau 1917. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 249

[51] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 249

K n a u e r P., Eine mittelalterliche Handschrift des „Liber taxarum” der päpstlichen Kammer in der „Bibliotheca Rudolphina” zu Liegnitz. ASKG 2: 1937, s. 69-72. K n a u e r P., Kloster Kamenz in Schlesien. Zeit –und Lebensbilder aus seiner Geschichte 1210-1810. Liegnitz 1932. K n o b l i c h A., De Sigismundo Rositio Beschprechung. ZGS 10: 1870, s. 446-448. K n o b l i c h A., Die Bibliothek und Verlassenschaft des Dom-Altaristen Teo- dor Keyll gest. zu Breslau 1504. ZGS, s. 384-394. K n o b l i c h A., Die Herzogin Anna von Schlesien. Breslau 1865. Von einer verschollenen Bibliothek des 14. Jh. Und ihrem Donator. ZGS 8: 1976, s. 180-191. K n o b l i c h A., Geschichte der St. Corporis-Christi-Pfarrei in Breslau. Bre- slau 1862. K n o b l i c h A., Von einer verschollenen Bibliothek des 14. Jahrh. und ihrem Donator. ZGS 8: 1867, z. 1, 180-190. K n o s s a l l a J., Biskupitzer Pfarrer von 1326-1748. Aus dem Beuthener Land. 1: 1924, s. 116. K n ö t e l P., Das Augustinerchorherrenstift und die Steinaltertümer des Zob- tengebietes. ZGS 62_ 1928, s. 31-64. K n ö t e l P., Der heilige Adalbert in Oberschlesien. Oberschlesien 10: 1911, s. 373-388. K n ö t e l P., Die Bischofsgrabmäler zu Neisse. Oberschlesien 1: 1902, s. 371-382. K n ö t e l P., Die Wappen am Westportal der katholischen Pfarrkirche in Pat- schkau und ihre Bedeutung für deren Baugeschichte. ZGS 51: 1917, s. 73-91. K o b i e l u s S., Romaƒska kadzielnica z Trzebnicy jako symbol utraconego i odzyskanego raju. ÂSHT 25-26: 1992-1993, s. 243-253. K o b i e n i a J., Muttersprachliche Elemente im Rituale. Eine Studie zu den Breslauer Diözesanritualien von 1319 bis 1931. Opole 2002. K o c o w s k i B., Les status synodoaux des evéques de Wroc∏aw en tant que produits tipographiques au XV si¯cle. AS 7: 1976, s. 37-97. K o c z w a ∏ a M., Zwyczaje i obyczaje plemion s∏owiaƒskich w Êwietle „Kroni- ki” biskupa Thietmara. Opole 2003, mps. K o e b n e r R., Der Widerstand Breslaus gegen Georg von Podiebrad. Bre- slau 1916. K o g u t M., Dzieje koÊcio∏a i parafii Êw. Micha∏a Archanio∏a w Miliczu do r. 1555. Gaz. Milicka 1992, nr 10 i 11. K o g u t M., Dzieje KoÊcio∏a w kasztelanii milickiej do po∏owy XVII w. Klucz- bork 1997. K o g u t M., Kasztelania milicka jako w∏asnoÊç KoÊcio∏a wroc∏awskiego do roku 1358. Kluczbork 1996. K o g u t M., Âredniowieczne dzieje ˚migrodu. Kronika Doliny Baryczy 6: 1997, s. 21-27. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 250

250 KS. JÓZEF MANDZIUK [52]

K ö h l e r J., Bistum Breslau. T. 1. Mittelalter. Kehl 1995. K ö h l e r J., Von den spätmittelalterlichen Reformbewegungen zur Reformna- tion. ASKG 58: 2000, s. 69-90. K ö h l e r J., Wspólnoty ˝ycia duchowego i ruchy religijne w diecezji wroc∏awskiej. W: Dziedzictwo i pos∏annictwo Êlàskiego KoÊcio∏a. Red. M. H i r s c h w e l d, M. T r a u t m a n n. Dülmen 2001, s. 99-125. K o h l h a u s s e n H., Die Magdalenaportal. SchHP 1: 1935, s. 183-203. K o ∏ oc zek P., R´kopisy prawnicze klasztornych bibliotek kanoników regularnych Êw. Augustyna na Âlàsku. STHSO 4: 1974, s. 207-225. K o m a s z y ƒ s k i M., Gli scolari della Silesia all’Universitá di Bologna. W: Laudatio Boloniae. Red. R. C. L e w a ƒ s k i. Warszawa 1990, s. 206 nn. K o n iet zn y T., Die ehemalige Abteikirche zu Rauden in Obeschlesien. Co- sle 1938. K ö n i g A., Das Kalendarius des Breslauer Kreuzstiftes verbunden mit einem Cisioianus. ZGS 7: 1866, s. 303-343. K ö n i g s h a u s W., Der Konvent des Ziesterzienserklosters Leubus in seiner persönlichen Zusammensetzung während des Mittelalters. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 337-352. K ö n i g h a u s W., Stosunki cysterskiego opactwa w Lubià˝u z jego filià w By- szewie (Koronowie) w okresie Êredniowiecza. NP 96: 2001, s. 79-89. K o n w i a r z R., Die Baukunst Breslaus. Breslau 1926. K o p i e c J., Kult Êw. Jadwigi na Górnym Âlàsku. W: KJ, s. 433-440. K o p i e c J., Kultura monastyczna w Êredniowieczu. W: S∏u˝cie Panu z weselem. T. 2. W s∏u˝bie teologii. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2000, s. 111-118. K o p i e c J., Sieç parafialna na ziemi bytomskiej XII-XX wieku. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Red. J. D r a b i n a. Bytom 1991, s. 252-263. K o p i e t z J., Aus der Geschichte des fürstlichen Cistierzenserstiftes Himmel- witz. Oberschlesien 11: 1910, s. 318-324. K o p i e t z J., Das Franziskanerkloster zu „Unser Lieben Frau in Walde” in Schweidnitz. ZGS 15: 1881, s. 480-500. K o p i e t z J., Das Collegiatsstift von St. Nikolaus in Ottmachau. 1386-1477. ZGS 26: 1892, s. 131-163. K o p i e t z J., Die Pfarr-und Collegiatkirche von St. Nikolaus in Ottmachau. ZGS 24: 1890, s. 160-176. K o p i e t z J., Geschichte der katholischen Pfarrei Patschkau. ZGS 17: 1883, s. 94-150. K o r d e c J. B., Badania A. Birkenmajera nad ˝yciem i twórczoÊcià Witelona. W: Witelon matematyk, fizyk, filozof. Red. J. T r z y n a d l o w s k i. Wroc∏aw 1079, s. 69-88. K o r n e c k i M., Rzeêba gotycka na Âlàsku Opolskim do po∏owy XV wieku. ORM 4: 1970, s. 301-389. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 251

[53] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 251

K o r n e c k i M., Z problematyki wiejskiego budownictwa koÊcielnego na Opolszczyênie w wieku XIII oraz na prze∏omie XIII i XIV w. BHS 28: 1966, z. 1, s. 87-93. K o r o l e c J. B., Wst´p do badaƒ nad ˝yciem umys∏owym dominikanów wro- c∏awskich w Êredniowieczu. W: Materia∏y do historii filozofii Êredniowiecznej wPolsce. T. 8. Wroc∏aw 1974, s. 126-156. K o r t a W., Badania nad Êredniowiecznym Âlàskiem w polskiej historiografii w latach 1945-1980. Sobótka 43: 1988, s. 157-183. K o r t a W., Chrystianizacja Âlàska przed 1000 rokiem. Sobótka 53: 1998, s. 321-337. K o r t a W., Âredniowieczna annalistyka Êlàska. Wroc∏aw 1966. K o r t a W., Uposa˝enie klasztoru kanoników regularnych na górze Âl´˝y. ZH 50: 1985, nr 3, s. 51-67. K o r t a W., W sprawie autentycznoÊci i interpretacji dokumentu ksićia Hen- ryka Brodatego dla klasztoru NMP we Wroc∏awiu z 10. 05. 1209 r. AUWr, Histo- ria, 30, Wroc∏aw 1978. K o r t a W., W sprawie lokalizacji klasztoru Êl´˝aƒskiego. Sobótka 36: 1986, s. 27-33. K o s t k o w s k i J., KoÊció∏ klasztorny Bernardynów wroc∏awskich a dzia∏al- noÊç warsztatu budowlanego Hans Berthold-Peter Franczke. Próba monografii. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. T. 3. Wroc∏aw 1977, s. 63-74. K o s t k o w s k i J., Âredniowieczna Grupa Ukrzy˝owania z belki tćzowej ko- Êcio∏a klasztornego w Krzeszowie. W: Krzeszów uÊwićony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1997, s. 141-145. K o s t k o w s k i J., Wroc∏awski tryptyk z „Legendà Êw. Jadwigi”. Pochodzenie i ikonografia. W: KJ, s. 321-337. K o s t k o w s k i J., W i t k o w s k i J., Ksià˝´ Henryk II Pobo˝ny i bitwa legnicka w ikonografii (XIII-XX w.). W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. War- szawa-Wroc∏aw 1994, s. 277-305. K o s z y k Sz., „Civis Opoliensis sum”. Studenci opolscy na uniwersytetach europejskich do koƒca XVIII w. KOp 2: 1956, nr 4, s. 111-131. KoÊció∏ w Polsce. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1. Kraków 1968. K ö t s c h e R., E b e r t W., Geschichte der ostdeutschen Kolonisation. Leip- zig 1937. K o û d e l k a V., Heinrich von Bitterfeld, Professor an der Universität Prag. AFP 23: 1953, s. 5-65. K o w a l ewic zH., Ekspansja kulturalna Âlàska w wiekach Êrednich (na podstawie zabytków dawnej liryki). W: Âredniowieczna kultura na Âlàsku. Red. W. D r y l l. Wroc∏aw 1977, s. 45-66. K o z a c zews k a– G ol as zH., Halowe budowle Âlàska w XIII w. Wro- c∏aw 1980, mps. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 252

252 KS. JÓZEF MANDZIUK [54]

K o z a c zews k a– G ol as zH., Miejskie koÊcio∏y parafialne pierwszej po- ∏owy XIII wieku na Âlàsku. KAiU 31: 1986, z. 1, s. 17-42. K o z ac zews k a– G ol as zH., Âredniowieczne koÊcio∏y halowe Wroc∏a- wia. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. T. 3. Wroc∏aw 1977, s. 31-49. K o z ac zews k iT., Fundacje klasztorne Henryka Brodatego i Henryka Pobo˝nego. Zagadnienie wielkoÊci i chronologii fundacji. Sobótka 28: 1973, s. 429-440. K o z a c zews k iT., Jednonawowe koÊcio∏y romaƒskie na Dolnym Âlàsku. Wroc∏aw 1957. K o z a c zews k iT., KoÊció∏ klarysek, dwór ksi´˝ny Anny a Dom Kupców. ZNPWr, Architektura 4: 1960, s. 83-90. K o z a c zews k iT., O niektórych niewyjaÊnionych problemach budowla- nych koÊcio∏a poklasztornego w Trzebnicy. BHS 25: 1964, nr 1, s. 33-63. K o z a c zews k iT., Pierwotny koÊció∏ franciszkaƒski we Wroc∏awiu. RKH- SWTN 1963, s. 199-249; 153-370. K o z a c z e w s k i T., Romaƒski koÊció∏ NMPanny na Piasku we Wroc∏awiu. ZNPWr, Architektura 2: 1957. K o z a c zews k iT., Rotunda w Strzelinie. SWrTN 8: 1953, ser. A, s. 1-22. K o z a c zews k iT., Wiejskie koÊcio∏y parafialne XIII wieku na Âlàsku. Wroc∏aw 1995. K o z ac zews k iT., Wyniki badaƒ architektonicznych przeprowadzonych w koÊciele Êw. Idziego we Wroc∏awiu. KAiU 17: 1972, z. 2, s. 103-133. K o z a c zews k iT., Za∏o˝enia franciszkaƒskie w G∏ogowie z po∏owy XIII w. Zielona Góra 1970. K o z a c zews k iT., K ozac zews k a– G ol as zH., Drewniane sklepienia trzynastowiecznych koÊcio∏ów kamiennych pó∏nocnych regionów Âlàska. KA- iU 19: 1974, z. 3, s. 170-190. K o z i e ∏ A., O∏tarz Pieciu BoleÊci Marii z wroc∏awskiej katedry. DÂl 2: 1994, s. 5-55. K o z ∏ o w s k a – B u d k o w a Z., Cyprian. W: PSB 4: 1938, s. 12. K o z ∏ o w s k a – B u d k o w a Z., Gertruda. W: PSB 7: 1948-1958, s. 407-408. K o z ∏ o w s k a – B u d k o w a Z., Jan Janik. W: PSB 10: 1962-1964, s. 428-430. K o z ∏ o w s k a – B u d k o w a Z., Nanker. W: PSB 22: 1977, s. 514-517. K r a b b o H., Die Urkunde der Markgrafen Otto IV. und Johann IV. von Bran- denburg für Kloster Trebnitz v. J. 1301. ZGS 55: 1921, s. 93-109. K r a f f e r t, Ueber des Kirchenpatronatsrecht der Stadt Liegnitz. ZGS 12: 1874, z. 1, s. 151-154. K r a f l P., Wybrane aspekty ˝ycia synodalnego w diecezjach: praskiej, o∏omuniec- kiej, wroc∏awskiej i litomyskiej do koƒca XV wieku. Sobótka 49: 1999, s. 476-482. K r a h m e r H., Beiträge zur Geschichte des geistlichen Siegels in Schlesien bis zum Jahre 1319. ZGS 69: 1935, s. 1-39. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 253

[55] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 253

K r a m a r e k J., Problem prechrystianizacji Âlàska w IX w. ChW 2: 1984, nr 1, s. 8-15. K r a u z e F., Jan z Zi´bic. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 949-950. K r a u z e F., Poglàdy filozoficzne Jana z Zi´bic. Gdaƒsk 1993. K r ó l i k o w s k i M., Jeszcze o fundatorach i pierwotnym uposa˝eniu klasztoru cysterskiego w Jemielnicy (XIII-XIV w.). SHTSO 23: 2003, s. 355-359. K r u p i c k a H., Die sogenannte Leubuser Stiftungsurkunde von 1175. ZSG 70: 1936, s. 63-110. K r u p i ƒ s k i T., K w i a t k o w s k a B., Szczàtki kostne Âwi´tej Jadwigi w uj´ciu antropologicznym. W: Âwi´ta Jadwiga Âlàska (ok. 1174-1243). W 750 rocznic´ Êmierci. Wroc∏aw 1993, s. 7-21. K r z y w i a k L., Benedykt z Poznania. Âlàski mi∏oÊnik historii z poczàtku XVI w. RHist 57: 1991, s. 73-116. K r z y Ê l a k B., Góra, woj. Leszczyƒskie. KoÊció∏ par. p. w. Êw. Katarzyny. T. 1 . Studium historyczno-architektoniczne. Poznaƒ 1984, mps. K r z y ˝ a n i a k o w a J., Jan z Ziembic. W: PSB 10: 1962-1964, s. 692. K s i à ˝ e k S., Kult Êw. Anny w Kamiennej Górze i okolicy. N˚ 9: 1991, nr 14, s. 10-11. K s i à ˝ e k S., Âwi´ci wspomo˝yciele. N˚ 10: 1993, nr 11, s. 2, 4. K s y k P. M., Vita Annae ducissae Silesiae. NP 78: 1992, s. 127-150. K u c h a r s k i G., Od premonstratensów do benedyktynów. Klasztor Êw. Waw- rzyƒca w KoÊcielnej Wsi pod Kaliszem do po∏owy XIII w. NP 93: 2000 s. 341-362. K u c h a r z E., Barokowy kielich z podobiznà „b∏ogos∏awionego” Hermana towarzysza pracy misyjnej Êw. Jacka i b∏. Czes∏awa. STHSO 10: 1983, s. 197-207. K u c h a r z E., Herman. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 761-762. K u c h e n d o r f C., Das Breslauer Kreuzstift in seinen persönlichen Zusam- mensetzung von der Gründung (1288) bis 1456. Breslau 1937. K u h n W., Die Besiedlung des Zobtengebietes. Schlesien 5: 1960, z. 2. K u h n W., Die innere Entwicklung von Bielitz im Mittelalter. Poznaƒ 1926. K u h n W., Die Städtegründungspolitik der schlesischen Piasten im 13. Jahr- hundert, von allem gegenüber Kirche und Adel. ASKG 29: 1971, s. 32-67; 31: 1973, s. 1-35. K u h n W., Seelenzahlen der Pfarreien in der mittelalterlichen Ostsiedlung. ASKG 35: 1977, s. 1-27. K u h n W., Siedlungsgeschichte Oberschlesiens. Würzburg 1954. K u l i k H., Die Strandesverhärheltnisse des Breslauer Klarenstiftes im Mittela- alter. Breslau 1939. Kult Êw. Jacka w Kamieniu Âlàskim. Opole 1998. Kult Êw. Stanis∏awa na Âlàsku (1253-2003). Red. A. Polibóg-Lenarto- wicz. Opole 2004 Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce póênego Êredniowiecza. Red. B. G e r e m e k. Wroc∏aw 1978. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 254

254 KS. JÓZEF MANDZIUK [56]

Kultura Polski Êredniowiecznej XIV-XV w. Red. B. G e r e m e k. Warszawa 1997. Kultura Êredniowieczna Âlàska. Pierwiastki rodzime i obce. Red. K. B o- b o w s k i. Wroc∏aw 1993. K u ∏ a k o w s k a K., Rzeêba dekoracyjna naw bocznych katedry wroc∏awskiej. Wroc∏aw 1978, mps. K u m o r B., Dzieje stosunków granicznych mi´dzy archidiecezjà praskà a die- cezjà wroc∏awskà. RTK 24: 1977, nr 4, s. 119-126. K u m o r B., Granice metropolii gnieênieƒskiej i jej sufraganii w okresie przed- rozbiorowym. RTK 13: 1966, nr 4, s. 5-75. K u m o r B., Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939). ABMK 19: 1969, s. 271-351. K u r e k J., Eucharystia, Biskup i Król. Kult Êw. Stanis∏awa w Polsce. Wroc∏aw 1998. K u r i a ƒ s k i M., Historia i architektura zespo∏u klasztornego w Lubià˝u w okresie Êredniowiecza. Wroc∏aw 1999, mps. K u s i k S., Dowódcy, uzbrojenie i taktyka wojsk wroc∏awskich w czasie wojen husyckich. W: Na progu Trzeciego Tysiàclecia. Red. B. D r o ˝ d ˝. Legnica 2001, s. 253-269. K u s i k S., KoÊció∏ wroc∏awski a Polska w okresie rzàdów ksi´cia Konrada OleÊnickiego – biskupa wroc∏awskiego (1417-1447). Wroc∏aw 1987, mps. K u s i k S., Próby uniezale˝nienia biskupstwa wroc∏awskiego od metropolii gnieênieƒskiej za czasów biskupa Konrada OleÊnickiego (1417-1447). LWD 5: 1996, nr 3, s. 271-191. K u t z n e r M., Architektoniczny wystrój koÊcio∏a Êw. Marcina we Wroc∏awiu. W: Ars Una. Poznaƒ 1976, s. 72-76. K u t z n e r M., Architektura [gotycka]. W: SzWr, s. 62-104. K u t z n e r M., Cysterska architektura na Âlàsku w latach 1200-1330. Toruƒ 1969. K u t z n e r M., Die gotische Umbau der Klosterkirche in Trebnitz. W: Kunst des Mittelalters in Sachsen. Weimar 1957, s. 107-116. K u t z n e r M., „Erekcyjny” tympanon koÊcio∏a Âw. Krzy˝a we Wroc∏awiu. BHS 28: 1966, z. 3-4, s. 381-385. K u t z n e r M., Gotycka architektura koÊcio∏a Êw. Krzy˝a we Wroc∏awiu. Po- znaƒ 1965, mps. K u t z n e r M., KoÊció∏ Êw. El˝biety we Wroc∏awiu na tle Êlàskiej szko∏y architektonicznej w XVI wieku. W: Z dziejów far. Wroc∏awski koÊció∏ Êw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków sztuki. Red. M. Z l a t. Wroc∏aw 1996, s. 19-52. K u t z n e r M., KoÊció∏ Êw. Katarzyny. Studium historyczno-architektoniczne koÊcio∏a podominikaƒskiego (˝eƒskiego) p. w. Êw. Katarzyny we Wroc∏awiu. Wro- c∏aw 1958, mps. K u t z n e r M., KoÊció∏ Êw. Miko∏aja w Brzegu. Przyczynek do badaƒ nad Êlà- skà szko∏à architektonicznà z XIV w. W: Piastowie brzescy i ich epoka. Opole 1973, s. 61-95. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 255

[57] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 255

K u t z n e r M., KoÊcio∏y bazylikowe w miastach Êlàskich XIV w. W: Wiek XIV – historia, kultura i sztuka. Wroc∏aw 1986 s. 275-316. K u t z n e r M., „Na drodze ku chwale” – ideowe programy fundacji artystycznych ksi´cia Êlàskiego Henryka Brodatego. W: KJ, s. 135-146. K u t z n e r M., Problem tradycjonalizmu w Êlàskiej architekturze XV i poczàt- ku XVI w. W: Póêny gotyk. Warszawa 1965, s. 227-242. K u t z n e r M., Rozwój Êlàskich koÊcio∏ów parafialnych w latach 1200- 1335 w Êwietle badaƒ historyka sztuki. RH 23: 1975, z. 2, s. 45-68. K u t z n e r M., Spo∏eczne uwarunkowania rozwoju Êlàskiej architektury w latach 1200-1330. W: Sztuka i ideologia XIII wieku. Red. P. S k u b i s z e w s k i. Wroc∏aw 1977, s. 205-279. K u t z n e r M., Studium historyczno-architektoniczne klasztoru dominikanek we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1957, mps. K u t z n e r M., Studium historyczno-architektoniczne zespo∏u poklasztornego OO. Augustianów w ˚aganiu. Wroc∏aw 1960, mps. K u t z n e r M., Âlàsk. Okres 1200-1350 roku. W: Architektura gotycka w Pol- sce. Red. T. M r o c z k o, M. A r s z y ƒ s k i. T. 1. Warszawa 1995, s. 125-131. K u t z n e r M., Âlàska architektura sakralna wieku XIV. Pomi´dzy stylem uni- wersalnym a modusem regionalnym. W: Nobile claret opus. Wroc∏aw 1998, s. 53-70. K u t z n e r M., Âredniowieczna architektura klasztoru cysterskiego w Krzeszo- wie. W: Krzeszów uÊwi´cony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wro- c∏aw 1997, s. 132-140. K w i e c i e ƒ A. i A., Architektura koÊcio∏a Wszystkich Âwi´tych w Gliwicach na tle budownictwa sakralnego na Âlàsku w XV wieku. RMG 6: 1990, s. 61-94. L a b u d a G., Czeskie chrzeÊcijaƒstwo na Âlàsku i w Ma∏opolsce w X i XI w. W: Chrystianizacja po∏udniowej Polski. Red. J. W y r o z u m s k i. Kraków 1999, s. 73-98. L a b u d a G., Franciszkanie polscy w êród∏ach narracyjnych prowincji opolsko-czeskiej w Êredniowieczu. W: Zakony franciszkaƒskie w Polsce. Red. J. K ∏ o- c z o w s k i. T. 1, cz. 2-3. Kraków 1991, s. 9-47. L a b u d a G., Jakimi drogami przysz∏o do Polski chrzeÊcijaƒstwo? NP 69: 1988, s. 40-82. L a b u d a G., O najstarszej organizacji KoÊcio∏a w Polsce. PPowsz 101: 1984, nr 6, s. 373-396. L a b u d a S., Wroc∏awski o∏tarz Êw. Barbary i jego twórcy. Studium o malarstwie Êlàskim XV wieku. Poznaƒ 1984. L a l ik T., Poczàtki kolegiaty g∏ogowskiej. W: Ze studiów nad Êredniowiecz- nym G∏ogowem i Krosnem. Zielona Góra 1970. L a l ik T., Zagadnienie „vitae communis” kapitu∏ polskich XII wieku. W: Wieki Êrednie. Warszawa 1962, s. 99-110. L a m b r e c h t K., Breslau als Zentrum der gelehrten Kommunikation unter Johann V Turzo (1466-1520). ASKG 58: 2000, s. 117-142. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 256

256 KS. JÓZEF MANDZIUK [58]

L a n g W., Das Breslauer Domkapitel am Vorabend der Reformation nach den Acta Capituli Wratislaviensis. JSKG 54: 1975, s. 88-104. L a n g W., Schlesier in der Universität Krakau im Mittelalter. JSKG NF 53: 1974, s. 26-40. L a s l o w s k i E., Der Breslauer St. Johannes Ablass 1460-1471. ZGS 60: 1926, s. 18-51. L a s l o w s k i E., Die Breslauer und der Kreuzablass gegen Georg Podiebrad von Böhmen 1467-1470. ZGS 55: 1921, s. 93-109. L a s l o w s k i E., Die Römische Jubeljahre in ihren Beziehungen zu Schle- sien. HJGG 45: 1925, s. 219-240. L a s o t a C., K a r s t M., KoÊció∏ klarysek w G∏ogowie. SL 14: 1992, s. 9-15. L a s o t a C., R o z p ´ d o w s k i J., Pierwotny koÊció∏ parafialny Êw. Wawrzyƒca iÊw. El˝biety we Wroc∏awiu. IHAST nr 13. Studia i Materia∏y, nr 6, 1980, s. 61-65. L a u g W., Schlesier an der Universität Krakau im Mittelalter. JSKG 53: 1974, s. 26-40 L e c Z., Przyczynki do dzia∏alnoÊci krzy˝owców z czerwonà gwiazdà w Âwidni- cy na tle ich obecnoÊci na Âlàsku. RÂwid 1993, s. 39-44. L e c Z., WiadomoÊci o pierwszych biskupach Êlàskich w Êwietle Kroniki Thiet- mara i niektórych wroc∏awskich katalogów biskupich. Sobótka 53: 1998, s. 481-486. L e c Z., Zakony w: Niedziela 34: 1994, wk∏. legnicka: Augustianie, nr 12, s. 10; Cystersi, nr 15, s. 11; Dominikanie, nr 9, s. 11; Duchacy, nr 6, s. 10; Joanni- ci, nr 4, s. 10; Karmelici, nr 10, s. 10; Kartuzi, nr 16, s. 11; Krzy˝acy z czerwonà gwiazdà, nr 8, s. 11. L e c iej ewic zL., Poczàtki biskupstwa wroc∏awskiego. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 185-194. L e h r – S ∏ a w i ƒ s k i T., Konstantyn i Metody. Zarys monografii z wybo- rem êróde∏. Warszawa 1967. L e n c z o w s k i F., KoÊció∏ katolicki obroƒcà ducha narodowego na Âlàsku w wiekach Êrednich. NP 25: 1966, s. 69-81. L e n c z o w s k i F., WÊród Êlàskich klasztorów cysterskich. Fundacja w Krze- szowie i jej poczàtki. NP 52: 1979, s. 49-58. L e n c z o w s k i F., Zarys dzia∏alnoÊci gospodarczej cystersów kamienieckich na Âlàsku w wiekach Êrednich. KOp 9: 1963, s. 25-39. L e n c z o w s k i F., Zarys dziejów klasztoru cystersów w Kamieƒcu Zàbkowic- kim (na Âlàsku) w wiekach Êrednich. NP 19: 1964, s. 61-103. L e r c h e A., Die territoriale Entwicklung der schlesischen Johanniter-Kom- mende Alt-Zuelz. OH 9: 1911, s. 43-44. L e p i a r c z y k J., Architektura. W: Historia sztuki polskiej. T. 1. Sztuka Êre- dniowiecza. Kraków 1962, s. 47-81. L e r c h e A., Aus der Geschichte des Hospitals zum Hl. Geist in Beuthen 0/S. Bethen 1933. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 257

[59] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 257

L e s z c z y ƒ s k a B., Koncyliaryzm Ludolfa z ˚agania. W: Studia z dziejów kultury i ideologii. Wroc∏aw 1968, s. 154-164. L e s z c z y ƒ s k a B., Krytyka duchowieƒstwa w pismach Ludolfa z ˚agania. Sobótka 22: 1967, s. 291-303. L e Ê n y J., Konstantyn i Metody, Aposto∏owie S∏owian. Dzie∏o i jego losy. Po- znaƒ 1987. L e v is on W., Zur Geschichte des Bischofs Walter von Breslau (1149-1169). ZGS 35: 1901, s. 353-357. L e w a ƒ s k i J., Biskup Apeczko-uczony wroc∏awianin i obroƒca polskiej racji stanu w w. XIV. ZÂl 22: 1959, z. 2, s. 3-17. L e w i c k a – K a m i ƒ s k a A., Z dziejów Êredniowiecznej oprawy ksià˝kowej na Âlàsku. RB 21: 1977, s. 25-85. L i b o r R., Kloster Leubus. Ein Denkmal zisterzienscher Geschichte in Schle- sien. JSFWUB 11: 1966, s. 29-50. L i g a c z R., Jan z Kluczborka. Kop 7: 1961, s. 3-18. L i g a c z R., Uczeni Âlàska Opolskiego na Uniwersytecie Krakowskim wXVw. Opole 1964. Li p s k a A., Kuria papieska wobec Âlàska w XIV-XV w. W: Konferencja Âlà- ska. T. 1. Wroc∏aw 1954, s. 119-126. L o e n e r t z R. J., La vie saint Hyacinthe du lecteur Stanislas ensisagée comme source historique. AFP 27: 1957, s. 5-38. L o e s c h H., Beiträge zur schlesischen Rechts-und Verfassungsgeschichte. Konstanz-Stuttgart 1964. L o e s c h H., Neue kirchenrechtliche Forschungen zur Kolonisationsgeschich- te Ostdeutschlands. ZGS 59: 1925, s. 158-163. L o e s c h W., Die Einkünftverzeichnis des Kollegiatstiftes Glogau (um 1325). ZGS 77: 1943, s. 34-55. L o e s c h W., Die Gründung des Glogauer Kollegiatstifts. ZGS 74: 1941, s. 97-106. L o e s c h H., Zum Chronicon Polono-Silesiacum. ZGS 65: 1931, s. 218-238. L ö h r G. M., Breslauer Dominikaner des 15. Jahrhunderts auf auswärtigen Hochschulen. AFP 13: 1943, s. 162-178. L ö h r G. M., Die Dominikaner an der Universität Leipzig. QFGDD 30: 1934, s 20-25. L o n d z i n J., KoÊcio∏y drewniane na Âlàsku Cieszyƒskim. Cieszyn 1932. L o r e k U., Die romanische Plastik der Klosterkirche in Trebnitz. ASKG 51- 52: 1994, s. 137-158. L o r en zW., Die Kreuzherren mit dem roten Stern. Königstein 1964. L o s e r t h J., Der Tractatus de longevo schismate des Abtes Ludolf von Sa- gan. AfÖG 60: 1880, s. 402-551. L o s e r t h J., Die Denkschrift des Breslauer Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg über die Wahl Georgs von Podiebrad zum König von Böhmen. AfÖG 61: 1880, s. 89-187. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 258

258 KS. JÓZEF MANDZIUK [60]

L u b e r a A., Dzia∏alnoÊç misyjna i kult przedkanonizacyjny Êwi´tego Jacka Odrowà˝a (1183-1257). Wroc∏aw 1997, mps. L u b o s A., Das schlesische Geistesleben im Mittelalter. JSFWUB 1: 1955, s. 71-111. L u b o s A., Geschichte der Literatur Schlesiens. T. 1. München 1960. L u c h s F., Der Johanniter-Convent und das hl. Leichnamshospital in Bre- slau. ZGS 4: 1863, z. 2, s. 356-375. L u c h s F., Wenzel. W: Schlesische Fürstenbilder des Mittelalters. Breslau 1873, s. 3. L ü p k e H., Untersuchungen über den sagenhaf überlieferten oder fälschlich vermuteten Besitz der Tempelherren in Ostdeutschland. JBKG 31: 1936, s. 29-97. L u t s c h H., Verzeichnis der Kunstdenkelmäler der Provinz Schlesien. T. 1-5. Breslau 1927. ¸ a k o m y L., PiÊmiennictwo Êlàskie przed za∏o˝eniem Akademii Krakow- skiej. Katowice 1934. ¸ o t o c z k o O., Gotycka polichromia w Ka∏kowie. Wroc∏aw 1962, mps. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Architektura koÊcio∏ów cysterskich na Âlàsku. Poznaƒ 1998. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Architektura Êredniowiecznych klasztorów cysterskich filiacji lubiàskiej. Wroc∏aw 1995. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Henryków. Klasztor cystersów. Wyniki badaƒ architektoniczno-archeologicznych w latach 1984-1985. Wroc∏aw 1989. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Okresy rozwoju architektury cysterskiej na Âlàsku. W: Cy- stersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z. Poznaƒ 2000, s. 514-424. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Sprawozdanie z badaƒ archeologiczno-architektonicznych koÊcio∏a klasztornego w Lubià˝u w latach 1986-1987. W: Cystersi w kulturze Êredniowiecznej Europy. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1992, s. 371-385. ¸ u ˝ y n i e c k a E., Âredniowieczny koÊció∏ i klasztor w Lubià˝u. KAiU 33: 1989, z. 2, s. 83-112. ¸ y p B., Zespó∏ rzeêby wspornikowej i zwrotnikowej w Kaplicy Ksià˝´cej przy koÊciele pocysterskim w Lubià˝u. Wroc∏aw 1976, mps. M a c h il ek F., Darstellungen und Verehrung des heiligen Hyazinth in den Diözesen Regensburg, München und Freising, Augsburg und Eichstätt. ASKG 28: 1970, s. 125-137. M a c h il ek F., Das grosse abendländische Schisma in der Sicht des Ludolf von Sagan. W: Das Konstanzer Konzil. Darmstadt 1977, s. 37-97. M a c h il ek F., Die Schlesier an der Universität Prag vor 1409. Ein For- schungsbericht. ASKG 32: 1974, s. 81-102. M a c h i l ek F., Hussitismus in Schlesien – „abschreckende” Begegung mit Re- formideen. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 431-450. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 259

[61] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 259

M a c h il ek F., Johannes Hoffmann aus Schweidnitz und die Hussiten. ASKG 26: 1968, s. 96-123. M a c h il ek F., Ludolf von Einbeck, Abt von Sagan. Einbecker Jb 1966, s. 104-107. M a c h il ek F., Ludolf von Sagan. W: Verfasenlexicon. Die deutsche Litera- tur des Mittelalters. T. 5. Berlin- New York 1985, szp. 977-984. M a c h il ek F., Ludolf von Sagan und seine Stellung in der Ausernanderset- zung um Konziliarismus und Hussitismus. München 1967. M a c o s z e k A., Klasztor benedyktyƒski w Or∏owej. ZÂl 1: 1908, s. 116-119; 2: 1908/1909, s. 1-3. M a e t s c h k e E., Das Cronicon Polono-Silesiacum. ZGS 59: 1925, s. 137-152. M a e t s c h k e E., Der Kampf um den Grenzwald zwischen den Herzögen und Bischöfen von Breslau im 13. Jahrhundert. ZGS 62: 1928, s. 65-81. M a g r a s S., Obraz duchowieƒstwa Êlàskiego w Êwietle statutów synodalnych do poczàtków XV w. AUWr, Historia 33, Wroc∏aw 1980, s. 164-178. M a i P., Als einzige überlebt. Die Magdalenerinnen von Lauban (gegründet 1320), heute in Seybolsdorf/Niederschlesien. ASKG 49: 1991, s. 177-203. M a i P., Âwi´ci i b∏ogos∏awieni diecezji wroc∏awskiej. W: Dziedzictwo i pos∏annictwo Êlàskiego KoÊcio∏a. Red. M. H i r s c h f e l d, M. T r a u t m a n n. Dülmen 2001, s. 69-97. M a j d a S., Âw. Stanis∏aw ze Szczepanowa w Êwietle êróde∏ i literatury historycznej. Wroc∏aw 1998, mps. M a j e w s k i A., Zakony m´skie w diecezji wroc∏awskiej do czasów pruskiej sekularyzacji w 1810 r. Warszawa 1991, mps. M a k o w s k i M., Zabytkowe koÊcio∏y Cieszyna. W: Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Ratingen 2000, s. 333-338. M a l e c z y ƒ s k i K., Henryk II Pobo˝ny. W: PSB 9: 1960-1961, s. 404-405. M a l e c z y ƒ s k i K., Jaros∏aw. W: PSB 11: 1964-1965, s. 1. M a l e c z y ƒ s k i K., Uwagi nad bullà papie˝a Hadriana IV dla biskupstwa wroc∏awskiego opatrzonà 23 IV 1155. Sobótka 14: 1959 s. 269-288. M a l e c z y ƒ s k i K., W sprawie zjazdu gnieênieƒskiego z roku 1000. Sobótka 21: 1966, s. 507-540. M a ∏ a c h o w i c z E., Architektura zakonu dominikanów na Âlàsku. W: Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Warszawa 1978, s. 93-148. M a ∏ a c h o w i c z E., Dawny klasztor dominikanek z koÊcio∏em Êw. Katarzy- ny we Wroc∏awiu. W: Kalendarz wroc∏awski 1984, s. 238-243. M a ∏ a c h o w i c z E., Dwie budowle romaƒskiej katedry we Wroc∏awiu. KA- iU 44: 1999, z. 3, s. 91-104. M a ∏ a c h o w i c z E., Katedra wroc∏awska. Wroc∏aw 1974. M a ∏ a c h o w i c z E., Katedra wroc∏awska. Dzieje i architektura. Wroc∏aw 2000. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 260

260 KS. JÓZEF MANDZIUK [62]

M a ∏ a c h o w i c z E., KoÊció∏ z klasztorem Êw. Wincentego we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1994. M a ∏ a c h o w i c z E., Najstarsza architektura sakralna na Âlàsku. W: Âlàsk oko∏o 1000 roku. Red. M. M ∏ y n a r s k a – K a l e t y n o w a, E. M a ∏ a- c h o w i c z. Wroc∏aw 2000. M a ∏ a c h o w i c z E., Nowy zabytek starego Wroc∏awia na Ostrowie Tum- skim. DÂl 5: 1998, s. 313-318. M a ∏ a c h o w i c z E., Poczàtki biskupstwa wroc∏awskiego. DÂl 8: 2000, s. 15-19. M a ∏ a c h o w i c z E., Romaƒska kaplica Êw. Marcina na zamku wroc∏awskim na Ostrowiu. KAiU 17: 1972, s. 85-102. M a ∏ a c h o w i c z E., Âredniowieczne budowle jednonawowe na Âlàsku. Wroc∏aw 1973. M a ∏ a c h o w i c z E., Uwagi o architekturze Katedry Wroc∏awskiej. KAiU 12: 1967, z. 1, s. 3-15. M a ∏ a c h o w i c z E., WczesnoÊredniowieczna architektura katedry wroc∏awskiej. SA 40: 1999, s. 55-68. M a ∏ a c h o w i c z E., WczesnoÊredniowieczna architektura koÊcio∏a Domini- kanów we Wroc∏awiu. KAiU 20: 1975, z. 1, s. 19-25. M a ∏ a c h o w i c z E., Wroc∏aw na wyspach. Rozwój urbanistyki i architektury. Wroc∏aw 1981. M a ∏ a c h o w i c z E., Wroc∏aw. Zespó∏ pobernardyƒski. Warszawa 1985. M a ∏ a c h o w i c z E., Wroc∏awski zamek ksià˝´cy i kolegiata Âw. Krzy˝a na Ostrowie. Wroc∏aw 1993. M a ∏ a c h o w i c z E., B r z e z o w s k i W., KoÊció∏ z klasztorem Êw. Wincen- tego we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1993. M a ∏ a c h o w i c z E., L a s o t a C., M a ∏ a c h o w i c z M., Badania poczàt- ków architektury katedry wroc∏awskiej. Sobótka 53: 1998, s. 505-518. M a n d z i u k J., Artyku∏y z serii: Postacie KoÊcio∏a Êlàskiego w Êredniowie- czu. GN 76: 1999, wk∏. wroc∏.: 1. Jan – pierwszy biskup wroc∏awski, nr 16, s. 20; 2. Zakonnik i pustelnik. [Âw. Andrzej Âwierad], nr 17, s. 20; 3. Biskup Hieronim – odnowiciel diecezji, nr 19, s. 17; 4. Biskup ˚yros∏aw I – konsekrator koÊcio∏a pw. Âw. Wojciecha we Wroc∏awiu, nr 22, s. 20; 5. Robert I – biskup wroc∏awski i krakowski, nr 26, s. 24; 6. Piotr W∏ostowic – fundator koÊcio∏ów i klasztorów, nr 28, s. 21; 7. Jan Janik Gryfita – biskup wroc∏awski i arcybiskup gnieênieƒski, nr 30, s. 20; 8. Biskup Walter – ∏àcznik z Zachodem, nr 32, s. 23; 9. Ksià˝´ Boles∏aw IWysoki – fundator cystersów w Lubià˝u, nr 34, s. 17, 20; 10. Jaros∏aw – ksià˝´ Êlàski i biskup wroc∏awski, nr 36, s. 20-21; 11. Cyprian – biskup i zakonnik, nr 38, s. 22; 12. Ksià˝´ Henryk Brodaty – ma∏˝onek Âwi´tej, nr 40, s. 23; 13. Âw. Jadwiga – patronka wznoszonych Êwiàtyƒ, nr 42, s. 23; 14. Biskup Wawrzyniec – bojownik o wolnoÊç KoÊcio∏a na Âlàsku, nr 44, s. 21-22; 15. Konrad z Krossigh i problem kolonizacji na Âlàsku, nr 46, s. 21; 16. Kanonik Miko∏aj – fundator klasztoru cy- stersów w Henrykowie, nr 48, s. 20; 17. Ksià˝´ Henryk II Pobo˝ny, nr 50, s. 22; r. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 261

[63] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 261

77: 2000: 18. Ksi´˝na Anna – Êwiàtobliwa ma∏˝onka, nr 1, s. 21; 19. Âw. Agniesz- ka Czeska i zakon krzy˝owców, nr 3, s. 22; 20. B∏. Benigna – m´czennica wro- c∏awska, nr 5, s. 21; 21. Gertruda – ksieni cysterek trzebnickich, nr 7, s. 21; 22. B∏ogos∏awiony Czes∏aw – przeor wroc∏awskich dominikanów, nr 9, s. 21-22; 23. Tworzimir – pierwszy prowincja∏ minorytów polskich i Êlàskich, nr 12, s. 17; 24. Ksià˝´ta piastowscy a minoryci wroc∏awscy, nr 14, s. 17; 25. Brat Herbord – wro- c∏awski duszpasterz franciszkaƒski, nr 16, s. 17; 26. Benedykt Polak – wroc∏awski podró˝nik i misjonarz, nr 19, s. 17; 27. Witelo – s∏awny uczony legnicki, nr 20, s. 17; 28. Mistrz Jakub i romaƒskie Êwiàtynie na Âlàsku, nr 22, s. 18; 29. Âwiàtobli- wa Ofka i Piastówne w klasztorach, nr 27, s. 17; 30. Âwi´ta El˝bieta W´gierska i jej kult na Âlàsku, nr 32, s. 17; 31. Ksià˝´ Boles∏aw Rogatka – awanturnik i po- kutnik, nr 40, s. 17; 32. Biskup Tomasz I – ozdoba KoÊcio∏a Êlàskiego, nr 33, s. 17; 33. Ksià˝´ arcybiskup W∏adys∏aw, nr 45, s. 18; 34. Biskup Tomasz II – pierwszy prawodawca Êlàski, nr 48, s. 18; R. 78: 2001: 35. Wielcy przeciwnicy – bp Tomasz II i ksià˝´ Henryk IV Probus, nr 1, s. 17; 36. Ksià˝´ Henryk IV Probus – fundator kolegiaty Êwi´tokrzyskiej we Wroc∏awiu, nr 3, s. 17; 37. Biskup Jan III Romka – obroƒca wielkiego przywileju dla KoÊcio∏a wroc∏awskiego, nr 7, s. 17; 38. Wit – pierwszy biskup sufragan we Wroc∏awiu, nr 10, s. 17; 39. Henryk z Wierzbna, nr 12, s. 16; 40. Biskup Nanker – Êwiàtobliwy obroƒca na Âlàsku, nr 14, s. 16; 41. Przec∏aw z Pogorzeli rzàdca „z∏otego biskupstwa wroc∏awskiego”, nr 16, s. 17; 42. Biskup Pawe∏ z Bancz i sprawy narodowoÊciowe na Âlàsku, nr 20, s. 17; 43. Kano- nik Jan Jenkewicz – oficja∏ biskupstwa wroc∏awskiego, nr 23, s. 17; 44. Pra∏at Ja- kub – pierwszy wikariusz generalny, nr 26, s. 17; 45. Piotr – kanclerz trzech bisku- pów, nr 28, s. 17; 46. Arnold ze Zwróconej – twórca formularza, nr 30, s. 17; 47. Milej – w∏aÊciciel piecz´ci, nr 34, s. 17; 48. Archidiakon Kasper Weigel, nr 37, s. 17; 49. Archiprezbiter z Krosna nad Odrà, nr 39, s. 18; 49. 50. Apeczko z Zàbko- wic, nr 41, s. 17; 51. Archidiakon Miros∏aw i problem celibatu duchowieƒstwa, nr 43, s. 17; 52. Król Jan Luksemburski a KoÊció∏ Êlàski, nr 46, s. 17; 53. Ksià˝´ta Êwidnicko-jaworscy propagatorami Madonny z Krzeszowa, nr 48, s. 17; 54. Piotr z Alverni a problem Êwi´topietrza, nr 50, s. 17; R. 79: 2002: 55. Galhard de Carce- ribus – poborca danin papieskich, nr 3, s. 26; 56. Cesarz Karol IV – patron Ko- Êcio∏a Êlàskiego, nr 6, s. 25; 57. Jan ze Ârody – biskup nominat wroc∏awski, nr 9, s. 25; 58. Teodoryk z Klatowej – biskup schizmatycki, nr 13, s. 28; 59. Ksià˝´ Rupert i „wojna piwna”, nr 16, s. 25; 60. Wac∏aw – ksià˝´ legnicki i biskup wroc∏awski, nr 19, s. 24; 61. Miko∏aj z Wo∏owa, nr 22, s. 24; 62. Opat Ludolf – teoretyk koncyliaryzmu, nr 25, s. 24; 63. Maciej – propagator nauki waldensów, nr 27, s. 24; 64. Stefan z Wroc∏awia – zwolennik wiklefizmu, nr 28, s. 24; 65. Jan z O∏awy – Êlàski naÊladowca reformatorów czeskich, nr 31, s. 25; 66. Przywódca biczowników na Âlàsku, nr 33, s. 28; 67. Jan Svenkenfeld – inkwizytor Êlàski, nr 36, s. 24; 68. Kon- rad ksià˝´ oleÊnicki i biskup wroc∏awski, nr 38, s. 25; 69. Biskup Konrad, wódz si∏ antyhusyckich, nr 39, s. 24; 70. Biskup Piotr II Nowak – koncyliarysta Êlàski, nr 45, s. 24; 71. Âwi´ty Jan Kapistran – kaznodzieja we Wroc∏awiu, nr 48, s. 24; R. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 262

262 KS. JÓZEF MANDZIUK [64]

80: 2003: 72. Biskup Piotr II Nowak wobec pogromu ˚ydów, nr 1, s. 25; 73. Jo- dok z Ro˝emberka – Czech na stolicy biskupstwa Êlàskiego, nr 4, s. 24; 74. Biskup Jodok z Ro˝emberka, nr 7, s. 24; 75. Rudolf z Rüdesheim, nr 10, s. 24; 76. Rudolf z Rüdesheim – pierwszy biskup wroc∏awski pochodzenia niemieckiego, nr 14, s. 24; 77. Mistrz Pieszko – budowniczy Êlàskich koÊcio∏ów gotyckich, nr 26, s. 24; 78. Jodok Tauchen – wroc∏awski mistrz kamieniarski, nr 32, s. 24; 79. Anonimowy twórca pi´knej Madonny wroc∏awskiej, nr 35, s. 26; 80. Miko∏aj Obilman – twór- ca tryptyków Êlàskich, nr 49, s. 24; 81. Twórcy Êlàskich rzeêb nagrobnych, nr 51- 52, s. 24; R. 81: 2004: 82. Anonimowi wykonawcy polichromii, nr 3, s. 24; 83. Mi- strzowie obrazów gotyckich, nr 4, s. 24; 84. Miko∏aj z Nysy – miniaturzysta Êlàski, nr 6, s. 24; 85. Andrzej Heideker – z∏otnik wroc∏awski, nr 8, s. 24; 86. Jan IV Roth – Êlàski biskup renesansowy, nr 11, s. 24; 87. Jan V Turzo – mecenas kultury renesansowej na Âlàsku, nr 15, s. 24; 88. Ma∏gorzata Noczen – wroc∏awska opiekunka ubogich w XV stuleciu, nr 19, s. 25; 89. Kanonik Aleksy Fey z Namys∏owa – fundator szpitala we Wroc∏awiu, nr 22, s. 25; 90. Ksià˝´ Konrad I oleÊnicki – fundator szpitala klasztornego pw. Êw. Jerzego w OleÊnicy Âlàskiej, nr 47, s. VI; R. 82: 2005: 91. Ksià˝´ Henryk VI g∏ogowski [fundator szpitala parafialnego w Ko˝ucho- wie], nr 7, s. VI; 92. Ksià˝´ Jan II g∏ogowski [protektor duchaków Êlàskich], nr 10, s. VI; 93. Miko∏aj Newerstadt [organizator przytu∏ku w G∏ogowie], nr 26, s. VI; 94. Opat Marcin Rykenberg [przedstawiciel medyków Êlàskich], nr 29, s. VI; 95. Wawrzyniec Corvinus [rektor szko∏y el˝bietaƒskiej we Wroc∏awiu], nr 34 s. IV; W druku: 96. Jerzy Liban z Legnicy – pierwszy grecysta na Uniwersytecie Jagiel- loƒskim w Krakowie; 97. Król W∏adys∏aw Jagielloƒczyk a próby za∏o˝enia uniwersytetu we Wroc∏awiu; 98. Jan Rodzyna – donator Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu; 99. Kanonik Jan Paszkowicz i jego szafa archiwalna z 1455 r.; 100. Kanonik Kasper Elyan – za∏o˝yciel pierwszej drukarni Êlaskiej. M a n d z i u k J., Biblioteka przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie. RB 20: 1976, nr 1-2, s. 27-78. M a n d z i u k J., Dzia∏alnoÊç koÊcielna Jana V Turzo, biskupa wroc∏awskiego (1506-1520). CS 10: 1978, s. 97-119. M a n d z i u k J., Dzieje kanoników regularnych Êw. Augustyna na Âlàsku [w druku]. M a n d z i u k J., Dzieje opactwa krzeszowskiego w Krzeszowie. Niedziela 39: 1996, nr 41, s. III-IV, wk∏. legnicka. M a n d z i u k J., Franciszkanie konwentualni we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1997. M a n d z i u k J., Hieronim. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 856. M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 1. Âredniowie- cze. Cz. 1 – do 1302 r. Warszawa 2003. M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 1. Âredniowie- cze. Cz. 2: 1302-1417. Warszawa 2004. M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 1. Âredniowie- cze. Cz. 3: 1417-1520. Warszawa 2005. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 263

[65] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 263

M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 5. Tablice chronologiczne. Warszawa 2000. M a n d z i u k J., Jan z Brzeênicy, Janik. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 883. M a n d z i u k J., Jan III Romka. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 930-931. M a n d z i u k J., Jaros∏aw z Opola. W: EK T. 7. Lublin 1997, szp. 1047-1048. M a n d z i u k J., Koronowany obraz Matki Bo˝ej ¸askawej z Krzeszowa. NS 8: 1997, nr 10, s. 6, 20. M a n d z i u k J., Ksi´gozbiór przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie (analiza zawar- toÊci). RB 20: 1976, nr 3-4, s. 579-660. M a n d z i u k J., Kult Maryjny we Wroc∏awiu. Warszawa 1997. M a n d z i u k J., Kult Matki Boskiej ¸askawej w Krzeszowie. SChr 4: 1997, nr 1, s. 13-25. M a n d z i u k J., Kult Êw. El˝biety W´gierskiej na Âlàsku. NP 55: 1981, s. 24-44. M a n d z i u k J., Mauzoleum Piastów w Krzeszowie. Niedziela 37: 1997, nr 6, s. II, wk∏. legnicka. M a n d z i u k J., Nabytki inkunabu∏ów Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. RB 23: 1979, z. 2, s. 279-303. M a n d z i u k J., Opieka spo∏eczna KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku do cza- sów pruskich (1742). RS 8: 2001 (druk: 2004), s. 129-166. M a n d z i u k J., Rola KoÊcio∏a katolickiego w szerzeniu oÊwiaty na Âlàsku do czasów pruskich. CS 14: 1982, s. 159-173. M a n d z i u k J., Sakralna sztuka gotycka na Âlàsku. Warszawa 2003. M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne na Dolnym Âlàsku. DÂl 4: 1997, s. 58-73. M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne w archidiecezji wroc∏awskiej. STV 27: 1989, nr 1, s. 230-246. – To˝. CS 23-24: 1991-1992, s. 309-325. M a n d z i u k J., Sekty religijne w Êredniowieczu. SChr 8: 2001, nr 2, s. 21-38. M a n d z i u k J., Âw. Jadwiga – matka ludu Êlàskiego. N˚ 1: 1983, nr 9, s. 5, 12. M a n d z i u k J., Âredniowieczne biblioteki koÊcielne na Âlàsku. W: KoÊció∏ wPolsce. Dzieje i kultura. T. 4. Lublin 2005, s. 145-173. M a n d z i u k J., Wroc∏awskie ksi´gi liturgiczne. PK 34: 1991, nr 3-4, s. 193-202. M a n d z i u k J., Z dziejów Krzeszowa. DPZ 48: 1997, s. 96-112. M a n d z i u k J., P a t e r J., Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej w archidiecezji wroc∏awskiej. T. 1-2. Wroc∏aw 1982. M a n iur k a P. P., Dzieje gotyckiej rzeêby Êw. Anny Samotrzeciej z Góry Âw. Anny. W: Historyczne i wspó∏czesne problemy miasta i jego mieszkaƒców. Red. E. N y c z. Opole 1996, s. 136-142. M a n iur k a P. P., Gotycka rzeêba Êw. Anny Samotrzeç. W: Góra Che∏mska. Opole 1985, s. 149-155. M a n iur k a P. P., Mater Matris Domini. Âwi´ta Anna Samotrzeç w gotyckiej rzeêbie Êlàskiej. Opole 1997. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 264

264 KS. JÓZEF MANDZIUK [66]

M a n iur k a P. P., TreÊci ideowe ∏askami s∏ynàcej rzeêby z Góry Âwi´tej Anny. W: Dziedzictwo duchowe i historyczne Góry Âwi´tej Anny. Red. W. M u s i a l i k. Opole 1997, s. 22-28. M a n t e u f f e l T., Jacek. W: PSB 19: 1962-1964, s. 263-264. M a n t e u f f e l T., Rola cystersów w Polsce wieku XIII. PH 41: 1950, s. 180-202. M a n t e u f f e l T., Zakony KoÊcio∏a katolickiego do po∏owy XIV w. Warsza- wa 1958. M a ƒ k o w s k i A., Ksi´˝a Êlàzacy w diecezji che∏miƒskiej. Pelplin 1932. M a r c z e w s k a – P i l c h K., Tympanon fundacyjny z O∏bina na tle przed- stawieƒ o charakterze donacyjnym. Wroc∏aw 1973. M a r g a s A., Obraz duchowieƒstwa Êlàskiego w Êwietle wroc∏awskich statu- tów synodalnych do poczàtku XV w. AUWr 4999. Historia 33. Wroc∏aw 1980, s. 161-180. M a r k g r a f H., Der Breslauer Procurator und Domherr Fabian Hanko. ZGS 12: 1875, z. 2, s. 436-438. M a r k g r a f H., Die Rechnung über den Petersphenig im Archidiakonat Op- peln 1447. ZGS 27: 1893, s. 356-403. M a r k g r a f H., Johann IV (Roth) Bischof von Breslau. W: ADB. 14: 1881, s. 186-188. M a r k g r a f H., Johann V (Turzo), Bischof von Breslau. W: ADB. T. 14: 1881, s. 188-189. M a r k g r a f H., Jost, Bischof von Breslau. W: ADB 14: 1881, s. 570. M a r k g r a f H., Rudolf von Rüdesheim. W: ADB 29: 1889, s. 529-534. M a r k g r a f H., Ueber die Lagation des Guido tituli Sancti Laurentii in Lu- cina presbyteri cardinalis von 1265-1267. ZGS 5: 1863, s. 65-106. M a r oƒ F., Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej a˝ do koƒca XV w. ÂSHT 2: 1969, s. 101-167. M a r s c h a l l W., Der Breslauer Domdekan Nikolaus Stock auf der Diöze- sansynode vom 1446. ASKG 35: 1977, s. 51-63. M a r s c h a l l W., Mittelalterliche Heiligenkulte in Schlesien. W: Heilige und Heiligenverehrung in Schlesien. Red. J. K ö h l e r. Sigmaringen 1997, s. 19-30. M a r s c h a l l W., Rudolf von Rudesheim. Schlesier 6: 1990, s. 9-18. M a r s c h a l l W., Schlesier auf dem Konzil von Basel. AHC 8: 1976, s. 294-325. M a r s c h a l l W., Schlesier auf dem Konzil von Konstanz. W: Festschrift für Bernhard Stasiewski. Köln-Wien 1975, s. 34-64. M a r s c h a l l W., G r ü g e r H., Schlesisches Klosterbuch. Sandstift Abtei der Regulierten Augustiner-Chorherren. JSFWUB 34: 1933, s. 1-32. M a s c h k e E., Der Petersfennig in Polen und dem deutschen Osten. Leipzig 1933. – To˝. Sigmaringen 1979. M u s io∏ M., D∏ugo∏´ka – s∏ynne miejsce pielgrzymkowe na Âlàsku przed re- formacjà Lutra. D∏ugo∏´ka 1997. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 265

[67] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 265

M a t u s i k L., Dawne dziejopisarstwo wroc∏awskie (do poczàtków XVI wieku). RWr 11-12: 1967-1968, s. 74-76. M a t u s i k L., Dzieje i rola klasztoru kanoników regularnych Êw. Augustyna wK∏odzku (1349-1597). Wroc∏aw 1964, mps. M a t u s i k L., Jan Turzo. W: Ludzie dawnego Wroc∏awia. Wroc∏aw 1961. M a t u s i k L., Kilka uwag w sprawie kroniki kanoników regularnych na Pia- sku we Wroc∏awiu. W: Studia z dziejów kultury i ideologii. Wroc∏aw-Warszawa 1968, s. 180-196. M a t u s i k L., Kontakty kanoników regularnych w K∏odzku z klasztorem Êw. Doroty w Wiedniu w XV wieku. Sobótka 19: 1964, s. 66-77. M a t u s i k L., Micha∏ Czacheritz z Nysy na tle kultury kanoników regularnych XV w. AUWr 70. Historia 14: 1968, s. 83-127. M a t u s i k L., Na marginesie handlu odpustami w okresie przedreformacyj- nym na Âlàsku. Sobótka 23: 1968, s. 371-386. M a t us ik L., Niektóre aspekty dziejów kanoników regularnych w K∏odzku, a zagadnienie „Psa∏terza Floriaƒskiego”. Sobótka 20: 1965, s. 277-317. M a t u s i k L., Próba spojrzenia na postaw´ Êrodowiska wroc∏awskich kano- ników regularnych w Êredniowieczu. AUWr 195. Historia 23: 1974, s. 39-85. M a t u s i k L., Stan badaƒ nad klasztorem k∏odzkim na tle klasztorów augu- stiaƒskich w Polsce. AUWr 23. Historia 8: 1964, s. 111-146. M a t u s i k L., Stanowisko kanoników regularnych na Âlàsku w Êredniowie- czu. SWrTN 25: 1970, s. 39-41. M a t u s i k L., Âlàskie kontakty póênohusyckie i brackie do r. 1548. W; Studia z dziejów polskich i czechos∏owackich. Red. E. i K. M a l e c z y ƒ s c y. T. 1. Wro- c∏aw 1960, s. 183-23. M a t u s i k L., Wp∏ywy myÊli czeskiej na Âlàsku w Êwietle r´kopisów kanoni- ków regu∏y Êw. Augustyna w XIV i XV w. AUWr 90. Historia 17: 1970, s. 45-86. M a t u s i k L., Ze studiów nad Êredniowiecznà kulturà umys∏owà kanoników regularnych na Âlàsku. Jodok z G∏ucho∏azów. Sobótka 22: 1967, s. 35-64. M a t u s i k L., Zwiàzki wroc∏awskiego opactwa na Piasku z Polskà centralnà w okresie Êredniowiecza. Sobótka 28: 1973, s. 229-259. M a t u s z c z a k J., KoÊcio∏y drewniane na Âlàsku. Wroc∏aw 1975. M a y d o r n B., Die Beziehungen der Päpste zu Schlesien im 13 Jahrhundert. Breslau 1882. M a y d o r n B., Die Peterpfennig in Schlesien bis in die Mitte des XIV. Jahr- hunderts. ZGS 17: 1883, s. 44-62. M a z u r Z., Powstanie i dzia∏alnoÊç inkwizycji dominikaƒskiej na Âlàsku. NP 39: 1973, s. 181-191. M a z u r Z., Ruchy heretyckie na Âlàsku w pierwszej po∏owie XIV wieku. Wro- c∏aw 1965, mps. M à c z e w s k a – P i l c h K., Tympanon fundacyjny z O∏bina na tle przedsta- wieƒ o charakterze donacyjnym. Wroc∏aw 1973. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 266

266 KS. JÓZEF MANDZIUK [68]

M e i n e r t H. G., Das Auftreten der Renaissance in Breslau. Breslau 1935. M e i n e r t H. G., Jakob Beinhart, schlesischer Bildhauser und Maler der Spätgotik. JPKS 60: 1939. M e i s t e r F., Beitrag zur Geschichte d. Gymnasiums zu St. Maria Magdale- na. Breslau 1893. M i l i s L., Les origines des abbayes de Âl´˝a et du Piasek á Wroc∏aw. RH 19: 1971, nr 2, s. 5-27. M e n d y s M., Udzia∏ W∏adys∏awa II w krucjacie z r. 1147. RZNO 2: 1928, s. 399-434. M e n z e l J. J., Die Anfänge der Cistercienser in Schlesien. W: Die Cistercien- ser. Red. A. S c h n e i d e r. Köln 1974, s. 106-114. M e n z e l J. J., Diecezja wroc∏awska jako pole Êcierania si´ wp∏ywów polskich i niemieckich. W: Dziedzictwo i pos∏annictwo Êlàskiego KoÊcio∏a. Red. M. H i r- s c h f e l d, M. T r a t m a n n. Dülmen 2000, s. 149-163. M e n z e l J. J., Kamenz. Augustiner-Propstei, dann Zisterzienseabtei. JSFWUB 21: 1980, s. 74-109. M e n z e l J. J., Schlesisches Trennung von Polen und Anschluss an Böhmen. ZfO 27: 1978, s. 262-274. M e t zg er K. iF., Das Leben der Heiligen Hedwig. Die Legenda maior de beata Hedwigi. Breslau 1927. M e y e r A. O., Studien zur Vorgeschichte der Reformation. Aus schlesischen Quellen. München 1903. M i c h a e l E., Die schlesische Dorfschule in Schlesien. ASKG 5: 1940, s. 214-215. M i c h a e l E., Das schlesische Patronat. Liegnitz 1923. M i c h a e l E., Die schlesische Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polnischer Recht. Görlitz 1926. M i c k e F., Urkundliche Geschichte der Stadt und des früheren Klosters Na- umburg am Queis. Bunzlau 1844. M i g o ƒ K., Podró˝e Âlàzaków na Wschód. KOp 12: 1966, nr 2. M i k a N., Bo˝ogrobcy raciborscy w Êredniowieczu. W: Klasztor w mieÊcie Êre- dniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r- t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 419-425. M i k a N., Poczàtki fundacji cysterskiej nad rzekà Rudà na Górnym Âlàsku. W: Cystersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o- b o s z. Poznaƒ 2000, s. 290-297. M il oian A., Kasztelania milicka jako w∏asnoÊç biskupów i kapitu∏y wro- c∏awskiej do koƒca XV wieku. Wroc∏aw 1987, mps. M i l ik T., Âw. Âwierard. Rzym 1966. M i n ar ik K., Die Provinzvikare der österreichisch-boehmisch-polnischen Observanzprovinz von 1451 bis 1467. FS 1914, s. 328-336. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 267

[69] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 267

M i n d u s k i M. J., Die Urkunde Papst Hadrianus IV für das Bistum Breslau vom Jahre 1155. ZGS 70: 1936, s. 26-62. M i Ê k i e w i c z M., Recepcja chrzeÊcijaƒstwa w pierwszych wiekach istnienia paƒstwa polskiego. SChr 4: 1977, nr 1, s. 5-12. M i Ê k i e w i c z M., 1000 rocznica Zjazdu Gnieênieƒskiego. SChr 7: 2000, nr 1, s. 27-33. M ∏ y n a r s k a – K a l e t y n o w a M., KoÊció∏ Êw. Marii Egipcjanki we Wro- c∏awiu. W: Architektura Wroc∏awia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. T. 3. Wroc∏aw 1977, s. 23-30. M ∏ y n a r s k a – K a l a t y n o w a M., Ludzie w materia∏ach procesowych klasztoru premonstratensów na O∏binie we Wroc∏awiu w 2 po∏owie XIII i w XIV wieku. W: Cz∏owiek w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym. Red. R. M i c h a ∏ o- ws k i. Warszawa 1997, s. 139-150. M ∏ y n a r s k a – K a l e t y n o w a M., Rozwój maj´tnoÊci klasztoru cysterek trzebnickich w XIII w. KHKM 38: 1990, s. 223-248. M o e p e r t A., Die ältesten Urkunden und Besitzungen des Vinzenzstiftes in Breslau. ASKG 6: 1941, s. 19-51; 25: 1967, s. 1-37. M o e p e r t A., Die ersten deutschen Dörfer um Breslau. ASKG 3: 1938, s. 286-293. M o e p e r t A., Die Zirkumskription der Leubuser Pfarreien durch Bischof Lorenz. ASKG 5: 1940, s. 1-29. M o e p e r t A., Peter Wlast und die Stiftung des Augustinerklosters auf dem Zobten. ASKG 4: 1939, s. 1-45. M o e p e r t A., Zur ältesten Bistumsurkunde von 1155. ASKG 2: 1937, s. 1-32. M o l s d o r f W., Das Schrift-Buch-und Bibliothekwesen in Schlesien. Schlesi- sches Landeskund. Leipzig 1913. M o n zeF., Die Stadtpfarrkirche zu Glatz. Glatz 1925. M o r awP., Schlesien und mittelalterlichen Universität in Prag. JSFWUB 34: 1993, s. 55-72. M o r a w s k i J., Nieznane przekazy dwu tonariusów z antyfonarzy Êlàskich XIII i XIV w. SChr 9: 2002, nr 2, s. 27-40. M o r a w s k i J., Rola i znaczenie skryptoriów Êlàskich. W: Musica medii aevi. T. 6. Kraków 1977, s. 50-56. M o r e l o w s k i M., Architektura i rzeêba architektoniczna. W: SzWr, s. 38-50. M o r e l o w s k i M., Dalemir i Pieszko. Dwaj polscy budowniczowie na Âlà- sku w XIII i XIV w. W: Rozprawy Komisji Historii Sztuki. T. 3. Wroc∏aw 1963. M o r e l o w s k i M., Gdzie le˝a∏a Arowizja, macierz protegowanych Piotra W∏ostowica. SWrTN, Rozpr. Kom. Hist. Sztuki. 15: 1960, s. 117-126. M o r e l o w s k i M., Poczàtki italienizujàcego renesansu na Âlàsku. RSÂl 2: 1962, s. 31-86. M o r e l o w s k i M., Studia nad architekturà i rzeêbà we wroc∏awskim O∏binie. Wroc∏aw 1955. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 268

268 KS. JÓZEF MANDZIUK [70]

M o r e l o w s k i M., Tympanon Marii W∏ostowiczowej i Âwi´tos∏awa. Wro- c∏aw 1950. M o r g e n b e s s e r M., Geschichte des Hospitals und der Schule zum Hl. Geist sowie auch der Bibliothek zu St. Bernhardin zu Breslau. Breslau 1914. M o s b a c h A., Ueber den Zunamen des Peter Wlast. ZGS 6: 1864, z. 1, s. 138-147. M o s b a c h A., Ueber die Gesangennehmung des Bischofs von Kujawien und Herzogs von Oppeln, Johann, Kropid∏o genannt, in Breslau am 6. Dezbr. 1410. ZGS 7: 1866, z. 1, s. 70-101. M o ê d z i o c h S., Poczàtki biskupstwa wroc∏awskiego w Êwietle êróde∏ archeologicznych. W: Milenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 11-44. M r o c z k o T. Polska sztuka przedromaƒska i romaƒska. Warszawa 1978. M r o z o w i c z W., Augustianina Jana Ulrichsdorffa z K∏odzka w´drówki po Europie. ÂlLK 7: 1995, s. 121-125. M r o z o w i c z W., Die Chronik der Augustiner-Chorherren von Glatz. W: De ordine vitae. Red. G. V. M e l v i l l e. Dresden 1996, s. 361-379. M r o z o w ic zW., Die mittelalterliche Geschichtsschreibung in Schlesien. Stand und Bedürfnisse im Bereich der Quelleneditionen. W: Die Geschichtsschre- ibung in Mitteleuropa. Projekte und Forschungsprobleme. Red. J. W e n t a. To- ruƒ 1997, s. 220-223. M r o z o w ic zW., Henryk II Pobo˝ny. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 691-692. M r o z o w i c z W., Iam miserrime mortuus. O samobójczej Êmierci brata Er- nesta w klasztorze kanoników regularnych (augustianów) w K∏odzku (1456). W: Âmierç w dawnej Europie. Red. M. D e r w i c h. Wroc∏aw 1997, s. 149-160. M r o z o w i c z W., Kanonicy regularni Êw. Augustyna (augustianie) na Âlà- sku. Sobótka 53: 1998, s. 401-413. M r o z o w i c z W., Konflikty mi´dzy miastem Wroc∏aw a klasztorem kanoni- ków regularnych na Piasku w póênym Êredniowieczu. W: Klasztor w mieÊcie nowo˝ytnym i Êredniowiecznym. Opole-Wroc∏aw 2000, s. 393-400. M r o z o w ic zW., Kronika klasztoru kanoników regularnych Êw. Augustyna w K∏odzku (na tle dziejopisarstwa na Âlàsku i krajów oÊciennych). Wroc∏aw 1996, mps. M r o z o w ic zW., Michael Czacheritz aus Neisse und seine Chronik der Glatzer Augustiner-Chorherren. W: Die Anfänge des Schrifttums in Oberschlesien bis zum Frühhumanismus. Red. G. K o s e l l e k 1997, s. 193-210. M r o z o w i c z W., Szko∏a klasztoru kanoników regularnych-augustianów w K∏odzku w Êredniowieczu. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 63-81. M r o z o w ic zW., Âredniowieczne Êlàskie dziejopisarstwo klasztorne. W: Ty- siàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Ka- towice 2000, s. 141-159. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 269

[71] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 269

M u l a r c z y k J., Czy ksià˝´ Êlàski Boles∏aw Rogatka porwa∏ swoje siostry z klasztoru cysterek w Trzebnicy. SL 29: 1997, s. 32-39. M u l a r c z y k J., Jeszcze o fundacji klasztoru cystersów w Henrykowie. AUWr 499. Historia 33: 1980, s. 181-198. M u l a r c z y k J., Kilka kart w sprawie franciszkanów g∏ogowskich w XIII w. Sobótka 29: 1974, s. 457-469. M u l a r c z y k J., Misja Henryka z Breny na Âlàsku w 2. po∏owie XIII wieku. DÂl 3: 1996, s. 12-25. M ü l l e r A., Arnold von Protzan (erster Pfarrer in Neunz, Domherr in Bre- slau, gest. 1343). JNKAV 1932, s. 13-22. M ü l l e r A., Der Anfall der Kastellanei Ottmachau an das Bistum Breslau. NJB 1934, s. 14-19. M ü l l e r A., Die Geschichte des fürstbischöflichen Dorfes Neunz. Breslau 1922. M ü l l e r A., Hochschüler aus dem Fürstentum Neisse auf der Prager und Le- ipziger Universität im Mittelalter. NPhB 1928, s. 1-19. M ü l l e r A., Magister Wilhelm von Neisse, Bischof von Leubus. ASKG 8: 1950, s. 37-76. M ü l l e r A., Neisser Kultstätten. ASKG 18: 1960, s. 99-120. M ü l l e r A., Westdeutsche als Siedler in Schlesien. ASKG 7: 1949, s. 398-60. M u m e l t e r M., Die hl. Hedwig. Düsseldorf 1954. M u s ial ik W., Poza pielgrzymkowe formy tradycji Êwi´tojaƒskiej na Âlàsku iwPolsce. W: Dziedzictwo duchowe i historyczne Góry Âwi´tej Anny. Opole- -Wroc∏aw 1997, s. 134-147. M u s io∏ M., D∏ugo∏´ka – s∏ynne miejsce pielgrzymkowe na Âlàsku przed re- formacjà M. Lutra. D∏ugo∏´ka 1997. Neisse. Das schlesische Rom in Wandel der Jahrhunderte. Red. W. B e i n, V. U. S c h i l e w s k i. Würzburg 1988. N e n t w i g H., Zur Exemptionsstreit zwischen den Bischöfen von Breslau und den Zisterzienseräbten in Schlesien. DuQGS 3: 1907, s. 110-117. N e u h o f f W., Biblioteka Ojców Franciszkanów we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1983, mps. N e u h of f W., Dzieje Ojców Franciszkanów we Wroc∏awiu. [Wroc∏aw 1982], mps. N e u l i g H., Schlesische Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgang des Mittelalters. Breslau 1902. N e u m an n T., Materialen zur Geschichte des Jungfrauenklosters Mariae Magdalenae de poenitentia zu Lauban. Görlitz 1856. N i e d z i e l a L., Ikonografia [b∏. Czes∏awa]. W: EK. T. 3. Lublin 1979, szp. 846-847. N i e d z i e l a M., Niektóre przejawy kultu Eucharystii w dominikaƒskim ko- Êciele Êw. Wojciecha we Wroc∏awiu od XIV do XX wieku. W: W blasku Euchary- stii. Red. I. D e c. Wroc∏aw 1996, s. 43-54. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 270

270 KS. JÓZEF MANDZIUK [72]

N i e m c z y k M., Kaplice mieszczaƒskie na Âlàsku w okresie póênego gotyku. RSÂl 13: 1983, s. 9-66. N i e s zwiec R., KoÊcio∏y opolskie w I po∏owie XIII wieku. W: Sacra Silentii provincia. 800 lat dziedzicznego ksi´stwa opolskiego (1202-2002). Red. A. P o- b ó g –L e n a r t o w i c z. Opole 2003, s. 117-129. N i e s z w i e c R., Szko∏a kolegiacka w Opolu do sekularyzacji. W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. Baeciak. Katowice 2002, s. 51-60. N i e s z w i e c R., Z dziejów kapitu∏y kolegiackiej w Opolu do koƒca XV wieku. W: Milenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 69-88. N i g g W., Jadwiga Âlàska. Opole 1991. N i w i ƒ s k i M., Bronis∏awa. W: PSB 2: 1936, s. 437. N i w i ƒ s k i M., Czes∏aw. W: PSB 4: 1938, s. 127. N o c h o w ic zT., Âwi´ta Barbara w religijnoÊci ludu Êlàskiego. Wroc∏aw 2001, mps. N o w a c k A., Das Gerichtsbild in der Rudolphinischen Statuten des Breslau- er Domkapitels. SchP 1929, nr 10, s. 213-214. N o w a c k A., Die Einsiedeleien in Schlesien und der Grafschaft Glatz vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Breslau 1939. N o w a c k A., Predigt, eucharistischen Kult, Priestergilde in Gross Strehlitz während des Mittelalters. SchP 1926, nr 8, s. 113-117. N o w a c k A., Schlesische Wallfahrtsorte älterer und neuerer Zeit im Erzbi- stum Breslau. Breslau 1937. N o w a k B., Najstarsze uposa˝enie dominikanek raciborskich. SMDzÂl 23: 1998, s. 65-76. N o w a k J., Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry. Najstarsze dzieje Âlà- ska i ziemi bytomskiej tarnogórskiej. Dzieje pierwszego górnictwa w Polsce. Ta r - nowskie Góry 1927. Oel r i c h s H., Zur Geschichte des Schulwesens in Schlesien. ZGS 16: 1882, s. 63-86. Og r od ziƒ s k i W., Dzieje piÊmiennictwa Êlàskiego. Katowice 1965. Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Âlàsku w Êwietle badaƒ terenowych w latach 1992-1995. Red. J. K a j z e r. Katowice 2001. Op i∏ ows k iF., Franciszek z Brzegu. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 465. Opolskie drogi Êw. Wojciecha. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole- -Wroc∏aw 1997. Ornamenta Silesiae. Tysiàc lat rzemios∏a artystycznego we Wroc∏awiu. Red. M. S t a r z e w s k a. Wroc∏aw 2000. Or os zJ., Gotycka polichromia w koÊciele w Strzelcach Âwidnickich. KOp 1956, nr 1, s. 172-190 Or zec h o w s k i K., Dzieje i ustrój ksi´stwa biskupiego na Âlàsku. W: Szki- ce Nyskie. Red. Z. K o w a l s k i. T. 3. Opole 1986, s. 7-43. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 271

[73] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 271

Or zec h o w s k i K., Miejsce KoÊcio∏a katolickiego w ustroju feudalnego Âlàska. Sobótka 41: 1986, s. 497-505. Or zec h o w s k i K., Rola biskupów wroc∏awskich w ustrojowych dziejach Êredniowiecznego Êlàska. Sobótka 53: 1998 s. 356-363. Or zec h o w s k i K., Wac∏aw legnicki biskup wroc∏awski i jego „Kirchen- recht”. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a Êlàskiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wro- c∏aw 1992, s. 23-31. Os t r o w s k a E., WczesnoÊredniowieczne budownictwo drewniane na Ostro- wie Tumskim we Wroc∏awiu. W: Silesia Antiqua. T. 2. Wroc∏aw 1961, s. 164-178. Ot t o C., De Johanne von Turzone episcopo wratislaviensi commentatio. Bre- slau 1865. Ot t o C., Ueber einem Immunitätsstreit des Breslauer Clerus mit den Herzögen Friedrich und Georg von Brieg-Liegnitz i. J. 1499. ZGS 7: 1867, z. 2, s. 213-226. Ot t o M., Zagadnienie wroc∏awskiego poliptyku Êw. Barbary. BHS 17: 1955, nr 4, s. 426-449. O˝ g aW., Niezachowane budowle sakralne i szpitale Êredniowieczne Namy- s∏owa. SHTSO 22: 2002, s. 271-280. O˝ ó g K., Robert, biskup wroc∏awski. W: PSB 31: 1988-1989, s. 327-328. O˝ ó g P., Piotr z Opola. W: PSB 26: 1981, s. 413-414. P a l a c z R., Miko∏aj Falkener z Wroc∏awia. MHFS 4: 1966, s. 35-91. P a l a c z R., Witelo jako filozof. W: Witelo – matematyk, fizyk, filozof. Red. J. T r z y n a d l o w s k i. Wroc∏aw 1979, s. 51-68. P a n i c J., Jeszcze o uposa˝eniu klasztoru cystersów w Rudach Raciborskich. W: Ziemia Âlàska. Red. L. S z a f r a n i e c. T. 3. Katowice 1993, s. 119-136. P a n i c J., Poczàtki organizacji parafialnej w kasztelani cieszyƒskiej we wczesnym Êredniowieczu. PH 89: 1998, s. 13-24. P a n i c I., W sprawie potrzeb badawczych nad dziejami KoÊcio∏a na Górnym Âlàsku od Êredniowiecza do poczàtków czasów nowo˝ytnych. W: Stan i potrzeby badaƒ nad historià Górnego Âlàska w czasach Êredniowiecznych i nowo˝ytnych. Red. I. P a n i c. Cieszyn 1994. P a n z r a m B., Das Deutschtum in den mittelalterlichen Klöstern Schlesiens. ASKG 10: 1952, s. 63-83. P a n z r a m B., Die Archidiakonsurkunde vom 30. 9. 1262 eine Fälschung. ASKG 1: 1936, s. 1-14. P a n z r a m B., Die Einfluss der deutschen Besiedlung auf die Entwicklung des schlesischen Pfarrsystems. W: Beträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Red. B. S t a s i e w s k i. Köln-Wien 1969, s. 1-35. P a n z r a m B., Die Gereschtsbarkeit der schlesischen Archidiakone im Mitte- lalter. ZGS 72: 1938, s. 161-184. P a n z r a m B., Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts. Breslau 1937. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 272

272 KS. JÓZEF MANDZIUK [74]

P a n z r a m B., Geschichtliche Grundlagen der älstetenschlesischen Pfarror- ganisation. Breslau 1940. P a r a v i c i n i – B a g l i a n i A., Der Naturforscher und Philosoph Witelo, Domherr von Breslau, 1275/1277. ASKG 34: 1976, s. 31-39. P a s ∏ a w s k a J., KoÊció∏ Êw. Krzysztofa a wroc∏awski cech kusnierzy. AUWr 23. Historia 8. Wroclaw 1964. P a s ∏ a w s k a J., Z dziejów biblioteki koÊcio∏a Êw. Krzysztofa we Wroc∏awiu (do koƒca XVII w.). Sobótka 21: 1966, s. 269-275. P a t e r J., Almaria kanonika Paszkowicza, 1455. W: Ornamenta Silesiae. Red. M. S t a r z e w s k a. Wroc∏aw 2000, s. 87. P a t e r J., Archiwum Archidiecezjalne i Biblioteka Kapitulna we Wroc∏awiu. D. Âl 8: 2000, s. 177-190. P a t e r J., Biblioteka Kapitulna. W: Kalendarz Wroc∏awski1990, s. 302-304. P a t e r J., Ikonografia Êw. Jadwigi i b∏. Czes∏awa na tle najazdu Mongo∏ów w 1241 r. N˚ 9: 1991, nr 10, s. 4-5. P a t e r J., Kapitu∏a kolegiacka Âwi´tego Krzy˝a we Wroc∏awiu. W: Ave, Crux, spes unica. Kapitu∏a Âwi´tokrzyska we Wroc∏awiu. Red. Z. J a r o s z e k. Wro- c∏aw 2000, s. 123-131. P a t e r J., Ksi´ga Henrykowska o ˝yciu codziennym cystersów w Êredniowiecznym klasztorze. W: Szlak cystersów Polsce. Red. E. B a t o r i in. Wroc∏aw 1995, s. 5-11. P a t e r J., ¸ukasza Cranacha „Madonna pod jod∏ami”. N˚ 7: 1989, nr 2, s. 8-9. P a t e r J., Mćzennicy z Zàbkowic. N˚ 2: 1984, nr 7, s. 14-15. P a t e r J., Nauczanie prawd wiary w Êredniowieczu. Sobótka 53: 1998, s. 377-390. P a t e r J., Rola pielgrzymek w rozwoju religijnoÊci wiernych na Âlàsku. W: Mi- lenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 129-145. P a t e r J., Rozwój szkolnictwa koÊcielnego na Âlàsku. W: Kalendarz Wroc∏awski 1994, cz. 2, s. 149-152. P a t e r J., Seria: „Z dziejów KoÊcio∏a wroc∏awskiego”. N˚ 12: 1994: Poczàt- ki chrzeÊcijaƒstwa na Âlàsku, nr 1, s. 12-13; Za∏o˝enie biskupstwa, nr 2, s. 11-12; Okres wielkich biskupów, nr 3, s. 14-15; Z∏ote biskupstwo, nr 4, s. 16-17, 20; Upa- dek biskupstwa w póênym Êredniowieczu, nr 5, s. 18-19; Diecezja w przededniu reformacji, nr 7, s. 15-16. P a t e r J., 700-lecie kolegiaty Âw. Krzy˝a we Wroc∏awiu. N˚ 6: 1989, nr 5, s. 8-9. P a t e r J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 223-232. P a t e r J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Milenijny Ko- Êció∏ wroc∏awski wczoraj i jutro. Red. I. Dec. Wroc∏aw 2001, s. 555-568 P a t e r J., Âladami Benigny- zapomnianej mćzennicy wroc∏awskiej. N˚ 1: 1983, nr 4, s. 9, 11. P a t e r J., Âwići w dziejach Âlàska. Wroc∏aw 1997. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 273

[75] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 273

P a t e r J., Âwi´ta Jadwiga Âlàska. W: Âwi´ta Jadwiga w sztuce Êlàskiej. Red. J. P a t e r, R. K a c z m a – r e k, J. W i t k o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 5-13. P a t e r J., Âwi´ta Jadwiga w sztuce Êlàskiej. W: Âwi´ta Jadwiga w sztuce Êlà- skiej. Wroc∏aw 1994, s. 14-33. P a t e r J., WartoÊci historyczne „˚ywota wi´kszego Âwi´tej Jadwigi”. W: KJ, s. 177-187. P a t e r J., Z dziejów kolegiaty Âw. Krzy˝a we Wroc∏awiu. N˚ 15: 1998, nr 6, s. 13-15. P a t e r J., Z∏otnictwo Êlàskie. VII seria z cyklu: Sztuka u˝ytkowa na Âlàsku dn. 7 X 1993 r. Wroc∏aw 1995. P a t s c h k o v s k y A., Waldenserverfoldung in Schweidnitz 1315. DAEM 36: 1980, s. 137-176. P a t z e l t H., Das „Kloster des Adlers”. Die Geschichte des Benediktinerklo- sters Orlau im Herzogtum Teschen. ASKG 50: 1992, s. 215-224. P a u l i n y i O., Johann V Turzo, Bischof von Breslau. W: Schlesische Lebens- bilder. T. 4. Breslau 1931, s. 11-16. P a w l a k I., Wroc∏awski gradua∏ ms 3 – zabytkiem gnieênieƒskim? GS 10:1995, s. 281-285. P a w l i k K., Biblioteka otmuchowsko-nyskiej kapitu∏y kolegiackiej w Êrednio- wieczu. RB 17: 1973, nr 3-4, s. 557-605. P a w l ik K., Identyfikacja czterech miejscowoÊci z wyposa˝enia klasztoru Panny Marii na Piasku we Wroc∏awiu w 1250 roku. Sobótka 49: 1996, s. 525-527. P a w l i k K., Studenci Êlàscy na uniwersytetach europejskich w Êredniowieczu. Wroc∏aw 1963, mps. P a w l i k K., Ze studiów nad Êredniowiecznà bibliotekà kolegiaty otmuchowsko-nyskiej. KOp 4: 1974, s. 61-74. P e r z y ƒ s k i M., Przybytek Niebieski. N˚ 18: 2001, nr 10, s. 9-10. P e t r y L., Das erste Jahr Legation Rudolf von Rüdesheim 1465/1466. W: Be- iträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Köln-Wien 1969, s. 255-265. P e u s B., Schlesische Wallfahrtsmedaillen vor 1945. ASKG 35: 1977, s. 161n. P f e i f f e r F., Der Neubau Peterskirche zu Liegnitz im 14. Jahrhundert. Mit- tellungen des Geschichtes und Alterthums-Vereins für die Stadt und das Fürstentum Liegnitz 8: 1922, s. 158-175. P f i t z n e r J., Besidlungs-, Verfassungs- und Verwaltungsgeschichte des Bre- slauer Bistumslandes. Cz. 1. Bis zum Beginne der böhmischen Herrschaft. Re- chenbach 1926. P f i t z n e r C., Versuch einer Geschichte des damaligen Fürstlichen Cister- cienser-Stiftes Heinrichau. Breslau 1846. P f o t h e n h a u e r P., Die Kruzherren mit dem Stern in Schlesien. ZGS 14: 1978, s. 52-78. P f o t h e n h a u e r P., Schlesier als Rektoren der Universität Leipzig in dem ersten Jahrhunderte ihres Bestehens. ZGS 17: 1883, s. 177-229. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 274

274 KS. JÓZEF MANDZIUK [76]

P f o t h e n h a u e r P., Schlesier auf der Universität Bologna. ZGS 28: 1894, s. 433-446; 29: 1895, s. 268-278. P f o t h e n h a u e r P., Schlesier auf der Universität Erfurt im Mittelalter. ZGS 30: 1896, s. 307-317. P f o t e n h a u e r P., Schlesier im Dienste des Deutschen Ordens im Jahre 1410. ZGS 15: 1880, z. 1, s. 203-214. P f o t e n h a u e r P., Zur Geschichte der Weihbischöfe des Bisthums Breslau. ZGS 23: 1892, s. 241-275. P i e c h o c i ƒ s k a J., Walka o szko∏´ w Êredniowiecznym K∏odzku. RZK 11- 13: 1971-1973, s. 7-19. P i e c h ot aB., Poczàtki kultu Êw. Anny na Âlàsku. W: Dziedzictwo duchowe i historyczne Góry Âw. Anny. Red. W. M u s i a l i k. Opole-Wroc∏aw 1997, s. 148-153. P i e c h ot aF., Katechizacja koÊcielna w metropolii gnieênieƒskiej w Êwietle Êredniowiecznych ustaw synodalnych. Wroc∏aw 1990, mps. P i e r a d z k a K., Henryk z Wierzbna. W: PSB 9: 1960-1961, s. 424-425. P i e r z c h a l a n k a – J e s k o w a S., Dzieje klasztoru w Czarnowàsie na Âlàsku w wiekach Êrednich. RHist 4: 1928. P i e t r u s i ƒ s k a M., Protogotycka chrzcielnica bràzowa z Legnicy. BHS 22: 1960, s. 3-34. P i e t r u s i ƒ s k i J., Portal Êw. Stanis∏awa w Starym Zamku. BHS 30: 1968, nr 3, s. 346-355. P i e t r z y k I., Udzia∏ osób duchownych w pracach kancelarii ksià˝àt opolskich (Boles∏aw I, Boles∏aw III i Boles∏aw III). W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 105-108. P i e t s c h T., Zur Geschichte des Breslauer Klarenstiftes des jetzigen Ursuli- nenklosters. Breslau 1937. P i l c h J., Architektura gotycka koÊcio∏a klasztornego cystersów w Lubià˝u. AKiU 18: 1983, z. 1, s. 35-50. P i l c h J., Wst´pne badania architektury gotyckiej koÊcio∏a klasztornego w Lu- bià˝u, pow. Wo∏ów. BHS 34: 1972, nr 1, s. 3-6. P i l c h J., Zabytki architektury Dolnego Âlàska. Wroc∏aw 1978. P i s a r z a k M., Tradycja liturgiczna diecezji wroc∏awskiej na przyk∏adzie b∏o- gos∏awieƒstwa pokarmów wielkanocnych. CS 10: 1978, s. 87-96. P l e z i a M., Palatyn Piotr W∏ostowicz. Warszawa 1947. P ∏ a c z e k J., Zasadnicze linie rozwoju klasztorów mniszych i kanonicznych na Âlàsku do koƒca XIII wieku. AUWr 1471, Historia 106, Wroc∏aw 1993, s. 15-28. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Attending the Sick in Augustinian Mona- stries in Silesia in the Middle Ages. W: La vie quotidienne des moines et chano- ines réguliers au Amoyen ˙ge et Temps modernes. Red. M. D e r w i c h. Wro- c∏aw 1995, s. 203-214. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Chmielowice. Siedem wieków istnienia. Opole 1995. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 275

[77] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 275

P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., „Chronica abbatum Beate Marie Virginis in Arena” jako êród∏o poznania ˝ycia wewn´trznego klasztoru na Piasku we Wroc∏a- wiu. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. T a ˝, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 181-193. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Dzia∏alnoÊç charytatywna kanoników regularnych na Âlàsku w Êredniowieczu. W: Curatores pauperum. èród∏a i tradycje kultury charytatywnej Europy Ârodkowej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2004, s. 105-113. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Dzia∏alnoÊç fundacyjna ksià˝àt opolskich w Êredniowieczu. W: Milenium KoÊcio∏a na Âlàsku.Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 89-104. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Edukacja historyczna w klasztorach kanoni- ków regularnych w Êredniowieczu. W: Edukacja historyczna a wspó∏czesnoÊç. Red. B. K u b i s. Opole 2003, s. 179-190. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Factum Êw. Stanis∏awa”. (Krótkie przypomnienie problemu). W: Kult Êw. Stanis∏awa na Âlàsku (1253-2003). Opole 2004, s. 11-22. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Functions and the role of Regular Canon Monastries in Silesia during the Middle Ages. W: Christianity in East Central Eu- rope. Late Middle Ages. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. Lublin 1999, s. 434-439. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., „Idea∏ opata w Êlàskich Êredniowiecznych kronikach kanoników regularnych. W: Cz∏owiek i KoÊció∏ w dziejach. R. J. K o- p i e c, N. W i d o k. Opole 1999, s. 103-118. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Imi´ chrzestne Mieszka. O próbie nowego spojrzenia na genez´ chrztu Polski. W: Rola chrystianizacji w kszta∏towaniu paƒ- stwowoÊci polskiej. Red. B. C i o c h. Opole 1996, s. 9-21. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Jeszcze o poczàtkach klasztoru dominika- nów w Opolu. ZNUOp, Historia 35. Opole 1998, s. 7-22. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Jeszcze w sprawie autentycznoÊci dokumentu ksi´cia Henryka Brodatego dla klasztoru NMP na Piasku we Wroc∏awiu z 1221 r. Sobótka 48: 1993, s. 341-350. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Kanonicy regularni a miasto na przyk∏adzie ˚agania. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. T a ˝, M. D e r w i c h. Opole 2000, s. 383-392. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Kanonicy regularni na Âlàsku. ˚ycie konwen- tów w Êlàskich klasztorach Kanoników Regularnych w Êredniowieczu. Opole 1999. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Konwent w Opolu na tle dzia∏alnoÊci domi- nikanów Êlàskich. W: Dominikanie. Gdaƒsk-Polska-Europa. Red. D. A. D e- k a ƒ s k i, A. G o ∏ e m b n i k, M. G r u b k a. Gdaƒsk-Pelplin 2003, s. 117-128. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Kulturotwórcza rola kanoników regularnych w Êredniowiecznej Polsce. W: Klasztory i miasta w rzeczywistoÊci Górnego Âlàska w Êredniowieczu. Red. E. B i m l e r – M a c k i e w i c z. Rybnik 2003, s. 107-114. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 276

276 KS. JÓZEF MANDZIUK [78]

P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Kult Êwi´tych w Êlàskich klasztorach kano- ników regularnych w Êredniowieczu. W: Ecclesia et civitas. KoÊció∏ i ˝ycie religijne w mieÊcie Êredniowiecznym. Red. H. M a n i k o w s k a, H. Z a r e m s k a. War- szawa 2002, s. 439-452. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Obraz Âlàska w Êredniowiecznych ˝ywotach Êw. Jadwigi. W: Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospo- litej i Europy Êrodkowej. Red. A. M. W y r w a, A. K i e ∏ b a s a, J. S w a s t e k. Poznaƒ 2004, s. 505-515. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Opat Konrad zwany „z W∏oc∏awka” i jego rzàdy w klasztorze kanoników regularnych NMP na Piasku we Wroc∏awiu w XIV wieku. W: Venerabiles, nobiles et honesti. Red. A. R a d z i m i ƒ s k i i in. Toruƒ 1997, s. 101-114. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Prawa i obowiàzki so∏tysów w dobrach klasztoru NMP na Piasku we Wroc∏awiu do koƒca XV w. ZNUOp. Historia 31, 1994, s. 7-19. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., „Silvestres in moribus erant”. O wy˝szoÊci miasta nad wsià na przyk∏adzie kanoników regularnych z ˚agania. W: Cz∏owiek- -Sacrum-Ârodowisko. Miejsca kultu we wczesnym Êredniowieczu. Spotkania By- tomskie. T. 6. Red. S. M o ê d ê i o c h. Wroc∏aw 2000, s. 235-242. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Stan badaƒ nad klasztorem Kanoników Regular- nych na Piasku we Wroc∏awiu. AUWr. 1386. Historia. 101. Wroc∏aw 1992, s. 85-88. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Stosunki spo∏eczne w dobrach klasztoru ka- noników regularnych NMP na Piasku we Wroc∏awiu do koƒca XV wieku. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 433-444. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Âw. Wojciech. Kraków 2002. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Udzia∏ kobiet w ˝yciu gospodarczym Êrednio- wiecznego Âlàska (na przyk∏adzie klasztoru kanoników regularnych NMP na Pia- sku we Wroc∏awiu), ZNUOp. Historia 33, 1996, s. 6-16. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Uposa˝enie i dzia∏alnoÊç gospodarcza klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wroc∏awiu do poczàtku XVI wieku. Opole 1994. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., W sprawie autentycznoÊci dokumentu ksi´- cia Henryka III dla klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wroc∏a- wiu z 25 VII 1256 r. W: Memoriae amici et magistri. Studia historyczne poÊwi´cone pami´ci Prof. W. Korty (1919-1999). Red. M. D e r w i c h, M. M r o z o w i c z, R. ˚ e r e l i k. Wroc∏aw 2001, s. 145-154. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Z badaƒ nad studiami uniwersyteckimi Êlà- skich kanoników regularnych w Êredniowieczu. W: Kultura edukacyjna na Gór- nym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2002, s. 248-262. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., Zwiàzki Êlàskich kanoników regularnych z papiestwem w Êredniowieczu. W: Lux Romana w Europie Ârodkowej ze saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 277

[79] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 277

szczególnym uwzgl´dnieniem Âlàska. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2001, s. 149-166. P o b ó g – L e n a r t o w i c z A., D o m i n i a k W., Rozwój akcji osadniczej w ksi´stwie opolsko-raciborskim w I po∏owie XIII wieku. W: Sacra Silentii provincia. 800 lat dziedzicznego ksi´stwa opolskiego (1202-2002). Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 2003, s. 145-155. P o h l R., Historia franciszkanów Nysie. WUDO 32: 1977, s. 124-125. P o k o r a J., Âlàskie p∏yty nagrobne z metalowymi aplikacjami z XIV wieku. RSÂl 9: 1973, s. 17-38. P o k s i ƒ s k a M., Polichromia romaƒskiej i wczesnogotyckiej rzeêby kamiennej na przyk∏adzie zespo∏u rzeêb z Trzebnicy. Toruƒ 1990. P o k s i ƒ s k a M., Polichromia wystroju architektoniczno-rzeêbiarskiego kaplicy Êw. Jadwigi w Trzebnicy. W: KJ, s. 271-182. P o r ´ b n y A., Kult Êwi´tego Andrzeja Âwierada w Polsce. Wroc∏aw 1987, mps. P o Ê p i e c h R., Kult Eucharystii w muzyce na Bo˝e Cia∏o. LitS 3:1997, s. 105-112 P o Ê p i e c h R., Tradycje muzyczne nyskich bo˝ogrobców. W: Cz∏owiek i Ko- Êció∏ w dziejach. Red. J. K o p i e c, N. W i d o k. Opole 1999, s. 119-128. P o t h a s t A., Geschichte der ehemaligen Cistercienserabtei Rauden in Obe- rschlesien. Leobschütz 1858. P r o m n i t z E., Die mittelalterliche Reimofficium der hl. Hedwig. Breslau 1926. P r o m n i t z E., Hedwig die Heilige Grafin von Andechs-Diessen Herzogin in Schlesien und Polen. Ein Zeit- und Lebensbild. Breslau 1926. P r z y b y s z e w s k a G., Kult Matki Bo˝ej Bolesnej w Wa∏brzychu na tle kultu Maryjnego w Europie. Wroc∏aw 1991, mps. P r z y w e c k a – S a m ec k aW., Druk szablonowy ksiàg chórowych i jego zastosowanie na Âlàsku. W: 500-lecie polskiego s∏owa drukowanego na Âlàsku. Wroc∏aw 1975, s. 91-104. P r z y ∏ ´ c k i M., Budynek klasztoru Franciszkanów w Legnicy. SL 17: 1995, s. 177-189. P r z y w e c k a – S a m e c k a M., Z dziejów wroc∏awskich konwentów klarysek i urszulanek. Wroc∏aw 1996. P r z y s z c z y ƒ s k i K. P., Âwi´ty Wojciech w ludowej tradycji górnoÊlàskiej. W: Opolskie drogi Êw. Wojciecha. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole- -Wroc∏aw 1997, s. 103-116. P s z y ƒ s k i K., Relikt póênogotyckiego stropu malowanego z Obórek w powiecie brzeskim. WSÂl 8: 1871, s. 103-106. P u z i o J., Wroc∏awska szko∏a katedralna w XIII i XIV w. CS 2: 1970, s. 103-118. R a d l e r L., Beiträge zur Geschichte der Grüssauer Klosterdörfer Kallendorf und Eckersdorf. ASKG 36: 1978, s. 79-98. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 278

278 KS. JÓZEF MANDZIUK [80]

R a d l e r L., Beiträge zur Geschichte der Glocken im Kreise Schwednitz. ASKG 32: 1974, s. 219-256. R a d l e r L., Beiträge zur Geschichte der Grafen von Würben. ASKG 17: 1959, s. 84-117; 18: 1960, s. 36-69. R a d l e r L. Beiträge zur Geschichte von Peterwitz Kreis Schweidnitz. ASKG 16: 1958, s. 265-302. R a d l e r L., Das Franziskanerkloster zu Schweidnitz im Mittelalter. ASKG 27: 1969, s. 53-74. R a d l e r L., Die Tor- und Wehrkirchen der Stadt Schweidnitz. ASKG 37: 1979, s. 227-250. R a d l e r L., Hatte Graf Peter Wlast auch im Kreise Striegau Besitz? ASKG 21: 1963, s. 301-305. R a d z i w s k a J., Dzia∏alnoÊç dyplomatyczna Rudolfa z Rüdesheim. Zesz. Nauk. WSP w Katowicach. Prace Historyczne 1: 1964, s. 7-43. R a j c h e l Z., Rekonstrukcja czaszki i g∏owy Âwi´tej Jadwigi. W: Âwi´ta Ja- dwiga Âlàska (ok. 1174-1243). W 750 rocznic´ smierci. Wroc∏aw 1993, s. 23-29. R a j m a n J., Die Gründung der Zisterzienserabtei Himmelwitz im Rah- men der Siedlungsgeschichte im Raum Tost-Gross Strelitz. ASKG 49: 1991, s. 230-255. R a j m a n J., Jaros∏aw/Kazimierz i Woszczyce – pierwsze fundacje cysterskie w ksi´stwie opolsko-raciborskim (koniec XII i pierwsza po∏owa XIII wieku). So- bótka 53: 1998, s. 1-18. R a j m a n J., Jemielnica. WieÊ i klasztor cysterski na Górnym Âlàsku. Katowi- ce 1995. R a j m a n J., Kryzys polskich klasztorów norbertaƒskich w XIII i XIV wieku. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o- wic z. Opole 1995, s. 29-39. R a j m a n J., Norbertanie polscy w XII wieku. Mo˝ni wobec ordines novi. W: Spo∏eczeƒstwo Polski Êredniowiecznej. Red. K. S. K u c z y ƒ s k i. Warszawa 1996, s. 71-105. R a j m a n J., Pielgrzym i fundator. Fundacje koÊcielne i pochodzenie ksi´cia Jaksy. NP 72: 1974, s. 5-33. R a j m a n J., Âredniowieczne klasztory na Górnym Âlàsku. Problem rekruta- cji i zasi´g spo∏ecznego oddzia∏ywania. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êrednio- wiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 1996, s. 67-73. R a t a j c z y k E., Biblioteka klasztoru cystersów w Henrykowie (na podstawie zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc∏awiu). W: Cystersi w spo∏ecz- noÊci Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z. Poznaƒ 2000, s. 391-404. R a w s k a – K w a s i k o w a Z., Próba datowania budowy joannickiego ko- Êcio∏a w Strzegomiu. BHS 33: 1971, nr 2, s. 103-116. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 279

[81] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 279

R a w s k a – K w a s i k o w a Z., Trzy koÊcio∏y joannickie na Dolnym Âlàsku. SWrTN 9: 1954, s. 42-45. Redakcja, Jan ze Svenkenfeldu. W: PSB 10: 1962-1964, s. 481-482. R e h e r o w s k i M., Gotycka szafa archiwalna Jana Paszkowicza z r. 1455. Archeion 31: 1959, s. 83-86. R e i c h e F., Die Herkunst des Peter Wlast. ZGS 60: 1926, s. 127-132. R e i c h e S. G., Geschichte d. Gymnasiums zu St. Elisabeth 1293-1563. Bre- slau 1843. R e i s c h Ch., Geschichte des Klosters und die Kirche St. Dorothea in Bre- slau. Breslau 1908. R e i s c h Ch., Kurze Geschichte der Franziskaner in Breslau. Breslau 1900. R i c h t e r H., Die Kommende Lossen, Kreis Brieg. W: Der Johanniter-Orden. Seine Aufgabe, seine Geschichte. Red. A. W i e n a n d. Köln 1970, s. 438-441. R i c h t e r H., Geschichte der Kommende Lossen und des Dorfes Lossen, Kr. Brieg. T. 1. Ganderkesee 1968; T. 2. Ganderkesee 1970. R i c h t s t e i g E., Peter Wlast. ASKG 18: 1960, s. 1-27; 19: 1961, s. 1-24; 20: 1962, s. 1-28. R i p p e l R., Klasztor w Czarnowàsach. ZEK 1999, nr 23, s. 11-23. R i t s c h n y A., H ü s s l e r F. J., Geschichte der Malteser-Rittes-Ordens- -Kommende St. Johann in Schlesien. Opawa 1931. R o e s c h W., Aus der Geschichte des Konvents der Benediktinerinnen zu Lie- gnitz. Schmiedebrg 1941, mps. R o e s c h W., Beiträge zur Kirchengeschichte von Altreichenau Kreis Walden- burg (Schlesien). ASKG 14: 1956, s. 24-58. R o e s c h W., Wo ist das im „Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis” genannte Reyngirsdorf sive Mons verreus zu suchen? ASKG 9: 1951, s. 217-222. R o s e A., Das Bild „Unser Lieben Frau von Grüssau”. Geschichte, Deutung und Bedeutung. Vierteljahresschrift Schlesien 18: 1973, s. 17-21. R o s e A., Die Benediktinerpropstei Grüssau (1242-1289). W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. 1969, s. 193-196. R o s e A., Die Grüssauer Zisterzienser vor und nach der Säkularisation 1810. ASKG 36: 1978, s. 99-130. R o s e A., Die religiös-kulturalle Sendung und Bedeutung der schlesischen Klöster. W: Neunhundertfünfzig Jahre Bistum Breslau. Red. E. B r z o s k a. Königstein 1951, s. 106-118. R o s e A., Grüssau. Benediktiner-, dann Zisterzienserabtei. JSFWUB 24: 1983, s. 97-126. R o s e A., Kloster Grüssau. Stuttgart 1974. R o s e A., Professbuch von Grüssau. Leben und Wirken der Zisterzienser 1292-1810. Köln 1990. R o s e A., Schlesische Frömmigkeit. W: Hedwigs-Jahrbuch. Lippstadt 1967, s. 142-150. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 280

280 KS. JÓZEF MANDZIUK [82]

R o s e A., Schlesisches Klosterbuch. Grüssau. Benediktiner-, dann Zisterzien- serabtei. JSFWUB 24: 1983, s. 97-126. R o s e A., „Silesia benedictina”. Die Bedeutung der Regula Benedikti für Schlesien. Schlesien 25: 1980, nr 3, s. 148-160. R o s e n t h a l F., Über den Prozess wegen eines veräusserten Jahreszinses des Klosters Kamenz um 1350. ZGS 48: 1914, s. 263-273. R o s i k S., Christianisierungsprozess in Schlesien am Anfang des 11. Jahrhun- derts nach der Chronik des Thietmar von Merseburg. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. T. 1, s. 191-198. R o s p o n d S., Dwa statuta synodalne z XIII w. oraz biskup Nanker (1326- 1341). KOp 1980, nr 2, s. 98-99. R o s p o n d S., Miko∏aj Kopernik – scholastyk wroc∏awski u Êw. Krzy˝a. So- bótka 28: 1973, s. 165-173. R o s p o n d S., Scholasteria wroc∏awska Kopernika u Êw. Krzy˝a. Kop 19: 1973, nr 1-2. R o s s m a n n G., Die Heilige der Schlesier. Hedwig, die heilige Herzogin. Ber- lin 1960. R o t h e r K. G., Aus Schreibstube und Bücherei des ehemeligen Zisterziense- kloster Heinrichau. ZGS 61: 1927, s. 44-80. R o t h e r K. G., Das Handschriftenverzeichnis der Augustiner Propstei Gründenberg in Schlesien vom Jahre 1423. ZGS 59: 1925, s. 102-124. R o t h e r K. G., Die ältesten Urkunden über Bücher in Schlesien. SGB 1925, z. 1, s. 6-11. R o t h e r K. G., Ein Ausleihregister der Augustiner-Chorherren zu Sagan. Ein Beitrag zur Geschichte der Bibliotehek. ZBW 43: 1926, s. 1-22. R o t h e r K. G., Ueber die Büchersammlung des Bischofs Joh. Roth. SGB 1923, nr 2-3, s. 15-21. R o z p ´ d o w s k i J., Die Architektur der Zisterxienserinnenkirchliche in Trebnitz. ZfO 36: 1987, s. 161-174. R o z p ´ d o w s k i J., KoÊció∏ Mariacki w Legnicy. SL 8: 1974, s. 229-230. R o z p ´ d o w s k i J., KoÊcio∏y warowne na Âlàsku. RSÂl 6: 1968, s. 54-97. R o z p ´ d o w s k i J., Opactwo paƒ cysterek w Trzebnicy. W: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1987, s. 263-281. R o z p ´ d o w s k i J., Rozwój przestrzenny joannickiego koÊcio∏a p. w. Bo˝e- go Cia∏a we Wroc∏awiu. PNIHASTPWr 22: 1989, s. 163-173. R o z p ´ d o w s k i J., Rozwój przestrzenny koÊcio∏a klarysek we Wroc∏awiu. PNIHASTPWr 1: 1972, s. 109-115. R o z p ´ d o w s k i J., Warowne koÊcio∏y w Jaszkotlach, Lutyni i ˚órawinie. ZNPWr, Architektura, 1957, nr 3, s. 31-48. R u d o l p h H. G., Zur Lage der Propstei Naumburg am Bober. ASKG 28: 1970, s. 244-246. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 281

[83] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 281

R u f f e r t B., Wie ein Bischof in Neisse einzog. Obeschlesien 11: 1912, s. 308-322. R u t k o w s k i W: Die Stiftungen des Elisabeth Gymnasiums. Cz. 1.: 1293- 1500. Breslau 1899. R y b a n d t S., Datowane wzmianki imienne z okresu Êredniowiecza o opa- tach i mnichach cysterskich w Rudach. Sobótka. 32: 1977, s. 497-500. R y b a n d t S., Âredniowieczne opactwo cystersów w Rudach. Wroc∏aw 1977. R y b a n d t S., Katalog ksiàg zachowanych z Êredniowiecznej biblioteki cyster- sów w Rudach. Warszawa 1979. R y b a n d t S., O pobycie benedyktynów s∏owiaƒskich w OleÊnicy. Sobótka 25: 1970, s. 665-680. R y b a n d t S., Z problematyki r´kopisów Êredniowiecznej biblioteki cysterskiej w Rudach. Sobótka 24: 1969, s. 1-10. S a b i s c h A., Bistum Breslau und Erzbistum Gnesnen, vor allem im 16. und 17. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte der Exemtion Breslaus. ASKG 5: 1940, s. 96-141. S a b i s c h A., Breslauer Domherren des 16. Jahrhunderts im Umkreis ihres Dienstes und ihrer Häuslichkeit. W: Reformata Reformanda. Festgabe für Hubert Jedin. Red. E. I s e r l o h, K. R e p g e n. T. 2. München, s. 144-176. S a b i s c h A., Der romanische Dom des Breslauer Bischofs Walter (+1169) und seine Krypta. ASKG 21: 1963, s. 43-72. S a b i s c h A., Die ältesten Bischofsgräber im Breslauer Dom. ASKG 18: 1960, s. 1-27; 19: 1961, s. 1-24; 20: 1962, s. 126-225. S a b i s c h A., Die Bibliothek des ehemaligen Kollegiatsstiftes zum Heiligen Kreuz in Oppeln mit Verzeichnis der Inkunabeln und Frühdrucke bis 1530. ASKG 4: 1939, s. 125-148. S a b i s c h A., Die Grabstätten der Bischöfe Stefan (+1345) und Apeczko (+1352) von Leubus in der breslauer Domkirche. Wichmann-Jahrbuch 15-16: 1961-1962, s. 6-75. S a b i s c h A., Die Statuten des Breslauer Domkapitels und ihre Bedeutung im 16. Jahrhundert. W: Beiträge zur Ostdeutschen und Osteuropeischen Kirchenge- schichte. Red. G. A d r a n y i, J. G o t t s c h a l k. Köln 1975, s. 65-84. S a b i s c h A., Die Urkunde vom 25. Oktober 1257 (Schles. Reg. 985) und ihre Bedeutung für die Topographie der Breslauer Dominsel bis zum Jahre 1810. ASKG 24: 1966, s. 67-99. S a b i s c h A., Drei angebliche Breslauer Diözesansynode des 15. Jahrhun- derts. ZSS 81: 1964, s. 272-278. S a b i s c h A., War der Breslauer Bischof Walter (1149-1169) Austiner-Chorherr und Probst des Chorherrenstiftes in Bistum Lüttich? ASKG 21: 1963, s. 38-42. S a c h s R., Die Zisterzienser und die Anfängen die mittelalterlichen Liebesly- rik in Schlesien. W: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie zwiàzki. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1987, s. 437-444. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 282

282 KS. JÓZEF MANDZIUK [84]

Sacra Silentii provincia. 800 lat dziedzicznego ksi´stwa opolskiego (1202- 2002). Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole 2004. S a d o w s c y J. i A., Kolegiata w G∏ogowie, architektura wn´trza. Wschowa 1971. S a k w e r d a J., Hedwigs-Medaillen 1966-1993. Eine Ergänzung. ASKG 55: 1997, s. 2279-282. S a l o m o n H., Der Breslauer Barbaraaltar. Breslau 1925. S a l t z g e b e r A., Katholische Wohltätigkeitsanstalten in der Diözese Bre- slau. Freiburg 1904. S a m e k J., Jan Jerzy Kolbe – z∏otnik Êlàski i jego prace w Gliwicach, Brzeziu nad Odrà i Bieƒkowicach. RMG 9: 1993, s. 83-91. S a m e k J., O potrzebie badaƒ nad sztukà Êredniowiecznà w Gliwicach i „Zie- mi Gliwickiej”. RMG 7-8: 1991-1992, s. 9-18. S a m e k J., Puszka w kszta∏cie arki przymierza w koÊciele Êw. Miko∏aja w Biel- sku. BHS 31: 1969, s. 199-208. S a m e k J., Zapomniane wyroby ludwisarstwa nyskiego w Krakowie. RMG 9: 1993, s. 93-104. S a m u l s k i R., Untersuchungen über die persönliche Zusammensetzung des Breslauer Domkapitel vom 1341-1417. Breslau 1938. S a n t i f a l l e r L., Liebenthals Kopialbücher des Praemonstratenserstiftes zum hl. Vonzenz in Breslau. Wien 1947. S a n t i f a l l e r L., Nicolaus Liebental und seine Chronik der Äbte der Bre- slauer St. Vinzenzstiftes. Tongerloo 1945. S a n t i f a l l e r L., Über die Urkunde für das Breslauer St. Vinzenz-Stift vom Jahre 1139-1149. Mitteilungen des österreichischen Staatsarchivs 6: 1953, s. 9-33. S a u e r m a n n, Geschichte d. Malteserkommende Glatz. Glatz 1908. S a w i c k i J., Synody diecezji wroc∏awskiej i ich statuty. Wroc∏aw 1963. S a w i c k i J., Ze studiów nad konstytucjami wroc∏awskimi biskupa Nankera (1327-1341). Sobótka 16: 1961, s. 567-597. S a w i c k i J., Ze studiów nad synodami diecezji wroc∏awskiej w XIII w. PK 4: 1961, nr 1-4, s. 173-209. S c h a d e A., Eintheitung des Bisthums Breslau in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts. ZGS 7: 1867, z. 2, s. 285-302. S c h a d e A., Geschichte der ritterlichen Johanniterkirche und Comthurei Strigau, und ihren vier Nebenkirchen daselbst. Breslau 1864. S c h a d e n d o r f W., Romanischen Architektur in Schlesien. ZfO 12: 1963, s. 118-157. S c h a f f e r H., Geschichte einer schlesischen Liebfrauengilde seit dem Jahre 1343. Ratibor 1883. S c h a r l a K., Rudolf von Rüdesheim. Sein Leben und Wirken bis zur Anknüpfung der ersten Beziehungen zu Breslau (1402-1444). Breslau 1910. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 283

[85] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 283

S c h a u b e A., Kanonikus Peter Bitschen und die Tendenz seiner Fürsten- chronik. ZGS 61: 1927, s. 12-43. S c h a u c h H., Des Kopernikus Beziehungen zu Schlesien. ASKG 13: 1955, s. 138-156. S c h e e r A., Krzy˝e pokutne Ziemi Âwidnickiej. Âwidnica 1987. S c h e i t z a R., Die Prämonstratenser in Kloster Czarnowanz. Mit einem An- hang: Die Pfarrgeistlichkeit in Czarnowanz nach Aussterben der Prämonstraten- ser. Oppeln 1941. S c h e n k W., Kult liturgiczny Êw. Stanis∏awa Biskupa na Âlàsku w Êwietle Êrednio- wiecznych r´kopisów liturgicznych. Studium historyczno-liturgiczne. Lublin 1956. S c h e n k W., R´kopisy liturgiczne dawnej Biblioteki Miejskiej we Wroc∏awiu. RTK 6: 1959, z. 3, s. 77-98. S c h e n k W., R´kopisy liturgiczne od XIII do XV w. w Bibliotece Uniwersytec- kiej we Wroc∏awiu. ABMK 2: 1961, s. 185-204.; 6: 1963, s. 191-209. S c h e n k W., Z dziejów kultu Êw. Stanis∏awa biskupa na Âlàsku. Âwi´ta ku czci Êw. Stanis∏awa. RTK 4: 1957, nr 3, s. 53-81. S c h e t e r J., `Wartha. Geschichte dieses Wallfahrtsortes und der Wallfahrten dahin. Schweidnitz 1922. S c h e n k A., Die Irrenfürsorge in der Stadt Breslau von der ältesten Zeiten bis zur Gegenwart. ZGS 66: 1932, s. 74-114. S c h i e c h e E., Ein Schweidnitzer Formularbuch Johanns von Neumarkt. ZGS 61: 1927, s. 312-360. S c h i l l e r J., Die ehemalige Pfarre zu Altenlohnn. 1305-1335. ZGS 48: 1914, s. 273-308; 49: 1915, s. 305-332. S c h i l e w s k i U., Die schlesischen Zehnstreitigkeiten in der Hälfe des 13. Jahrhunderts. ASKG 42: 1984, s. 159-166. S c h i m e l p f e n n i g K. A., Die eilfte Präbende des Kreuzstiftes in Breslau. ZGS 10: 1870, s. 108-130. S c h i m e l p f e n n i g K. A., Ueber die „nova ecclesia” in der Urkunde des Bischofs Thomas I. aus dem Jahre 1264. ZGS 12: 1874, z. 1, s. 146-150. S c h i n d l e r G., Das Breslauer Domkapitel vom 1341-1417. Breslau 1938. S c h m a u c h H., Des Kopernikus Beziehungen zu Schlesien. ASKG 13: 1955, s. 138-156. S c h m e i d l e r J., Urkundliche Beiträge zur Geschichte der Haupt-Pfarrkir- che St. Maria Magdalena zu Breslau vor der Reformation. Breslau 1838. S c h m i d t F., Geschichte des Klosters Trebnitz. Trebnitz 1875. S c h m i d H. F., Die retlichen Grundlagen der Pfarrorganisation auf westslavi- schen Boden und ihre Entwicklung während des Mittelalters. Weimar 1938. S c m i d t O., Untersuchungen zu den Breslauer Bischofskatalogen. Breslau 1917. S c h i l e w s k i U., Der schlesische Adel bis zum Ende des 13 Jahrhunderts. Mainz 1995. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 284

284 KS. JÓZEF MANDZIUK [86]

S c h m i l e w s k i U., Die schlesischen Zehnstreitigkeiten in der ersten Hälfe des 13. Jahrhunderts. ASKG 42: 1984, s. 159-166. S c h n e i d e r Ph., Die Bischöflichen Domkapitel, ihre Entwicklung und rechtliche Stellung im Organismus der Kirche. Mainz 1892. S c h o l z O., Das Klosterstift zur hl. Maria Magdalena von der Busse zu Lau- ban 1320-1920. Greiffenberg 1920. S c h ö n b o r n C., Beiträge zur Geschichte der Schule und des Gymnasiums zu St. Maria Magdalena in Breslau. Cz. 1: 1266-1400. Breslau 1860. S c h ö n b o r n T., Liegnitzer auf den Hochschulen früherer Jahrhunderte. Mittelungen des Geschichts-und Altertums-Verein in Liegnitz 11: 1932-1933, s. 142-150. S c h ö n f e l d e r A., Zwei Schreiben des Bischofs Wenzel von Breslau inbe- trefft Einführung des Festes Inventio S. Mariae. SchP 21: 1900, s. 147-149. S c h o t t Ch., Hedwig von Schlesien. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster- -Hamburg-London 2002, s. 511-524. S c h r a m e k E., Das Kollegiatstift zum Hl. Kreuz in Oppeln. Oppeln 1916. S c h r e b e r G., Kurie und Kloster im 12. Jahrhundert. T. 2. Stuttgart 1910. S c h u b e r t F., Der Breslauer Domgottesdienst im ausgehenden Mittelalter. ThG 18: 1926, s. 221-236. S c h u b e r t F., Ex modo agendi in ecclesia Wratislaviensi. Monasterii 1936. S c h u l t e L., Aktenmässige Beiträge zur Geschichte des Breslauer Busswe- sens im Mittelalter. Breslau 1918. S c h u l t e L., Bischof Jaroslaw und die Schenkung der Neisser Landes. Kat- towitz 1906. S c h u l t e L., Bischof Konrad von Breslau in seinem Verhältnis zum römi- schen Stuhle und dem Baseler Konzile. Rom-Freiburg 1913. S c h u l t e L., Bischof Thomas und die ungebliche Umwandlung des Fel- dzehnten. ZGS 51: 1917, s. 117-133. S c h u l t e L., Das Ende des Kirchenstreits zwischen dem Breslauer Bischofs Tomas II und dem Herzog Heinrich IV. ZGS 39: 1905, s. 199-225. S c h u l t e L., Das Heinrichauer Gründungsbuch nach seinem Bedeutung für die Geschichte des Urkundenwesens in Schlesien. ZGS 34: 1900, s. 343-370. S c h u l t e L., Das Todesdatum des Bischofs Cyprian von Breslau und das Ordinationsjahr seines Nachfolges des Bischofs Lorenz. ZGS 41: 1907, s. 384-391. S c h u l t e L., Die Abfindung des Breslauer Bischofs Wenzel, Herzog von Lie- gnitz (1417). ZGS 45: 1911, s. 347-348. S c h u l t e L., Die Anfänge des St. Marienstiftes der Augustiner-Chorhheren auf dem Breslauer Sande. Gross-Strehlitz 1906. S c h u l t e L., Die angebliche Stiftungsurkunde für das St. Vinzenzkloster auf dem Elbing. ZGS 37: 1903, s. 286-309. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 285

[87] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 285

S c h u l t e L., Die Entwicklung der Parachialverfassung und des höheren Schulwesens Schlesiens im Mittelalter. ZGS 36: 1902, s. 388-404. S c h u l t e L., Die Exemtion des Breslauer Bistums. ZGS 51: 1917, s. 1-29. S c h u l t e L., Geschichte des Lostrennung Bistums Breslau von politischen Metropolitansprengel. OH 3: 1907, s. 177-180. S c h u l t e L., Die Gründung des Kollegiatstifts Unser Lieben Frau in Gross Glogau. ZGS 48: 1914, s. 19-33. S c h u l t e L., Die Landesverteidigung des Neisser Fürstentums im Mittelalter. ZGS 45: 1911, s. 281-286. S c h u l t e L., Die Nachrichtender Cisterzienser über Kloster Leubus. ZGS 33: 1899, s. 209-226. S c h u l t e L., Die politische Tendenz der Cronica principum Poloniae. Bre- slau 1906. S c h u l t e L., Die protektionsbulle des Papstes Hadrian IV für die Breslauer Kirche. ZGS 29: 1895, s. 58-112. S c h u l t e L., Die Schenkung des Neisser Landes. DuQGS 23: 1918, s. 78-85. S c h u l t e L., Die Siegel der Stadt Neisse und das Breslauer Bistumswappen. W: T e n ˝ e, Kleine Schriften. T. 1. Breslau 1918, s. 1-52. S c h u l t e L., Die Siegel des Bischofs Lorenz von Breslau. ZGS 42: 1908, s. 268-269. S c h u l t e L., Die staatrechtliche Stellung d. Breslauer Bistums zu Krone Böhmes. OH 14: 1918. S c h u l t e L., Die Todestage der älteren Bischöfe von Breslau. ZGS 42: 1908, s. 268-279. S c h u l t e L., Die Translation die hl. Hedwig. W: T e n ˝ e, Kleine Schriften, s. 16-180. S c h u l t e L., Die Trebnitzer Urkunde d. Breslauer Bischofs Lorenz vom Jah- re 1217. ZGS 48: 1913, s. 303-331. S c h u l t e L., Die villa Martini und die Unechtheit der Stiftungsurkunde für Leubus aus dem Jahre 1175. ZGS 39: 1905, s. 279-292. S c h u l t e L., Zu den Breslauer Bischofskataloge. ZGS 44: 1910, s. 207-234. S c h u l t e L., Zur Geschichte des mittelalterlichen Schulwesens in Breslau. ZGS 36: 1902, s. 72-90. S c h u l t z A., Die romanische Klosterkirche zu Trebnitz. ZGS 9: 1869, z. 2, s. 294-310. S c h u l t z A., Die Wahl des Jodocus von Ziegenhals zum Abte des Augusti- ner-Chorherrn-Stiftes auf dem Sande zu Breslau. ZGS 14: 1878, s. 236-242. S c h u l t z A., Schlesiens Kunstleben im 15. und 16. Jahrhundert. Breslau 1882. S c h u l t z A., Urkundliche Geschichte des Breslauer Maler-Innung in dem Jahren v. 1345-1523. Breslau 1866. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 286

286 KS. JÓZEF MANDZIUK [88]

S c h u m a n n R., Âladami Âwi´tej Jadwigi Êlàskiej 1243-1993. Wroc∏aw 1994. S c h ü t z A., K u g l a r z J., Jadwiga z Andechs, polsko-niemiecka Êwi´ta. München 1992. S c h w a r t z e r O., Stadt und Fuerstetum Breslau in ihrer politischen im Mit- telalter. ZGS 65: 1931, s. 54-90. S e c o m s k a K., Freski w opolskiej kaplicy Piastowskiej i malowid∏a w ko- Êciele w Lubiechowej. Ze studiów nad gotyckim malarstwem Êciennym na Âlàsku. RSÂl 21: 1995, s. 107-180. S e i d e l A., Die ältesten Stücke liturgischer Dichtung zum Feste des hl. Hy- azinth. ASKG 16: 1958,. 99-110. S e i d l V., Die wetliche Stellung d. Abtes Leubus im Wandel d. XIII und XIV Jahrh. ZGS 55: 1921, s. 110-127. S e i d l V., Zur Beurteilung der Leubuser Stiftungsurkunde. ASKG 3: 1938, s. 20-28. S e i f e r t M., Der geistliche und weltliche Stand in Breslau am Vorabend der Reformation. Breslau 1938. S e k o m s k a K., Freski w opolskiej Kaplicy Piastowskiej i malowid∏a w ko- Êciele w Lubiechowej. Ze studiów nad gotyckim malarstwem Êciennym na Âlàsku. RHSz 21: 1995, s. 107-180. S e m k o w ic zW., Nieznany testament Tomasza II biskupa wroc∏awskiego.(1270-1292). CT 17: 1936, s. 263-272. S e ƒ k o W., Jan z Grodkowa, filozof. W: PSB 10: 1962-1964, s. 452-453. S e ƒ k o W., Jan z Grodkowa, lekarz. W: PSB 10: 1962-1964, s. 453. S e ƒ k o W., Jan z Grodkowa lekarz i Jan z Grodkowa filozof Êlàski z XIV w. MHFS 1: 1961, s. 66-69. S e p p e l t F. X., Christentum und Kirche in Schlesien in der slavischen Zeit (bis 1200). Der Oberschlesier 3: 1921. S e p p e l t F. X., Des Bischofs Jodokus von Breslau (1456-1467) Rom- fahrt. W: Kirchengeschichtliche Festgabe für Anton de Wall. Freiburg 1913, s. 270-285. S e p p e l t F. X., Die Anfänge der Wahlkapitulationen der Breslauer Bischöfe. ZGS 49: 1915, s. 192-222. S e p p e l t F. X., Die Epochen der Breslauer Bistumsgeschichte im Mittelalter. ZGS 61: 1927, s. 1-11. S e p p e l t F. X., Mittelalterliche deutsche Hedwigslegenden. ZGS 48: 1914, s. 1-18. S e p p e l t F. X., Nicolaus von Cues und das Bistum Breslau. ZGS 47: 1913, s. 267-275. S i e n k i e w i c z J., Âw. Jadwiga Âlàska w modlitwach i pieÊniach. Trzebnica 2003. S i k o r s k i M., B∏ogos∏awiony Czes∏aw patron Wroc∏awia. Nowa Ruda 1993. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 287

[89] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 287

S i l n i c k i T., Biskup Nanker. Warszawa 1953. S i l n i c k i T., Dzieje i ustrój KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku do koƒca wieku XIV. Warszawa 1955. S i l n i c k i T., Kardyna∏ legat Guido, jego synod wroc∏awski w r. 1267 i statuty jego synodu. W: Ksi´ga pamiàtkowa ku czci W∏adys∏awa Abrahama. T. 2. Lwów 1931, s. 47-85. S i l n i c k i T., Kardyna∏ legat Hugo St. Cher a Polska. RHist 9: 1933, s. 157-176. S i l n i c k i T., Organizacja archidiakonatu w Polsce. Lwów 1927. S i l n i c k i T., Poczàtki organizacji KoÊcio∏a w Polsce za Mieszka I i Boles∏a- wa Chrobrego. W: Poczàtki paƒstwa polskiego. Poznaƒ 1962, s. 319-362. S i l n i c k i T., Rola dziejowa KoÊcio∏a polskiego na Âlàsku w wiekach XI- -XIII. W: T e n ˝ e, Z dziejów KoÊcio∏a w Polsce. Studia i szkice historyczne. War- szawa 1960. s. 201-250. S i l n i c k i T., Wp∏ywy francuskie na KoÊció∏ polski w XI-XIII w. PT 1929, s. 1-23. Siostry Benedyktynki z Krzeszowa, Sanktuarium Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. W: Dziedzictwo wiary Diecezji Legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997, s. 45-56. S i u c h n i ƒ s k i M., Pochodzenie i pierwotna przynale˝noÊç zakonna konwentu cysterek w Trzebnicy. RHist 12: 1936, z. 2, s. 187-197. S k i b i ƒ s k i W., Gotycka rzeêba Êlàska ze zbiorów Muzeum Piastów Âlàskich w Brzegu. SHTSO 22: 2002, s. 281-292. S k o b e l P., Das Jungfräuliche Klosterstift zur Heiligen Maria Magdalena von der Busse zu Lauban in Schlesien von 1320-1810. Sttutgart-Aalen 1970. S k o w r o ƒ s k a A., Kilka niedrukowanych dokumentów biskupa Tomasza Izlat 1239-1259. Sobótka 13: 1958, s. 305-317. S k o w r o ƒ s k a A., Nieznane dokumenty Tomasza I z pierwszej po∏owy XIII wieku. Sobótka 19: 1964, s. 161-170. S k r z y n i a r z R., Dyplomy pergaminowe zakonu bo˝ogrobców w zbiorach Archiwów Paƒstwowych w Polsce. ABMK 65: 1996, s. 401-423. S k u b i s zews k iP., Nagrobek Henryka II we Wroc∏awiu i problem Êlàskiej rzeêby nagrobnej w drugiej po∏owie XIV wieku. W: Prace Komisji Historii Sztuki WTN. T. 1. Wroc∏aw 1960, s. 79-116. S ∏ o ƒ M., Breslauer Hospitalstiftung. ASKG 56: 1998, s. 173-185. S ∏ o ƒ M., Klasztor-szpital – miasto Wroc∏aw w Êredniowieczu. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 269-276. S ∏ o ƒ M., Ludzie z rachunków klasztornych. Przyk∏ad szpitala Âw. Ducha we Wroc∏awiu w XV wieku. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo- ˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 445-449. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 288

288 KS. JÓZEF MANDZIUK [90]

S ∏ o ƒ M., Spitäteler des mittelalterlichen Breslau im Leben der Stadt und der Kirche. W: Geschichte des christlichen Leben im schlesischen Raum. T. 1, cz. 1, s. 265-282. S ∏ o ƒ M., Szpitale Êredniowiecznego Wroc∏awia. Warszawa 2000. S ∏ o ƒ M., Âredniowieczne rachunki szpitali wroc∏awskich. KHist 1988, s. 17-32. S m a c k a J., Ducaty Jana V Turzona, biskupa wroc∏awskiego. RSÂl 4: 1967, s. 210-212. S m a c k a J., Jan Turzo humanista i mecenas kultury renesansowej. RSÂl 2: 1963, s. 77-91. S m o l k a S., Über eine bisher unbenutze Königsberger Handschrift des Chro- nicon Polono-Silesiacum. ZGS 12: 1874, s. 454-463. S n o c h B., Tragedia Piotra W∏ostowica. Katowice 1987. S o b ec zk oH., Kult liturgiczny Êw. Wac∏awa na Âlàsku w Êwietle Êrednio- wiecznych r´kopisów liturgicznych. RTK 14: 1967, nr 4, s. 55-81. S o b ec zk oH., Liturgia katedry wroc∏awskiej wed∏ug przedtrydenckiego Li- ber Ordinarius z 1563 r. Opole 1993. S o b ec zk oH., Âredniowieczny kult liturgiczny czterech g∏ównych patronów Âlàska. W: Cz∏owiek i KoÊció∏ w dziejach. Red. J. K o p i e c, N. W i d o k. Opo- le 1999, s. 129-145. S o b ec zk oH., Wp∏yw czynników historycznych na kszta∏towanie si´ religij- noÊci i liturgii na Âlàsku. W: Milenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 107-128. S o b o t a B., Nagrobek Boles∏awa III ksi´cia legnicko-brzeskiego. Wroc∏aw 1991. S o l i c k i S., Nap∏yw ksià˝ek z ziem czeskich na Âlàsk w Êredniowieczu. W: Polska-Âlàsk-Czechy. Red. R. G ∏ a d k i e w i c z. Wroc∏aw 1994. S o l i c k i S., Rola kultu Êw. Jadwigi w przygotowywaniu akcji antytureckiej na Âlàsku w koƒcu XV i w poczàtkach XVI wieku. W: KJ, s. 371-385. S o l i c k i S., Z problematyki Êredniowiecznych bibliotek Êlàskich. W: Ârednio- wieczna kultura na Âlàsku. Red. R. H e c k. Wroc∏aw 1977, s. 21-43. S o s s a l l a J., B∏ogos∏awiona Bronis∏awa wspó∏patronka diecezji opolskiej. WUDO 26: 1971, s. 146-152. S o s s a l l a J., Przyczynek do dziejów kultu Êw. Jacka, zw∏aszcza na Âlàsku. WUDO 15: 1960, s. 388-409. S o s s a l l a J., Przyczynki do historii krzy˝owców z czerwonà gwiazdà. NP 23: 1966, s. 199-237. S o s s a l l a J., Sanctus Hyacinthus, sanctus totius urbis et orbis. WUDO 14: 1959, s. 560-572. S o s s a l l a J., Studia nad ikonografià Êw. Jacka. WUDO 17: 1962, s. 200- 221; 19: 1964, s. 253-259. S o s s a l l a J., Sylwetka Êwiàtobliwej Ofki. WUDO 27: 1972, s. 57-60. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 289

[91] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 289

S o s s a l l a J., Âw. Anna, patronka g∏ówna terytorium koÊcielnego Âlàska Opolskiego. WUDO 27: 1972, s. 27-30. S o s s a l l a J., Âw. Jadwiga Âlàska i jej ród. Stosunki mi´dzy Wschodem a Za- chodem. WUDO 30: 1975, s. 121-124. S o s s a l l a J., Âw. Jacek, g∏ówny patron diecezji opolskiej. WUDO 27: 1972, s. 50-57. S o s s a l l a J., Âwi´ty Jacek w Sanktuarium Ziemi Opolskiej. WUDO 16: 1961, s. 250-260. S o s s a l l a J., Udzia∏ Âlàska w Anno Santo 1400. WUDO 21: 1966, s. 186-191. S o s s a l l a J., Wschodnia obserwancja Wielkiego Postu na Âlàsku. WUDO 19: 1964, s. 164-167. S r o k a S., Piastówna opolska Kunegunda klaryska na W´grzech. RGM 9: 1993, s. 35-43. S t an k iewic zD., Ziom ec k aA., Gotycka rzeêba z koÊcio∏a urszulanek we Wroc∏awiu. RSÂl 2: 1963, s. 43-63. S t a r n a w s k a M., Die mittelalterliche Bibliothek der Johanniter in Breslau. W: Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter. Red. Z. H. N o w a k. Toruƒ 1993, s. 241-252. S t a r n a w s k a M., Die Ritter- und Hospitaliterorden in der Diözese Breslau im Mittelalter. W: Geschichte des christlicher Lebens im schlesischen Raum. T. 1 , cz. 1, s. 283-298. S t a r n a w s k a M., Duszpasterstwo parafialne joannitów w miastach Âlàska iWielkopolski w póênym Êredniowieczu. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 115-126. S t a r n a w s k a M., Joannici Êlàscy i pomorsko-brandenburscy w póênym Êredniowieczu – dwa modele przeobra˝eƒ zakonu w dobie potrydenckiej. SPTPN. Wydzia∏ Nauk o Sztuce 1991, nr 108, s. 25-38. S t a r n a w s k a M., KoÊcio∏y zakonów krzy˝owych na Âlàsku jako oÊrodki odpustowe. W: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy. Red. H. M a n i k o w s k a, H. Z a r e m s k a. Warszawa 1995, s. 313-318. S t a r n a w s k a M., Krucjata i Ziemia Âwi´ta w duchowoÊci zakonów krzy˝o- wych w Polsce Êredniowiecznej. SChr 3: 1996, nr 1, s. 167-179. S t a r n a w s k a M., Krzy˝owcy z czerwonà gwiazdà w Legnicy w Êredniowie- czu. W: Dzieje klasztorów i ˝ycia zakonnego w Legnicy (w druku). S t a r n a w s k a M., Mi´dzy ¸ukowem a Jerozolimà. Zakony krzy˝owe na ziemiach polskich w Êredniowieczu. Warszawa 1999. S t a r z e w s k a M., Rzemios∏o artystyczne [romaƒskie]. W: SzWr, s. 50-51. S t e f a n i a k M., Sekty religijne na Âlàsku w okresie Êredniowiecza. Legnica 2000, mps. S t e f a n i a k M., Zakony ˝eƒskie w Êredniowieczu ze szczególnym uwzgl´d- nieniem Âlàska. Wroc∏aw-Legnica 2004, mps. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 290

290 KS. JÓZEF MANDZIUK [92]

S t e i n b o r n B., Wczesnorenesansowy o∏tarz Hioba w Muzeum Âlàskim. BHS 24: 1962, s. 3-26. S t e i n e r t A., Czarnowanz und Oppeln. Der Oberschlesier 1928, nr 10, s. 665-671. S t e l l e r G., Die Anfänge des (Saganer) Augustinerstiftes in Naumburg am Boder (1217-1284). ASKG 26: 1968, s. 16-63; 27: 1969, s. 30-74. S t e l l e r G., Rüchersdorf Kreis Sprottau. Die Geschichte des Ortes und seine Kirche. ASKG 22: 1964, s. 1-63. S t e l l e r G., Urkundliche Beiträge zur Geschichte der Güter der Saganer Au- gustiner (1515, 1546). ASKG 25: 1967, s. 167-200. S t e l m a c h R., Dokumenty biskupów wroc∏awskich dla klasztoru cysterek wTrzebnicy – problematyka i stan zachowania. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wro- c∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 233-242. S t e l m a c h R., Dokumenty i kancelaria ksi´cia Êlàskiego W∏adys∏awa, biskupa salzburskiego. W: Studia Historyczne. Ustrój, KoÊció∏, Militaria. Red. K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1993, s. 65-82. S t e l m a c h R., Kolegiaty na Opolszczyênie w Êwietle zachowanych doku- mentów (Niemodlin, Opole, Racibórz). W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 171-179. S t e l m a c h R., Posiad∏oÊci klasztoru krzeszowskiego w miastach Êlàskich na podstawie zachowanych dokumentów w Archiwum Paƒstwowym we Wroc∏awiu. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g –L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 117-122. S t e l m a c h R., Âlàskie dokumenty odpustowe do koƒca XV w. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o- b ó g –L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 181-198. S t e l m a c h R., Zachowane dokumenty do dziejów komendy joannitów wTyƒcu nad Âl´˝à. Sobótka 56: 2001, s. 331-345. S t e n z e l G. A., Geschichte Schlesiens. T. 1. Breslau 1853. S t o l l e F., Das „antiquum Registrum” des Breslauer Bistums, eine der älte- sten schlesischen Geschichtsquellen. ZGS 60: 1926, s. 133-156. S t o n n e r A., Die hl. Hedwig, Schlesiens Landespatronin. Aschaffenburg 1949. S t r n a d A. A., Breslaus Kardinalprotektor an der römischen Kurie, vor- nehmlich im 16. Jahrhundert. ASKG 29: 1971, s. 90-106. S t r n a d A. A., Das Breslauer Bürgerschaft und das Königtum Georg Podie- brads. ZfO 14: 1965, s. 401-435; 601-640. S t r z a ∏ k o F., Topografia i statystyka drewnianych koÊcio∏ów Êlàskich. KAiU 1985, z. 3, s. 281-298. S t r z a ∏ k o w s k i K., Nysanie na Uniwersytecie Jagielloƒskim w XV i na po- czàtku XVI wieku. W: Szkice z dziejów miasta Nysy. Nysa 1969, s. 30-44. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 291

[93] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 291

S t r z e l c z y k J., Iroszkoci i wp∏ywy iroszkockie na ziemiach polskich. ZH 50: 1985, s. 17-31. S t r z e l c z y k J., Iroszkoci w kulturze Êredniowiecznej Europy. Warszawa 1987. S t r z e l c z y k J., Zjazd gnieênieƒski. Poznaƒ 2000. S t u d n i a r e k E., Wsporniki z anio∏ami na Piasku we Wroc∏awiu. Katalog wystawy. Wroc∏aw 1968. S t u l i n S., Drogi kszta∏towania si´ stylu regionalnego architektury sakralnej na Âlàsku w 1 po∏owie XIV wieku. Wroc∏aw 1987, mps. S t u l i n S., KoÊció∏ joannicki w Strzegomiu i jego znaczenie dla architektury gotyckiej na Âlàsku. W: Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Warszawa 1978, s. 149-202. S t u l i n S., Âlàska architektura sakralna w latach 1300-1370. Wroc∏aw 1980, mps. S t u m p f M., Beiträge zur Geschichte des Klosters Trebnitz bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts. Breslau 1936. S t y k P., Jan z Grodkowa, lekarz. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 897. S t y k P., Jan z Hesji. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 898-899. S u b e r a I., Separatystyczne dà˝enia kapitu∏y wroc∏awskiej do uniezale˝nienia si´ od metropolii gnieênieƒskiej. PK 9: 1966, nr 3-4, s. 189-197; 12: 1969, nr 1-2, s. 3-34. S u c h o n ó w n aB., DuchowoÊç Êw. Jadwigi na tle duchowoÊci chrzeÊcijaƒ- skiej Êredniowiecza. CS 7: 1975, s. 215-233. S u c h o n ó w n aB., Jadwiga, ksi´˝na Êlàska. W: PSB 10: 1962-1964, s. 297-299. S u c h o n ó w n a B., Jadwiga Âlàska. W: HP, t. 1, s. 457-485. S u c h o n ó w n a B., Âwi´ta Jadwiga ksi´˝na Êlàska. NP 53: 1980, s. 5-132. S u ∏ o w s k i Z., Nowsze badania nad budowà polskiej organizacji koÊcielnej. RH 2: 1961, s. 170-178. S u t o w i c z A., Anna – zapomniana ksi´˝na. N˚ 16: 1999, nr 12, s. 14-15. S u t o w i c z A., Przyczynek do badaƒ nad ˝yciem wewn´trznym klasztoru klarysek we Wroc∏awiu w okresie Êredniowiecza. SChr 10: 2003, nr 1, s. 5-22. S w a s t e k J., Biskup Nanker jako ordynariusz diecezji wroc∏awskiej. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1992, s. 7-14. S was t ek J., Bitwa na Dobrym Polu w dniu 9 IV 1241 r. W: Dziedzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997, s. 11-27. S was t ek J., B∏ogos∏awiony Czes∏aw i jego rola na Âlàsku w XIII wieku. W: Bitwa legnicka. Historia i tradycja. Red. W. K o r t a. Warszawa-Wroc∏aw 1994, s. 368-375. S w a s t e k J., Dzia∏alnoÊç naukowa ksi´dza Witelona. W: Witelon. ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa. Legnica 2004, s. 73-79. S w a s t e k J., Jeszcze w sprawie pochodzenia Êw. Andrzeja Âwierada. TST 1986, s. 267-273. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 292

292 KS. JÓZEF MANDZIUK [94]

S w a s t e k J., Kult Êw. Andrzeja Âwierada na Âlàsku i w Wielkopolsce. CS 14: 1982, s. 141-158. S w a s t e k J., Kult Êwi´tych w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wro- c∏aw 2001, s. 185-194. S w a s t e k J., Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa w Polsce ze szczególnym uwzgl´dnieniem Âlàska. WPT 8: 2000, nr 1, s. 23-35. S w a s t e k J., Przekazy historyczne do dziejów religijno-politycznych w stosunkach polsko-niemieckich epoki wczesnopiastowskiej. ABMK 61: 1992, s. 29-50. S w a s t e k J., Rodzina Êwi´tej Jadwigi. W: KJ, s. 43-59. S w a s t e k J., Starania i próby za∏o˝enia uczelni akademickiej na Âlàsku na przestrzeni XVI-XVIII wieku. CS 6: 1974, s. 99-113. S w a s t e k J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 223-232. S w a s t e k J., Âw. Andrzej Âwierad. N˚ 1: 1983, nr 3, s. 8, 12-13. S w a s t e k J., Âwi´ty Andrzej Âwierad i jego kult w Êredniowiecznej O∏awie. W: Âwi´ty Andrzej Âwierad na tle dziejów O∏awy. Red. A. S z a f u l s k i. O∏awa 2000, s. 33-47. S w a s t e k J., Âw. Andrzej Âwierad, Âw. Benedykt m´czennik. W: PÂw, t. 8, s. 13-83. S w a s t e k J., Âw. Andrzej Âwierad – zapomniany Êwi´ty polski. HD 49: 1980, nr 2, s. 138-141. S w a s t e k J., Âwi´ty Wojciech jako arcypasterz Ziem Âlàskich. W: Kalendarz Wroc∏awski 1998, s. 224-227. S w a s t e k J., Zarys dziejów ˝ycia wewn´trznego sióstr Êw. Marii Magdaleny od Pokuty 1227-1977. Wroc∏aw 1977, mps. S w a s t e k J., Z dzia∏alnoÊci ewangelizacyjnej Êw. Wojciecha na Âlàsku. So- bótka 53: 1998 s. 351-358. S w a s t e k J., Zwiàzki Wroc∏awia z Krakowem w okresie Êredniowiecza. ACr 29: 1997, s. 583-595. S w a s t e k J., ˚ycie i duchowoÊç ksi´cia Henryka II Pobo˝nego. SL 22: 2002, s. 63-74. S z a f r a n s k i T., Klasztory franciszkaƒskie na Âlàsku w XIII w. i ich przynale˝noÊç organizacyjna. RH 7: 1958, z. 2, s. 151-184. S z a j n i k E., G∏ogowska kolegiata NMP w Êredniowieczu. Wroc∏aw 1999, mps. S z c z e g ó ∏ a H., Jan G∏ogowczyk. Katowice 1967. 600-letni Jubileusz koÊcio∏a ku czci NajÊwi´tszej Maryi Panny w Niem. Pieka- rach 1303-1903. Bytom 1903. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 293

[95] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 293

S z o r c A., Diecezja warmiƒska i wroc∏awska do czasów kardyna∏a Stanis∏a- wa Hozjusza (zm. 1579 r.). W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 40-49. S z p i l c z y ƒ s k i S., Jan z Hesji. W: PSB 10: 1962-1964, s. 453. S z r a m e k E., Szczegó∏owy wykaz dziesi´cin archidiakona opolskiego z roku 1464. RTPNK 2: 1930, s. 271-278. S z w e j k o w s k a H., Biblioteka klasztoru cysterek w Trzebnicy. Wroc∏aw 1955. S z w e j k o w s k a H., Z dziejów biblioteki koÊcio∏a Êw. Piotra i Paw∏a w Le- gnicy. Sobótka 18: 1863, s. 141-150. S z y m a ƒ s k i J., W sprawie genezy rocznikarstwa Êlàskiego. SZ 22: 1977, s. 77-82. Âlàsk i Czechy a kultura wielkomorawska. Red. K. W a c h o w s k i. Wroc∏aw 1997. Âredniowieczna kultura na Âlàsku. Red. R. H e c k. Wroc∏aw 1977. Â w i e c h o w s k i Z., Architektura na Âlàsku do po∏owy XIII w. Warszawa 1955. Â w i e c h o w s k i Z., Architektura romaƒska w Polsce. Wroc∏aw 2000. Â w i e c h o w s k i Z., Fundacje Piotra W∏ostowica. W: Architektura Wroc∏a- wia. T. 3. Âwiàtynia. Red. J. R o z p ´ d o w s k i. Wroc∏aw 1997, s. 9-21. Â w i e c h o w s k i Z., Sztuka romaƒska w Polsce. Warszawa 1982. Â w i e r c z e k J., Krzy˝e pokutne na terenie diecezji katowickiej. ÂSHT 23-24: 1990-1991, s. 277-288. Â w i e r k A., Beiträge zur Geschichte schlesischer Privatbibliotheken bis zum Anfanf des 16. Jahrhunderts. ASKG 27: 1969, s. 75-97. Â w i e r k A., Fragmenty pi´tnastowiecznego katalogu biblioteki wroc∏awskich dominikanów. Sobótka 21: 1966, s. 541-556. Â w i e r k A., Pi´tnastowieczny ksi´gozbiór Jana Rodzyny, polskiego kazno- dziei we Wroc∏awiu. Sobótka 20: 1965, s. 171-178. Â wier k A., Rektorzy pierwszej szko∏y miejskiej we Wroc∏awiu w okresie przed reformacjà. AUWr 23: 1964, s. 171-196. Â w i e r k A., Schreibstube und Schreiber des Augustiner Chorherren-Stiftes zu Sagan im Mittelalter. ASKG 26: 1968, s. 124-140. Â w i e r k A., Stan szkolnictwa we Wroc∏awiu w drugiej po∏owie XIII wieku. NP 17: 1963, s. 77-85. Â w i e r k A., Âlàskie biblioteki do poczàtku XVI w. W: Studia z dziejów kultury i ideologii. Wroc∏aw 1968, s. 78-89. Â w i e r k A., Âredniowieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych Êw. Augustyna w ˚aganiu. Wroc∏aw 1965. Â w i e r k A., Âredniowieczne r´kopisy ksi´gozbioru koÊcio∏a parafialnego w Lubiniu Âlàskim. RB 23: 1979, z. 2, s. 221-256. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 294

294 KS. JÓZEF MANDZIUK [96]

Â w i e r k A., Z problematyki badaƒ nad dziejami Êlàskich bibliotek klasztornych. Sobótka 18: 1963, s. 14-25. T a b o r D., Póênogotycka monstrancja w koÊciele parafialnym Êw. Filipa i Ja- kuba w ˚orach. ÂSHT 17: 1984, s. 163-171. T a l a r E., Beiträge zur Geschichte des Oppelner Volksschulwesens. Oppelner Heimatblatt 3: 1930. T a l a r E., Die Geschichte der ehemaligen Propstei am Kollegiatstift zum hl. Kreuz in Oppeln. Oberschlesien 9: 1929, s,. 254-261. T a z b i r o w a J., Pierwsze elekcje kanoniczne biskupów w Polsce. W: Wieki Êrednie. Warszawa 1995, s. 117-123. T e i c h m a n n L., Der deutsche Charakter der böhmischen Observantenpro- vinz im Mittelalter. FS 1952, s. 61-87. T e i c h m a n n L., Die Franziskaner-Observanten in Schlesien vor der Refor- mation. Breslau 1934. T e i c h m a n n L., Die Franziskanische Obserwanzbewegung in Ost-Mitteleu- ropa und ihre politisch-nazionale Komponente im böhmisch-schlesischen Raum. ASKG 49: 1991, s. 205-218. T e i c h m a n n L., Die Glogauer Armen-Seelen-Bruderschaft. ASKG 46: 1988, s. 177-190. T e i c h m a n n L., Die „polnische” Franziskanerprovinz in Schlesier im 13. Jh. ASKG 42: 1984, s. 145-158. T e i c h m a n n L., Nationale Wirren in mittelalterlichen Observan- tenklöstern. ASKG 5: 1940, s. 64-95. T e i c h m a n n L., Ordennsprovinzen der Franziskaner in Schlesien. ASKG 43: 1984, s. 263-274. T e i c h m a n n L., Schlesiens Observanterklösters vor der Reformation. ASKG 3: 1938, s. 87-97. T e i c h m a n n L., Schlesische Klosterarchivalien in Prager Archiven. ASKG 12: 1954, s. 233-242. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Cosel. Franziskaner-Minoriten- kloster. JSFWUB 30: 1989, s. 11-19. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Glatz. Franziskanerkloster. JSFWUB 28: 1987, s. 15-34. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Gleiwitz. Franziskanerkloster. JSFWUB 30: 1989, s. 21-28. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Goldberg. Franziskanerkloster. JSFWUB 30: 1989, s. 1-10. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Guhrau. Franziskanerkloster. JSFWUB 28: 1987, s. 35-36. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Leobschütz. Franziskanerklo- ster. JSFWUB 26: 1985, s. 21-24. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Neisse. Franziskanerkloster. JSFWUB 27: 1986, s. 19-38. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 295

[97] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 295

T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. Ratibor. Franziskanerkloster. JSFWUB 27: 1986, s. 39-48. T e i c h m a n n L., Schlesisches Klosterbuch. St. Annaberg. Franziskanerklo- ster. JSFWUB 30: 1989, s. 29-43. T e i c h m a n n L., Wieviel Observanten gab es in Schlesien um 1500? ASKG 4: 1939, s. 290-294. T e r l e c k i A., Posty w diecezji wroc∏awskiej do poczàtku XX wieku. Wro- c∏aw 1973, mps. T ´ g o w s k i J., Dwa XIII-wieczne przywileje odpustowe dla franciszkanów wroc∏awskich. Sobótka 49: 1994, s. 263-265. T h o m a W., Die colonisatorische Tätigkeit des Klosters Leubus im 12 u. 13 Jahrhundert. Leipzig 1894. T h u l l i e C., Zabytki architektoniczne Ziemi Âlàskiej na tle rozwoju architektury w Polsce. Katowice 1965. T i n t e l n o t H., Die mittelalterliche Baugeschichte des Breslauer Domes und Wirkung der Zisterzienser in Schlesien. W: Kunstgeschichtliche Studien. Breslau 1943, s. 148-290. T i n t e l n o t H., Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens. T. 1. Kitzingen 1951. T r a w k o w s k i S., Gospodarka wielkiej w∏asnoÊci cysterskiej na Dolnym Âlàsku w XIII w. Warszawa 1959. T r a w k o w s k i S., Mi´dzy herezjà a ortodoksjà. Rola spo∏eczna premonstra- tensów w XII w. Warszawa 1964. T r a w k o w s k i S., O∏bin wroc∏awski w XII wieku. RDSG 20: 1958, s. 69-106. T r a w k o w s k i S., Piotr W∏ostowic. W: PSB 26: 1981, s. 355-358. Trebnitz-Heiligtym der hl. Hedwig (Trzebica-Sanktuarium sw. Jadwigi). Red. S. K l i m e k. Wroc∏aw 2002. T r o c h e E. G., Das erste Jahrhundert d. schlesischen Tafelmalerei. Breslau 1938. T r o j a k B., Szpital Âw. Ducha we Wroc∏awiu. PNIHASTPWr 13: 1980, s. 129-140. T r o j a n A., Dzieje kultu obrazu Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. Wro- c∏aw 1987, mps. T u k a y H., Oberchlesien im Spannungsfeld zwischen Deutschland, Polen und Böhmen-Mähren. Eine Untersuchung der Kirchenpatrozienien im mitteral- terlichen Archidiakonat Oppeln. Köln-Wien 1976. T u r o ƒ B., „Liber niger” kopiarz biskupstwa wroc∏awskiego. AUWr 126. Hi- storia 19: 1970, s. 47-96. T y s z k i e w i c z L. A., Granice i pierwotne uposa˝enie biskupstwa wroc∏awskiego. Sobótka 53: 1998, s. 339-350. Um iƒ s k i J., Pochodzenie i kariera Marcina Polaka. CT 24: 1953, s. 153-188. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 296

296 KS. JÓZEF MANDZIUK [98]

Un t e r l a u f f M., Ein schlesisches Formelbuch des 14. Jahrhunderts. ZGS27: 1893, s. 310-355. Ur b an W., Archiwum Archidiecezjalne we Wroc∏awiu. Archeion 25: 1956, s. 306-320. Ur b a n W., Archiwum Diecezjalne we Wroc∏awiu. NP 41: 1948, s. 311-316. Ur b a n W., Autograf Kaspra Eylana. ABMK 1: 1960 s. 171-173. Ur b an W., Biskup Nanker i jego dzia∏alnoÊç. W: Pami´ci biskupa Nankera. Warszawa 1953 s. 3-10. Ur b a n W., Biskup Nanker w Êwietle wieków. S∏P 6: 1952 nr 98 s. 3-4. Ur b a n W., Czes∏aw – patron Wroc∏awia. PKat 51: 1961 nr 30 s. 466-468. Ur b an W., Echa kultu biskupa Nankera w diecezji wroc∏awskiej. WK 4: 1949, s. 87-99. Ur b an W., Eucharystia w Êwietle uchwa∏ synodów wroc∏awskich. WK 3: 1948, s. 229-235. Ur b an W., Fundacja ku czci Eucharystii kanonika Andrzeja Skody z XV w. STV 6: 1968, nr 2, s. 69-74. Ur b an W., Kanonizacje i beatyfikacje polskich patronów. WK 3: 1948, s. 292-296. Ur b a n W., Kapitu∏a wroc∏awska. Rys historyczny. TP 7: 1952 nr 26 s. 4. Ur b an W., KoÊció∏ pod wezwaniem Êw. Jakuba w Nysie. NP 3: 1971 s. 109-133. Ur b a n W., Kult b∏. Czes∏awa we Wroc∏awiu. WK 2: 1947, s. 159-173. Ur b an W., Muzeum Archidiecezjalne we Wroc∏awiu oraz katalog jego zbio- rów. Lublin 1973-1975. Ur b an W., Najstarszy benedykcjona∏ w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. RBL 13: 1960, s. 302-320. Ur b a n W., Nanker. W: HP, t. 2, s. 149-156. Ur b a n W., Nanker Ko∏da. PKat 1966, s. 131-133. Ur b a n W., O kulcie b∏ogos∏awionej Bronis∏awy. WK 3: 1948, s. 110-113. Ur b an W., Próba wyjaÊnienia pochodzenia pontyfika∏u z r. 1435, przechowy- wanego w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. RBL 14: 1961 s. 148-152. Ur b an W., R´kopis dzie∏ Êw. Cypriana z XV wieku w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. ABMK 35: 1977, s. 247-250. Ur b an W., R´kopisy kaznodziejskie Biblioteki Kapitulnej we Wroclawiu. STHSO 1973 s. 251-272. Ur b an W., R´kopisy liturgiczne Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. ABMK 6: 1963, s. 155-190. Ur b an W., R´kopisy prawnicze Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. PK 8: 1965, nr 1, s. 109-132. Ur b an W., R´kopisy skrypturystyczne i egzegetyczne w zbiorach Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. ABMK 9: 1964, s. 21-36. Ur b an W., S∏uga Bo˝y Nanker biskup krakowski i wroc∏awski. DPZ 18: 1967 s. 439-442. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 297

[99] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 297

Ur b an W., Starania o beatyfikacj´ biskupa Nankera. WTK 1: 1953 nr 4 s. 4. Ur b an W., Statuty kapitu∏y katedralnej we Wroc∏awiu. PK 9: 1966, nr 1-2, s. 329-364. Ur b an W., Studia nad dziejami wroc∏awskiej diecezji w pierwszej po∏owie XV w. Wroc∏aw 1959. Ur b a n W., Âw. Jadwiga ksi´˝na Êlàska. PKat 51: 1961 nr 42 s. 666-667. Ur b a n W., Âw. Jadwiga ksi´˝na Êlàska i jej znaczenie. WAW 1960 nr 1 s. 23-37. Ur b an W., Szkice z dziejów diecezji wroc∏awskiej. Biskup Jodok z Rosenber- gu. STV 3: 1965, nr 2, s. 283-418. Ur b an W., Szkice z dziejów diecezji wroc∏awskiej. Biskup Rudolf z Rüdeshe- im. STV 4: 1966, nr 1, s. 123-166. Ur b an W., Szkice z dziejów diecezji wroc∏awskiej. Biskup Jan Roth. STV 5: 1967, nr 1, s. 11-72. Ur b an W., Âredniowieczne echa ÊwiàtobliwoÊci biskupa Nankera. WTK 1: 1953 nr 2 s. 3. Ur b a n W., Âredniowieczne r´kopisy Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. AK 44: 1949 t. 40 z. 3 s. 279-281. Ur b a n W., Âw. Jadwiga ksi´˝na Êlàska i jej znaczenie. WAW 1960, s. 23-37. Ur b an W., Troska biskupa Piotra II Nowaka (1447-1456) o ˝ycie liturgiczne w diecezji wroc∏awskiej. AK 49: 1957, t. 55, s. 383-395. Ur b an W., Wydanie kodeksu o Êw. Jadwidze z 1353. NP 39: 1973 s. 229-232. Ur b an W., Wp∏yw kultu Êw. Wac∏awa na ˝yciorys biskupa Nankera. WK 4: 1949, s. 176-178. Ur b an W., Zachowany r´kopis patrologiczny z ksi´gozbioru biskupa Jana IV Rotha (1482-1506). ABMK 40: 1980, s. 179-183. Ur b an W., Zarys dziejów Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. W: Verbum Crucis. Red. J. K r u c i n a. Wroc∏aw 1974, s. 89-112. Ur b an W., Z dziejów duszpasterstwa pokutnego w diecezji wroc∏awskiej do koƒca XVIII wieku. PK 7: 1964, nr 1-2, s. 201-231. Ur b a n W., Z dziejów kultu Êw. Jadwigi na Âlàsku. WK 3: 1948, s. 32-36. Ur b an W., Z dziejów wroc∏awskich synodów. WTK 3: 1955 nr 10 s. 7; nr 13 s. 14; nr 18 s. 11; nr 23 s. 12; nr 24 s. 11. Vá v r á J., Das Kollegiatstift St. Bartholomäi in Oberglogau. OH 9: 1913, s. 89-96; OJ 2: 1925, s. 77-105. Vel d t r u p D., Prosopographische Studien zur Geschichte Oppelns als he- rzoglicher Residenzstadt im Mittelalter. Berlin 1995. Vö l k e l R., Die persönliche Zusammensetzung des Neisser Kollegiatkapitels während seoner Residenz in der Altstadt Neisse 1477-1650 an der Kollegaitkirche SS. Johannes Ev. Und Nikolaus. Neisse [1938]. Vol k m a n n R., Urkundliche Beiträge zur Geschichte der Franziskanerklo- ster in Jauer. Breslau 1890. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 298

298 KS. JÓZEF MANDZIUK [100]

Wac ∏ a w i k E., Kaplica Âw. Jadwigi przy Muzeum Piastów Âlàskich w Brze- gu w latach 1360-1989. Wroc∏aw 2001, mps. Wag n e r A., Schlesisches aus dem Vatikanischen Archive in Rom aus dem Jahren 1316-1371. ZGS 25: 1891, s. 287-305. Wah n e r K., Ueber die Bibliothek der Prämonstratenser-Nonnenklosters zu Czarnowanz. ZGS 34: 1900, s. 414-416. Waj s H., Zmiana przynale˝noÊci prowincjalnej kustodii wroc∏awskiej i z∏oto- ryjskiej franciszkanów w drugiej po∏owie XIII w. PH 74: 1983, s. 255-268. Wal k o w i a k A., Biblioteka kolegiacka w G∏ogowie w okresie Êredniowie- cza. Wroc∏aw 1995, mps. Wal o s z c z y k S., Joannici w K∏odzku do poczàtków XVI wieku. Opole 2000, mps. Wal s c h K., Ein Schlesier an der Universität Krakau im 15. Jahrhundert. ASKG 40: 1982, s. 191-206. Wal s h K., Ein Schlesier an der Universität Krakau im 15. Jahrhundert. Zu Biographie, wissenschaftlichen Interessen und Handschriftenbesitz des Laurentius von Ratibor. ASKG 40: 1982, s. 191-206. Wal t e r E., Äbtissin Gertrud, die Tochter der hl. Hedwig und ein Generalka- pitelsstatut des Zistersienserordens vom Jahre 1252. ASKG 24: 1966, s. 56-66. Wal t e r E., Aphorismen zu St. Hedwig, Herzogin von Schlesien. ASKG 56: 1998, s. 233-260; 57: 1999, s. 221-262. Wal t e r E., Baugeschichte und architektonische Gestaltung der ältesten fe- ststellbaren Grabeskirche Herzog Heinrichs II. von Schlesien. ASKG 6: 1941, s. 59-98. Wal t e r E., Beiträge zur Geschichte des Vinzenzstiftes auf dem Elbing bei Breslau. JSFWUB 36: 1995, s. 47-78. Wal t e r E., Berichtigungen und Ergänzungen zur Entwiklung des Breslauer Erzbistumswappen. ASKG 19: 1961, s. 102-164. Wal t e r E., Bischof Preczlaus von Pogarell und die bauliche Abhängigkeit des Kleinchores des Breslauer Domes von der Marienkapelle der Krakauer Kathe- drale. ASKG 31: 1973, s. 201-211. Wal t e r E., Das Doppelgrab des Grafen Peter Wlast (+1153) und seine Ge- mahlin in St. Vinzenz auf dem Elbing. ASKG 51-52: 1994, s. 221-256. Wal t e r E., Das „hedwig Byldt” und das „sanc Hedewigk glaß” im Inventa- rium des Breslauer Dominikanerkloster St. Adalbert vom Jahre 1524. ASKG t3: 1975, s. 28-46. Wal t e r E., Das Modell der Trebnitzer Klosterkirche als Attribut der hl. He- dwig. ASKG 16: 1958, s. 39-59; 17: 1959, s. 16-47. Wal t e r E., Das Hospital zum Hl. Geist in Breslau und die Brüder vom Or- den des Hl. Geistes. ASKG 49: 1991, s. 219-230. Wal t e r E., Das Patrozinium der ehemeligen St. Gertrudkapelle auf dem Schweidnitzer Anger (jetzt Tauentienplatz in Breslau). ASKG 4: 1939, s. 70-83. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 299

[101] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 299

Wal t e r E., Das Patrozinium von Krypta bzw. Kryptaalter der Cisterciense- rinnen-abteikirche zum hl. Bartholomäus in Trebnitz/Schlesien. CChr 1976, nr 2, s. 37-44. Wal t e r E., Das von Herzog Heinrich IV. auf der Breslauer Dominsel geplan- te Zisterzienserinnenkloster. JSFWUB 26: 1985, s. 35-50. Wal t e r E., Der Brunnen des hl. Johannes am Breslauer Dom. ASKG 55: 1997, s. 265-268. Wal t e r E., Der Eintritt Ursulas, Tochter des Kurfürsten Albrecht Achilles von Brandenburg, in das Katharinenstift in Breslau. ZGS 77: 1943, s. 66-74. Wal t e r E., Der franziskanische Einfluss auf die Religiosität der heiligen He- dwig. WuW 1977, nr 2-3, s. 146-157. Wal t e r E., Der hl. Hedwig, Herzogin von Schlesien, geweihte Stätten in Bre- slau. Schlesien 30: 1984, s. 142-150. Wal t e r E., Der historische Wert der ältesten nicht urkundlichen Quellen zum Leben der Hl. Hedwig und zur Gründung der Zisterzienserinnenabtei Treb- nitz aus der Feder des Caesarius von Heisterbach. W: Beiträge zur Schlesischen Kirchengeschichte. Gedenkschrift für Kurt Engelbert. Red. B. S t a s i e w s k i. Köln-Wien 1969, s. 76-170. Wal t e r E., Der Liliensschild des Breslauer Bistumswappens und das Wap- pen der Stadt Breslau im Wappensaal der Burg Kaiser Karl IV. zu Lauf an der Pe- gnitz. ASKG 65: 1992, s. 271-278. Wal t e r E., Der romanische Dom des Breslauer Bischofs Walter (+1169) und seine Krypta. ASKG 21: 1963, s. 43-72. Wal t e r E., Der Todes-und Begräbnistag der hl. Hedwig. ASKG 22: 1964, s. 140-176. Wal t e r E., Der Selige Ceslaus (+1243), ein Schüler der heiligen Dominicus. Beiträge zur Biographie und zur Verehrung. ASKG 44: 1986, s. 147-163; 46: 1988, s. 45-75. Wal t e r E., Der Straßen- und Hausname „Engelsburg” in der Breslauer Alt- stadt und der Deutsche Ritterorden. ASKG 35: 1977, s. 29-50. Wal t e r E., Die älteste schriftlich überlieferte figürliche Darstellung des Na- men-Jesu-Monogramms mit Kreuz in Schlesien. ASKG 41: 1983, s. 249-252. Wal t e r E., Die ehemelige „kleine Hedwigskapelle” in der Ziesterzienserin- nerkirche in Trebnitz, „darin die fromme Fürstin Hedwig zu beten pflegte”. ASKG 13: 1955, s. 26-61. Wal t e r E., Die erste Grabstätte der hl. Hedwig. ASKG 20: 1962, s. 29-83. Wal t e r E., Die erste Grabstätte Herzog Heinrichs I von Schlesien (+1238) im Kloster der Zisterzienserinnen zu Trebnitz. JSFWUB 18: 1973, s. 7-32. Wal t e r E., Die Grabstätte des Deutschordenshochmeisters Konrad von Feuchtwagen (1291-1296) in der ehemaligen Zistercienserinnenabteikirche in Trebnitz. ASKG 32: 1974, s. 215-238. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 300

300 KS. JÓZEF MANDZIUK [102]

Wal t e r E., Die Grabstätte Konrads, des Sohnes der hl. Hedwig und die angeblich als Krypta in die Klosterkirche einbezogene alte Peterskapelle. ASKG 14: 1959, s. 24-58. Wal t e r E., Die Grabstätten der Breslauer Bischöfe Cyprian (+1207) und Lorenz (+1232) in der Ziesterzienserabteikirche zu Leubus. JSFWUB 22: 1982, s. 115-126. Wal t e r E., Die Hofkapelle der ehemaligen kaiserlichen Burg in Breslau. JSFWUB 24: 1983, s. 181-192. Wal t e r E., Die Jahre 1244, 1268 und 1272 in der Baugeschichte des Bre- slauer Domes. ASKG 24: 1966, s. 25-55. Wal t e r E., Die Patrozinien der Breslauer Kirchen St. Agnes und St. Hiero- nymus. JSFWUB 27: 1986, s. 53-80. Wal t e r E., Die Stadthöfe der Zisterzienserabtei Leubus in Breslau. JSFWUB 24: 1983, s. 327-330. Wal t e r E., Die „tumba” des Breslauer Bischofs Thomas I (1232-1268) im Testament des Bischofs Thomas II, vom 13. März 1292. ASKG 51-52: 1994, s. 213-220. Wal t e r E., Die von Anna, der böhemischen Königstochter und Herzogin von Schlesien (+1265), ihre Schwiegermutter, der hl. Hedwig (+1243). Gewid- mete corona in Trebnitz. ASKG 15: 1957, s. 44-85. Wal t e r E., Ein Taufstein in der Breslauer Kollegiatstiftskirche zum H. Kreuz. ASKG 55: 1997, s. 269-272. Wal t e r E., Ein unbeachteter Hospitalkirchentyp in Breslau. JSFWUB 22: 1981, s. 62-67. Wal t e r E., Franziskanische Armutsbewebung in Schlesien. War die Herzo- gin Anna (+1265), die Schwiegertochte der hl. Hedwig, ein Terziarin des Franzi- skanerordens? ASKG 40: 1982, s. 207-221. Wal t e r E., Haben König Karl IV. und seine Gemahlin Anna das Breslauer Augustinereremitenkloster St. Dorothea gestiftet? JSFWUB 36-27: 1995-1996, s. 430-435. Wal t e r E., Ist der Deutschordensmeister Poppo von Osterna (1252 bis 1253) in der St. Jakobskirche zu Breslau (heut St. Vinzenzkirche) begraben wor- den? ASKG 3: 1938, s. 29-57. Wal t e r E., Kleine Beiträge zum Breslauer Dom, insbesondere zu seiner In- nenausstallung im Mittelalter. JSFWUB 17: 1972, s. 7-24. Wal t e r E., Klosterfriedhöfe in Lebus und Trebnitz. Eine Armeseelenleuchte des Klosters Leubus. JSFWUB 28: 1987, s. 37-49. Wal t e r E., Mechthildis, Gräfin von Sayn, und St. Hedwig, Herzogin von Schle- sien, zwei bluts-und geistesverwandte Frauen des Mittelalters. W: Festschrift Eduard Hegel zum 65. Geburstag. Red. S. C o r s t e n i in. Düsseldorf 1975, s. 23-40. Wal t e r E., Meister Jodokus (Jost) Tauchen, der Steinmetz, und die St. Jako- buskirche in Neisse. SGB 1941, z. 3-4, s. 61-64. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 301

[103] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 301

Wal t e r E., Neue Ergebnisse zur Hedwigsforschung. Der Verfasser der Legen- da maior. Datum der Liturgischen Heiligsprechung. ASKG 43: 1985, s. 221-245. Wal t e r E., Patrozinien des Breslauer Domes und augerer schlesischer Kir- chen. ASKG 42: 1984, s. 113-136. Wal t e r E., Professor Sophronius Clasen O. F. M. zur Autorschaft der Le- genda maior und Legenda minor de beata Hedwigi. ASKG 34: 1976, s. 171-174. Wal t e r E., Sinn und Zweck der planten, nur teilweise ausgeführten Ostpartie der ehemaligen Zistercienserinnenkirche in Trebnitz. JSFWUB 20: 1979, s. 51-76. Wal t e r E., St. Adalbert in Breslau – die älteste Marienwallfahrt in Schle- sien. ASKG 49: 1991, s. 257-268. Wal t e r E., St. Hedwig, Herzogin von Schlesien (+1243) „treue Patronin des Cistercienserordens”. CChr 1976, nr 4, s. 121-126. Wal t e r E., „St. Hedwig vor dem Bilde des Gekreuzigten”, eine symbolische Herz-Jesu-Darstellung des Mittelalters. ASKG 8: 1950, s. 173-177. Wal t e r E., St. Ursula-Kult in schlesischen Zisterzienseabtei. JSFWUB 33: 1992, s. 1-13. Wal t e r E., Studien zum Leben der hl. Hedwig Herzogin von Schlesien. Stut- tgart 1972. Wal t e r E., Untersuchung zur zisterziensischen Anlage des Breslauer Domes. ASKG 10: 1952, s. 30-62. Wal t e r E., Ursprung des Patrozimius und Altar der drei St. Adalbertuskir- chen in Breslau, Nimptsch und Militsch. ASKG 9: 1951, s. 24-44. Wal t e r E., War der Tag der Öffnung des Grabes der hl. Hedwig und der Er- hebung ihrer Gebeine aus dem selben der 17. August? W: Festschrift für Bernhard Stasiewski. Beiträge zur Ostdeutschen und Osteuropäischen Kirchengeschichte. Red. G. A d r i á n u y. J. G o t t s c h a l k. Köln-Wien 1975, s. 13-23. Wal t e r E., Waren die Leubuser Benediktiner Schottenmönche? JSFWUB 36/37: 1995-1996, s. 423-429. Wal t e r E., Warum nannte der hl. Johannes Kapistran Breslau „seine Stadt”? ASKG 50: 1992, s. 225-236. Wal t e r E., Wer war der Konsekrator des heutigen Breslauer Domes? ASKG 37: 1979, s. 215-225. Wal t e r E., Wo hat der Johanniter Barthel Stein seine Beschreibung Breslaus geschrieben? W: Im Gedächtnis der Kirche neu erwachen. Studien zur Geschichte des Christentums in Mittel- und Osteuropa. Festgabe für Gabriel Adriányi zum 65. Geburstag. Red. R. H a a s i in. Köln-Weimar-Wien 2000, s. 83-103. Wal t e r E., Wo stand der romanische Dom des Breslauer Bischofs Walter in Breslau? ASKG 2: 1937, s. 33-55. Wal t e r E., Wo stand in Breslau das älteste Haus der Zisterzienserabtei He- inrichau? JSFWUB 24: 1983, s. 233-239. Wal t e r E., Zu Barthel Steins Descriptio Vratislavie. JSFWUB 30: 1989, s. 63-76. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 302

302 KS. JÓZEF MANDZIUK [104]

Wal t e r E., Zu den Anfängen des Franziskanerklosters St. Jakob und des Klarissenklosters St. Klara auf dem Breslauer Ritterplatz. ASKG 53: 1995, s. 225-240. Wal t e r E., Zum Franziskanerkloster St. Bernhardin in Breslau. JSFWUB 36: 1995, s. 436-440. Wal t e r E., Zum Kaiserchor des Breslauer Domes. ASKG 25: 1967, s. 128-166. Wal t e r E., Zum romanischen Dom des Breslauer Bischofs Walter (+1169). ASKG 34: 1976, s. 1-19. Wal t e r E., Zum Taufritus im Bistum Breslau im späten Mittelalter. ASKG 57: 1997, s. 263-264. Wal t e r E., Zur ältesten Baugeschichte der Breslauer Kirchen St. Ägidii, St. Maria auf dem Sande und St. Peter und Paul. ASKG 27: 1969, s. 1-29. Wal t e r E., Zur ältesten Baugeschichte und zum Patrozinium der abgebrochen Kapelle zu den hl. Maternus und Servatius in Breslau. ASKG 29: 1971, s. 68-89. Wal t e r E., Zur ältesten Geschichte des Klosters Leubus a. d. Oder. JSFWUB 16: 1971, s. 7-40. Wal t e r E., Zur architektonischen Gestaltung des ehemaligen mittelalterlichen Lettnes im Breslauer Dom. ASKG 26: 1968, s. 64-95. Wal t e r E., Zur Baugeschichte der gotischen Grabkapelle der hl. Hedwig in Trebnitz. ASKG 32: 1974, s. 195-204. Wal t e r E., Zur Baugeschichte des Langhauses und des Kleinchores sowie zum fons sacer des Breslauer Domes. ASKG 37: 1979, s. 215-225. Wal t e r E., Zur Baugeschichte und Ausstattung des Breslauer Domes. JSFWUB 31: 1990, s. 35-55. Wal t e r E., Zur Baugeschichte von vier gotischen Kirchen Breslaus und der abgebrochenen gotischen Abteikirche in Grüssau. JSFWUB 33: 1992, s. 15-39. Wal t e r E., Zur baulichen Abhängigkeit der Krakauer Kathedrale vom Bre- slauer Domchor. ASKG 22: 1964, s. 299-303. Wal t e r E., Zur Echtheit der Papst Klemens IV. zugerschrieben Hedwigspre- digt vom Jahre 1267. ASKG 47-48: 1989-1990, s. 261-273. Wal t e r E., Zur Genealogie des Schlesischen Herzogs Heinrich II. JSFWUB 25: 1982, s. 295-302. Wal t e r E., Zur Gründungsgeschichte des Breslauer Klarestiftes. JSFWUB 32: 1991, s. 21-28. Wal t e r E., Zur Herkunft des Grundrisses der Leubuser Fürstenkapelle und zum Modell dieser Kapelle. JSFWUB 29: 1988, s. 313-320. Wal t e r E., Zur Herkunft des ursprünglichen Grunsrisses der St. Martinikir- che auf der Breslauer Dominsel und zur Heimat des Breslauer Bischofs Hierony- mus (1046-1062). ASKG 11: 1953, s. 1-50. Wal t e r E., Zwei Figuren Kölner Heiliger in der St. Vinzenz-Kirche zu Bre- slau. ASKG 42: 1984, s. 137-146. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 303

[105] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 303

Wal t e r R., Kirchen – und Schulmusik inder Bischofsstadt Neisse im 14./15. Jahrhundert. W: Die Anfänge des Schrifttums in Oberschlesien bis zum Frühhu- manismus. Red. G. Kosellek. Frankfurt M. 1997, s. 281-301. Wa∏ k ó w s k i A., Echa byszewskie w najstarszym kopiarzu lubiàskim. NP 96: 2001, s. 111-123. Wa∏ k ó w s k i A., Najstarszy kopiarz lubiàski. AUWR nr 8000. Historia 50: 1985. Wa∏ k ó w s k i A., Skryptoria cystersów filiacji portyjskiej na Âlàsku do koƒca XIII w. Zielona Góra 1997. Wa∏ k ó w s k i A., Skryptorium dokumentowe klasztoru cystersów w Kamieƒ- cu Zàbkowickim do koƒca XIII wieku. Zarys dziejów. W: Klasztor w kulturze Êre- dniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 239-261. Wa∏ k ó w s k i A., Wp∏ywy lubiàskie na skryptorium klasztoru Cysterek wTrzebnicy. W: KJ, s. 189-261. Wa∏ k ó w s k i A., Zarys rozwoju pisma dokumentów lubiàskich do po∏owy XIII wieku. W: Kultura Êredniowieczna Âlàska. Pierwiastki rodzime i obce. Red. K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1993, s. 15-31. Wa∏ k ó w s k i A., Z badaƒ nad najstarszym kopiarzem lubiàskim. W: Histo- ria i kultura cystersów Polsce i ich europejskie zwiàzki. Red. J. S t r z e l c z y k. Poznaƒ 1987. Wan iak K., Opieka spo∏eczna i zdrowotna w Êredniowiecznym Brzegu. Opole 2001, mps. War c h o l i k S., Duchowieƒstwo Êlàskie XIII w. w walce o jednoÊç paƒstwo- wà z Polskà. RTPNK 1: 1929, s. 162-184. Wartha. Ein schlesischen Wallfahrtsort. Red. W. B e i n, U. S c h m i l e w s k i. Würzburg 1994. Wat t en b a c h W., Abriss der Geschichte des Klosters Czarnowanz. ZGS 2: 1858, s. 41-71. Wat t en b a c h W., Das Slavenkloster in Oels. ZGS 9: 1869, s. 206-209. Wat t e n b a c h W., Die Chronik der Augustiner Chorherren zu Glatz. ZGS 3: 1860, s. 33-43. Wat t e n b a c h W., Spitäter für Aussätzige in Schlesien. ZGS 3: 1860, s. 44-58. Wat t e n b a c h W., Über das Handbuch eines Inquisitors in der Kirchenbi- bliothek St. Nikolai in Greisweld. Berlin 1889. Wat t e n b a c h W., Zwei Synoden des Bischofs Heinrich von Würden. ZGS 4: 1863, z. 2, s. 272-277. Wawoc z n y G., Rudy. Magiczne miejsce. Racibórz 1999. Wà s G., Dokonywanie si´ nowo˝ytnego prze∏omu we Wroc∏awiu na tle sto- sunków rady miejskiej z franciszkanami. Sobótka 51: 1996, s. 343-350. Wà s G., Franciszkanie w spo∏eczeƒstwie Âlàska w Êredniowieczu i dobie nowo˝ytnej. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. R. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 105-126. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 304

304 KS. JÓZEF MANDZIUK [106]

Wà s G., Klasztory franciszkaƒskie w miastach Êlàskich i górno∏u˝yckich. Wroc∏aw 2000. Wà s G., Kszta∏towanie si´ nowych form ÊwiadomoÊci religijnej i spo∏ecznej we Wroc∏awiu i na Âlàsku w drugiej po∏owie XV i pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku na przyk∏adzie stosunków mi´dzy rodami miejskimi a klasztorami franciszkaƒskimi. Sobótka 55: 2000, s. 1-27. Wà s G., Nowe formy ÊwiadomoÊci religijne i spo∏ecznej we Wroc∏awiu w XVI w. a konflikt o franciszkanów z królem Ludwikiem II Jagielloƒczykiem. W: Studia i Materia∏y w dziejów nowo˝ytnych. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1995, s. 7-29. Wà s G., Obraz „Corona Beatissimae Virginis Mariae” jako dokument ducho- woÊci franciszkanów Êlàskich XV wieku. W: Studia i Materia∏y z Dziejów Âlàska. T. 20. Katowice 1991, s. 26-36. Wà s G., Rola rad miejskich w reformie zakonu franciszkaƒskiego na Âlàsku i ¸u˝ycach w XV i XVI wieku na przyk∏adzie Zgorzelca. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r- t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 503-520. Wà s G., Religiöses und gesselschaftliches Bewußtsein. Stadträte und Franzi- skanerklöster im Schlesien des 15. und 16. Jahrhunderts. WuW 61: 1998, s. 57-97. Wà s G., Âlàskie klasztory franciszkanów obserwantów w XV w. W: Studia z dziejów Europy Zachodniej i Âlàska. Red. R. ˚ e r e l i k. Wroc∏aw 1995, s. 68-104. Wà s G., Wyp´dzenie bernardynów z Wroc∏awia a poczàtek ery nowo˝ytnej na Âlàsku. ÂlK 4: 1992, s. 21-30. – To˝ w j. niem. WuW 61: 1998 s. 195-209. Wà s G., Zakony mendykanckie na Âlàsku w Êredniowieczu. Sobótka 53: 1998, s. 415-434. Web er s i n n G., Johannes Otto von Münsterberg. Magister in Prag und erster Rektor der Universität Leipzig. JSFWUB 7: 1962, s. 75-95. Weg n e r H., Ikonografia [b∏. Bronis∏awy]. W: EK. T. 2. Lublin 1976, szp. 1090-1091. Wel c J., Troska o biednych i wi´êniów w filantropijnej dzia∏alnoÊci Êwi´tej Ja- dwigi Âlàskiej. Wroc∏aw 2002, mps. Wel s F., Geschichte der Kloster Leubus und seine Bedeutung für Schlesien. Liegnitz 1924. Wel t zel A., Die CisterzienserProbstei Kasimir. Breslau 1889. Wel t z e l A., Das Archidiakonat Oppeln (1230-1810). ZGS 16: 1874, s. 379-394. Wel t zel A., Das fürstliche Cisterzienserstift Himmelwitz. Breslau 1895. Wel t zel A., Das Kollegiatstift zum hl. Bertholomäus in Oberglogau. ZGS 30: 1896, s. 165-190. Wel t zel A., Die ehemalige Pfarrkirche zu Allen Heiligen in Himmelwitz. SchP 13: 1892. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 305

[107] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 305

Wel t zel A., Geschichte der Ratiborer Archipresbyterats. Breslau 1896. Wel zel A., ˚ywot b∏ogos∏awionej Eufemii, ksi´˝ny raciborskiej z zakonu Êwi´tego Dominika. Gliwice 1878. Wen d t H., Die Verpfändung der Johanniter-Kommende Corpus Christi. ZGS 35: 1901, s. 155-185. Wen t a J., Dziejopisarstwo cystersów a „memoria” na przyk∏adzie Henryko- wa, Lubià˝a i Oliwy. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 191-198. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Dzia∏alnoÊç muzyczna augustiaƒskiego klasztoru zagauskiego w Êredniowieczu jako wyraz ówczesnej elity kulturalnej. W: Trady- cje Êlàskiej kultury muzycznej. Red. M. Zduniak. T. 6. Wroc∏aw 1992, s. 25-30. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Kancjona∏ ze Ârody Âlàskiej – zbiór repertuaru muzycznego z XV wieku. AUWr Historia 70: 1990, s. 111-116. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Muzyczne kontakty Âlàska i Czech w okresie Êredniowiecza. W: Polska – Czechy – Âlàsk. Studia nad dziejami stosunków kulturalnych i politycznych w Êredniowieczu. Red. R. G ∏ a d k i e w i c z. Wro- c∏aw 1994, s. 73-79. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Przyczynek do dzia∏alnoÊci muzycznej klasztoru kanoników regularnych Êw. Augustyna w ˚aganiu. Muzyka 22: 1977, nr 1, s. 1190121. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Widowiska i gry pasyjne Êredniowiecznych klasztorów Êlàskich. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. R. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 291-294. W´ g r z y n – K l i s o w s k a W., Wykaz kantorów dzia∏ajàcych w katedrze wroc∏awskiej w okresie Êredniowiecza. Muzyka 25: 1980, nr 3, s. 117-118. Wiel g o s z Z., Kronika polska – metoda prezentacji dziejów. W: Dawna historiografia Âlàska. Opole 1980. Wiel g os zZ., Poczàtki wielkiej w∏asnoÊci klasztornej cystersów w Lubià˝u. RH 22: 1956, s. 61-126. Wiel g o s z Z., Wielka w∏asnoÊç cysterska w osadnictwie pogranicza Âlàska iWielkopolski. Poznaƒ 1964. Wier zg oƒ A., KoÊcio∏y drewniane na Âlàsku Opolskim. Opole 1995. Wies eE., Die Plastik. W: Die Kunst in Schlesien. Berlin 1927, s. 129-198. W ies eE., Schlesische Plastik vom Beginn des 14. bis zur Mitte des 15. Jhs. Leipzig 1923. Wies eH., Das St. Anna-Kloster zu Glatz. ZGS 13: 1877, z. 2, s. 22-226. Wil a m o w s k a E., Kronika polsko-Êlàska. Zabytek pochodzenia lubiàskie- go. SZ 25: 1980, s. 79-95. Wil k M., M´czeƒska Êmierç dominikanów zàbkowickich: Miko∏aja, Jana i Andrzeja (+1428). Wroc∏aw 2001. mps. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 306

306 KS. JÓZEF MANDZIUK [108]

Wil m s H., Die Märtyrer von Frankenstein. Vechta in Oldenburg [1934]. Win iar s k a M., Losy zakonne górnoÊlàskich Piastówien. Opole 2000, mps. Win i c k a Z., Halowy koÊció∏ Êw. Katarzyny w Górze. Wroc∏aw 1963, mps. Win ows k i L., Innowiercy w Êredniowiecznych wyobra˝eniach i legendach. SSÂl SN 20: 1971, s. 507-540. Wis zews k iP., Legnickie opactwo benedyktynek Bo˝ego Cia∏a w spo∏e- czeƒstwie Êlàskim, 1348-1538. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw- -Opole 2000, s. 75-90. Wis zews k i P., Mniszki benedyktyƒskie i ich rodziny w Êredniowieczu na przyk∏adzie opactw Êlàskich (Legnica, Lubomierz, Strzegom). W: Kobieta i rodzina w Êredniowieczu i na progu czasów nowo˝ytnych. Red. Z. N o w a k, A. R a- d z i m i ƒ s k i. Toruƒ 1998, s. 130-145. Wis zews k iP., Nonnenklöster in Schlesien bis 1810. Forschungsstand und Forschungsperspektiven. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r. R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 327-336. Wis zews k iP., Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/1349-1810). Struk- tura, funkcjonowanie, miejsce w spo∏eczeƒstwie. Wroc∏aw 2000. Wis zews k iP., Âredniowieczna Êlàska piecz´ç klasztorna jako Êrodek przekazu informacji. W: Piecz´ç w Polsce Êredniowiecznej i nowo˝ytnej. Red. P. D y m- m e l. Lublin 1998, s. 11-30. Wis zews k iP., Zakony z terenów dawnego ksi´stwa Êwidnicko-jawor- skiego. ˚ycie klasztorne w XIII – pierwszej çwierci XVI w. Âwidnica-Jawor 2001. Wit k o w s k a A., Jacek Odrowà˝. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 640-641. Wit k o w s k a A., Jadwiga Âlàska. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 663-664. Wit k o w s k i J., Fidus amor. O ksi´ciu Bolku II Zi´bickim i jego pomniku w Henrykowie. W: Nobile claret opus. Wroc∏aw 1998, s. 86-94. Wit k o w s k i J., Gotycki o∏tarz g∏ówny koÊcio∏a Êwi´tych Piotra i Paw∏a w Legnicy. Legnica 1997. Wit k o w s k i R., Próba rekonstrukcji biblioteki kartuzji „Passionis Christi” w Legnicy. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 93-104. Woj c i e c h o w s k i K., Witelo jako filozof. W: Witelo- matematyk, fizyk, filozof. Red. J. T r z y n a d l o w s k i. Wroc∏aw 1979, s. 19-30. Woj c i e c h o w s k i K., ˚ycie i dzia∏alnoÊç Witelona. Fizyka i Chemia 1953, nr 5. Woj c ik W., Prawo celibatu w Polsce Êredniowiecznej. Wprowadzenie i roz- wój historyczny. RTK 5: 1958, nr 4, s. 55-82. Woj t y s k a D., Baltazar z Pescii. W: EK. T. 1. Lublin 1973, szp. 1290. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 307

[109] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 307

Wokó∏ „Ksi´gi Henrykowskiej”. Red. E. Bator. Wroc∏aw 1995. Wol a ƒ s k a A., Âlàski dramat liturgiczny w Êwietle ˝róde∏ europejskich. W: Tradycje Êlàskiej kultury muzycznej. Red. M. Zduniak. T. 8. Wroc∏aw 1996, s. 9-26. Wol n i k F., Diecezjalne i zakonne „libri ordinarii” êród∏em do badania Êre- dniowiecznej liturgii Êlàskiej. STHSO 18: 1998, s. 189-211. Wol n ik F., Kalendarz nyskich bo˝ogrobców wed∏ug XIV wiecznego „Liber Ordinarius”. RTHSO 15: 1995, s. 311-333. Wol n i k F., Liturgia bo˝ogrobców nyskich w Êredniowieczu. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 459-479. Wol n ik F., Liturgia godzin w diecezji wroc∏awskiej w XV w. Opole 1994. Wol n ik F., Liturgia Êlàskich cystersów w Êredniowieczu. Opole 2002. Wol n i k F., Liturgia Êmierci i pogrzebu w klasztorze wroc∏awskich premon- stratensów w Êredniowieczu. STHSO 20: 2000, s. 351-369. Wol n i k F., Liturgia Wielkiego Tygodnia w konwencie wroc∏awskich domini- kanów w XV wieku. SHTSO 21: 2001, s. 301-326. Wol n i k F., Liturgia Wielkiego Tygodnia w Êlàskich konwentach kanoników regularnych w Êredniowieczu. SHTSO 22: 2002, s. 227-256. Wol n ik F., Liturgiczny kalendarz wroc∏awskich premonstratensów wed∏ug XIV-wiecznego Liber ordinarius. RTHSO 19: 1999, s. 195-209. Wol n i k F., Âwi´ci w zabytkach liturgicznych nyskich bo˝ogrobców. W: Cz∏o- wiek i KoÊció∏ w dziejach. Red. J. K o p i e c, N. W i d o k. Opole 1999, s. 147-163. Wol n i k F., Âwi´ta translacyjne w Êredniowiecznej liturgii Êlàskiej. SHTSO 23: 2003, s. 283-302. Wol n ik F., Tajemnica Krzy˝a w liturgii nyskich bo˝ogrobców. STHOP 16: 1996, s. 289-312. Wol n i k F., Wp∏yw cystersów na kultur´ Âlàska. SHTSP 24: 2004, s. 357-379. Wol n y J., ¸aciƒski zbiór kazaƒ Peregryna z Opola i ich zwiàzek z tzw. Kaza- niami gnieênieƒskimi. W: Âredniowiecze. Studia o kulturze. T. 1. Warszawa 1961, s. 171-238. Wor o n i e c k i J., B∏. Czes∏aw dominikanin. Opole 1947. Wor o n i e c k i J., Eufemia. W: PSB 6: 1948, s. 318-319. Wor o n i e c k i J., Âwi´ty Jacek i wprowadzenie zakonu kaznodziejskiego do Polski. Kraków 1947. Wö r s t e r P., Breslau und Olmüt als humanistischen Zentren vor der Refor- mation. W: Humanismus und Renaissance in Ostmitteleuropa vor den Reforma- tion. Red. E. E b e r h a r d, A. A. S t r n a d. Köln 1996, s. 215-227. Wos t r y W., Schlesier an der Universität Prag vor 1409. ZGS 66: 1932, s. 1-33. Wó j c i k K., Jan z Kluczborka. MHFS 15: 1971, s. 73-150. Wó j c i k K., Jan z Kluczborka. W: EK. T. 7. Lublin 1997, szp. 909. Wó j c i k K., Jan z Kluczborka. Filozof i teolog Uniwersytetu Krakowskiego. Lublin 1995. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 308

308 KS. JÓZEF MANDZIUK [110]

Wó j c i k M. L., Beginki g∏ubczyckie. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw- -Opole 2000, s. 583-590. Wó j c i k M. L., Poczàtki skryptorium dokumentowego klasztoru cystersów w Rudach. W: Klasztor w kulturze Êredniowiecznej Polski. Red. A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, M. D e r w i c h. Opole 1995, s. 263-277. Wó j c i k M. L., Âredniowiecze w monografia miast Dolnego Âlàska. Sobótka 55: 2000, s. 459-464. Wó j c i k M. L., Âredniowieczne piecz´cie cystersów rudzkich. W: Cystersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z. Poznaƒ 2000, s. 405-415. Wó j c i k M. L., W sprawie wiarygodnoÊci przywileju ksi´cia Êlàskiego Henry- ka Brodatego dla goÊci oÊmiu wsi klasztoru NajÊwi´tszej Marii Panny na Piasku we Wroc∏awiu z 1221 r. Sobótka 44: 1989, s. 527-542. Wó ∏ k i e w i c z E., Jak powsta∏a legenda? Rola konwentu dominikanów opolskich w rozwoju kultu Êw. Wojciecha. W: Opolskie drogi Êw. Wojciecha. Red. A. P o b ó g –L e n a r t o w i c z. Opole 1997. Wó ∏ k i e w i c z E., Mieszczanie w klasztorze. Sk∏ad osobowy konwentu bo˝o- grobców w Nysie w Êredniowieczu. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Wroc∏aw- -Opole 2000, s. 427-247. Wó ∏ k i e w i c z E., Stan badaƒ nad Êredniowiecznymi dziejami klasztoru do- minikaƒskiego w Opolu. ZNUOp 1988, s. 23-35. Wó ∏ k i e w i c z E., Wykszta∏cenie akademickie pra∏atów i kanoników kapitu∏ kolegiackich w XV wieku (Opole, G∏ogówek, Otmuchów/Nysa). W: Kul- tura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2002, s. 263-280. Wr on aK., Stosunek w∏adz koÊcielnych do odst´pców od wiary na Âlàsku w XIV wieku. Wroc∏aw 1995, mps. Wr oƒ s k i M., WyjaÊnienie problemu domniemanej dzia∏alnoÊci zakonu cy- stersów w Reptach Tarnowickich i Opatowicach. Zeszyty Tarnogórskie 1986, nr 1, s. 78-87. Wr z e s i ƒ s k a J., Problematyka heraldyczna w gotyckiej architekturze Wro- c∏awia. W: Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Warszawa 1978, s. 203-246. Ws zo∏ a J., Historia i kult obrazu Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. Wro- c∏aw 1998, mps. Wü n s c h T., Reformatio in capite et in membris. Der Anteil des Bistums Bre- slau an der konziliaren Reformbewegung 15. Jahrhunderts. ASKG 58: 2000, s. 91-110. Wü n s c h T., Vorläufer und Vertreter des Konziliarismus aus Oberschlesien. W: Obeschlesien im späten Mittelalter. Red. D e m s. Berlin 1993, s. 99-116. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 309

[111] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 309

Wü n s c h T., Zur Geschichte des Bistums Breslau im Spätmittelalter. W: Be- richte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und Geschichte 4: 1996, s. 39-69. Wut k e K., Die Ververbung der Brieger Herzöge um die Magdeburger Do- mprobstei. ZGS 30: 1896, s. 99-127. Wut k e K., Nationale Kämpfe im Kloster Trebnitz. ZGS 14: 1890, s. 1-30. Wut k e K., Schlesische Wallfahrten nach dem heiligen Lande. Darstellun- gen und Quellen zur schlesischen Geschichte. 3: 1906, s. 137-178. Wut k e K., Zur Geschichte des Herzogs Konrad IV Senior von Oels Bischof von Breslau. ZGS 44: 1910, s. 248-252. Wy c z a w s k i H. E., Marcin Polak. W: SPTK, t. 3, s. 54-55. Wy r o z u m s k i J., Konstancja, ksieni trzebnicka. W: PSB 13: 1967, s. 602. Wy s oc k a B., Rzeêba wsporników anielskich z koÊcio∏a NMP na Piasku we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1975, mps. Zab ∏ oc k i Z. Biskup Nanker. N˚ 3: 1986, nr 6, s. 6-7. Zah aj k i e w i c z M., Arnold de Caucina. W: EK. T. 1. Lublin 1973, szp. 946. Zaun J., Rudolf von Rüdesheim. Fürstbischof von Levant und Breslau. Frankfurt a. M. 1881. Zawad zk aK., Biblioteka klasztoru dominikanów we Wroc∏awiu (1226- 1810). W: Studia nad historià dominikanów w Polsce. 1222-1972. Red. J. K ∏ o- c z o w s k i. T. 2. Warszawa 1975, s. 289-389. Zawad z k a K., Biblioteki klasztorne dominikanów na Âlàsku (1239-1810). Wroc∏aw 1999. Zawad zk aK., Problem bibliotek franciszkaƒskich na Âlàsku (1236-1810). W: Zakony franciszkaƒskie w Polsce. R. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1, cz. 2, s. 137-158. Zawad zk aK., Ze studiów nad bibliotekami klasztorów dominikanów na Âlàsku (1228-1810). RB 18: 1974, s. 301-328. Zawad z k a K., Ze êróde∏ i stanu badaƒ dotyczàcych dawnych klasztornych bibliotek dominikanów w Polskich Prowincjach. NP 39: 1973, s. 213-228. Zd an owic zS., Zarys historyczny liturgicznego kultu Êw. Jadwigi. RBL 6: 1953, s. 102-115. Z d u n i a k M., Instrumenty muzyczne w sakralnej plastyce Êlàskiej. W: Musi- ca sacra. Red. R. Nowak. Wroc∏aw 1997, s. 10-25. Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Warszawa 1978. Z historii ludnoÊci ˝ydowskiej w Polsce i na Âlàsku. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994. Ziel iƒ s k a– M el k ows k aK., Opat byszewsko-koronowski Engelbert i jego ˝ywot Êw. Jadwigi Âlàskiej. NP 96: 2001, s. 33-62. Ziel iƒ s k iA., Przez siedem opactw. Âladami cystersów na Âlàsku. Wroc∏aw 1997. Ziel i ƒ s k i J., KoÊció∏ farny w Zi´bicach i jego architektura z XIII w. RSÂl 2: 1963, s. 5-15. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 310

310 KS. JÓZEF MANDZIUK [112]

Zien t ar aB., Henryk Brodaty i jego czasy. Warszawa 1975. Zien t ar aB., Walonowie na Âlàsku w XII i XIII w. PHist 66: 1975. Zi´ t a r aB., Obraz Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. W: Krzeszów uÊwi´cony ¸askà. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1997, s. 9-12. Zim m e r m a n n G., Das Breslauer Domkapitel im Zeitalter der Reforma- tion und Gegenreformation (1500-1600). Weimar 1938. Ziom ec k aA., Figura Madonny Tronujàcej z Kamiennej Góry i poczàtki drewnianej rzeêby gotyckiej na Âlàsku. W: Z dziejów sztuki Êlàskiej. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Wroc∏aw 1978, s. 13-40. Ziom ec k aA., Mistrz Lubiƒskich Figur. Z zagadnieƒ póênogotyckiej rzeêby Êlàskiej. RSÂl 8: 1971, s. 21-34. Ziom ec k aA., Rola Wroc∏awia w kszta∏towaniu drewnianej rzeêby na Gór- nym Âlàsku. W: Mi´dzy Wroc∏awiem a Krakowem. Sztuka gotycka na Górnym Âlàsku. Red. O. N o w a k. Katowice 1995, s. 70-24. Ziom ec k aA., Rzeêba i malarstwo [gotyckie]. W: SzWr, s. 106-174. Z iom ec k a A., Rzeêba i malarstwo od 2 po∏owy XIII do poczàtku XVI wieku. W: Wroc∏aw, jego dzieje i kultura. Red. Z. Â w i e c h o w s k i. Warszawa 1978, s. 154-190. Ziom ec k aA., Rzeêbione retabula szafowe na Âlàsku w drugiej po∏owie XV i poczàtku XVI wieku. RSÂl 10: 1976, s. 7: 146. Ziom ec k aA., Âlàska sztuka gotycka. Katalog zbiorów. Wroc∏aw 1968. Ziom ec k aA., Âlàskie malarstwo gotyckie. Muzeum Narodowe we Wroc∏a- wiu. Wroc∏aw 1986. Ziom ec k aA., Âredniowieczna rzeêba Êlàska. W: Âredniowieczna kultura na Âlàsku. Red. R. H e c k. Wroc∏aw 1977, s. 87-99. Ziom ec k aA., Tryptyk ZaÊni´cia Marii z koÊcio∏a Bo˝ego Cia∏a we Wro- c∏awiu i jego mistrz. Wroc∏aw 1970. Ziom ec k aA., Uwagi o poliptyku Zwiastowania z koÊcio∏a Âw. El˝biety we Wroc∏awiu. W: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wroc∏awski koÊció∏ Êw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków. Red. M. Z l a t. Wroc∏aw 1996, s. 75-94. Ziom ec k aA., Wit Stwosz a póênogotycka rzeêba na Âlàsku. W: Wit Stwosz. Studia o sztuce i recepcji. Red. A. S. L a b u d a. Warszawa-Poznaƒ 1986, s. 125-146. Ziom ec k a A., Z zagadnieƒ rzeêby Êlàskiej na prze∏omie XV i XVI wieku. KOp 1: 1955, s. 157-176. Ziv ier E., Die Begründung der Pfarrkirche in Michalkowitz, vor 500 Jahren. Oberschlesien 1: 1902, s. 297-301. Zl a t M., Sztuki Êlàskiej drogi do gotyku. W: Póêny gotyk. Warszawa 1965. Zl at M., Âlàsk. Okres 1350-1550 roku. W: Architektura gotycka w Polsce. Red. T. M r o c z k o, M. A r s z y ƒ s k i. T. 1. Warszawa 1995, s. 131-153. Zum k e l l e r A., Die Augustinerschule des Mittelalters. AA 27: 1964, s. 167-262. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 311

[113] BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 311

Zwier c a n A., Henryk z Bren. W: EK. T. 6. Lublin 1993, szp. 707. Zy m M. ¸., Dzieje by∏ego zakonu dominikaƒskiego we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1957, mps. ˚ a r e j k o M., Sakramentarium koÊcio∏a p. w. Âw. Marii Magdaleny we Wro- c∏awiu. Wroc∏aw 1988, mps. ˚ e l b r o w s k i J., Architektoniczne polichromie we wn´trzu koÊcio∏a Êw. Ma- rii Magdaleny we Wroc∏awiu w okresie Êredniowiecza. W: Architektura Wroc∏a- wia. T. 3. Wroc∏aw 1977, s. 75-87. ˚ e l b r o w s k i J., Przekszta∏cenia polichromii architektonicznej Êcian we wn´- trzu koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏awiu. W: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wro- c∏awski koÊció∏ Âw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków sztuki. Red. M. Z l a t. Wroc∏aw 1996, s. 139-153. ˚ e r e l i k R., Arnold ze Zwróconej. Archidiakon g∏ogowski i kanonik wro- c∏awski. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1992, s. 21-26. ˚ e r e l i k R., Badanie autentycznoÊci dokumentów w kancelarii biskupów wroc∏awskich w XIII wieku. AUWr, Historia 82, Wroc∏aw 1991, s. 111-119. ˚ e r e l i k R., „... ego minimus fratrum...”. W kwestii autorstwa drugiej cz´Êci „Ksi´gi henrykowskiej”. NP 83: 1994, s. 63-75. ˚ e r e l i k R., Jeszcze o uposa˝eniu klasztoru cystersów w Kamieƒcu Zàbko- wickim w po∏owie XIV w. PNWSPCz 2: 1994, s. 107-113. ˚ e r e l i k R., Kancelaria biskupów wroc∏awskich do 1301 r. AUWr nr 1258, Historia 92. Wroc∏aw 1991. ˚ e r e l i k R., Kràg Êredniowiecznego duchowieƒstwa koÊcio∏a Êw. El˝biety we Wroc∏awiu. W: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wroc∏awski koÊció∏ Êw. El˝biety w Êwietle historii i zabytków sztuki. Red. M. Z l a t. Wroclaw 1998. ˚ e r e l i k R., Personalne zwiàzki katedry wroc∏awskiej i lubuskiej oraz kolegiat Êlàskich z kancelariami ksià˝´cymi. W: Ludzie KoÊcio∏a katolickiego na Zie- mi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 9-22. ˚ e r e l i k R., Praktyczne wykorzystanie katalogu dostojniczego w kancelarii Henryka z Wierzbna biskupa wroc∏awskiego. Sobótka 48: 1993, s. 65-69. ˚ e r e l i k R., Problem wiarygodnoÊci przekazu o Êmierci 70 mnichów krzeszowskich w czasie wojen husyckich. W: Krzeszów uÊwi´cony ¸aska. Red. H. D z i u r l a, K. B o b o w s k i. Wroc∏aw 1977, s. 90-103. ˚ e r e l i k R., Szkolnictwo na Êredniowiecznym Âlàsku. Sobótka 53: 1998, s. 390-399. ˚ e r e l i k R., Âredniowieczne archiwa cysterskie na Âlàsku. W: Cystersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z. Poznaƒ 2000, s. 334-345. ˚ e r e l i k R., Urz´dnicy skryptoriów klasztornych na Âlàsku do koƒca I po∏o- wy XIV w. Ze studiów nad dzia∏alnoÊcià dyplomatycznà klasztorów Êlàskich. So- bótka 44: 1989, s. 557-570. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 312

312 KS. JÓZEF MANDZIUK [114]

˚ e r e l i k R., Wp∏ywy obce w kancelarii biskupów wroc∏awskich do 1301 r. W: Kultura Êredniowieczna Âlàska – pierwiastki rodzime i obce. Red. K. B o- b o w s k i. Wroc∏aw 1993, s. 33-43. ˚ e r e l i k R., „Wspólnota zmar∏ych” w Êwietle najstarszych wpisów do Ne- krologu henrykowskiego. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo- ˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g- L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 199-210. ˚ e r e l i k R., Zarys dziejów cystersów w Krzeszowie. W: Klasztor nad Odrà. Wroc∏aw 1994. ˚ o∏ ´ d ziows k aM., Biskup Nanker-Oksza i jego kult na Âlàsku. Wroc∏aw 2002, mps. ˚ u r e k A., Materialne Êlady pielgrzymek Âlàzaków w Êredniowieczu. W: Pere- grinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy. Red. H. M a n i k o w s k a, H. Z a r e m s k a. Warszawa 1995, s. 332-338. ˚ u r e k A., Wroc∏awska kaplica Êw. Marcina w Êredniowieczu. Wroc∏aw 1996. ˚yros∏aw I, biskup wroc∏awski. W: SSS, t. 7, s. 276. ˚ y t k o w s k i S., Dzieje Opactwa Cystersów w Lubià˝u od wieków Êrednich do wieku XVII. Wroc∏aw 1998, mps. ˚ y w o l e w s k a A., Malowid∏a Êcienne w koÊciele parafialnym w Radzikowi- cach, powiat Nysa. ORM 3: 1968, s. 357-463. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 313

RECENZJE I OMÓWIENIA

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

Ks. Krzysztof KoÊcielniak, Grecy i Arabowie. Historia KoÊcio∏a melkickiego (katolickiego) na ziemiach zdobytych przez muzu∏manów (634-1516), Kraków 2004.

Autor rozpoczyna swà ksià˝k´ od wst´pu, w którym najpierw wyjaÊnia tytu∏ pracy, jej chronologiczny zasi´g oraz przedstawia swoje wàtpliwoÊci odnoÊnie zakresu pracy, nast´pnie przechodzi do omówienia stanu badaƒ oraz prezentacji êróde∏ historycznych, które stanowi∏y podstaw´ jego dociekaƒ. We Wst´pie na s. 7 czytamy: „Gdy autor niniejszej pracy po raz pierwszy zaczà∏ si´ zastanawiaç nad przybli˝eniem polskiemu czytelnikowi zagadnieƒ z historii KoÊcio∏a melkickiego, stanà∏ przed nie lada problemem. Nurtowa∏y go pytania, czy lepiej zajàç si´ jakimÊ ma∏ym wycinkiem historii melkitów na Bliskim Wschodzie, czy te˝ przedstawiç bardziej syntetycznie dzieje tego KoÊcio∏a. W pierwszym przypadku nale˝a∏oby przeanalizowaç nieliczne êród∏a pod kàtem jakie- goÊ wàskiego zagadnienia. Zaletà tego rodzaju pracy mog∏oby byç ustalenie pewnych szczegó∏ów historycznych, które przecie˝ ciàgle zmieniajà naszà wiedz´ historycznà. Z drugiej strony równie ˝mudna, a pod pewnymi wzgl´dami trudniejsza, lecz niezwykle pasjonujàca okaza∏a si´ pokusa przedstawienia pierwszej w Polsce syntezy dziejów Ko- Êcio∏a melkickiego, historii melkitów w bodaj najbardziej brzemiennym w skutki dla nich okresie.” Autor, jak czytamy, mia∏ do wyboru dwie mo˝liwoÊci. Z materia∏u obej- mujàcego dzieje trzech bliskowschodnich patriarchatów melkickich (Aleksandria, Jero- zolima, Antiochia) móg∏ na przyk∏ad wybraç i przedstawiç histori´ jednego z nich. Mo- g∏a to byç nie tylko prezentacja dziejów KoÊcio∏a melkickiego na terenie konkretnego patriarchatu, lecz tak˝e przedstawienie obrazu skomplikowanych stosunków ze Êwiatem islamu oraz innymi od∏amami chrzeÊcijaƒstwa. Rzetelnie przygotowana, mog∏aby byç cennym uzupe∏nieniem wcià˝ s∏abo opracowanej, nie tylko w j´zyku polskim, historii poszczególnych chrzeÊcijaƒskich patriarchatów bliskowschodnich w okresie Êredniowie- cza. Autor móg∏ si´ tak˝e pokusiç o przedstawienie innych tematów zwiàzanych z melkitami na Bliskim Wschodzie, jak na przyk∏ad dzieje literatury melkickiej w okresie Êre- dniowiecza, a szczególnie jej dokonaƒ na polu dyskusji mi´dzyreligijnych lub omówienie kontaktów mi´dzy ró˝nymi wyznaniami chrzeÊcijaƒskimi na terenie Ziemi Âwi´tej w Êredniowieczu. Istnieje bowiem, jeÊli chodzi o chrzeÊcijaƒski Bliski Wschód, szeroki wachlarz tematów zupe∏nie nieobecnych w j´zyku polskim. Niestety autor uleg∏ innej pokusie i zapragnà∏ przedstawiç dzieje KoÊcio∏a melkickiego na ca∏ym Bliskim Wschodzie w sposób ca∏oÊciowy czyli pisaç o wszystkim. Taki pomys∏ móg∏ si´ skoƒczyç tylko jednym, czyli katastrofà! Autor próbujàc ukazaç dzieje Ko- Êcio∏a melkickiego na terenie ca∏ego Bliskiego Wschodu zosta∏ przyt∏oczony iloÊcià za- gadnieƒ, z których selekcjà zupe∏nie nie potrafi∏ sobie poradziç. I tak, w ksià˝ce oprócz saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 314

314 RECENZJE I OMÓWIENIA [2]

prezentacji historii KoÊcio∏a w trzech patriarchatach melkickich, mamy te˝, mi´dzy innymi, przeglàd wiadomoÊci o pielgrzymkach do Ziemi Âwi´tej, skrót historii wypraw krzy˝owych, wypisy z historii cesarstwa bizantyjskiego i papiestwa i wiele, wiele innych zagadnieƒ. Nie zawsze ich zwiàzek z g∏ównym tematem pracy jest oczywisty, czasami czytelnik ma wra˝enie, i˝ sà one swego rodzaju materia∏em zast´pczym u˝ytym z powodu braku podstawowych wiadomoÊci historycznych o dziejach melkitów. Czytelnik zasy- pywany jest ponadto ogromnà iloÊcià nazw, imion i dat, bez ˝adnej nieraz selekcji jeÊli chodzi o hierarchi´ ich wa˝noÊci, bez prób choç troch´ pog∏´bionej analizy omawianych zagadnieƒ i ich szerszego przedstawienia. Mimo, i˝ do prezentacji dziejów melkitów autor wybra∏ d∏ugi okres, który si´ga blisko dziewićiu stuleci (634-1516), to jest on w pe∏ni Êwiadom fragmentarycznoÊci naszej wiedzy o dziejach tego KoÊcio∏a, szczególnie jeÊli chodzi o materia∏ êród∏owy. Widaç to doskonale w tej cz´Êci Wst´pu, którà autor poÊwići∏ prezentacji êróde∏. Na s. 10 czytamy: „Mimo, i˝ posiadamy kroniki pisarzy melkickich, dla znacznej cz´Êci dziejów tej wspólnoty podstawowymi êród∏ami sà mniejsze lub wi´ksze wzmianki rozsiane w dzie- siàtkach dzie∏ arabskich, greckich i ∏aciƒskich. W niniejszej pracy dzie∏a te wykorzysty- wane sà raz, dwa lub kilka razy. Zatem nie powinna dziwiç stosunkowo d∏uga lista êró- de∏ w bibliografii (podobna sytuacja jest w przypadku wykorzystania dzie∏ pomocniczych). W tej sytuacji trudno jest przeprowadziç krytyk´ wszystkich êróde∏. Na pewno trzeba jej dokonaç odnoÊnie kronik autorów melkickich. Natomiast ocena pozosta∏ych êróde∏ musi si´ ograniczyç do dzie∏ wybranych (zawsze nieco dyskusyjne pozostanie kryterium tego wyboru), odnoÊnie do pozosta∏ych poprzestan´ na ich wymienieniu.” èró- de∏ melkickich jest w istocie bardzo ma∏o, sà fragmentaryczne i z tego powodu autor zmuszony zosta∏ do przeszukania prawie ca∏ej bliskowschodniej Êredniowiecznej historiografii chrzeÊcijaƒskiej i muzu∏maƒskiej aby wy∏owiç z niej informacje dotyczàce mel- kitów. Zadanie to wyraênie przeros∏o jego si∏y. Prezentacja êróde∏ zamieni∏a si´ niemal w wyliczank´ dziesiàtków historyków bez ˝adnej próby ich krytycznej selekcji lub przynajmniej próby wykazania wa˝noÊci ich dorobku dla historii KoÊcio∏a melkickiego. Trudno bowiem uznaç za majàce jakàkolwiek wartoÊç dla omawianego tematu informacje typu: „Wiele ciekawych informacji zawierajà dzie∏a cesarza bizantyjskiego Leona VI (886-912) zwanego Filozofem. Jego Tactica oraz Liber prefecti ukazujà szeroko rozu- mianà organizacj´ i doÊwiadczenia wojenne cesarstawa” (s. 13); „Do poznania sytuacji chrzeÊcijan mameluckiego Egiptu przydatne jest dzie∏o koptyjskiego historyka Mufad- dala ibn Abi al-Fada’ila (XIV w.)” (s. 17); „O kontaktach Karola Wielkiego i Zachodu z Jerozolimà mówià ró˝ne êród∏a, poÊród których bodaj najwićej informacji znajdujemy u Einharda (pisarz z czasów Karolingów ok. 770-840)” (s. 18); „ Skoro przywo∏ano nazwisko wybitnego historyka i teologa z pó∏nocnej Persji At-Tabariego (zm. 923), warto przedstawiç jego najbardziej znane dzie∏o historyczne Ta’rih ar-rusul wa al-muluk, czyli Kronik´ wys∏anników Boga i królów, w której przedstawia wydarzenia od stworzenia Êwiata do czasów wspó∏czesnych autorowi. W swej kronice At-Tabari omówi∏ rok po roku, rejestrujàc najwa˝niejsze wydarzenia” (s. 21). „Z kolei Al-Ya’qubi (historyk i geo- graf zm. 897) zajmowa∏ si´ problemami historyczno-geograficznymi g∏ównie z zakresu saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 315

[3] RECENZJE I OMÓWIENIA 315

ekspansji arabskiej. W niewielkiej mierze wykorzystano dzie∏o tego autora, gdy˝ pisa∏ on z pozycji szyity”(s. 21). Jedynà rozsàdnà alternatywà dla czytelnika takiej prezentacji êróde∏ jest si´gni´cie do jakiejkolwiek obszernej, kompetentnie napisanej i fachowo zre- dagowanej encyklopedii powszechnej. O wi´kszoÊci prezentowanych przez autora histo- ryków na pewno znajdzie tam bardziej wiarygodne i profesjonalnie zaprezentowane wiadomoÊci. Celem krytytki êróde∏ jest, wed∏ug podr´czników podstaw badaƒ historycznych, zba- danie cech zewn´trznych êród∏a czyli jego formy oraz wewn´trznej zawartoÊci czyli tre- Êci. We wst´pie autor obiecuje dokonaç krytyki przynajmniej êróde∏ napisanych przez autorów melkickich. Popatrzmy jak tego dokona∏. Pierwszym prezentowanym history- kiem melkickim jest Mahbb ibn Qunstant¥n. Na s. 10-11, opuszczajàc nieistotne informacje, czytamy: „Nale˝y do nich Agapiusz, melkicki biskup Mamb¥g¬, czyli Mahbb ibn Qunstant¥n al-Mambig¬¥ (zm. 945). Pozostawi∏ on histori´ powszechnà – KitÇb al- -UnwÇn. (...) Wersja Kitab al-Unwan jakà dysponujemy dziÊ, rozpoczyna si´ od stworzenia Êwiata, a koƒczy na roku 780. Chocia˝ – jak ju˝ wspomniano – dzie∏o to nie wnosi nowych informacji na temat historii powszechnej, niemniej stanowi jedno z najwa˝- niejszych êróde∏ informacji o organizacji wczesnoÊredniowiecznego KoÊcio∏a melkickiego, których nie znajdziemy gdzie indziej. Zachowane r´kopisy stosujà zazwyczaj dwuj´- zyczny podzia∏ chronologiczny.” Te same informacje, z podobnymi b∏´dami powtarza autor na s. 179-180. A oto co móg∏ napisaç o Agapiuszu i jego dziele wykorzystujàc na przyk∏ad informacje dost´pne w publikacjach czo∏owych znawców arabskiej literatury chrzeÊcijaƒskiej jak Michael Breydy czy Samir Khalil Samir SJ. Agapiusz (arab. Mahbb ibn Qunstant¥n, z przydomkami al-Manbig¬¥ = z Manb¥g¬ i al-Rm¥ = Grek?) by∏ biskupem Manb¥g¬ (syr. Mabbg, gr. Hierapolis) w prowincji Euphratensis i wspó∏czesnym innego wa˝nego historyka melkickiego Eutychiusza. Jego dzie∏o powszechnie cytowane jako KitÇb al-UnwÇn, nosi w rzeczywistoÊci tytu∏ KitÇb at-Tar¥h (Ksi´ga historii), co jest zapisane w najstarszym zachowanym r´kopisie (Sinai. arab. 580 z roku 989). Dzie∏o sk∏ada∏o si´ z trzech cz´Êci. Wszystkie zachowane r´kopisy zawierajà cz´Êç pierwszà od stworzenia Êwiata do czasów Jezusa Chrystusa. Cz´Êç druga od Juliusza Cezara do drugiego roku panowania abbasydzkiego kalifa Al-Mahdi (776- 777) zachowana jest tylko w jednym r´kopisie (Florent. Palat. Med. Orientale 132). To tu autor podaje rok 942 jako dat´ ukoƒczenia ca∏ego dzie∏a. Cz´Êç trzecia doprowadzo- na zapewnie do czasów Agapiusza nie zachowa∏a si´. Dzie∏o dedykowane jest niejakie- mu Ab MsÇ ±sÇ Ibn al-Husajn, który prawdopodobnie by∏ chrzeÊcijaninem. Jako ciekawostk´ mo˝na podaç, i˝ dzie∏o Agapiusza zawiera wzmiank´ o Testimonium Fla- vianum. Agapiusz piszàc swoje dzie∏o korzysta∏ g∏ównie z Historii powszechnej maro- nickiego historyka Teofila, która zagin´∏a. Posiadamy obecnie dwa wydania dzie∏a Aga- piusza. Pierwsze z nich to: Louis Cheikho, Agapius Episcopus Mabbugensis, Historia universalis, CSCO. Scriptores arabici. Textus. Ser. III, t. V, Beryti-Parisiis 1912; drugie wydanie: Aleksander Vasiliev, Kitab al-Unwan. Histoire universelle écrite par Agapius (Mahboub) de Menbidj, PO V/4 (1910) (s. 557-692); PO VII/4 (1911) (s. 457-591); PO VIII/3 (1912) (s. 397-550); PO XI/1 (1915) (s. 1-144). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 316

316 RECENZJE I OMÓWIENIA [4]

Drugiego wa˝nego historyka melkickiego Eutychiusza (arab. Sa’¥d ibn Batr¥k lub Bitr¥k), który by∏ melkickim patriarchà Aleksandrii w latach 933-940, autor przedstawi∏ jeszcze bardziej lakonicznie. Po pierwsze, nie wykorzysta∏ fundamentalnej pracy doty- czàcej Eutychiusza (nie ma jej w bibliografii koƒcowej): Michael Breydy, Etudes sur Sa’¥d Ibn Batriq et ses sources, Louvain 1983 (CSCO 450. Subsidia 69), co ustrzeg∏o- by go od powtarzania wielu przestarza∏ych opinii na jego temat. Po drugie nie poda∏, poza ogólnikami, ˝adnych istotnych informacji o zawartoÊci dzie∏a Eutychiusza, jego êró- d∏ach i jego znaczeniu dla historii KoÊcio∏a melkickiego, co mo˝na by∏o zrobiç nawet nie znajàc ksià˝ki M. Bereydy’ego. Dobrym przyk∏adem stylu autora jest nast´pujàce stwierdzenie: „Oceniajàc Kroniki Eutychiusza jako jedno z podstawowych êróde∏ do historii KoÊcio∏a melkickiego w Êredniowieczu, stwierdza si´, ˝e ich wartoÊç jest nierówna. Autor czerpa∏ czasem informacje z niepewnych êróde∏ i legend. Ale obok wàtpliwych fragmentów znajdziemy tam liczne wiadomoÊci, które potwierdzajà inni Êredniowieczni historycy”. Chcia∏oby si´ zapytaç: Dlaczego wartoÊç Kroniki jest nierówna? Z jakich êró- de∏ czerpa∏ autor? Jakie fragmenty Kroniki potwierdzajà Êredniowieczni historycy? Nie- stety w tekÊcie autora czytelnik nie znajdzie odpowiedzi na te pytania. Ponadto, autor znów nie zacytowa∏ poprawnie i wyczerpujàco wszystkich wydaƒ i przek∏adów dzie∏a Eu- tychiusza. Dzie∏o Eutychiusza znane pod arabskim tytu∏em Nazm al-g¬auhar (Sznur pere∏) lub Annales (Roczniki), zachowa∏o si´ w dwóch recenzjach, z których najcenniejszà jest recenzja aleksandryjska zachowana w r´kopisie Sinait. Arab. 582, b´dàcym autogra- fem wykonanym, jak si´ wydaje, r´kà autora. Po raz pierwszy tekst arabski z przek∏adem ∏aciƒskim wyda∏ Edward Pococke jako Contextio Gemmarum sive Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, vol. I-II, Oxoniae 1654-1659, a przek∏ad ten zosta∏ póêniej prze- drukowany w PG 111, col. 907-1156. Nast´pne wydanie to: Eutychii Patriarchae Alexan- drini Annales. Pars prior. Ed. L. Cheikho, CSCO. Scriptores arabici. Textus. Ser. III, t. V, Beryti 1906 oraz Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales. Pars posterior. Conjunc- ta opera ediderunt L. Cheikho, B. Carra de Vaux et H. Zayyat, CSCO. Scriptores Ara- bici. Textus. Ser. III, t. VII (s. 1-88), Beryti 1909. Starszà, nie ca∏kiem kompletnà redakcj´ Roczników wyda∏ wraz z przek∏adem niemieckim Michael Breydy, Das Annalen- werk des Eutychios von Alexandrien. Ausgewählte Geschichten und Legenden kompi- liert von Sa’id ibn Batriq um 935 A. D., Louvain 1985 (CSCO 471-472, Scriptores Ara- bici 44-45). W∏oskiego przek∏adu dokona∏ Bartolomeo Pirone, Eutychio, Patriarca di Alessandria (877-940), Gli Annali, Cairo 1987 (Studia Orientalia Christiana. Monogra- phiae 1). Trzeci, niewàtpliwie najwybitniejszy, melkicki historyk JahjÇ (JhannÇ) ibn Sa’¥d ibn JahjÇ al-AntÇk¥ zosta∏ tak˝e potraktowany przez autora po macoszemu. Autor êle poda∏ dat´ jego Êmierci, nie wymieni∏ tytu∏u jego dzie∏a, nie wspomnia∏ ani s∏owem o êró- d∏ach, z których korzysta∏ JahjÇ i tradycyjnie ju˝ êle zacytowa∏ wydania i przek∏ady jego dzie∏a. Nie wykorzysta∏ tak˝e przy prezentacji postaci tego historyka bardzo wa˝nej pracy na jego temat (choç cytuje jà w bibliografii): John Harper Forsyth, The Byzantine- -Arab Chronicle (938-1034) of YahyÇ b. Sa’¥d al-AntÇk¥, vol. I-II, Ph. D. dissertation, University of Michigan 1977. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 317

[5] RECENZJE I OMÓWIENIA 317

J. H. Forsyth w rozdziale 1 (s. 1-31) kompetentnie przedstawia biografi´ tego historyka a w kolejnych rozdzia∏ach êród∏a, z których JahjÇ korzysta∏. JahjÇ ibn Sa’¥d al- -AntÇk¥ urodzi∏ si´ w Egipcie oko∏o r. 980, opuÊci∏ Egipt w r. 1014-1015 w trakcie prze- Êladowaƒ religijnych za panowania fatymidzkiego kalifa al-Hakima i przeniós∏ si´ do bizantyjskiej wówczas Antiochii, gdzie pozosta∏ do Êmierci w r. 1066 (lub wkrótce potem). Autor ksià˝ki podaje na s. 298 jako dat´ Êmierci JahjÇ al-AntÇk¥ r. 1034 co wskazuje, i˝ nie czyta∏ wcale albo niedok∏adnie tak˝e cytowanego przez siebie has∏a w EI2, gdzie jest wyraênie powiedziane ˝e JahjÇ nie umar∏ „wczeÊniej ni˝ w r. 1066.” JahjÇ ibn Sa’¥d al- -AntÇk¥ nazwa∏ swe dzie∏o po prostu Tarih al-Dajl (Kontynuacja), a jego celem by∏o napisanie dalszego ciàgu Roczników patriarchy Eutychiusza. Dzie∏o obejmuje swym zasi´- giem lata 936-1034 i jest wa˝ne, jak pisze J. H. Forsyth, z trzech powodów. Po pierwsze, zachowa∏o si´ bardzo ma∏o arabskich dzie∏ historycznych z XI w., a to co si´ zachowa∏o, to zazwyczaj streszczenia w∏àczone w dzie∏a póêniejszych historyków. Po drugie, opinie jakie przekazuje JahjÇ sà niezwykle rzeczowe i obiektywne. Po trzecie, JahjÇ pisze o te- matach, których inne êród∏a zazwyczaj nie poruszajà (stosunki bizantyjsko-arabskie, sytuacja chrzeÊcijan w krajach islamu, kalifat al-Hakima, poczàtki religii Druzów). Pierw- sze kompletne wydanie dzie∏a ukaza∏o si´ w wydaniu Roczników patriarchy Eutychiusza w tomie: Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales. Pars posterior. Conjuncta opera ediderunt L. Cheikho, B. Carra de Vaux et H. Zayyat, CSCO. Scriptores Arabici. Te- xtus. Ser. III, t. VII (s. 89-273), Beryti 1909. Nast´pne wydanie tekstu arabskiego z prze- k∏adem francuskim to: Histoire de Yahya-Ibn-Sa’id d’Antioche, continuateur de Sa’id- -Ibn-Bitriq. Editée et traduite en franãis par I. Kratchkovsky et A. Vasiliev, PO XVIII/3 (1924) (s. 699-834); PO XXIII/2 (1932) (s. 345-520). Wydanie to pozosta∏o nie- dokoƒczone (urywa si´ na roku 404 A. H./1013). Dokoƒczenie wydania I. Kraãkovskie- go i A. Vasilieva to: Histoire de YahyÇ ibn Sa’¥d d’Antioche. Edition critique du texte arabe préparée par Ignace Kratchkovsky et traduction franãise annotée par Franõise Micheau et Gérard Troupeau, PO XLVII/4 (1997) (s. 373-559). W∏oskiego przek∏adu dokona∏ Bartolomeo Pirone, YahyÇ al-AntÇk¥, Cronache dell’Egitto fatimide e dell’im- pero bizantino (937-1033), Torino 1997. Wa˝ne znaczenie w badaniach nad dziejami chrzeÊcijaƒstwa w okresie islamu majà êród∏a koptyjskie. Pierwszorz´dne znaczenie ma Historia Patriarchów Aleksandryjskich, której autor poÊwića trzy zdania, z których ka˝de jest b∏´dne. Mimo, ˝e wiele opraco- waƒ dotyczàcych historii KoÊcio∏a koptyjskiego nadal wià˝e autorstwo Historii z postacià SÇw¥rusa ibn al-Muqaffa, to natura jego wk∏adu w powstanie dzie∏a jest niejasna. Jo- hannes den Heijer, który przeÊledzi∏ relacj´ mi´dzy dwiema recenzjami Historii zaprze- cza jakiemukolwiek udzia∏owi SÇw¥rusa w powstaniu dzie∏a. Wed∏ug niego, g∏ównym redaktorem i wydawcà dzie∏a oraz autorem dwóch zamieszczonych w nim ˝ywotów by∏ aleksandryjski diakon Mawhb ibn Mansr ibn Mufarrig¬ (zm. 1100), po którym ˝ywoty nast´pnych patriarchów pisali kolejni autorzy. W∏aÊciwa Historia Patriarchów koƒczy si´ na ˝ywocie 74 patriarchy (1216), a nast´pne ˝ywoty uznaje si´ za jej kontynuacj´ (do r. 1942). Podstawowym studium na temat Historii Patriarchów Aleksandryjskich jest: Jo- hannes den Heijer, Mawhb ibn Mansr ibn Mufarrig¬ et l’historiographie copto- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 318

318 RECENZJE I OMÓWIENIA [6]

-arabe. Etude sur la composition de l’Histoire des Patriarches d’Alexandrie, Lo- uvain 1989 (CSCO 513. Subsidia 83). Autor recenzowanej ksià˝ki nie wymienia go w swej bibliografii, choç podaje w niej (z b∏´dami) inne jego wczeÊniejsze artyku∏y. Pre- zentacja pozosta∏ych êróde∏ to, jak powiedzia∏em wy˝ej, w zasadzie lista nazwisk uzupe∏- niona nieistotnymi informacjami, które mo˝na znaleêç gdziekolwiek. WartoÊç ksià˝ki i zawartej w niej wiedzy podwa˝ajà zbyt liczne b∏´dy faktograficzne. Pe∏no ich w ksià˝ce i naprawd´ trudno znaleêç strony bez pomy∏ek i nieÊcis∏oÊci. Niefra- sobliwoÊç autora wobec faktów czy twórczoÊci innych autorów jest niezwyk∏a. Oto wybrane przyk∏ady. W opisie przeÊladowaƒ chrzeÊcijan w Egipcie za czasów cesarza Dio- klecjana na s. 45 autor pisze: „... okres przeÊladowaƒ mocno odcisnà∏ si´ na ˝yciu i umy- s∏owoÊci Koptów, do tego stopnia, ˝e postanowili oni przyjàç do u˝ytku koÊcielnego kalendarz wed∏ug ery mćzenników (Anno Martyrii), który dla nich posiada niemal takie samo znaczenie, jak chronologia od narodzin Jezusa Chrystusa (Anno Domini)”. Za- miast powo∏ywaç si´ w tym wzgl´dzie na pe∏nà b∏´dów publikacj´ Aziza S. Atiya, autor móg∏ zajrzeç do Vademecum historyka staro˝ytnej Grecji i Rzymu. èród∏oznawstwo poêne- go antyku, t. III, Warszawa 1999 s. 348-49, gdzie problem ery Dioklecjana, lub inaczej Mćzenników jest zupe∏nie odmiennie wyjaÊniony. Mo˝na te˝ by∏o zajrzeç do: L. S. B. MacCoull, K. A. Worp, The Era of Martyrs, [w:] Miscellanea papyrologica in occasione del bicentenario della edizione della Charta Borgiana, Florence 1999 s. 375-408. Na s. 46 czytamy: „W IV wieku patriarchat aleksandryjski obejmowa∏ ca∏y Egipt, Te- baid´, Libi´ i Pentapolis z 9 metropoliami i 100 biskupstwami”. Skoro patriarchat obejmowa∏ ca∏y Egipt to i Tebaid´, bo to cz´Êç Egiptu; autor zapomnia∏ jednak zaznaczyç ˝e 9 metropolii które wymienia, to metropolie tylko z terenu Libii i Pentapolis gdy˝ w Egipcie metropolie nigdy nie powsta∏y. Z cytatu wynika jedno, autor nie zna wa˝nej publikacji Ewy Wipszyckiej w której wyjaÊnia ona dlaczego w Egipcie tak si´ sta∏o, por. E. Wipszycka, Patriarcha aleksandryjski i jego biskupi (IV-VII w.), Przeglàd Historyczny 73 (3-4), 1982 s. 177-194. Na tej samej s. 46 autor pisze, i˝ miejscem rozwijajàcego si´ w Egipcie ˝ycia pustelniczego by∏y g∏ównie pustynie arabskie. Czytelnik choç troch´ znajàcy topografi´ kraju nad Nilem wie, ˝e jest tam Pustynia Arabska i Pustynia Za- chodnia i na nich zamieszkiwali pierwsi anachoreci. Na s. 49 autor pisze, i˝ cesarz Justy- nian podzieli∏ Egipt na dwie prowincje: dolny Egipt i górny Egipt, co nie jest prawdà. Taki tradycyjny podzia∏ Egiptu istnia∏ ju˝ od czasów faraoƒskich a podzia∏ administracyjny jakiego dokona∏ Justynian by∏ ca∏kiem inny. Ciekawe skàd autor wzià∏ precyzyjnà wiadomoÊç cytowanà na s. 47, i˝ oko∏o po∏owy V wieku by∏o 80 tysićy mnichów regu∏y bazyliaƒskiej i oko∏o 50 tysićy mnichów regu∏y pachomiaƒskiej. A ilu by∏o mnichów ˝y- jàcych wed∏ug innych regu∏? Wspominanie o „nacjonalizmie egipskim” (s. 48), „narodo- wym fanatyzmie Koptów” (s. 50) Êwiadczy, i˝ autor opiera si´ na starych opracowaniach i poglàdach odchodzàcych ju˝ do lamusa historii a nie zna innych nowszych opracowaƒ jak na przyk∏ad: E. Wipszycka, Czy u schy∏ku staro˝ytnoÊci istnia∏y ruchy narodowe?, Kwartalnik Historyczny 84 (3), 1977 s. 551-563; E. Wipszycka, La nationalisme a-t-il existé dans l’Egypte byzantine?, JJP 22, 1992 s. 83-128; W. Myszor, ChrzeÊcijaƒstwo koptyjskie przed inwazjà islamu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloƒskiego. Studia Reli- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 319

[7] RECENZJE I OMÓWIENIA 319

giologica 32, 1999 s. 11-32. Dziwne, ˝e autor piszàcy rozdzia∏ o historii chrzeÊcijaƒstwa w Egipcie w okresie przed najazdem arabskim, nie cytuje ˝adnej z kilkunastu prac prof. Ewy Wipszyckiej poÊwićonych temu okresowi. W bibliografii wymienione sà dwie, te najmniej wa˝ne dla omawianego okresu. W rozdziale opisujàcym sytuacj´ chrzeÊcijan na Bliskim Wschodzie pojawiajà si´ terminy ahl al-KitÇb (Ludzie Ksi´gi) i ahl al-dhimma, ale autor jak gdyby niezbyt dok∏adnie rozumie jakie znaczenie mia∏y one w ówczesnym islamie. Na s. 76 pisze: „”Ludzi Ksi´gi” okreÊlano jako „uprzywilejowani” (ahl dimmi): w zamian za regularne p∏acenie specjalnych podatków i pogodzenie si´ z mniejszymi prawami od tych, które posiadali muzu∏manie. ChrzeÊcijanom gwarantowano ochron´ ˝ycia i dóbr oraz mo˝liwoÊç wy- znawania swojej religii.” Termim ahl al-Kitab w Koranie i w powsta∏ej na jego podstawie terminologii muzu∏maƒskiej oznacza ˝ydów i chrzeÊcijan, posiadaczy wczeÊniej objawionych ksiàg czyli al-Tawrat (Tora), al-Zabur (Ksi´ga Psalmów) i al-Ind˝il (Ewangelie). Póêniej w∏àczono do tej grupy tak˝e zoroastrian (al-mag¬s) oraz sabejczyków (al-sa- bi’n). Natomiast termin ahl al-dhimma (lub dhimmi) to zbiorcze okreÊlenie wspomnianych wyznawców religii objawionych, którym muzu∏manie na podstawie zawartego na czas nieokreÊlony kontraktu (dhimma) udzielili goÊcinnoÊci i opieki. Tak wić dim- mowie (dhimmi) to ludzie pozostajàcy pod opiekà muzu∏manów. Warunkiem takiego kontraktu zapewniajàcego opiek´ by∏o zaakceptowanie dominacji islamu. Traktaty za- wierane podczas podbojów zapewnia∏y dimmom gwarancje bezpieczeƒstwa i poszano- wanie dobytku w zamian za p∏acenie trybutu, który potem przekszta∏ci∏ si´ w specjalny podatek g¬izja (pog∏ówne). Mogli oni tak˝e zachowaç swojà religi´ i wewn´trznà autono- mi´. Jednak dimmi to zupe∏nie co innego ni˝ muzu∏manin i o ˝adnym uprzywilejowaniu tych pierwszych mowy byç nie mo˝e. By∏y to dwie odr´bne spo∏ecznoÊci w ramach paƒ- stwa muzu∏maƒskiego rzàdzàce si´ swymi w∏asnymi prawami, lecz dimmi musieli znosiç pewne ograniczenia (Przymierze Umara). Szkoda, ˝e autor cytujàc w przypisie 76 roz- liczne prace na temat dimmich (bardzo ró˝nej wartoÊci) nie opar∏ si´ po prostu na dwóch wa˝nych has∏ach w Encyclopedia of Islam, Leyden-London 1960-, które prezen- tujà rozsàdny punkt widzenia na ten temat (G. Vajda, Ahl al-Kitab, EI2 I, s. 264-266; C. Cahen, Dhimma, EI2 II s. 227-231). Zupe∏nie niezrozumia∏e jest u˝ywanie przez autora okreÊlenia „Karta Umara”, podczas gdy w literaturze przedmiotu powszechnie i od dawna stosowana jest nazwa „Przy- mierze Umara” (Hitti, Dzieje Arabów s. 198). Dokument ten wywo∏a∏ wiele dyskusji, zarówno co do swej autentycznoÊci jak i znaczenia. Dawniejsi uczeni sk∏onni byli uznaç go za apokryf, który powsta∏ w IV stuleciu ery muzu∏maƒskiej a tak˝e za oznak´ izolacji i dyskryminacji niemuzu∏manów w póêniejszym okresie historii islamu. Obecnie przewa˝a poglàd, i˝ odzwierciedla∏ on, przynajmniej cz´Êciowo, warunki okresu podbojów a jego treÊç mia∏a w zamierzeniu raczej chroniç muzu∏manów ni˝ szkodziç niemuzu∏ma- nom, por. A. Noth, Abgrenzungsprobleme zwischen Muslimen und Nicht-Muslimen. Das „Bedingungen Umars (as shurut al-umariyya)” unter einem anderen Aspekt gelesen, JSAI 9, 1987 s. 290-315. Pakt Umara powstawa∏ stopniowo poprzez dodawanie do niego usta- lonych ju˝ zwyczajów i precedensów, tak wić istnieje wiele wariantów jego tekstu. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 320

320 RECENZJE I OMÓWIENIA [8]

Obecnie wÊród badaczy panuje powszechne przekonanie, i˝ Pakt Umara powsta∏ w koƒ- cu IX lub na poczàtku X w., a pierwsze cytaty jego postanowieƒ spotykamy w dzie∏ach muzu∏maƒskich prawników piszàcych w XI lub w poczàtkach XII w. Zastanawia, dlaczego autor piszàc o Pakcie Umara cytuje na przyk∏ad przestarza∏à prac´ A. S. Trittona (1930) a nie uwzgl´dnia najnowszych opracowaƒ A. Notha (1987) czy M. R. Cohena (1999). Omawiajàc na s. 96-99 dzieje patriarchatu melkickiego Aleksandrii w latach 634-750 pisze: „W omawianym okresie na tronie patriarszym zasiada∏o wi´c tylko czterech pa- triarchów, których wp∏yw w Egipcie by∏ dalece zmarginalizowany. (...) T´ rozwini´tà i dobrze prosperujàcà organizacj´ KoÊcio∏a melkickiego zniszczy∏o kilka czynników: tworzenie równoleg∏ej, konkurujàcej hierarchii monofizyckiej, podbój arabski a z nim odejÊcie Bizantyjczyków. (...) Nie oznacza to, ˝e melkici, którzy jeszcze za rzàdów bizantyjskich w Egipcie byli w zdecydowanej mniejszoÊci, znikn´li zupe∏nie.” Nie wiemy jaka liczba melkitów i antychalcedoƒczyków ˝y∏a w Egipcie za rzàdów bizantyjskich, ale rów- noleg∏a w stosunku do chalcedoƒskiej hierarchia koptyjska powsta∏a znacznie wczeÊniej, na d∏ugo przed podbojem arabskim, por. Hainthaler T., Die Ausbildung von zwei Hierar- chien. Die chalcedonische Hierarchie – Melkiten. Die antichalcedonische Hierarchie – Kopten, [w:] A. Grillmeier, Jesus der Christus im Glaube der Kirche. Bd. 2/4: Die Kir- che von Alexandrien mit Nubien und Äthiopien, Freiburg-Bern-Wien 1990 s. 60-90. Egipski KoÊció∏ melkicki istnia∏ nadal, choç podbój arabski w jego dziejach oznacza∏ dramatycznà zmian´ sytuacji na gorsze. WrogoÊç mi´dzy Koptami a melkitami pozosta- ∏a, choç nie nale˝y powa˝nie traktowaç przekazu al-Makriziego z XIV w. o wzajemnym mordowaniu si´ Koptów i melkitów (s. 99). Dziwne, ˝e autor piszàc o sytuacji melkitów w Egipcie w latach 750-969 (s. 162-165) nie omawia ani s∏owem panowania patriarchy Eutychiusza (933-940) i uskar˝ajàc si´ na brak êróde∏ nie wykorzystuje wiadomoÊci zawartych w jego Rocznikach na temat innych egipskich melkickich patriarchów tego okresu (Politianos, Eustacjusz, Christoforos, Christodulos). Naprawd´ szkoda, ˝e autor opisujàc po∏o˝enie melkitów i dzieje KoÊcio- ∏a melkickiego w Egipcie nie wykorzysta∏ pracy: Stanley H. Skreslet, The Greeks in medieval Islamic Egypt: A Melkite dhimmi community under the patriarch of Alexandria (640-1095), Ph. D. dissertation, Yale University 1987, która bardzo sumiennie przedstawia dzieje tego koÊcio∏a w omawianym okresie, albo chocia˝by bardzo starej pracy: John Mason Neale, A History of the Holy Eastern Church. The Patriarchate of Alexandria, vol. I-II, London 1847. W rozdziale IV, w cz´Êci poÊwi´conej panowaniu dynastii Fatymidów w Egipcie, na s. 218 czytamy: „Jednà z najwa˝niejszych osobistoÊci na dworze al-Mu’izza (953-975), pierwszego fatymidzkiego kalifa rezydujàcego w Kairze by∏ Kopt. W∏adca ten do tego stopnia faworyzowa∏ Koptów, ˝e chrzeÊcijanie uk∏adali na jego temat legendy.” Autor zapomnia∏ dodaç, i˝ ten tajemniczy Kopt to Abu al-Yumn Quzman ibn Mina, który pe∏- ni∏ przez wiele lat urzàd wezyra. By∏ on pobo˝nym filantropem, który wspomaga∏ biednych i przekaza∏ koptyjskiemu patriarsze wielkà sum´ pieni´dzy na budow´ i remonty koÊcio∏ów. Jednà z koptyjskich legend zwiàzanych z kalifem al-Mu’izzem jest legenda saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 321

[9] RECENZJE I OMÓWIENIA 321

o tym, i˝ przyjà∏ on chrzest i sta∏ si´ chrzeÊcijaninem. Jeszcze dziÊ w koÊciele Êw. Merku- riusza w Starym Kairze pokazuje si´ chrzcielnic´, w której udzielono mu chrztu i jego grób. Dalej czytamy: „Syn al-Mu’izza kalif al-Aziz (975-996) poÊlubi∏ melkickà chrzeÊci- jank´ (ÊciÊlej mówiàc Rusink´) i pod jej wp∏ywem mianowa∏ jej dwóch braci melkickimi patriarchami: Arseniusza biskupem Aleksandrii (1000-1010) i Orestiusza biskupem Je- rozolimy (986-1006). (...) Al-Aziz znós∏ wszelkie ró˝nice spo∏eczne pomi´dzy muzu∏manami a chrzeÊcijanami (podkr. moje), ci ostatni bez przeszkód mogli piastowaç urz´dy paƒ- stwowe. ChrzeÊcijanie remontowali stare, a nawet wznosili nowe koÊcio∏y. Wszyscy wyznawcy Chrystusa, którzy si∏à zostali zmuszeni do przyj´cia islamu, mogli powróciç na ∏ono KoÊcio∏a. Zdarza∏o si´ nawet i˝ w∏adcy fatymidzcy brali udzia∏ w Êwi´tach chrzeÊci- jaƒskich.” Fragment ten wymaga kilku sprostowaƒ. ˚ona al-Aziza by∏a na pewno chrze- Êcijnkà. P. Hitti utrzymywa∏, i˝ by∏a ona Rusinkà z pochodzenia, ale nie poda∏ êród∏a tej informacji, i w Êwietle wiadomoÊci jakie posiadamy wydaje si´ to nieprawdopodobne. Bracia ˝ony kalifa zostali: Arseniusz najpierw metropolità Misr i Kairu w r. 986 a melkickim patriarchà Aleksandrii w r. 1000, a Orestes (nie Orestiusz) patriarchà Jerozoli- my. Al-Aziz nie móg∏ znieÊç wszelkich ró˝nic spo∏ecznych mi´dzy muzu∏manami a chrzeÊcjanami, gdy˝ w takim przypadku musia∏by zmieniç warunki kontraktu (dhimma) zawartego mi´dzy obiema spo∏ecznoÊciami i podwa˝yç podstawy dominacji islamu, co skoƒczy∏oby si´ zapewne powszechnà muzu∏maƒskà rewoltà. Kalif by∏ po prostu nad- zwyczaj tolerancyjny wobec dimmich, pomimo silnych sprzeciwów spo∏ecznoÊci muzu∏- maƒskiej. ChrzeÊcijanie i wczeÊniej piastowali urz´dy paƒstwowe (patrz Przymierze Umara) ale w okresie Fatymidów mogli piastowaç nawet te najwy˝sze, i w tym czasie cz´sto je piastowali, co nie przysparza∏o im sympatii muzu∏manów. Remonty starych ko- Êcio∏ów i budowa nowych mia∏y miejsce w ciàgu ca∏ego okresu islamskiego (patrz Przy- mierze Umara), zgoda na to zale˝a∏a od dobrej woli gubernatora lub panujàcego albo od wysokoÊci ∏apówki dla odpowiednich urz´dników. JeÊli chodzi o zgod´ na powrót na ∏ono KoÊcio∏a wszystkich wyznawców Chrystusa nawróconych na islam si∏à, nie mog∏o byç ich w Egipcie w tym czasie jeszcze zbyt wielu, gdy˝ przypadki nawracania si∏à mia∏y miejsce rzadko. Wed∏ug prawa islamskiego, konwersja na islam dokonana si∏à, nie mia- ∏a mocy wià˝àcej i mog∏a byç uniewa˝niona. Polecam najnowszà publikacj´ na ten temat: Yohanan Friedmann, Tolerance and Coercion in Islam. Interfaith Relations in the Muslim Tradition, Cambridge 2003. W przypadku Êwiàt chrzeÊcijaƒskich, muzu∏manie, szczególnie w Egipcie, ch´tnie je obchodzili wraz z chrzeÊcijanami, pozostawiajàc chrze- Êcijanom ich cz´Êç religijnà, sami natomiast uczestniczyli w ich Êwieckiej, przyjemniej- szej cz´Êci. W∏adcy cz´sto obserwowali uroczystoÊci Êwiàteczne wraz ze swym dworem, ale nigdy nie uczestniczyli w nich osobiÊcie. Jedne z najbardziej srogich przeÊladowaƒ w ca∏ej historii islamu dotkn´∏y chrzeÊcijan i ˝ydów za panowania fatymidzkiego kalifa al-Hakima (996-1021). Autor cz´sto okreÊla go szalonym (na 18 wystàpieƒ jego imienia w tekÊcie ksià˝ki, 8 to szalony kalif al-Ha- kim), ale nigdzie nie wyjaÊnia, dlaczego tak uwa˝a, choç na ten temat istnieje obszerna literatura. W przypisach i bibliografii pró˝no szukaç wa˝nych dla zrozumienia postawy i dzia∏aƒ tego kalifa prac takich autorów jak P. J. Vatikiotidis (1957), J. H. Forsyth saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 322

322 RECENZJE I OMÓWIENIA [10]

(1977), J. Van Ess (1977), H. Halm (1986) czy P. E. Walker (1993). Brak zupe∏nie charakterystyki okresu Fatymidów, charakteru ich rzàdów i ich polityki religijnej. Niewiele jest te˝ szczegó∏ów na temat rodzaju przeÊladowaƒ i ich przebiegu. Autor ponownie nie wykorzysta∏ w pe∏ni wiadomoÊci zawartych w êródle o kapitalnym znaczeniu dla rzàdów tego kalifa, czyli Kontynuacji JahjÇ al-Antak¥. PrzeÊladowania nie odnios∏y zamierzone- go skutku gdy˝, po pierwsze wspólnota chrzeÊcijaƒska wykaza∏a wielkà wytrwa∏oÊç i spójnoÊç, a po drugie poniewa˝ w postawie kalifa nastàpi∏a w pewnym momencie niezwyk∏a zmiana. W r. 1020 kalif odwo∏a∏ wi´kszoÊç swych represyjnych dekretów, jak po- wiada JahjÇ al-Antak¥, pod wp∏ywem melkickiego mnicha o imieniu AnbÇ Salmn, który by∏ prze∏o˝onym klasztoru Dajr Trs¥nÇ w okolicach Kairu (nazwa Trs¥nÇ znaczy tak˝e Synaj, ale klasztorem, którym kierowa∏ AnbÇ Salmn nie by∏ s∏ynny klasztor na Synaju jak chce autor na s. 219). Pozwoli∏ tak˝e, co by∏o niezwyk∏e, na powrót do chrzeÊcijaƒstwa wszystkim, którzy przeszli na islam. Opisujàc dzieje patriarchatu aleksandryjskiego w okresie wypraw krzy˝owych trzeba zdawaç sobie spraw´, i˝ po r. 1095 nie dysponujemy ju˝ ˝adnymi êród∏ami melkickimi dotyczàcymi tego patriarchatu. ChrzeÊcijanie egipscy reprezentowani sà wy∏àcznie w êród∏ach koptyjskich, g∏ównie w Historii Patriarchów, a tak˝e w KitÇb al-TawÇr¥h (Kronika wschodnia, Chronicon Orientale) ukoƒczonej w r. 1257, której autorem jest byç mo˝e Butrus Ibn al-RÇhib oraz w II cz´Êci TÇr¥h al-Muslim¥n (Historia muzu∏- manów, Historia Saracenica) doprowadzonej do r. 1260, której autorem jest Al- -Mak¥n. Szkoda, ˝e autor piszàc o stosunku egipskich chrzeÊcijan do krzy˝owców (s. 259) nie powo∏a∏ si´ na artyku∏ Fran˜oise Micheau, Croisades et croisés vus par les histo- riens arabes chrétiens d’Egypte, [w:] Itinéraires d’Orient. Hommages ∫ Claude Cahen, Paris 1994 s. 169-185, gdzie autorka pisze, w oparciu o êród∏a, o wzajemnym niezrozu- mieniu mi´dzy krzy˝owcami a Koptami (i innymi chrzeÊcijanami wschodnimi), a nawet o otwartej wrogoÊci. Problem stosunków mi´dzy bliskowschodnimi chrzeÊcijanami a krzy˝owcami to zagadnienie, które prawie ca∏kowicie umkn´∏o uwadze autora. Nie ma w bibliografii takich klasycznych pozycji jak Anna-Dorothee Van den Brincken, Die „Nationes Christia- norum orientalium” im Verständnis der lateinischen Historiographie, Köln-Weimar 1973, Joshua Prawer, Social Classes in the Crusader States: The Minorities, [w:] A History of the Crusades, wyd. K. M. Setton, London 1985, T. V s. 59-115, Hadia Dajani-Shakeel, Natives and Franks in Palestine: perceptions and interaction, [w:] Conversion and Conti- nuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Lands, Eight to Eighteenth Centu- ries, wyd. M. Gervers i R. Bikhazi, Toronto 1990 s. 161-184 ani najnowszych jak Johan- nes Pahlitzsch, Graeci und Suriani im Palästina der Kreuzfahrerzeit. Beiträge und Quellen zur Geschichte des griechisch-orthodoxen Patriarchats von Jerusalem, Berlin 2001 (Berli- ner Historische Studien 33. Ordensstudien 15). Poza ogólnikami, typu „pomi´dzy kle- rem ∏aciƒskim a melkickim nie wytworzy∏y si´ g∏ebokie wi´zy wspó∏pracy” nie ma w ksià˝ce ˝adnej pog∏´bionej analizy tych bardzo skomplikowanych i czasem dramatycz- nych stosunków oraz odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak si´ sta∏o. Szkoda, bo by∏ to dla autora Êwietny temat na ciekawà ksià˝k´. Innym ciekawym tematem by∏aby opo- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 323

[11] RECENZJE I OMÓWIENIA 323

wieÊç o kontaktach zachodniego chrzeÊcijaƒstwa z islamem. Nigdzie i nigdy potem Êwiat ten nie koegzystowa∏ tak blisko z cywilizacjà arabskiego islamu, jak w Ziemi Âwi´tej podczas wypraw krzy˝owych. Przedstawiajàc sytuacj´ chrzeÊcijan w paƒstwie mameluckim i sytuacj´ melkitów w Egipcie w póênym Êredniowieczu (1250-1516), na s. 314 autor pisze: „Np. 20 paêdzier- nika 1295 roku w∏adca (Al-Ådil KitbugÇ) zabroni∏ dosiadania wierzchowca chrzeÊcija- nom i ˝ydom.” Trzeba przypomnieç, i˝ zabrania∏o im tego ju˝ „Przymierze Umara”, a edykt su∏tana z r. 1295 by∏ tylko przypomnieniem tamtego zakazu. Na s. 331 czytamy: „Zakazano te˝ chrzeÊcijanom Êwi´towania z okazji wylewu Nilu.” Âwi´to to, jedno z najwa˝niejszych Êwiàt chrzeÊcijaƒskich w Egipcie, obchodzone by∏o 16 maja, tu˝ przed do- rocznym wylewem Nilu, i by∏o wspanialà okazjà do wspólnego Êwi´towania dla chrzeÊci- jan i muzu∏manów. Pito du˝e iloÊci wina, taƒczono i Êpiewano. Religijna cz´Êç Êwi´ta mia∏a postaç uroczystej procesji, podczas której relikwiarz zawierajàcy koÊci jednego z m´czenników przenoszony by∏ nad rzek´ i zanurzany w wodzie, która od tego momentu powinna zaczàç przybieraç. Âwi´to to by∏o, podobnie jak inne Êwi´ta chrzeÊcijaƒskie, okresowo zakazywane pod pozorem zapobie˝enia nieobyczajnym zachowaniom, jakie mia∏y miejsce podczas jego trwania. Ostatecznie za panowania su∏tana Al-MÇlik al- -SÇlih SÇlÇh al-D¥n Had˝d˝¥ (1381-1382) relikwiarz zosta∏ zarekwirowany przez w∏a- dze, relikwie spalone a popio∏y wrzucone do Nilu. W ksià˝ce jest wiele niedopowiedzeƒ i braków, które u czytelnika choç troch´ zo- rientowanego w tematyce pracy, powodujà wàtpliwoÊci, czy autor do koƒca pewny jest podawanych wiadomoÊci, czy te˝ powtarza je bezkrytycznie za niezbyt wiarygodnymi autorami. Autor cz´sto odsy∏a czytelników do opracowaƒ, które z omawianym w danym momencie zagadnieniem majà niewiele wspólnego, a zapomina o pracach wa˝nych, nieraz wr´cz podstawowych. Oto garÊç przyk∏adów. Na s. 22 omawiajàc dorobek al- -Makr¥z¥ego pisze: „Z kolei jego Historia Koptów zachowa∏a si´ jedynie w wersji ∏aciƒ- skiej i stanowi pierwszà syntez´ koptyjskiego i abisyƒskiego chrzeÊcijaƒstwa.” Oczywi- Êcie, Akbar Kibt Misr (WiadomoÊci na temat Koptów z Egiptu) zachowa∏y si´ w j´zyku arabskim, jako cz´Êç najbardziej cenionego dzie∏a al-Makr¥z¥ego Kitab al-mawa’iz wa’l- -i’tibar fi dikr al-chitat wa’l-athar (Ksi´ga napomnieƒ i pouczajàcego przyk∏adu). Pierw- szy ∏aciƒski przek∏ad tego fragmentu, zatytu∏owany Makrizi Historia Coptorum wyda∏ H. J. Wetzer w r. 1828. Na s. 82, wspominajàc o ucisku fiskalnym chrzeÊcijan autor pisze, i˝ „pragmatyka (pobierania podatków) by∏a nieco odmienna na Pó∏wyspie Arabskim, w Syrii, Egipcie, Dolnej Mezopotamii i Sawadzie.” As-Sawad to Dolna Mezopotamia, gdy˝ w czasach islamu Mezopotamia dzieli∏a si´ na cz´Êç pó∏nocnà (Górna Mezopota- mia, al-Jazira) i po∏udniowà (Dolna Mezopotamia, al-Irak, as-Sawad). Zamiast na s. 123 (przypis 273) zawile wyjaÊniaç etymologi´ terminu Saracen i powo∏ywaç si´ na leciwy ju˝ S∏ownik kultury Êwiata arabskiego, lepiej by∏o odes∏aç czytelnika do rzetelnych i nowych publikacji w rodzaju I. Shahid, Rome and the Arabs: a prolegomenon to the stu- dy of Byzantium and the Arabs, Washingon 1984 s. 123-141 czy A. Savvides, Some notes on the terms Agarenoi, Ismaelitai and Sarakenoi in Byzantine sources, Byzantion 67, 1997 s. 89-96. Opisujàc sta∏e k∏opoty z chronologià KoÊcio∏a melkickiego w Êredniowieczu na saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 324

324 RECENZJE I OMÓWIENIA [12]

s. 213 autor podaje: „Pewnà pomocà s∏u˝y zredagowany w okresie Komnenów (1081- 1185) Synodikon czyli modlitwa odmawiana na specjalnà okazj´ w KoÊciele greckim w pierwszà niedziel´ Wielkiego Postu.” Synodikon to nie modlitwa ale nazwa ksi´gi, powsta∏ej po ostatecznym odnowieniu kultu obrazów (843) dla upami´tnienia obroƒców wiary i pot´pienia heretyków, z czasem uzupe∏niana kolejnymi anatemami. Synodikon by∏ odczytywany uroczyÊcie w obrz´dzie upami´tniajàcym triumf ortodoksji w pierwszà niedziel´ Wielkiego Postu. Opisujàc na stronie 142-143 chaotycznie i ogólnikowo rzàdy abbasydzkiego kalifa al- -Mutawakkila (847-861) i jego przeÊladowania jakim poddani zostali chrzeÊcijanie, autor cytuje w przypisach przeró˝ne dzie∏a, mi´dzy innymi wspomniany ju˝ leciwy Ma∏y s∏ownik kultury Êwiata arabskiego (1971) i chyba swojà ulubionà monografi´ autorstwa J. Nasrallaha i R. Haddada, nie wspomina zaÊ ani razu fundamentalnej pracy: Jean Mau- rice Fiey, Chrétiens syriaques sous les Abbasides surtout ∫ Baghdad (749-1258), Louvain 1980, w której na s. 83-105 przedstawione jest t∏o, przyczyny, przebieg i skutki przeÊla- dowaƒ. Pa∏ac we wschodniej cz´Êci Bagdadu, gdzie w koƒcu VIII w. zamieszkali jeƒcy greccy, zwany DÇr al-Rm, przekszta∏ci∏ si´ póêniej w syryjskà (nestoriaƒskà) dzielnic´ patriarchalnà Dayr al-Rm, gdzie by∏ tak˝e koÊció∏ melkicki, por. J. M. Fiey, „Rm” ∫ l’Est de l’Euphrate, Le Muséon 90, 1977 s. 374-376; nazwy tej w ˝aden sposób nie mo˝na t∏umaczyç jako „dzielnica melkitów”, jak chce autor na s. 201; termin Rm kojarzony by∏ w islamie g∏ównie z Bizancjum i grekoj´zycznymi Bizantyjczykami, por. C. E. Bo- sworth, Rm, EI2 VIII s. 602-606). Szkoda, i˝ tak˝e w podrozdzia∏ach zatytu∏owanych „Melkickie wspólnoty w Mezopotamii i Azji Ârodkowej” (s. 128-131, 201-203) autor nie skorzysta∏ z wymienionego wy˝ej artyku∏u J. M. Fiey, co pomog∏oby mu, mi´dzy innymi, jaÊniej przedstawiç spór na temat Rmagird-Romagyris oraz histori´ melkitów na terenach po∏o˝onych na wschód od Eufratu. Na s. 262-263 autor opisuje histori´ koptyjskiego dysydenta (reformator to przesad- ne okreÊlenie) mnicha Ab l-Fakr Markus, zwanego Ibn al-Kunbar (zm. 1208). Pisze, i˝ chcia∏ on odnowiç teologi´ monofizyckà, ale to te˝ chyba przesada, chodzi∏o mu g∏ów- nie o przywrócenie w KoÊciele koptyjskim zwyczaju spowiedzi na ucho i cz´stej komunii Êw., które popad∏y wówczas w zupe∏ne zapomnienie. Poniewa˝ hierarchia koptyjska by∏a g∏ucha na jego postulaty, Markus wszed∏ w kontakt z przedstawicielami licznej w Da- mietta spo∏ecznoÊci melkickiej i przeszed∏ na ∏ono KoÊcio∏a melkickiego, por. Samir Khalil Samir SJ, Vie et oeuvre de Marc ibn Qunbar, [w:] Christianisme d’Egypte, Paris- -Louvain 1995 s. 123-158. Autor jest denerwujàco niekonsekwentny i nieprecyzyjny w podawaniu tytu∏ów omawianych dzie∏; raz podaje tylko ich tytu∏ w j´zyku oryginalnym, raz tylko jego przek∏ad na j´zyk polski, a jeszcze innym razem podane t∏umaczenie tytu∏u odbiega od stosowanego w j´zyku polskim. Polski przek∏ad tytu∏u s∏awnego dzie∏a al-Tabariego na s. 21 we- d∏ug autora brzmi Kronika wys∏anników Boga i królów, choç arabski tutu∏ Muhtasar ta’rih ar-rusul wa’l-muluk (zapisany przez jego autora w kolofonie jednego z r´kopisów) powszechnie przek∏ada si´ jako Skrót (epitome) wiadomoÊci o prorokach i królach albo po prostu WiadomoÊci o prorokach i królach. Dlaczego tytu∏y dzie∏ Êw. Jana Damasceƒskie- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 325

[13] RECENZJE I OMÓWIENIA 325

go na s. 117-118 podane sà po ∏acinie, skoro autor ten pisa∏ po grecku? Dlaczego nie podano polskich t∏umaczeƒ tych tytu∏ów? Przecie˝ Oratio pro sacris imaginibus to Mowy apologetyczne przeciw tym, którzy pot´piajà Êwi´te obrazy (Szymusiak-Starowieyski, SWP s. 211) albo Mowy obronne przeciw tym, którzy odrzucajà Êwi´te obrazy (M. Dylewska, Vox Patrum 36-37, 1999 s. 497-516). Dlaczego na s. 191-192 przy omawianiu twórczoÊci jednego z najwa˝niejszych teologów melkickich, Teodora Ab Kurra, biskupa HÇrran autor nie poda∏ tytu∏u ˝adnego z jego licznie zachowanych dzie∏? Pomocà w rzetelnej publikacji naukowej powinny byç przypisy, w których autor wskazuje czytelnikowi z jakich prac korzysta∏ i jakie prace ewentualnie poleca do dalszej lektury. Niestety, przypisy w recenzowanej ksià˝ce sprawiajà cz´sto wra˝enie spisu dobranych przypadkowo publikacji bez ich jakiejkolwiek selekcji i chronologii, jak na przy- k∏ad przypis 241 na s. 116 czy przypis 228 na s. 191. W przypisie 215 na s. 110, dotyczà- cym postaci Êw. Saby, autor powo∏uje si´ na dwa has∏a encyklopedyczne (jedno bardzo stare) oraz popularnà prac´ M. Kaniora, a nie wymienia najnowszej monografii poÊwi´- conej tej wybitnej postaci której autorem jest J. Patrich (1994). Podobnie jest w przypisie 216 na stronie sàsiedniej, gdzie cytowana jest literatura na temat klasztoru Êw. Saby, tak˝e mocno przestarza∏a i bez wa˝nej pracy Y. Hirschfelda (1992). Bardzo cz´sto w przypisach autor stosuje denerwujàcà metod´ odsy∏ania czytelnika do ca∏ych ksià˝ek lub artyku∏ów bez wskazania, z którego dok∏adnie miejsca pochodzi cytowana informacja. Taka metoda cytowania sk∏ania czytelnika do podejrzeƒ, ˝e autor nie czyta∏ cytowanych prac lecz spisa∏ je z jakiejÊ bibliografii. W przypisach brakuje cz´sto informacji o polskich przek∏adach cytowanych êróde∏ (na przyk∏ad OpowieÊç biskupa Arkulfa, He- gumena Daniela z ziemi ruskiej pielgrzymka do Ziemi Âwi´tej, Materia∏y historyczne Nikefora Bryenniosa itp.). Autor w swej narracji nadu˝ywa przymiotników, na przyk∏ad, jak represje to srogie, jak tortury to wstrzàsajàce, jak przemoc to brutalna, jak k∏opoty to olbrzymie, jak podatek to haniebny, pojawiajà si´ tak˝e „bandyckie wprost ˝àdania” czy „straszliwe zniszczenia koÊcio∏ów”. Niekiedy tak˝e j´zyk polski sprawia autorowi pewne k∏opoty i oto pojawiajà si´ takie niezr´czne sformu∏owania jak „pod wzgl´dem eklezjalnym” (s. 61), „w aspekcie eklezjalnym” (s. 366), „bilingwiczny dokument” (s. 363), „rozwydrzeni Be- duini” (s. 225), „dalece marginalna mniejszoÊç” (s. 162, 328), a nawet „Jerozolima wcià- gni´ta w wir stopniowej islamizacji” (s. 101). Gdyby nad tekstem czuwa∏ kompetentny redaktor, wielu b∏´dów da∏oby si´ uniknàç. W ksià˝ce jest tak˝e sporo literówek, jak na przyk∏ad kalif al-Wasik zamiast al-Watik (s. 155), Kajarawan zamiast Kajrawan (s. 189) czy Sitt al-Muluk zamiast Sitt al-Mulk (s. 220). Podstawà ka˝dej dobrej ksià˝ki naukowej powinna byç bibliografia. Potrzebne jest bowiem nie tylko dotarcie do êróde∏, ale tak˝e i wiedza o tym, co w danej dziedzinie zosta∏o ju˝ dokonane. Szczególnie wa˝ne jest to w przypadku historii. We Wst´pie czytamy: „Autor niniejszej pracy wykorzystywa∏ du˝à liczb´ dzie∏ pomocniczych, których spora cz´Êç cytowana jest raz, inne kilka razy. Jest to jak najbardziej zgodne z ideà syntezy, w myÊl której nale˝y przedstawiç i zasygnalizowaç w miar´ mo˝liwoÊci jak najwi´- cej informacji nie wchodzàc w szczegó∏owe dywagacje”. OczywiÊcie trudno wymagaç saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 326

326 RECENZJE I OMÓWIENIA [14]

aby bibliografia dotyczàca tak obszernego tematu by∏a wyczerpujàca. Niestety autor omawianej ksià˝ki nie uwzgl´dni∏ w swej bibliografii licznych, wa˝nych opracowaƒ opublikowanych w ostatnich latach, a brak ten jest bardzo dotkliwy, gdy˝ nowe osià- gnićia naukowe w wielu wypadkach zupe∏nie zmieni∏y poglàdy majàce dawniej prawo obywatelstwa w historii. JeÊli ksià˝ka ma na karcie tytu∏owej rok wydania 2004 to trzeba staraç si´ wykorzystaç i uwzgl´dniç w bibliografii pozycje najnowsze. Bibliografia zestawiona przez autora sprawia miejscami wra˝enie doÊç przypadkowego zbioru (sko- piowanego z innych bibliografii?), gdzie prace drugorz´dnej wartoÊci pomieszane sà z pracami wa˝nymi, a prace przestarza∏e lub mocno leciwe sàsiadujà z nowymi publika- cjami. Naprawd´, czasami trudno zgadnàç co w zestawionej przez autora bibliografii robià takie a nie inne pozycje i dlaczego brak w niej tylu innych wa˝nych. Bibliografia roi si´ od b∏´dów (literówki, pomylone tytu∏y, nazwiska autorów, powtórzenia) i wyglà- da na to, i˝ autor nie zadba∏ o jej fachowà redakcj´. Kilka pierwszych z brzegu przyk∏a- dów. Oba artyku∏y których autorem wed∏ug bibliografii jest D. de Smet sà autorstwa J. den Heijera. Dlaczego ta sama ksià˝ka, której autorem jest A. Baumstark jest w bibliografii wymieniona dwukrotnie, podobnie jak kilka innych? Spencer Trimmingham J. to w rzeczywistoÊci Trimmingham S. J., Douvillier J. to Dauvillier J., Boulliet W. to Bulliet W., H. Buchmausen to H. Buhchausen a Detlef C. i Müller G. to jedna osoba Detlef C. G. Müller. Osobny akapit nale˝y si´ tej cz´Êci bibliografii, która jest poÊwićona êród∏om. Jak na bibliografi´ êróde∏ w ksià˝ce historycznej, jest ona skandaliczna! Jej uk∏ad jest prze- dziwny. Ci sami autorzy raz wyst´pujà pod w∏asnym nazwiskiem (YahyÇ ibn Ådam, KitÇb al-harÇg¬; YahyÇ al-Antak¥, Cronache), a innym razem pod tytu∏em swego dzie- ∏a albo pod jego pierwszym s∏owem (Le livre de l’impot foncier, Kitab al-Kharaj; Histo- ire de Yahya-ibn-Sa’id d’Antioche). Niektórzy wyst´pujà na przyk∏ad pod francuskà wersjà swego imienia (Jean Damasc¯ne) aby nieco dalej wystàpiç pod wersjà ∏aciƒskà (Ioanni Damasceni lub Joanni Damasceni). Inni w ogóle nie dost´pujà zaszczytu wyst´- powania w bibliografii pod w∏asnym imieniem i cytowani sà wed∏ug pierwszego s∏owa tytu∏u swego dzie∏a (Chronique de Jean, év˘que de Nikiou; Les praires d’or [par] Maõudi; The Life of Saladin by BehÇ ad-D¥n), najcz´Êciej w przek∏adzie na jakiÊ j´zyk zachodnioeuropejski. Z zawartoÊci tej cz´Êci bibliografii wynika jasno, i˝ jej autor ma s∏abe rozeznanie w jakoÊci cytowanych êróde∏ poniewa˝ przewa˝ajà w niej stare, a nawet bardzo stare wydania. Integralnà cz´Êç ka˝dej publikacji naukowej stanowi indeks. W omawianej ksià˝ce sà dwa indeksy: indeks osób i indeks nazw geograficznych, niestety oba nie bez wad. W indeksie osób – Arkulf, bp Périgeux i Arkulf, pielgrzym to ta sama osoba; Filoteusz i Filoteos to to samo imi´ w wersji spolszczonej i greckiej; Maurycy z Dacji (ok. 1275), to w rzeczywistoÊci franciszkanin Mauritius Frater z Bergen w Norwegii; Orestiusz to Orestes, melkicki patriarcha Jerozolimy; Piotr, zwany Capitolias to Piotr z Capitolias (Beth Ras), mćzennik chrzeÊcijaƒski z czasów Walida I; Salomon, prze∏o˝ony z Synaju to nie Anba Salmn wspomniany przez JahjÇ al-AntÇk¥. Indeks nazw geograficznych potwierdza, i˝ geografia Bliskiego Wschodu nie jest mocnà stronà autora. Akka, Ak- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 327

[15] RECENZJE I OMÓWIENIA 327

kon, Akra, Saint-Jean d’Acre to ta sama miejscowoÊç czyli staro˝ytna Ptolemais (Acre) wPalestynie; Anastazis to oczywiÊcie koÊció∏ w Jerozolimie; Cyr i Cyrrus to to samo miasto w prowincji Euphratensis; Cezarea to Cezarea Nadmorska (Palestyƒska); Eu- phratesia albo Euphratensis to prowincja w pó∏nocnej Mezopotamii; Filadelfia to miasto w Dekapolis (dzisiejszy Amman); Emes to staro˝ytna Emesa, wspó∏czesne Homs (Syria); Faros to oczywiÊcie wyspa i znajdujàca si´ tam latarnia morska w Aleksandrii; Heraklea to Heraklea Pontyjska w prowincji Honorias (Azja Mniejsza); Lion = Lyon; Mambig¬ = Manbig¬; Ptolemais to Ptolemais Hermiou w Tebaidzie (Egipt); Sawada to as-Sawad (Dolna Mezopotamia); Transoksonia = Transoksania; Zatoka Akabaƒska to Zatoka Akaba. W ksià˝ce brak spisu ilustracji i map oraz êród∏a ich pochodzenia. Podejrzewam (ale nie mam pewnoÊci) ˝e niektóre z nich autor wykona∏ osobiÊcie podczas pobytu w Syrii i szkoda, ˝e tego nie zaznaczy∏. Natomiast podpisy pod wieloma z nich sà bardzo ogólni- kowe. Oto kilka przyk∏adów. Ilustracja na s. 107 ma podpis „Typowa lokalizacja mona- steru wschodniego – na pustkowiu”. Ilustracja na s. 149 podpisana jest „Wn´trze jednego z licznych podziemnych koÊcio∏ów Kapadocji, które ukrywano w obawie przed najazdami muzu∏maƒskimi”. KoÊcio∏y skalne, a nie podziemne, w Kapadocji by∏y koÊcio∏ami klasztornymi i napewno nie ukrywano ich przed muzu∏manami. Ilustracja na s. 154 ma podpis „Ruiny koÊcio∏a melkickiego w Bosrze”. W Bosrze jest kilka koÊcio∏ów zbudowa- nych przed najazdem arabskim; z jakiego okresu pochodzi koÊció∏ na zdjćiu? Skàd autor wie, ˝e to koÊció∏ melkicki? Ilustracja na s. 176 podpisana jest „Kolumna ze Êwiàtyni melkickiej”. Taki podpis nie mówi zupe∏nie nic. Która to Êwiàtynia? Gdzie s´ znajduje? Dlaczego melkicka? Podobny podpis ma ilustracja na s. 288 „Jedna z tysićy pozosta∏o- Êci po koÊcio∏ach melkickich w Syrii”. W zakoƒczeniu Wst´pu na s. 25 autor pisze: „Prosz´ czytelnika o wybaczenie u∏om- noÊci pracy i pomy∏ek, a przede wszystkim o to, aby zechcia∏ mi je wytknàç w celu udo- skonalenia dzie∏a.” Pisanie dzie∏ syntetycznych z dziedziny historii to zadanie wyjàtkowo wymagajàce, i trudno mi wyobraziç sobie autora, który sam jeden odwa˝y∏by si´ pisaç na temat tak rozleg∏y i skomplikowany. Autor Êwiadomy trudnoÊci podjà∏ takie zadanie i teraz musi poddaç si´ ocenie czytelników. Ocena ta nie wypada niestety dobrze. Autor mia∏ podczas pisania powa˝ne trudnoÊci z selekcjà rozleg∏ego materia∏u faktograficzne- go, ocenà wiarygodnoÊci êróde∏ historycznych i wyciàganiem z nich odpowiednich wnio- sków. W ksià˝ce historycznej fakty i cytaty powinny byç podawane z chirurgicznà precy- zjà, inaczej praca gwa∏townie traci na wiarygodnoÊci. Niestety, za du˝o w niej pomy∏ek, niechlujnych cytatów i nie do koƒca udokumentowanych stwierdzeƒ. Autor, choç zdra- dza pewnà orientacj´ w literaturze traktujàcej o historii chrzeÊcijaƒskiego Bliskiego Wschodu dzia∏a cz´sto jak amator opierajàc si´ na materia∏ach z drugiej, ba nawet trzeciej r´ki, cz´sto starych lub niewiarygodnych wydaniach êróde∏, leciwych opracowaniach lub bardzo ogólnych podrćznikach. W dziedzinie badaƒ historycznych dotyczàcych chrzeÊcijaƒskiego Bliskiego Wschodu dokona∏ si´ w ostatnich dziesićioleciach olbrzymi post´p i wiele opracowaƒ czy poglàdów jest dziÊ zupe∏nie nieaktualnych. Szkoda, gdy˝ ksià˝ka o takiej tematyce, tylko inaczej napisana mog∏a by przybli˝yç polskiemu saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 328

328 RECENZJE I OMÓWIENIA [16]

czytelnikowi jakiÊ fragment skomplikowanej historii chrzeÊcijaƒskiego Bliskiego Wschodu w Êredniowieczu. Autor przygotowuje nast´pnà ksià˝k´, której tematem majà byç przeÊladowania chrzeÊcijan przez muzu∏manów, co w Êwietle tego co przeczyta∏em i wyrazi∏em na piÊmie powy˝ej, napawa mnie niepokojem. Tadeusz Go∏gowski

David I. K ertzner, The Papes Against the Jews. The Vatican`s Role in the Rise of Modern Anti-Semitism. New York 2001, ss. 355.

Problematyka szeroko poj´tych kwestii ˝ydowskich czy judaistycznych zawsze znajduje swe uzasadnienie w wielorakich refleksjach, zw∏aszcza w kr´gu szeroko poj´tej kultury ∏aciƒskiej, choçby ze wzgl´du na czas historyczny trwania narodu wybranego liczo- ny w tysiàcach lat i szczególnie jego wp∏ywy religijne oraz kulturowe. Dodatkowo dochodzi jeszcze jego niezwykle bogata czysto Êwiecka historia, wr´cz dramatyczna, która znaczona by∏a jednak przysz∏oÊcià teologicznà. Relacje narodu wybranego do historii ludzkiej, ale szczególnie nowotestamentalnej odnoszà si´ oczywiÊcie do chrzeÊcijaƒstwa, a zw∏aszcza do KoÊcio∏a katolickiego, zna- czonego darem rozeznanego oraz twórczo przyj´tego Mesjasza. Ten wyjàtkowy styk, to wyjàtkowy znak spotkania obu narodów przymierza, Starego i Nowego Testamentu, mimo ca∏ej ró˝nicy istotowej oraz spo∏ecznej. W niniejszej recenzji prezentowana jest kolejna praca poÊwi´cona czasom najnow- szym w problematyce judaistycznej oraz ˝ydowskiej. Bardziej precyzyjnie to dwudziesto- wieczne relacja chrzeÊcijaƒstwa do ˚ydów, zw∏aszcza w obrazie postaw papie˝y i instytucji Stolicy Apostolskiej. Autor prezentowanej ksià˝ki ur. si´ w 1948 r. w Nowym Jorku, jako syn rabina i w rodzinie o g∏´bokich tradycjach religijnych. Aktualnie jest profesorem nauk spo∏ecznych wPaul Dupee, Jr. University oraz profesorem antropologii i studiów w∏oskich w Brown Universitry. Jest tak˝e znanym autorem wielu popularnych i cenionych publikacji, w tym m.in. The Kidnapping of Edgardo Mortara, Politics and Symbols oraz Sacrificed for Honor. Warto zauwa˝yç, ˝e ta pierwsza jego praca wywo∏a∏a w USA bardzo wielkà dys- kusj´ oraz wyzwoli∏a wiele pytaƒ spo∏ecznych, które w pewnym sensie by∏y wczeÊniej ukrywane czy zbyt ma∏o akcentowane. Formalnie ca∏oÊç ksià˝ki otwiera dedykacja (s. V) oraz schematyczny spis treÊci (s. VII). Po interesujàcym i wa˝nym wprowadzeniu formalnym (s. 3-21) ca∏oÊç pracy podzielono na trzy podstawowe cz´Êci. Ten ostatni element podzielony zosta∏ na bardziej szczegó∏owe podpunkty w postaci trzynastu punktów, które sà jednak bardziej swoistymi has∏ami czy pewnymi ideami ni˝ bardziej okreÊleniami problemowymi i technicznymi w podejmowanej problematyce. Autor zaÊ generalnie jednak nie ocze- kuje tematów, które w miar´ wyraênie wprowadzajà w podejmowanà tematyk´ ba- dawczà. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 329

[17] RECENZJE I OMÓWIENIA 329

Cz´Êç pierwsza prezentowanej rozprawy nosi tytu∏ Zachowaç ˚ydów w ich miejscach (s. 23-130). To dotknićie m.in. problemów getta, które by∏y stosunkowo popularnà w Europie formà rozwiàzania problemów ˝ydowskich oraz ich specyfiki religijnej oraz kulturowej. Dotkni´to tak˝e trudnych kwestii rytualnych morderstw, wymuszonych czy wrćz czasem z pewna przemocà dokonanych chrztów, które czasem by∏y praktykowane przez chrzeÊcijan. KoÊció∏ i rasizm wspó∏czesnego antysemityzmu to tematyka podj´ta w wyjàtkowo obszernej cz´Êci drugiej (s. 131-236). To prezentacja wp∏ywów ówczesnej prasy oraz widzenia ˝ydów jako swoistych wampirów, zw∏aszcza w kontekÊcie ró˝nych opinii czy idei sze- rzonych w szerokiej ówczesnej kulturze. Tu tak˝e ukazano obrazy z Francji czy Austrii oraz rodzàcych si´ zjawisk rasizmu. Wskazano tu tak˝e na rytualne morderstwa i relacje do nich papiestwa w XX wieku. Ostatnia cz´Êç, tj. trzecia nosi tytu∏ wymowny, tak w sensie historycznym jak i per- spektywicznym W wigili´ holokaustu (s. 237-291). To tak˝e pytanie o przysz∏ego papie˝a zPolski, który niesie w sobie pewne zobowiàzania i treÊci zwiàzane z jego pochodze- niem, zwiàzanym z historià ˝ydów w Polsce, to wrćz swoisty, jak to okreÊla autor, swoisty przedpokój holokaustu. W cz´Êci technicznej, zamykajàcej ksià˝k´ podano podzi´kowania (s. 293-295) oraz wa˝ny aneks poÊwićony zestawianiu papie˝y i sekretarzy stanu prezentowanego okresu prze∏omu XIX i XX wieku (s. 297-298). Konkretnie podano tutaj historyczny wykaz papie˝y w latach 1740-1958, a wić od Benedykta XIV do Piusa XII, w sumie czternastu. Na- tomiast wskazano tylko wybiórczo na sekretarzy stanu, tj. trzynastu, od kard. Ercole Con- salvi do kard. Luigi Maglione, a wić faktycznie tylko tych, którzy nominalnie wyst´pujà w prezentowanej ksià˝ce, a dalej odegrali jakàÊ rol´ w podejmowanej tu problematyce. Przypisy sà w prezentowanej ksià˝ce swoistym przewodnikiem w bogactwie cytatów zebranych z licznych wykorzystanych twórczo êróde∏ archiwalnych (s. 99-327). Dobrze, ˝e w samych przypisach znalaz∏y si´ tak˝e pewne wyjaÊnienia i dopowiedzenia. To wa˝ny element naukowej proporcji prezentacji osiàgni´tych wyników badawczych. Z kolei podano wskazania odnoszàce si´ przywo∏ywanych doÊç licznych cytatów (s. 329-344). Ca∏oÊç zaÊ pracy badawczej D. I. Keetzer zamyka indeks (s. 345-355). Praca D. I. Kertzer pokazuje jak KoÊció∏ katolicki pomóg∏ uczyniç mo˝liwym wizj´ holokaust, która nie musi byç tylko znakiem negacji oraz Êmierci. Jest to zatem zasadniczo interpretacja inna ni˝ w Europie. Nie neguje to samego fenomenu prze˝ywanego przez cz´Êç ˝ydów dramatu podczas II wojny Êwiatowej, ale nadaje mu jednoczeÊnie nowe i bardziej uniwersalne elementy, chyba bardziej obiektywne i twórcze, nie obcià˝one sentymentami czy elementami znaczonymi tylko ideologià. Prezentowane opracowanie obejmuje szczególnie wa˝ne czasy, od XIX w. do wybuchu II wojny Êwiatowej. Rozpoczyna si´ od 1814 r. a wić upadku cesarza Napoleona i jednoczeÊnie powstania paƒstwa koÊcielnego. Zatem to wyjàtkowy czas znaczony dynamicznie przesz∏oÊcià, a jednoczeÊnie i teraêniejszoÊcià wychylonà ku przysz∏oÊci. W pewnym sensie zrozumia∏ym jest, ˝e autor szczególnà uwag koncentruje si´ na Piusie XII, i to zw∏aszcza z powodu braku publicznego protestu wobec dzia∏aƒ faszy- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 330

330 RECENZJE I OMÓWIENIA [18]

stowskich i hitlerowskich. Wydaje si´, ˝e postawa Piusa XII jest jeszcze bardziej skom- plikowana i wrćz trudna dla rozeznania jego postaw osobowych, które mia∏y bardzo zró˝nicowane motywacje oraz poszukiwania podejmowanych trudnych decyzji. Prof. D. I. Kertzer obficie korzysta ze zbiorów Archiwum Watykaƒskiego udost´p- nionego po ostatniej decyzji Jana Paw∏a II. Zresztà jest on tutaj jeden z pierwszych. Po- za tym opar∏ swe badania na archiwach i literaturze specjalistycznej z W∏och i Francji, zw∏aszcza udost´pnionych w ostatnich pićiu latach. U∏atwia mu to m.in. dobra znajo- moÊç obu j´zyków. Studium prof. D. I. Kertzer jest wa˝nym, a jednoczeÊnie i twórczym podjćiem kon- trowersyjnego tematu. Jest to wydaje si´ temat osobowy, ale i jednoczeÊnie – ze wzgl´du na liczne powiàzania – spo∏eczny oraz wspólnotowy. Ca∏oÊç lektury ksià˝ki amerykaƒskiego badacza wskazuje jeszcze dobitniej na potrzeb´ pojednania KoÊcio∏a katolickiego z ˝ydami. Ta droga wydaje si´ byç nie tylko pla- nem czy przewidywaniami, ale oczekiwaniem. Autor ksià˝ki uwa˝a, ˝e wa˝ny watykaƒski dokument „We Remember” pokazuje tylko histori´ w obrazie jakà ona powinna byç, a nie w obrazie jak w tym czasie naprawd´ prezentowa∏a si´ rzeczywistoÊç ˝ydów. OczywiÊcie uwaga ta dotyczy szczególnie ˝ydów europejskich i ich obecnoÊci na Starym Kontynencie. Ksià˝ka D. I. Kertzer podejmuje, choç zw∏aszcza w szczegó∏owej problematyce, kwesti´ dyskusji wokó∏ antyjudaizmu i antysemityzmu. Co wićej autor bardzo odpo- wiedzialnie dotyka szczególnie dziÊ aktualnej kwestii holokaustu. Wa˝nym jest, i˝ nie ma ona w tym wzgl´dzie uprzedzajàcych przes∏anek czy czasem przed za∏o˝eƒ ide- owych. Jak sam autor wskazuje podstawowym motywem napisania prezentowanej ksià˝ki jest z jednej strony przeproszenie, ale i z drugiej jednoczeÊnie jasne zrozumienie przesz∏oÊci wychylonej ku twórczej teraêniejszoÊci oraz przysz∏oÊci (s. 21). To wyjàtkowe, ale zarazem i twórcze, przemieszanie idei oraz problemów, które jednak winno twórczo to- warzyszyç wspó∏czesnoÊci pochylajàcej si´ nad kwestiami holokaustu. W wykazie cytatów znalaz∏y si´ tylko tytu∏y dzie∏ przywo∏ywanych w bezpoÊrednim tekÊcie narracji. Pomini´to natomiast inne wskazania wyst´pujàce w przypisach. Jednak z Êrodowiska polskiego znaleêli si´ tutaj m.in. J. K∏oczowski, P. Konec czy S. Wilk. Natomiast w indeksie znalaz∏y si´ liczne polskie nazwiska, a wÊród nich m.in. A. Hlond (275-277), Kazimierz Wielki, król Polski (s. 245) i Msgr S. Stoja∏kowski (s. 197- 201, 246) oraz inne doÊç liczne postacie z polskiej historii, zw∏aszcza z drugiej po∏owy XX wieku. W samym jednak indeksie brakuje m.in. wielu imion oraz innych elementów wskazujàcych na konsekwencje lub brak przyj´tych za∏o˝eƒ organizowanego indeksu (s. 351, 349, 348, 354, 355) W wielu wypowiedziach autor proponuje bardzo daleko idàce uogólnienia dotyczàce np. wydarzeƒ z 1920 r. (s. 247). Ostatecznie jakby nie do koƒca rozumie ich bardziej po- g∏´bionà istot´ i znaczenie nie tylko dla Polski dla i dla ca∏ej Europy, a wrćz i Êwiata. Szkoda, ˝e w pracy nie znalaz∏y si´ referencje do M. Buber oraz jego uczniów,. awkonsekwencji i jego idei tworzenia paƒstwa ˝ydowskiego na terenach dzisiejszej saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 331

[19] RECENZJE I OMÓWIENIA 331

Ukrainy. To mia∏a byç wrćza swoista ziemia obiecana. Problem ten dojrzewa∏ w XX wieku, zw∏aszcza w kontekÊcie niejasnego problemu powrotu do dzisiejszego Izraela, szczególnie w wymiarach terytorialnych. Ciekawym jest, ˝e w prezentowanej ksià˝ce nie znalaz∏y si´ informacje o wojnie do- mowej w Hiszpanii i samym generale F. Franco, choç sà to kwestie bardzo wa˝ne w kon- tekÊcie tematyki ca∏ej rozprawy. JednoczeÊnie o samej akcji strony lewicowej istniejà tylko sygnalne wskazania w omawianym studium. JeÊli zaÊ wziàç pod uwag´ najnowsze badania lewica, w obrazie masoƒskim, odegra∏a tu niezwykle wa˝nà rol´. Jest to niestety rola ze wszechmiar negatywna. Jakby podobnie, analizujàc problemy wspó∏czesnych przemian dokonujàcych si´ wRosji mo˝na wskazaç na bogactwo artystycznych przemian. Jak˝e wiele i wrćz stanowczo zmieni∏o si´ od czasu rewolucji rosyjskiej (s. 271). W ca∏ej dyskusji wokó∏ podj´tej problematyki warto wskazaç na ksià˝k´ G. Passele- cq, B. Suchecky. „The Hidden Encyclical of Pius XI”. New York 1997 poÊwićona pro- jektowi encykliki „Humanis Generis Unitas” z 1938 r. Bp Andrzej F. Dziuba

Stefan Kardyna∏ Wyszyƒski. Droga ˝ycia. Red. I. Czarciƒska, M. Okoƒska i in- n i. Warszawa 2001, ss. 548.

Decyzjà Parlamentu, a dok∏adniej Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej rok 2001 zosta∏ jednomyÊlnie og∏oszony Rokiem Kardyna∏ Stefan Wyszyƒskiego, Prymasa Polski. By- ∏a to niepowtarzalna i wa˝na decyzja najwy˝szej w∏adzy ustawodawczej w Polsce, przyj´ta przez aklamacj´ i cieszàca si´ tak powszechnà uznaniem oraz aprobatà. Wićej, ca∏y zbli˝ajàcy si´ do koƒca rok 2001 ukaza∏ wyraênie i jednoznacznie, i˝ by∏a to decyzja ze wszech miar s∏uszna, nawet oczekiwana spo∏ecznie. By∏o to szczególnie oddanie czci i szacunku wielkiemu m´˝owi stanu i Prymasowi Polski XX wieku. Do- wodami tego sta∏y si´ m.in. wyjàtkowo liczne publikacje, sympozja, pielgrzymki, kon- gresy, konkursy, wystawy, programy artystyczne poÊwićone ˝yciu i dzia∏alnoÊci kard. S. Wyszyƒskiego. Ca∏oÊç treÊciowa prezentowanej, wrćz monumentalnej ksià˝ki, która ma charakter swoistego opracowania albumowego, sk∏ada si´ z dwunastu szerokich rozdzia∏ów, które sà twórczym oraz systematycznym odzwierciedleniem bogatej chronologii drogi ˝yciowej, myÊli oraz zw∏aszcza pos∏ugi pasterskiej kard. S. Wyszyƒskiego. Szczególnie wa˝na jest tutaj pos∏uga prymasowska, która rozezna∏a wyjàtkowo znamiona tej niepowtarzal- nej funkcji w KoÊciele w Polsce, a w pewnym sensie i w narodzie. Wszystkie te treÊci poprzedza faksymilia specjalnego listy kard. J. Glempa, Prymasa Polski (s. 7) i wybrane s∏owa Ojca Êw. Jan Paw∏a II odnoszàce si´ do niego (s. 8). Natomiast dzie∏o zamyka in- teresujàcy spis treÊci (s. 546-547) oraz schematyczny wykaz bibliograficzny, a raczej wskazaƒ dzie∏, z których zaczerpni´to przywo∏ywane teksty (s. 548). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 332

332 RECENZJE I OMÓWIENIA [20]

Warto zauwa˝yç, ˝e ka˝dy z rozdzia∏ów ksià˝ki, po schematycznym tytule zawiera in- teresujàcà fotografi´ krajobrazowà, aktualizujàcà w danym czasie zdjćie Êrodowiska Kardyna∏a, w∏aÊnie z omawianego okresu oraz krótkà not´ o podstawowych elementach charakterystycznych dla curriculum vitae odnoszàcego si´ do danego okresu jego ˝ycia. Nast´pnie podane zosta∏y bardziej szczegó∏owe materia∏y tekstowe oraz graficzne pre- zentujàce schematycznie omawiany okres. To zw∏aszcza przywo∏anie oryginalnych tek- stów Prymasa Tysiàclecia, które mówià o jego wielu twórczych elementach biograficz- nych i szeroko poj´tej dzia∏alnoÊci, zw∏aszcza prymasowskiej. Dla pewnej i bardziej kom- pleksowej organizacji poszczególnych rozdzia∏ów zosta∏y one podzielone na dodatkowe dwie, a maksymalnie szeÊç bardziej szczegó∏owych bloków chronologicznych. Np. w rozdziale pierwszym: 1. Dzieciƒstwo i lat szkolne; 2. Seminarium; 3. Âwićenia kap∏aƒskie. Faktycznie, zw∏aszcza w sensie treÊciowym, ksià˝ka ta jest zasadniczo oryginalnym dzie∏em autobiograficznym samego kard. S. Wyszyƒskiego. Zatem jej podstawowa treÊç, która tu si´ szczególnie liczy i jest bardzo cenna, napisana zosta∏a przez samego Pryma- sa Tysiàclecia, choç ró˝nie. Mówiàc bardziej precyzyjnie, trzeba jednak przede wszystkim zauwa˝yç, i˝ zazwyczaj by∏y to s∏owa wyg∏oszone, wypowiadane czy przepowiadane przy ró˝nych okazjach oraz do ró˝nych Êrodowisk, a nast´pnie dopiero póêniej autory- zowane w ramach przygotowaƒ do dokumentacji archiwalnej czy przewidywanego druku. Zatem publikacja „Droga ˝ycia” staje przede wszystkim w znaczàcym bogactwie niezwyk∏ych s∏ów samego jej uczestnika, tj. kard. S. Wyszyƒskiego, i tu dobranych z wielkim znawstwem oraz kompetencjami, wrćz pieczo∏owitoÊcià naukowà jak i pewnym sma- kiem artystycznym. To jest szczególnie wa˝ne. Ostatecznie wszystkie te elementy czynià ksià˝k´ bardziej otwartà i twórczà ku ró˝norodnym adresatom oraz Êrodowiskom. Warto tu dodaç jeszcze, w sensie pozytywnym, i˝ wiele tekstów, które zosta∏y zaprezentowane w omawianej publikacji, by∏o dotàd ma∏o znane, a niektóre wrćz uka- zujà si´ po raz pierwszy i stàd jest bardzo cennym ich przypomnienie i ich publiczne udost´pnienie szerokim kr´gom odbiorców. Ubogaciç to bowiem znacznie dotychczasowy obraz przes∏ania Prymasa Tysiàcleci oraz tak˝e wiele elementów jego ˝ycia i pracy. OczywiÊcie szczególnie znane i wrćz cenione twórczo by∏y zw∏aszcza teksty wielokrotnie ju˝ wczeÊniej udost´pniane i wydane drukiem, w ró˝nych publikacjach ksià˝- kowych oraz innych opracowaniach. Niestety wi´kszoÊç zachowanego oficjalnie na- uczania kard. S. Wyszyƒskiego pozostaje jednak nadal tylko w maszynopisie, zw∏aszcza w s∏ynnym, wielotomowym „Zbiorze kazaƒ”, przechowywanym w Instytucie Pry- masowsikim w Warszawie. Tak liczne autentyczne i wyjàtkowo czytelne wypowiedzi Prymasa Tysiàclecia stano- wià wa˝nà i wrćz podstawowà pomoc naukowà w analizie, nie tylko wizji jego drogi ˝y- ciowej, jego post´powania, ale przede wszystkim rozeznania licznych badaniach naukowo nad ich nauczaniem i ca∏à linià duszpasterskà, której jako Prymas Polski przewodzi∏ on przez ponad 30 lat. Trzeba pami´taç, ˝e wiele przytoczonych tu tekstów Prymasa Wy- szyƒskiego pozwala pe∏niej zrozumieç podejmowane wówczas, w konkretnym czasie i okolicznoÊciach decyzje, czasem mo˝e wówczas kontrowersyjne i ma∏o zrozumia∏e, a jednak ostatecznie wrćz opatrznoÊciowe i s∏uszne. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 333

[21] RECENZJE I OMÓWIENIA 333

Trzeba pami´taç, ˝e w ca∏ej „drodze ˝ycia” widaç ogromny patriotyzm, mi∏oÊç Ojczy- zny – nie w sensie nacjonalizmu czy nacjonalistycznym – oraz bardzo czytelne i wa˝ne twórczo znaki Êwiadectwa g∏´bokiej chrzeÊcijaƒskiej wiary, która rozeznaje jej znaki Êwiecie. Nie mo˝na tu tak˝e oczywiÊcie pominàç wyjàtkowo licznych elementów maryjnych czy mariologicznych ca∏ego przepowiadania Prymasa Tysiàclecia. W polskiej rze- czywistoÊci, jak to pokazuje m.in. kard. S. Wyszyƒski, wszystkie czynniki te sz∏y zawsze w parze i nigdy nie by∏y sobie przeciwstawne, wrćz wspomaga∏y si´ wzajemnie i by∏y ostatecznie praktycznie dla siebie wzajemnie twórcze. Wyjàtkowo wa˝nym elementem uzupe∏niajàcym oraz dopowiadajàcym, zw∏aszcza w tego typu publikacjach, jest bardzo bogaty i zró˝nicowany, choç czasem mo˝e nawet kontrowersyjny, materia∏ ilustracyjny. To wiele, a mo˝e wieloÊç fotografii, które ukazujà si´ po raz pierwszy i przemawiajà zawartym w nich przes∏aniem, które nadal – ku zasko- czeniu wielu – jest w pe∏ni ˝ywe i aktualne, podobnie jak s∏owa i ˝ycie Prymasa Tysiàcle- cia. W obrazach tych, w ich konkretnych wyrazach, liczne treÊci konkretnych s∏ów kard. S. Wyszyƒskiego stajà si´ jeszcze bardziej zrozumia∏e i wrćz ostatecznie nabierajà do- datkowego autentyzmu oraz uroku miejsca, ludzi i czasu. Wydaje si´, ˝e to wyjàtkowo pozytywne i twórcze spotkanie s∏owa i obrazu, skoncentrowanych na osobie Prymasa Polski, na jej ˝yciu i dzia∏alnoÊci. Warto tu dodaç, i˝ wi´kszoÊç fotografii publikowanych w omawianym albumie, pochodzi ze zbiorów osób szczególnie bliskich kard. S. Wyszyƒskiemu, jego przyjació∏, a mo˝e i wićej. Zatem, tylko im pozwala∏ czy wrćz skromniej akceptowa∏ utrwalenie, tak wielu wyjàtkowych momentów swej „drogi ˝yciowej”, niesionego powo∏ania pryma- sowskiego i ca∏ej rzeczywistoÊci powo∏ania. Zatem dobrze, ˝e autorzy w koƒcu zdecydo- wali si´ je udost´pniç szerszemu gronu zainteresowanych, zapewne z pewnym zak∏opo- taniem czy wàtpliwoÊciami. To ostatecznie znaczàcy i wa˝ny dar, tak dla pamići o Pry- masie Tysiàclecia jak i o sprawach KoÊcio∏a oraz Narodu. Ciekawym, wrćz romantycznym materia∏em, który jawi si´ w poczàtkach ka˝dego rozdzia∏u sà fotografie Agnieszki i W∏odka Biliƒskich, którzy skoncentrowali si´ zw∏aszcza na znanych im krajobrazach polskich. Widzieli je swoim rozeznaniem. Ta ˝ywoÊç i inaczej poj´ta ˝ywotnoÊç proponowanych fotografii czyni prze˝ywane osobowo do- Êwiadczenie lektury poszczególnych tekstów jeszcze bardziej autentycznym i bliskim do- skonalej osobowo. Te kolorowe fotografie, tak ich ma∏o, czynià jeszcze bardziej ˝ywym oraz autentycznym trwajàce nadal ˝ycie Prymasa Tysiàclecia, tak w jego wyrazie ˝ycia fi- zycznego, przepowiadania, zachowanych s∏ów jak i szczególnie wytrwale niesionego Êwiadectwa wiary, którego szczytem by∏o uwi´zienie i odosobnienie. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e prezentowane opracowanie jest monumentalnym dzie- ∏em, godnym ˝ycia i dzie∏a Prymasa Tysiàclecia, chyba pierwszym tego typu w naszych dziejach. OczywiÊcie by∏o wczeÊniej wiele innych publikacji, ale nie mia∏y one takiego charakteru. Tutaj ca∏oÊç kompozycyjna stanowi interesujàcà i niekonwencjo- nalnà propozycj´, na du˝ym poziomie graficznym i edytorskim. Wydaje si´, i˝ publikacj´ t´ mo˝na z powodzeniem wrćz zaliczyç do wydaƒ artystycznych, m.in. w∏aÊnie dlatego, ˝e autorem tekstu wprowadzajàcego oraz innych jest sam Prymas Tysiàcle- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 334

334 RECENZJE I OMÓWIENIA [22]

cia, a wi´kszoÊç zdj´ç pochodzi od ludzi szerokiego serca, mi∏ujàcych pi´kno i dobro, wra˝liwych na cz∏owieka i Êwiat. Chodzi tu ostatecznie o ludzi bliskich sercem kard. S. Wyszyƒskiemu. Mo˝na si´ z tej ksià˝ki uczyç takich w∏aÊnie cech oraz wartoÊci i uczuç przyjaêni, bliskoÊci, tak potrzebnych ostatecznie ka˝dej osobie jak i spo∏ecznie ca∏ej ludzkoÊci. Szczególne s∏owa wdzićznoÊci nale˝à si´ najpierw samej redakcji prezentowanego opracowania. Wa˝nym i bardzo cennym jest tu przede wszystkim sam pomys∏ takiej w∏a- Ênie publikacji, a nast´pnie jego konsekwentna realizacja, która z pewnoÊcià nie by∏a ∏a- twa, w polskiej rzeczywistoÊci edytorsko-wydawniczej. Wydaje si´, ˝e sama redakcja w swych staraniach by∏a tutaj wrćz zdeterminowana twórczo, i ostatecznie dzi´ki niej opublikowana zosta∏a omawiana praca. Mo˝na sàdziç, ˝e prezentowany album „Droga ˝ycia” wzbudzi jeszcze szersze i bardziej pog∏´bione zainteresowanie osobà i dzia∏alnoÊcià Prymas Tysiàclecia. Jest on przecie˝ w konsekwencji znaczàcym wk∏adem w kszta∏towanie oraz wychowywanie postaw obywatelskich i patriotycznych w Polsce wielu m∏odych ludzi, opartych m.in. na trwa∏ych wartoÊciach europejskich oraz bogactwie naszej historii. Nie mo˝na tu pominàç tak˝e jego pozytywnie i twórczej stymulujàcej funkcji wobec Polski Polonii oraz wszystkich Rodaków ˝yjàcych poza granicami kraju. Wićej, prezentowany album mo˝e byç znakomitym darem, prezentem czy pamiàtkà przy ró˝nych okazjach, nie tylko religijnych czy chrzeÊcijaƒskich zaofiarowywanym bardziej otwartym ku poznaniu dziejów chrzeÊcijaƒstwa w Polsce. To wa˝ne przypomnienie oraz jednoczeÊnie wzbogacenie wielu aktualnych funkcji, chrzeÊcijaƒskiego Êwiadectwa ˝ycia, które znaczone sà konkretnymi postawami ludzkimi. Wydaje si´ zatem, ˝e prezentowana ksià˝ka winiena znaleêç w wielu wa˝niejszych bi- bliotekach, ró˝nych nie tylko polonijnych, instytucjiach kulturalnych, a nawet w domach zakonnych i prywatnych. Jest to bowiem znakomita pomoc w studium naszej najnowszej historii, tej niepodleg∏oÊciowej oraz narodowej, tak w wymiarze Êwieckim jak i chrzeÊci- jaƒskim. Byç mo˝e – w tym kontekÊcie – wielu zechce si´gnàç po t´ publikacj´ z racji osobistych relacji czy kontaktów z kard. Stefanem Wyszyƒskim, Prymasem Polski oraz innymi przedstawicielami KoÊcio∏a w Polsce. Bp Andrzej Franciszek Dziuba

Waldemar G r a c z y k, Stanis∏aw ¸ubieƒski – pasterz, polityk i pisarz. Kraków 2005, ss. 484.

W dziejach KoÊcio∏a katolickiego w Polsce ˝yli i dzia∏ali hierarchowie, którzy w pe∏ni zas∏ugujà na uj´cia monograficzne. Tymczasem polska historiografia koÊcielna pod tym wzgl´dem jest ciàgle uboga. Wprawdzie w ostatnich latach pojawi∏y si´ ró˝ne s∏owniki biskupów, lecz zawierajà one tylko ogólne dane o przedstawicielach wy˝szego ducho- wieƒstwa. Mo˝na wspomnieç zdanie o. prof. Hieronima E. Wyczawskiego, wybitnego saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 335

[23] RECENZJE I OMÓWIENIA 335

historyka KoÊcio∏a polskiego, i˝ nale˝y zajàç si´ tymi postaciami z grona episkopatu, które uczyni∏y w swoim ˝yciu bardzo wiele lub wyjàtkowo ma∏o. Normalni bowiem ordy- nariusze, którzy zajmowali si´ administracjà, wizytacjami kanonicznymi, nauczaniem – wype∏niali po prostu w∏asne obowiàzki pasterskie i nie wzbudzajà ani zachwytu ani po- gardy. Mo˝na te˝ dodaç, ze warto zajàç si´ biskupami, którzy oprócz wype∏niania zadaƒ duszpasterskich, zaznaczyli swojà obecnoÊç w dziedzinie polityki, kultury czy ˝ycia ekonomiczno-spo∏ecznego. Ks. Waldemar Graczyk, kap∏an diecezji p∏ockiej, adiunkt na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie, poÊwi´ci∏ swojà rozpraw´ habilitacyjnà postaci Stanis∏awa ¸ubieƒskiego, który zapisa∏ si´ w dziejach jako màdry, gorliwy i cnotliwy pasterz, niestrudzony pisarz i oddany w pe∏ni s∏uga Rzeczpospolitej Trojga Narodów. By∏ on osobà wyjàtkowà jako podkanclerzy koronny, jeden z najbli˝- szych doradców króla Zygmunta III Wazy w ostatnim dziesi´cioleciu jego panowania. W swoich pismach podejmowa∏ tematyk´ dotyczàca w´z∏owych problemów polskiej polityki wewn´trznej i zagranicznej. Jako biskup p∏ocki okaza∏ si´ wybitnym duszpaste- rzem doÊç prymitywnych mieszkaƒców ziem nad Wis∏a, Narwià i Bugiem. Ponadto by∏ znakomitym gospodarzem na rozleg∏ych terenach centralnego Mazowsza. Autor przedstawi∏ swojego bohatera na mo˝liwie szerokim tle, uwzgl´dniajàc jego rol´ w ˝yciu Ko- Êcio∏a i kraju oraz podkreÊlajàc jego znaczenie jako pisarza wczesnego baroku. Stàd prezentowana dysertacja przynosi wa˝ny zràb faktów, bez których przyszli historycy nie mo- gliby si´ obejÊç i zarazem inspiruje do dalszych poszukiwaƒ oraz pozwala sformu∏owaç nowe pytania badawcze. Na treÊç recenzowanej rozprawy sk∏ada si´: wykaz stosowanych skrótów, wst´p, trzy cz´Êci z rozdzia∏ami i paragrafami, zakoƒczenie, bibliografia, aneksy (Genealogia rodu ¸ubieƒskich z XVII w., d∏ugi testament w j´zyku ∏aciƒskim bpa Stanis∏awa ¸ubieƒskie- go oraz Taxa beneficiorum omnium totius dioecesis Plocensis ab anno 1628), streszczenia w j´zyku niemieckim i angielskim, indeksy osobowy i nazw geograficznych. Na koƒcu ksià˝ki znajduje si´ 8 fotografii czarno-bia∏ych z odpowiednimi opisami, które powinny rozpoczynaç si´ du˝ymi literami. Wielkà zaletà rozprawy jest jej bogata baza êród∏owa. Autor dotar∏ do dwóch archi- wów koÊcielnych w P∏ocku i Siedlcach oraz dwóch archiwów paƒstwowych: AGAD wWarszawie i Archiwum Paƒstwowego w Gdaƒsku, a tak˝e do archiwaliów w bibliote- kach polskich: PAN PAU w Krakowie, Czartoryskich w Krakowie, Jagielloƒskiej, PAN w Kórniku, Ossolineum we Wroc∏awiu i Uniwersyteckiej w Warszawie. Si´gnà∏ równie˝ po akta ze zbiorów Archiwa, Biblioteki i Muzea KoÊcielne. Na szczególna uwag´ zas∏uguje wykorzystanie przezeƒ licznej korespondencji, rozsianej po ró˝nych zbiorach. W swojej dysertacji wykorzysta∏ tak˝e dane ze êróde∏ drukowanych, jak akta nuncjatury w Pol- sce, diariusze sejmowe, materia∏y do dziejów diecezji p∏ockiej, wydane przez ks. Micha- ∏a M. Grzybowskiego, drukowane listy od i do bohatera ksià˝ki, jak równie˝ Opera post- huma Stanis∏awa ¸ubieƒskiego, które wysz∏y spod prasy drukarskiej w Antwerpii w 1643 r. OdnoÊnie literatury przedmiotu Autor wykorzysta∏ w zasadzie dost´pne mu opracowania, przeprowadziwszy we Wst´pie krytycznà charakterystyk´ najwa˝niejszych saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 336

336 RECENZJE I OMÓWIENIA [24]

pozycji. Piszàc o biskupie wroc∏awskim i p∏ockim Karolu Ferdynandzie móg∏ przytoczyç monografi´ o nim pióra ks. Gintera åwićzka (Królewicz Karol Ferdynand Waza jako biskup wroc∏awski. Warszawa 1973), a nie tylko cytowaç artyku∏ W∏adys∏awa Czapliƒskie- go z Polskiego S∏ownika Biograficznego (t. 18, s. 498-501). Przypatrzmy si´ bli˝ej uk∏adowi treÊciowemu ocenianej dysertacji, która zosta∏a podzielona na trzy cz´Êci. Moim zdaniem praca uzyska∏aby wi´kszà zwartoÊç, gdyby zosta- ∏a uj´ta w oÊmiu rozdzia∏ach. Trzy niesymetryczne cz´Êci (ss. 90+202+32) rozbijajà ca- ∏oÊç zarysowanej problematyki. Tytu∏ odpowiada w pe∏ni zarysowanej treÊci. Cz´Êç I-sza obejmuje lata od urodzenia do nominacji na biskupstwo p∏ockie (1574-1627). Autor wy- doby∏ cechy Êrodowiska rodzinnego (religijnoÊç, patriotyzm, pracowitoÊç, lojalnoÊç), które wp∏yn´∏y na osobowoÊç póêniejszego hierarchy i polityka. Przy omawianiu roli wy- sokiego dygnitarza Macieja Pstrokoƒskjiego w karierze duchowej i politycznej krewnia- ka Stanis∏awa, zosta∏y ukazane mechanizmy awansu, obowiàzujàce w Polsce na prze∏o- mie XVI i XVII wieku. Protekcja sprawi∏a, ˝e m∏ody ¸ubienski po studiach otrzyma∏ stanowisko sekretarza w kancelarii królewskiej oraz kanonie w kapitule gnieênieƒskiej i krakowskiej. W krótkim czasie zosta∏ zaliczony do tzw. regalistów. Oddanie królowi Zygmuntowi III Wazie zosta∏o wynagrodzone opactwem komendatoryjnym w Tyƒcu k. Krakowa, biskupstwem ∏uckim i podkanclerstwem koronnym. Aczkolwiek pozostawa∏ w bliskim otoczeniu monarchy i by∏ autorem propozycji cz´sto trudnych reform, nie mia∏ zagorza∏ych wrogów w Êrodowisku szlachty. Âwiadczy to dobrze o jego kulturze osobistej, takcie i ujmujàcym stylu kontaktów z otoczeniem. Czytelnik w tej cz´Êci rozprawy zostaje wprowadzony w Êwiat zawi∏ych meandrów polityki zagranicznej i wewn´trznej Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Móg∏ jednak Autor wićej miejsca poÊwie- ciç problemom ustrojowym, stosunkom mi´dzynarodowym, wyznaniowym, a tak˝e go- spodarczo-spo∏ecznym. Z pewnoÊcià na tak zarysowanym tle jaÊniejsze by∏yby motywy dzia∏ania bohatera monografii. Cz´Êç II-ga dysertacji zosta∏a poÊwićona Stanis∏awowi ¸ubieƒskiemu jako biskupowi p∏ockiemu (1627-1640). Autor w oparciu o materia∏y êród∏owe ukaza∏ postaç wybitnego biskupa troszczàcego si´ o podniesienie poziomu ˝ycia religijno-moralnego, poprzez zwo∏ywanie synodów, prowadzenie w∏aÊciwej polityki personalnej, erygowanie parafii, szpitali, bractw, altarii i kolegium psa∏tarzystów. Na kartach ksià˝ki spotykamy si´ z problematykà gospodarczà biskupstwa p∏ockiego, a biskup jawi si´ nam jako dobry go- spodarz, majàcy poczucie sprawiedliwoÊci i pragnàcy zaradziç z∏u wÊród duchowieƒstwa i wiernych. Czytelnik dowiaduje si´ o ró˝nych êród∏ach dochodów biskupstwa: dobra ziemskie i klucze folwarczne, u˝ytki leÊne, produkcja rzemieÊlnicza i m∏yƒska. Te zagadnienia cz´sto pomijane sà w historiografii, zw∏aszcza gdy autorami dzie∏ bywajà osoby duchowne. Cz´Êç III-cia rozprawy posiada odmienny charakter i dotyczy dorobku pisarskiego biskupa i polityka. Autor przybli˝a jego m∏odzieƒczà przyjaêƒ z poetà w∏oskim Marcan- tonio Bonciariem i polskim lirykiem religijnym Markiem Kazimierzem Sarbiewskim. On sam poezje uwa˝a∏ za „niebiaƒski pokarm duszy”. Jednak zainteresowania pisarskie biskupa zosta∏y ukierunkowane w stron´ historii Polski i KoÊcio∏a katolickiego. Jego pi- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 337

[25] RECENZJE I OMÓWIENIA 337

sma po Êmierci zebrano i wydano zbiorowo w 1643 r. w Antwerpii – wielkim oÊrodku drukarstwa europejskiego. Ks. Graczyk wykaza∏, ˝e jego bohater mia∏ dobry warsztat historyka i – wbrew ró˝nym mylnym ocenom i sàdom – logicznie i ze znajomoÊcià rzeczy konstruowa∏ swoje wywody. I tak w dziele Vitae episcoporum Plocensium opisa∏ dzia∏al- noÊç koÊcielnà i politycznà 59 biskupów p∏ockich. Szczególnà zas∏ugà Autora jest przeprowadzona analiza treÊci dzie∏a pt.: De rebus Silesiacis discursus, dotyczàcego zwiàzku Âlàska z Koronà Polskà, zarówno politycznych jak i koÊcielnych. Ponadto biskup-historyk opisa∏ ˝ywot biskupa w∏oc∏awskiego Pstrokoƒskiego, któremu wiele w ˝yciu zawdzi´cza∏. SkreÊli∏ te˝ rozpraw´ o sprawowaniu urz´du biskupiego oraz pozostawi∏ utwory dotyczàce podró˝y do Szwecji i sàsiedniej Rusi. Prezentowana rozprawa naukowa zosta∏a napisana pi´knym literackim j´zykiem, czasem tchnàcym nieco staropolszczyznà (np. s. 29). Autor okaza∏ si´ klasycznym histo- rykiem ze swadà poruszajàcym si´ w ciekawych czasach XVI/XVII stulecia. Wysuni´te pewne uwagi krytyczne nie wp∏ywajà na mojà wysokà ocen´ rozprawy, która uwa˝am za jednà z najlepszych monografii hierarchów polskich w naszej historiografii. Ks. Józef Mandziuk saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 338 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 339

S P R A W O Z D A N I A I K R O N I K A W Y D Z I A ¸ U

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

GRZEGORZ DEMCZYSZAK

SPRAWOZDANIE Z SYMPOZJUM NAUKOWEGO W ¸OWICZU W DNIU 10 MAJA 2005 R. POD HAS∏EM OD NUNCJATURY ACHILLESA RATTIEGO DO KONKORDATU PIUSA XI

Z okazji osiemdziesiàtej rocznicy zawarcia konkordatu w 1925 roku, Kuria Biskupia Diecezji ¸owickiej zorganizowa∏a w miejscowym Wy˝szym Seminarium Duchownym sympozjum naukowe na wy˝ej podany temat. Do udzia∏u w nim zostali zaproszeni profesorowie i studenci Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego, którzy przybyli zWarszawy zamówionym autokarem. W imieniu gospodarzy powita∏ nas oraz zach´ci∏ do czynnego udzia∏u w sympozjum ks. prof. Jacek Skrobisz, rektor miejscowego Seminarium. Do tematyki spotkania wprowadzi∏ z kolei ordynariusz diecezji ∏owickiej ks. bp prof. Andrzej Dziuba. Zarysowa∏ on dzieje polskiej nuncjatury, przybli˝y∏ poj´cia nuncius i concordare, a tak˝e ˝yczy∏ pog∏´- bienia ich rozumienia poprzez udzia∏ w zorganizowanym sympozjum. Pierwszy referat przedstawi∏ nuncjusz apostolski w Polsce ks. abp Józef Kowalczyk, któ- ry swojà obecnoÊcià bez wàtpienia uÊwietni∏ to spotkanie oraz nada∏ mu szczególny wymiar. Przez jego obecnoÊç czuliÊmy si´ zjednoczeni ze Stolicà Apostolskà, natomiast przez fakt, ˝e jest on jednoczeÊnie piàtym nast´pcà Achillesa Rattiego – stworzy∏ szczególny wymiar historyczny. Wystàpienie nuncjusza Kowalczyka by∏o zatytu∏owane: Nuncjatura Achillesa Rattiego w odbudowie stosunków dyplomatycznych Polski ze Stolicà Apostolskà. W sposób wyczerpujàcy zaprezentowana zosta∏a biografia Achillesa Rattiego, ze szczególnym akcen- tem po∏o˝onym na „polski” okres jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. Kilkakrotne odwo∏ania do Êwia- dectw pisanych m.in. wspó∏pracowników Rattiego, polskich i obcych duchownych, którzy zetkn´li si´ z przysz∏ym papie˝em Piusem XI, czy wreszcie powo∏ywanie si´ na w∏asne jego s∏owa, w których niejednokrotnie wyra˝a∏ „mi∏oÊç do Polski” – by∏y cennymi wskazówkami do poszerzenia bazy êród∏owej dla przysz∏ych badaczy i kontynuatorów tematu. Nast´pny referat zaprezentowa∏ ks. prof. Stanis∏aw Wilk, rektor Katolickiego Uni- wersytetu Lubelskiego. Odczyta∏ go o. mgr Smagasiewicz, który zastàpi∏ autora przeby- wajàcego w tym czasie w Stanach Zjednoczonych. Referat bardzo obszernie i w szczegó- ∏ach przedstawi∏ ówczesnà problematyk´, zwiàzanà z pracami nad konkordatem, zawartym w 1925 r. PoznaliÊmy dzi´ki niemu ró˝ne stanowiska i postulaty stron pracujàcych nad dokumentem, trud prowadzonych negocjacji oraz zmienne koleje kszta∏tu dokumentu. Przy okazji dowiedzieliÊmy si´, ˝e mi´dzy innymi Achilles Ratti osobiÊcie rekomendowa∏ w Watykanie spraw´ zatwierdzenia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 340

340 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [2]

stàd obecnoÊç przedstawicielstwa tej uczelni na sympozjum i jednoczeÊnie fakt, ˝e ks. prof. Wilk jest najlepszym znawcà dzia∏alnoÊci Rattiego w Polsce, poniewa˝ opracowa∏ ju˝ kilka tomów akt z okresu jego urz´dowania w Warszawie. CzeÊç przedpo∏udniowà sympozjum zakoƒczy∏a ponad godzinna dyskusja, podczas której, co warto zaznaczyç, g∏os zabra∏ pierwszy biskup ∏owicki, obecnie biskup senior Alojzy Orszulik, poprzednik biskupa ordynariusza Andrzeja Dziuby. W swoim wystà- pieniu porówna∏ prace nad konkordatem z 1925 roku do tych, które poprzedza∏y przygotowywanie konkordatu z 1993 roku. PodkreÊli∏ w nim tak˝e w∏asny wk∏ad w kwesti´ normalizacji stosunków paƒstwa i KoÊcio∏a. Po przerwie obiadowej studenci udali si´ autokarem do Nieborowa, gdzie zwiedzili wn´trze XVIII-wiecznego pa∏acu Radziwi∏∏ów, a w Arkadii wspania∏y park z jego an- tycznymi pomnikami, co by∏o dobrym oddechem od intensywnego tempa sympozjum. Niestety odby∏o si´ to kosztem nie wys∏uchania referatu, profesora naszej uczelni, ks. prof. Wojciecha Góralskiego n. t. „Konkordat z 1925 r. i konkordat z 1993 r. Cechy wspól- ne i ró˝nice”. Pozostaje nam nadzieja, ˝e kiedy zostanà wydane drukiem materia∏y z tej konferencji – t´ zaleg∏oÊç nadrobimy. Ostatnim wystàpieniem by∏ referat ks. dra Stanis∏awa Poniatowskiego pt.: „Achillesa Rattiego peregrynacje po obszarze dzisiejszej diecezji ∏owickiej”. Wystàpienie to ukaza∏o nam ogrom pracy podj´tej przez Nuncjusza, który niestrudzenie wizytowa∏ wybrane parafie. Autor podkreÊli∏ przy tym, i˝ wsz´dzie by∏ on przyjmowany bardzo ciep∏o i ˝yczli- wie, zarówno przez duchowieƒstwo, jak i parafian. By∏o to znakiem przywiàzania Ko- Êcio∏a polskiego do Stolicy Apostolskiej, szczególnie po wielu latach niewoli narodowej, a dla Rattiego wielkim umocnieniem w podj´tej pos∏udze. Nie mo˝na nie wspomnieç o stylu prezentacji referatu. Odznacza∏ si´ on wielkà ˝ywio∏oÊcià, charyzmà, a tak˝e do- k∏adnoÊcià badawczà ks. Poniatowskiego, co w po∏àczeniu z elementami humorystycz- nymi, przyku∏o uwag´ s∏uchaczy i spowodowa∏o ˝ywy odbiór referatu. Budujàce jest, i˝ na sympozjum w sposób czynny zaistnia∏a nasza uczelnia, zarówno kadra naukowa, jak i braç studencka. Wzi´li w niej udzia∏ profesorowie: dziekan Wie- s∏aw Wysoki, Janusz Odziemkowski i o. Janusz Zbudniewek, którzy przyjechali wspól- nie z pi´çdziesi´cioosobowà grupà studentów i czynnie uczestniczyli w przebiegu sympozjum. Pan profesor Odziemkowski by∏ przewodniczàcym ca∏ej konferencji i czuwa∏ nad prawid∏owym jej przebiegiem. Pozostali, bardzo aktywnie uczestniczyli w dyskusji, ubogacajàc jà swoimi wiadomoÊciami i dopowiedzeniami, które rozwija∏y naszà wiedz´ w konkretnych kwestiach, zaÊ o. Zbudniewek razem z ks. Poniatowskim z ¸owicza przygotowali nasz udzia∏. Za zorganizowanie tego przedsi´wzi´cia sk∏adamy im podzi´kowania, tym wi´ksze gdy˝ dzi´ki ich staraniu w przerwie konferencji razem z klerykami WSD otrzymaliÊmy ciep∏y posi∏ek i goràcà herbat´ w ogrodzie seminaryjnym. Pomimo drobnego deszczu by∏a to okazja do podzielenia si´ wzajemnymi spostrze˝eniami. Po- nadto ks. dr Poniatowski, po zakoƒczonym sympozjum, oprowadzi∏ nas po katedrze ∏o- wickiej, przybli˝ajàc jej dzieje oraz histori´ ¸owicza. Na sympozjum przyjecha∏ z dale- kiego Kiekrza nasz profesor ks. Edward Nawrot, który mimo powa˝nej choroby wzià∏ czynny udzia∏ tak˝e w dyskusji. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 341

[3] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 341

Nale˝y podkreÊliç, i˝ w drugiej dyskusji, koƒczàcej popo∏udniowà sesj´ i ca∏e sympozjum, zabrali g∏os m.in. nasi studenci: Bogumi∏a Brzozowska i Andrzej Bieƒkowski. Za- anga˝owanie tego ostatniego w ∏owickim spotkaniu by∏o szczególne, bowiem dzi´ki niemu wszyscy dojechaliÊmy na czas oraz bezpiecznie wróciliÊmy do domów ubogaceni udzia∏em w sympozjum oraz zachwyceni pi´knem radziwi∏∏owskiej Arkadii, uroczym pa- ∏acem w Nieborowie i oczywiÊcie prymasowskim ¸owiczem. Po zakoƒczonym sympozjum zosta∏a odprawiona uroczysta Msza Âwi´ta pod prze- wodnictwem ks. abpa Nuncjusza. Niestety z powodu koniecznoÊci szybkiego powrotu nie mogliÊmy w niej uczestniczyç. Na koniec pragniemy z∏o˝yç podzi´kowania na r´ce W∏adz naszej Uczelni, dzi´ki których pomocy, studenci historii z I–IV roku Wydzia∏u Nauk Historycznych i Spo∏ecznych mogli licznie uczestniczyç w omawianym spotkaniu. By∏o ono cennym i znaczàcym uzupe∏nieniem naszej wiedzy z zakresu nie tylko historii KoÊcio∏a w czasach najnowszych, ale i historii Polski oraz potwierdzi∏o opini´, i˝ nauka mo˝e przebiegaç efektywnie tak˝e poza murami Almae Matris. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 342 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 343

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

KRONIKA WYDZIA¸U NAUK HISTORYCZNYCH I SPOLECZNYCH ZA ROK 2004

I. Sympozja, sesje naukowe, wyk∏ady goÊcinne 1. Matki Teresy z Kalkuty – dzie∏o mi∏osierdzia – sesja naukowa zorganizowana przez Oddzia∏ „Caritas” i Miejskà Bibliotek´ Publicznà w JaÊle dnia 27 II 2004 r. Pod- czas sesji wyg∏oszono nast´pujàce referaty: ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk (UKSW): Dzie∏o b∏ogos∏awionej Matki Teresy z Kalkuty; ks. dr Andrzej Garbarz (Inst. Teol.-Past. w Rzeszowie): Funkcjonowanie domów Matki Teresy z Kalkuty; ks. mgr John Karonduka- davil (Indie): DuchowoÊç b∏. Matki Teresy z Kalkuty. S∏owo koƒcowe wyg∏osi∏ organizator sesji ks. mgr Marian Putyra, proboszcz jasielski. 2. Ustrój KoÊcio∏a w Polsce do czasów reformacji – sympozjum zorganizowane przez Katedr´ Historii Âredniowiecznej UKSW w dniu 18 V 2004. w Muzeum Kolekcji im. Ja- na Paw∏a II w Warszawie. Obrady otworzy∏ i goÊci powita∏ dziekan WNHS ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski. Wyk∏ady wyg∏osili: prof. dr hab. Maria MiÊkiewicz (UKSW): Organizacja KoÊcio∏a na ziemiach polskich w poczàtkach paƒstwowoÊci; dr Zofia Wilk- -Wos (U¸, ¸ódê): W sprawie precedencji mi´dzy prymasem W∏adys∏awem Oporowskim a kardyna∏em Zbigniewem OleÊnickim; dr Ma∏gorzata Maciszewska (UKSW): ReligijnoÊç polskiego spo∏eczeƒstwa na prze∏omie XV-XVI wieku; prof. UKSW dr hab. Jakub Pokora (UKSW): Ze studiów nad obrazowaniem urz´dów w Rzeczpospolitej. „Statut” Jana ¸a- skiego. Po sesji mgr Micha∏ Rybak oprowadzi∏ uczestników spotkania po zbiorach Mu- zeum im. Jana Paw∏a II. 3. Wyk∏ady publiczne Studium Generale Europa – prof. Jan Ku∏akowski: Droga Pol- ski do Unii Europejskiej (22 I 2004); prof. Witold Or∏owski: Ekonomiczne wyzwania pierwszych lat cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej (18 III 2004); dr El˝bieta Skotnic- ka-Illasiewicz: Nadzieje i obawy Polaków w przededniu cz∏onkostwa w Unii Europejskiej (22 IV 2004), prof. Adam D. Rotfeld: Polska polityka zagraniczna po wejÊciu do unii Eu- ropejskiej (26 V 2004); Jerzy Stefan Stawiƒski: Moja historia, moje Powstanie. Perspekty- wy europejskie (14 X 2004); prof. Wojciech Roszkowski: Parlament europejski i idea demokracji (26 XI 2004), prof. Andrzej Rychard: Integracja europejska Polski a polska sce- na polityczna (16 XII 2004). 4. Mi´dzynarodowe seminaria naukowe – przy wspó∏pracy Instytutu Politologii UKSW: Religia i wolnoÊç religijna w Unii Europejskiej – model francuski (22 X 2004); Re- ligia i wolnoÊç religijna w Unii Europejskiej – model hiszpaƒski (17 XI 2004); Religia i wol- noÊç religijna w Unii Europejskiej – model brytyjski (10 XII 2004); Religia i konflikty polityczne (22 XI 2004). saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 344

344 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [2]

5. Konferencja naukowa – Religia i liberalizm w Trzeciej Rzeczpospolitej (10 X 2004). Organizatorzy: Instytut Politologii UKSW, Fundacja Konrada Adenauera i Polskie To- warzystwo Nauk Politycznych. 6. „Czyƒ co widzisz” – sesja naukowa poÊwiecona Êw. Jadwidze Królowej zorganizowana przez duszpasterstwo parafii Bo˝ego Cia∏a w Bieczu w dniu 7 VI 2004 r. S∏owo wst´pne wyg∏osi∏ ks. dr W∏adys∏aw Kret, prepozyt biecki. Wyk∏ady zaprezentowali: ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk (UKSW): Dzia∏alnoÊç charytatywna w Polsce w epoce Êredniowiecza; s. dr Adelajda Sielepin (PAT): Âwi´ta Jadwiga szafarkà mi∏osierdzia i dobroci; mgr Gabriela Âlawska (Biecz): Âwi´ta Jadwiga Królowa a Biecz; mgr in˝. Arch. Andrzej Gaczo∏ (Kra- ków): Architektoniczno – konserwatorskie aspekty adaptacji budynku szpitala Âw. Ducha w Bieczu; ks. dr W∏adys∏aw Kret: Sprawozdanie z dzia∏alnoÊci Fundacji na rzecz Ubogich im. Êw. Jadwigi Królowej w Bieczu za lata 2001-2004. Po zakoƒczeniu sesji goÊcie zwiedzili Êre- dniowieczny szpital Âw. Ducha w Bieczu, przy którym trwajà prace restauracyjne. 7. Wyk∏ady goÊcinne – prof. Daniel Epstein (Uniw. Hebr. w Jerozolimie): Przebacze- nie i sprawiedliwoÊç w myÊli ˝ydowskiej (14 I 2004); prof. Ludgard Kühnhardt (Uniw. w Bonn): Europa nach der Osterweiterung: In welcher Verfassung ist die Europäische Union? (25 II 2004); prof. Hél¯ne Nutkowicz-Dorfsznajder (Coll¯ge de France, Paris): ˚ycie dworskie, stosunki dyplomatyczne i historie matrymonialne faraonów i królowych w Egipcie II-go i I-go tys. p. n. e. (11-12 V 2004).

II. Stopnie naukowe 1. Habilitacje Danuta P i à t k o w s k a, Polskie koÊcio∏y w Nowym Jorku. Recenzenci: prof. dr hab. Andrzej Chodubski prof. dr hab. W∏odzimierz Suleja ks. prof. dr hab. Janusz Zbudniewek Data kolokwium: 24 V 2004 r. Zatwierdzenie BCK: 28 II 2005 r.

Hanna P o d e d w o r n a, Polscy farmerzy i ich Êwiat spo∏eczny. Recenzenci: prof. dr hab. Edward Ciupak prof. dr hab. Krzysztof Gorlach prof. dr hab. Mieczys∏aw Trzeciak Data kolokwium: 21 VI 2004 r. Zatwierdzenie BCK: 31 I 2005 r.

2. Doktoraty Zofia W i Ê n i o w s k a, Gotyckie o∏tarze szafowe z przedstawieniem polowania na jednoro˝ca. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 345

[3] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 345

Promotor: ks. prof. dr hab. Stanis∏aw Kobielus Recenzenci: prof. UMK dr hab. Kinga Szczepkowska-Naliwajek prof. UKSW dr hab. Jakub Pokora Data obrony pr. dokt.: 19 I 2004 r.

Beata P y z i k, Ewolucja poj´cia prawa do pracy w okresie transformacji ustrojowej w Êwietle wspó∏czesnych dokumentów spo∏eczno-prawnych. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: ks. prof. dr hab. Piotr Nitecki ks. prof. UKSW dr hab. Jaros∏aw Koral Data obrony pr. dokt.: 26 I 2004 r.

Grzegorz Jacek P y z i k, Regulacja prawna w∏asnoÊci w paƒstwie demokratycznym w Êwietle wspó∏czesnych polskich doÊwiadczeƒ. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: ks. prof. dr hab. Jan Krucina ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Balicki Data obrony pr. dokt.: 26 I 2004 r.

¸ukasz S a d o w s k i, Kostium francuski w architekturze rezydencjonalnej ziem polskich w latach 1864-1914. Promotor: prof. UKSW dr hab. Zbigniew Bania Recenzenci: prof. KUL dr hab. Lechos∏aw Lameƒski prof. dr hab. Andrzej Olszewski Obrona pr. dokt.: 28 I 2004 r.

Jacek J a n i s z e w s k i, Problemy adaptacyjne polskiej wsi i rolnictwa w kontekÊcie integracji z Unià Europejskà. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: prof. ATR dr hab. Adam Traczykowski prof. UKSW dr hab. Andrzej Ochocki Data obrony pr. dokt.: 16 II 2004 r.

Jolanta Ewa S k u z a, ChrzeÊcijaƒska nauka spo∏eczna w kazaniach jezuickich epoki stanis∏awowskiej. Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Krasiƒski Recenzenci: ks. prof. dr hab. Stanis∏aw Obirek SJ ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Data obrony pr. dokt.: 23 II 2004 r.

Dorota K u r p i e r s – S c h r e i b e r, Dzieje Konferencji Êw. Wincentego a Paulo na Âlàsku w latach 1848-1914. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 346

346 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [4]

Promotor: ks. prof. dr hab. Jerzy Myszor Recenzenci: ks. bp prof. dr hab. Jan Kopiec ks. prof. UKSW dr hab. Jaros∏aw Koral Data obrony pr. dokt.: 26 II 2004 r.

Zbigniew Z i e l i ƒ s k i, Przekaz wartoÊci religijnych w zreformowanej polskiej szkole publicznej po 1990 r. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: prof. UG dr hab. Mieczys∏aw Ciosek prof. UKSW dr hab. Janusz Balicki Data obrony pr. dokt.: 26 II 2004 r.

Gabriel Jan Minceviã, Szkolnictwo polskie na Litwie w latach 1993-1996. Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Recenzenci: ks. prof. dr hab. Micha∏ Marian Grzybowski prof. UKSW dr hab. Janusz Odziemkowski Data obrony pr. dokt.: 22 III 2004 r.

Andrzej A n u s z, Rola KoÊcio∏a katolickiego w formowaniu spo∏eczeƒstwa obywatel- skiego w PRL w okresie powstania niezale˝nych instytucji politycznych (1976-1981). Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: ks. prof. dr hab. Piotr Nitecki prof. UKSW dr hab. Janusz Odziemkowski Data obrony pr. dokt.: 26 III 2004 r.

Zofia K u ê n i e w s k a, Ustalenie granic pomi´dzy diecezjà p∏ockà a diecezjà w∏oc∏aw- skà na przestrzeni dziejów. (Studium historyczno-êród∏oznawcze). Promotor: ks. prof. UMK dr hab. Witold Kujawski Recenzenci: prof. dr hab. Bogdan Ryszewski ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Data obrony pr. dokt.: 26 IV 2004 r.

Miros∏aw F o r m e l a, Âwi´ty Hieronim jako kierownik ˝ycia duchowego w Êwietle jego korespondencji. Studium historyczno-patrystyczne. Promotor: ks. prof. UKSW dr hab. Tadeusz Ko∏osowski Recenzenci: ks. prof. dr hab. Augustyn Eckman ks. prof. UKSW dr hab. Józef Naumowicz Data obrony pr. dokt.: 12 V 2004 r.

Maciej H u ∏ a s, Relacja pracy i kapita∏u wed∏ug Oswalda Von Nell-Breuninga. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: ks. prof. dr hab. S∏awomir Nowosad saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 347

[5] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 347

prof. UKSW dr hab. Jan Gosfeld Data obrony pr. dokt.: 2 VI 2004 r.

Ma∏gorzata W r z e Ê n i a k, Dzie∏a sztuki w pami´tnikach polskich podró˝ników do W∏och w XVI I XVII wieku. Promotor: ks. prof. dr hab. Stanis∏aw Kobielus Recenzenci: prof. dr hab. Urszula Mazurczak dr hab. Christine Moisan-Jab∏oƒska Data obrony pr. dokt.: 7 VI 2004 r.

Janusz M u s i a l i k, Fisharmonia – instrument historyczny. Problematyka badawcza i program inwentaryzacyjny na przyk∏adzie województwa podlaskiego. Promotor: prof. dr hab. Jerzy Go∏os Recenzenci: prof. dr hab. Beniamin Vogel prof. UKSW dr hab. Katarzyna Dadak Kozicka Data obrony pr. dokt.: 14 VI 2004 r.

Janusz S o k, Gradua∏ ms. 2a z Biblioteki Sióstr Klarysek ze Starego Sàcza w Êwietle tradycji polskiej i europejskiej. Promotor: ks. prof. dr hab. Jerzy Pikulik Recenzenci: ks. prof. dr hab. Józef Âcibor ks. prof. dr hab. Janusz Zbudniewek

Micha∏ Z a w a d k a, Kanclerz Jan Zamoyski a innowiercy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Recenzenci: ks. prof. UMK dr hab. Witold Kujawski ks. prof. UKSW dr hab. Edward Nawrot Data obrony pr. dokt.: 2 VII 2004 r.

Agnieszka L i s z k a, Koncepcja obywatelstwa europejskiego. Ewolucja, treÊç i perspektywy rozwoju. Promotor: prof. dr hab. Klaus Ziemer Recenzenci: prof. dr hab. Gra˝yna Ulicka ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Mazurkiewicz Data obrony pr. dokt.: 18 X 2004 r.

Andrzej P u k s z o, WielonarodowoÊciowe spo∏eczeƒstwo Wilna w latach 1915-1920. Promotor: prof. UKSW dr hab. Bohdan Cywinski Recenzenci: prof. dr hab. Edigijus Aleksandravicius prof. dr hab. Wies∏aw Wysocki Data obrony pr. dokt.: 18 X 2004 r. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 348

348 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [6]

Beata S z l u z, Koncepcja pomocy dzieciom i m∏odzie˝y upoÊledzonej umys∏owo. Stu- dium na przyk∏adzie województwa podkarpackiego po 1989 r. Promotor: ks. prof. UKSW dr hab. Jaros∏aw Koral Recenzenci: prof. dr hab. Zofia Kawczyƒska-Butrym ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Balicki Data obrony pr. dokt.: 25 X 2004 r.

Ks. Leon S z o t, Spo∏eczne uwarunkowania ruchu hospicyjnego w Polsce. Promotor: ks. prof. UKSW dr hab. Jaros∏aw Koral Recenzenci: prof. KUL dr hab. Miros∏aw Kalinowski ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Data obrony pr. dokt.: 25 X 2004 r.

Mateusz P i e n i à ˝ e k, Ukraiƒskie szkolnictwo Êrednie w PrzemyÊlu doby autonomicz- nej (1867-1918). Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Recenzenci: ks. prof. dr hab. Stanis∏aw Piech prof. UKSW dr hab. Janusz Odziemkowski Data obrony pr. dokt.: 25 XI 2004 r.

Albert T e r e l a k, Koncepcja rozwoju spo∏ecznego grupy ekspertów dla wybranych po- wiatów województwa zachodniopomorskiego. Promotor: prof. dr hab. Jacek Leoƒski Recenzenci: prof. dr hab. Robert Woêniak prof. dr hab. Mieczys∏aw Trzeciak Data obrony pr. dokt.: 29 XI 2004 r.

Ks. Adam F i l i p o w i c z, Koncepcja duszy w pismach Tertuliana. Promotor: ks. prof. UKSW dr hab. Józef Naumowicz Recenzenci: ks. prof. dr hab. Augustyn Eckmann ks. prof. UKSW dr hab. Tadeusz Ko∏osowski Data obrony pr. dokt.: 6 XII 2004 r.

Ks. Wojciech P a c, Dynamika przeobra˝eƒ samorzàdu terytorialnego w latach 90-tych XX wieku na przyk∏adzie gminy Krosno. Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Recenzenci: ks. dr hab. Jerzy Gocko prof. dr hab. Mieczys∏aw Trzeciak Data obrony pr. dokt.: 20 XII 2004 r.

3. Magisteria a. Archeologia chrzeÊcijaƒska: Agata B u r e k, WczesnoÊredniowieczne okucia po- chewek no˝y z metali nie˝elaznych; Roman C h o j n o w s k i, Produkcja wina w Pale- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 349

[7] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 349

stynie w okresie rzymskim i bizantyjskim; Tomasz D à b r o w s k i, Koncepcja ochrony i zagospodarowania grodzisk wczesnoÊredniowiecznych na terenie Miƒsko i W´growsko- -Siedleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; Pawe∏ G a n, WczesnoÊredniowieczne wagi sk∏adane z terenu Polski; Micha∏ K o m u d a, WczesnoÊredniowieczne grodzisko w Grodziszczach jako przyklad osoadnictwa pogranicza polsko-rusko-jaçwieskiego nad górnà Biebrzà; Anna L i p i ƒ s k a – K o n a r z e w s k a, Ruchome zabytki ruskiej sztuki sakralnej w X-XII wieku, znalezione na terenie Polski w jej dzisiejszych granicach; An- na S k ∏ o d o w s k a, Lampki terakotowe z okresu rzymskiego odkryte w Libanie (strefa nadbrze˝na); Marcin S o b a l s k i, Chrystianizacja Êwiàtyƒ Afrodyty w Afrodyzji i Appo- lina w Didymie w Êwietle badaƒ archeologicznych; Anna W a l e n d z e w i c z, Równo- czesna Êmierç, czy przypadek z∏o˝enia do grobu kilku osobników? Pochówki niejednost- kowe na szkieletowych cmentarzyskach wczesnoÊredniowiecznej i Êredniowiecznej Polski. b. Historia literatury wczesnochrzeÊcijaƒskiej: Marcin P t a k, Polemika z greckim poj´ciem przeznaczenia na podstawie traktatu „Contra Factum” Grzegorza z Nyssy. c. Historia: Aleksander B u j k o, LiczebnoÊç i rozmieszczenie szlachty zaÊciankowej na obszarze dawnego Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego w XIX wieku; Kornelia B r z e z i ƒ s k a, Polskie wojskowe organizacje kobiece w latach 1939-945; Piotr D ∏ u g o ∏ ´ c k i, Zakony i zgromadzenia ˝eƒskie w Powstaniu Warszawskim; Marek D z i e r ˝ a k, Kwestia szkolnictwa powszechnego w II Rzeczpospolitej w Êwietle dokumentów programowych g∏ównych partii politycznych lat 1918-1922; Emil J a r o s ∏ a w s k i, TwórczoÊç pami´tnikarska Al- brychta Stanis∏awa Radziwi∏∏a; Agnieszka K l o s, Zdzis∏aw Najder i jego spojrzenie na PRL (1975-1989); Anna K w i a t k o w s k a, Kancjona∏ O. Innocentego Pokorskiego z po- czàtku XVIII wieku przy koÊciele Ducha Âwi´tego w Warszawie; Wioletta M a l i s z e w s k a, Obrona Warszawy na ∏amach prasy sto∏ecznej 1-28 IX 1939 r.; Marcin M a ∏ e c k i, ¸uk d∏ugi na polach bitew Europy; Hubert S z e w c z y k, UroczystoÊci na dworze Jagiellonów w Êwietle „Roczników..” Jana D∏ugosza”; Beata S z y m a n k i e w i c z, Stosunek w∏adz PRL do ruchu Âwiat∏o-˚ycie w latach 1954-1981. d. Muzykologia koÊcielna: Anna B a z a r n i k, Dramaturgia oratorium „Jozue” G. F. H a e n d l a; Krzysztof B o r u t a, Wykonawstwo gradua∏ów modus III w Graduale Roma- num i Graduale Triplex; Agnieszka C z a r n e c k a, PieÊni polskiego Spiszu; Rados∏aw C z a r n e c k i, Utwory sakralne w twórczoÊci S∏awomira Stanis∏awa Czarneckiego; Prze- mys∏aw P i e k u t o w s k i, Problematyka suit J. J. Frobergera w kontekÊcie twórczoÊci Fre- scobaldiego i klawesynistów francuskich; Marcin P u k a l u k, „Salomon” J. F. Haendla jako twórcze po∏àczenie myÊli chrzeÊcijaƒskiej z ideologià europejskiego OÊwiecenia; Micha∏ S z u l a k o w s k i, „Ave Regina coelorum” ostatnie dzie∏o Guillaume’a Dufaya, jako realizacja nowej renesansowej koncepcji cyklu mszalnego; Karolina Â w i à t e k, Antyfonarz cysterski ms B III 26/697 ze Szczerzyca. Studium êród∏oznawcze. e. Historia sztuki: Maria B a d e ƒ s k a, Percepcja architektury u dzieci i m∏odzie˝y; Marta B i e n i a s, Znaczenie i treÊci ideowe architektury i wystroju partii wschodniej pocysterskiego opactwa w Làdzie nad Wartà w Êredniowieczu i pierwszej po∏owie XVIII wieku; Marcin C h o r o s z m a n, TreÊci ideowe dekoracji wielkich organów pocysterskiego ko- Êcio∏a w Oliwie. Znaczenie organów w symbolicznej strukturze wn´trza oliwskiej Êwiàtyni; saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 350

350 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [8]

Dominika J a c k o w i a k, Koncepcje o∏tarzowe Gianlorenza Berniniego i ich wp∏yw na polskà plastyk´ o∏tarzowà do koƒca XVIII wieku; Agnieszka O p o r s k a, Meble zwiàzane ze obyczajem picia herbaty w Anglii w okresie od Restauracji do poczàtków panowania kró- lowej Wiktorii (1660-ok. 1840); Katarzyna J a n u s, Zjawisko antykizacji na polskich por- tretach w XVII i pierwszej po∏owie XVIII wieku; Wojciech S z o t a, Monografia historyczno-artystyczna koÊcio∏a Êw. Augustyna na Nowolipkach; Katarzyna T u l i c k a, Prowe- niencja wn´trz pa∏acowych w Pszczynie w latach 1871-1914; Izabela W i s z n i e w s k a, Personifikacje Rzeczpospolitej od czasów panowania króla zwyci´zcy, Jana III Sobieskiego, do czasu finis Regni Poloniae, 1831 roku; Hanna Z a r e m b a, Polskie pi´knoÊci w plastyce drugiej po∏owy XVIII wieku i pierwszej po∏owy XVIII wieku; Marta ˚ e b r o w s k a, Za- interesowanie twórczoÊcià ludowà w Êwietle poszukiwaƒ stylu narodowego na prze∏omie XIX i XX wieku w Galicji. Realizacje architektoniczne we Lwowie. f. Politologia: Maria A r t e c k a, Europejski Fundusz Spo∏eczny jako szansa ograniczenia bezrobocia w Polsce; Bartosz D o m a ƒ s k i, Formy pomocy Êwiadczone osobom poszkodowanym w wyniku konfliktu zbrojnego w Czeczenii; Iwona F i l a, Wi´zi mi´dzypo- koleniowe w procesie starzenia si´ spo∏eczeƒstwa polskiego po 1989 roku; Kamila G a c a, Systemy kwotowe w przezwyci´˝aniu dyskryminacji zawodowej kobiet; Julita G r ´ d a, Ustrojowo-polityczne i spo∏eczne konsekwencje systemu wyborczego w wyborach do Sejmu w III RP; Edyta H o r t e c k a, Rola miasta powiatowego w rozwoju regionalnym woje- wództwa mazowieckiego na przyk∏adzie Legionowa; Justyna J a n i s z e w s k a, Edukacja europejska cz∏onków korpusu polskiej s∏u˝by cywilnej; Izabela Diana J a s z c z o ∏ t, Grupy interesu w Stanach Zjednoczonych i w Polsce – dwa Êwiaty?; Maciej J a w o r s k i, Ustrój miasta sto∏ecznego Warszawy w latach 1990-2002; Marta J u r c z y ƒ s k a, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce a polityka konkurencji Unii Europejskiej; Tomasz K l e w i n o w s k i, Zwalczanie praktyk monopolistycznych w Polsce po 1989 roku; Katarzyna K o s z a ∏ k a, Cudzoziemcy na rynku pracy województwa mazowieckiego w latach 1989-2003; Anna K o z ∏ o w s k a, Problem cz∏onkostwa Turcji w Unii Europejskiej; Joanna K o z ∏ o w s k a, Mechanizm funkcjonowania Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; Monika K o ˝ u c h o w s k a, Subkultura m∏odzie˝owa w osiedlach wielkomiejskich na przyk∏adzie blokersów; Celina M a z u r, Rola ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w aktywizacji zawodowej absolwentów; Marcin N i e d ê w i e d z k i, Polityka zagraniczna Polski z perspektywy integracji z Unià Europejskà; Marcin N o w i c k i, Proces wspó∏pracy Polski z NATO po rozpadzie Uk∏adu Warszawskiego; Robert P a c z k o w s k i, Spo∏eczeƒstwo obywatelskie w III RP. Rozwój ÊwiadomoÊci obywatelskiej Polaków po 1989 r.; Wojciech P a w ∏ o w s k i, Promocja marki jako elementu marketingu-mix; Marta P i e k a r s k a, Ewolucja sposo- bów finansowania kultury w III RP; Marcin P o l i p c z u k, Realizacja formy emerytalnej wPolsce (II oraz III filar) na przyk∏adzie Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego PZU S. A. iTowarzystwa Ubezpieczeniowego PZU ˚YCIE S. A.; Olga R e m i s z e w s k a, Kszta∏- towanie i realizacja praw cz∏owieka w polityce USA; Monika S a r w a s, Narodowy Spis Powszechny LudnoÊci i Mieszkaƒ 2002 w opinii publicznej w Polsce; Mariola S o k o ∏ o- ws k a, Stanowisko Brytyjskiej Partii Konserwatywnej wobec procesu integracji europejskiej; Agnieszka S z e w c z y k, Wspó∏czesny sport wyczynowy jako zagro˝enie prawa do ˝ycia saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 351

[9] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 351

cz∏owieka; El˝bieta T a r c z y ƒ s k a, Instytucjonalne formy wsparcia osób starszych w Pol- sce na przyk∏adzie Domu Pomocy Spo∏ecznej im. Âw. Józefa w Mieni; Patrycja W o l i ƒ s k a, Regionalna polityka edukacyjna w kontekÊcie integracji europejskiej (na przyk∏adzie woje- wództwa mazowieckiego); Honorata W y d r a, Dzia∏alnoÊç Szkolnych Kó∏ Caritas formà wolontariatu; Joanna Z a k r z e w s k a, Uwarunkowania, p∏aszczyzny i istota konfliktu pa- lestyƒsko-izraelskiego oraz perspektywy jego rozwiàzania; Sylwia Z d z i a r s k a, Mniejszo- Êci narodowe w Polsce po 1989 roku w kontekÊcie dokumentów Rady Europy; Paulina Zy Ê k – L i s i c a, Elementy zrównowa˝onego rozwoju w polityce komunalnej dzielnicy Bielany miasta sto∏ecznego Warszawy; Piotr ˚ o ∏ n e c z k o, Dzia∏ania paƒstwa w zakresie kszta∏towania rynku pracy po 1989 roku. g. Socjologia struktur spo∏ecznych: Ilona B i a ∏ e c k a, Kwestie spo∏eczne w wyborach samorzàdowych w gminie B∏onie w roku 1998. Za∏o˝enia i realizacja; Anna B o m b i ƒ s k a, Ocena materialnych warunków ˝ycia rodzin w Polsce na podstawie badaƒ socjologicznych (1990-2000); Ewelina B o r u c z k o w s k a, Korelacja mi´dzy globalizacjà a unifikacjà wzorów i stylów ˝ycia wÊród m∏odzie˝y licealnej; Ewa C i e Ê l i k, Wzory preferencji wyborczych na ˚oliborzu na przyk∏adzie zachowaƒ wyborczych w 2002 r.; Kamila D o m a ƒ s k a, Tworzenie grupowych form organizacji pracy. Praca grupowa a wzrost efektywnoÊci rozwià- zywanych zadaƒ na przyk∏adzie koncernu Ford Motor Company; Kamila D r z e w i e c k a, TwórczoÊç Paw∏a Althamera jako przyk∏ad nowych mozliwoÊci spo∏ecznego oddzia∏ywania sztuki; Izabela H a l i k, Dzia∏alnoÊç organizacji pozarzàdowych w sferze promocji zawodowej kobiet na przyk∏adzie fundacji Centrum Promocji Kobiet w Warszawie; Iwona I w a- n e k, Pozycja dziecka w rodzinie w opinii studentów – mieszkaƒców osiedla „Przyjaêƒ”; Katarzyna J e ˝ e w s k a, Migracje wewn´trzne w Polsce na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r.; Aneta K r a s n o d ´ b s k a, Sytuacja spo∏eczna m∏odzie˝y bezro- botnej w powiecie soko∏owskim; Ma∏gorzata K u s i k, Mieszkaƒcy domów studenckich w przestrzeni mieszkalnej (studium porównawcze Jelonki 2004); Dorota K w i a t e k, Qu- asirodzinne formy ˝ycia ma∏˝eƒsko-rodzinnego w nowoczesnym spo∏eczeƒstwie (na podstawie wybranej literatury socjologicznej); Anna ¸ u c y s z y n, Formy przemocy we wspó∏czesnej rodzinie polskiej (na podstawie wybranej literatury socjologiczno-psychologicznych ostatnich 15 lat); Aleksandra M a c i a k, Spo∏eczne funkcje organizacji pozarzàdowych w III Rzeczpospolitej; Patryk M a j c h r z a k, Technika wywiadu telefonicznego wspoma- ganego komputerowo; Tomasz M a ∏ k i e w i c z, Akceptacja innowacji na wsi; Hubert N i e d e k, Ekonomiczno-socjologiczne motywy migracji wÊród m∏odzie˝y; Micha∏ R u t- k o w s k i, Wp∏yw internetu na postawy ludzi m∏odych; Zuzanna S i e k i e r a, SkutecznoÊç wspó∏pracy public relations i reklamy; Katarzyna U k ∏ a ƒ s k a, WartoÊci m∏odzie˝y w perspektywie spo∏eczeƒstwa konsumpcyjnego; Anna W a l c z u k, Pozycja cz∏owieka starego w opinii m∏odzie˝y akademickiej.

4. Licencjaty Studium „Caritas”: Rafa∏ B i e n i e k, Adaptacja budynków warsztatów terapii zaj´ciowej; Anna D ´ b i ƒ s k a, Dzia∏alnoÊç Êwietlicy socjoteraupetycznej jako lokalna pomoc saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 352

352 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U [10]

spo∏eczna w zwalczaniu dysfunkcji rodziny; Snezhanna F r a z, Organizacja wolnego czasu dzieci ze Âwietlicy Socjoteraupetycznej prowadzonej przez Caritas Diecezji Warszawsko- -Praskiej; Ewa G a s i ƒ s k a, Pozyskiwanie Êrodków finansowych na rzecz Êwietlicy Êrodo- wiskowo-socjoteraupetycznej w O˝arowie Mazowieckim; Agnieszka K o l e w s k a, Dzia- ∏alnoÊç Êwietlicy socjoteraupetycznej jako lokalna pomoc spo∏eczna w zwalczaniu dysfunkcji rodziny; Katarzyna K o n d y s a r, Organizacja czasu wolnego dzieci ze Âwietlicy Socjo- teraupetycznej prowadzonej przez Caritas Diecezji Warszawsko-Praskiej; Ekaterina K o u d- r i a c h o v a, Subkultury jako alternatywne formy sp´dzania wolnego czasu dzieci i m∏o- dzie˝y z rodzin dysfunkcyjnych; S∏awomir K o w a l e w s k i, Readaptacja spo∏eczna osób, które opuÊci∏y zak∏ady karne; Piotr K r y s z c z u k, Sytuacja osoby niepe∏nosprawnej w rodzinie i Êrodowisku. Pozyskiwanie Êrodków materialnych na wyposa˝enie pomieszczeƒ sanitarnych nowo otwartej placówki Warsztatów Terapii Zajćiowej; Aneta K u ê m i ƒ s k a, Pomoc dla Êwietlicy Profilaktyczno-Wychowawczej ul. Waryƒskiego 25 96-300 ˚yrardów; Katarzyna L i b e r a d z k a, Pozyskiwanie Êrodków finansowych i materialnych na rzecz Êwietlicy Êrodowiskowej – socjoteraupetycznej w O˝arowie Mazowieckim; Joanna L i s i a k, Adaptacja budynku warsztatów terapii zajćiowej; Anna L u s, Zorganizowanie wyjazdu letniego dla dzieci z rodzin ubogich; Adam M a r c z a k, Sytuacja osoby niepe∏nosprawnej w rodzinie i Êrodowisku. Pozyskiwanie Êrodków materialnych i wyposa˝enie pomieszczeƒ sanitarnych nowo otwartej placówki – Warsztatów Terapii Zajćiowej; Emilia M a r- k i e w i c z, Pozyskiwanie Êrodków finansowych na organizacj´ balu karnawa∏owego w Do- mu Ma∏ego Dziecka nr 16 w Warszawie; Ryszard M i c h o w s k i, Pozyskiwanie Êrodków finansowych na organizacj´ balu karnawa∏owego w Domu Ma∏ego Dziecka nr 16 w Warsza- wie; Katarzyna N y c z k a, Pomoc dla Âwietlicy Profilaktyczno-Wychowawczej ul. Waryƒ- skiego 25 96-300 ˚yrardów; Veranika O r s i k, Subkultury jako alternatywne formy sp´dzania wolnego czasu dzieci i m∏odzie˝y z rodzin dysfunkcyjnych; Katarzyna P a ê d z i u r, Re- adaptacja spo∏eczna osób, które opuÊci∏y zak∏ady karne; Dorota S a r b i ƒ s k a, Pozyski- wanie Êrodków finansowych na zakup sprz´tu sportowego i Êrodków czystoÊci dla Êwietlicy socjoterapeutycznej stowarzyszenia „KARAN” przy ulicy KoÊciuszkowców 80 w Warszawie; Zofia Â w i d e r, Organizacja wolontariatu na rzecz swietlicy socjoteraupetycznej w Ursu- sie; Katarzyna V e r b e e k, Zorganizowanie wyjazdu letniego dla dzieci z rodzin ubogich. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 353

[11] SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U 353

III. Studenci 1. Studia stacjonarne Kierunek I II III IV V Ogó∏em Historia Sztuki 29 31 30 33 21 144 Historia ogó∏em 89 74 84 64 55 366 Archeologia – specjalnoÊç 17 16 18 10 13 74 Historia – specjalnoÊç 55 44 45 38 23 205 HLW – specjalnoÊç 10 10 7 4 7 38 Muzykologia – specjalnoÊç 7 4 14 12 12 49 Socjologia 108 68 86 74 70 406 Politologia ogó∏em 118 113 129 62 65 487 Politologia 78 77 100 62 65 382 SPS Caritas 40 36 29 0 0 105 Ogó∏em 344 286 329 233 211 1403

2. Studia zaoczne Kierunek I II III IV V Razem Politologia – Studium Pracy Socjalnej 54 59 34 0 0 147 Historia 60 38 39 31 0 168 Politologia 120 103 134 69 0 426 Socjologia 113 125 112 78 0 428 Historia Sztuki 47 28 21 0 0 96 Historia – Historia kultury 62 41 39 16 30 188 Razem 456 394 379 194 30 1453

Aktualizowano 07.07.2005

Podyplomowe studia Wiedzy o Spo∏eczeƒstwie i Edukacji – 45 s∏uchaczy

Ks. Józef Mandziuk saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 354 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 355

N E K R O L O G

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

„D¸UGIE WIDZENIE...” WSPOMNIENIE OMA¸GORZACIE MACISZEWSKIEJ KOMOROWSKIEJ (1955-2005)

Ma∏gosia Maciszewska, którà pozna∏am w 1979 r., na studiach doktoranckich w Pra- cowni Historii Kultury Âredniowiecznej IH PAN, kierowanej przez prof. Bronis∏awa Geremka, by∏a postacià niezwyk∏à. Historyk wyczulony na fakt, ˝e wspomnienia po- Êmiertne obcià˝one sà du˝ym subiektywizmem, weêmie ju˝ pod lup´ ostatnie s∏owo pierwszego zdania. Có˝ bowiem znaczy niezwyk∏oÊç? W naszej korespondencji, którà prowadzi∏yÊmy przez lata ca∏e, by∏by to pozornie dobry temat do rozwa˝aƒ, mia∏yÊmy bowiem wa˝niejsze sprawy na g∏owie. Ma∏gosia by∏a drugim, tzw. póênym dzieckiem Jadwigi i Antoniego Maciszewskich. Jej brat, Jerzy, jest od niej starszy o 20 lat. Otulona rodzinnym ciep∏em, wyrasta∏a w domu tradycyjnym, przedwojennym. Mia∏a urod´ i kobiecy czar, jasnoÊç sàdów, b∏yskotli- woÊç, ripost, uczciwoÊç, z którà trudno ˝yç, i jeszcze trudniejsze rozterki dotyczàce tego, jak prze˝ywaç ˝ycie. Byç mo˝e fakt, ˝e obraca∏a si´ w gronie starszych ludzi, powodowa∏ t´ sprzecznoÊç, nie zawsze czytelnà dla otoczenia. Z jednej strony by∏a urokliwa, co do- ceniali admiratorzy, z drugiej – zamyÊlona nad sensem wszystkiego, co si´ robi w ˝yciu. T´ drugà stron´ ujawnia∏a dopiero po jakimÊ czasie. By∏a wi´c postacià wielbionà przez wielu z powodu pozornej beztroski, znanà naprawd´ tylko nielicznym, przed którymi otwiera∏a swój Êwiat pe∏en pytaƒ. Czy znanà do koƒca? Czy mo˝na siebie lub kogoÊ drugiego znaç do koƒca? To tak˝e nie by∏ temat dla naszych rozmów i listów, choç owszem, pojawia∏ si´ zawoalowany. „Jak ktoÊ ma honor to ma humor i nie m´czy innych” napisa- ∏a w 1986 r. Narzekajàc na kolejnà, jesiennà szaroÊç, zapytywa∏a w 1990 r.: „Jak, nawet w przypadku posiadania w sobie fundamentalnego ∏adu, broniç si´ przed takimi dniami?” „Wybacz, jak mawia∏ mój kolega, póki si´ nie o˝eni∏”, pisa∏a dowcipnie innym razem, kwitujàc tym samym niemo˝noÊç odpowiedzi na pytanie o fundamentalny ∏ad. Ma∏gosia skoƒczy∏a studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, piszàc prac´ magisterskà z historii Êredniowiecza na seminarium prof. Henryka Samsonowicza. Stu- diowa∏a te˝ etnografi´, zwanà tak˝e antropologià kulturowà. Na tym kierunku rozpocz´∏a prac´ dydaktycznà i badawczà. Wyje˝d˝a∏a na wywiady do odleg∏ych wsi starowie- rów na Suwalszczyênie czy ∏emkowskich siedlisk pod Gorlicami, do których potem wraca∏a prywatnie przez wiele lat. Z doskona∏à rekomendacjà prof. Samsonowicza znalaz∏a si´ na seminarium doktoranckim prof. Geremka, który spoglàda∏ na Êredniowiecze „spod oka” antropologii kulturowej. W ka˝dà Êrod´ spotykali si´ tam badacze arcycie- kawi. „Starà gwardi´” stanowili profesorowie: Stanis∏aw Trawkowski i Jerzy Dowiat, seminarium zawiadywali prof. Geremek z prof. Stanis∏awem Bylinà, m∏odymi doktorami saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 356

356 NEKROLOG [2]

by∏y przysz∏e gwiazdy mediewistyczne: Halina Manikowska, Hanna Zaremska, Jacek Banaszkiewicz, a wÊród nowego narybku znaleêli si´: Ma∏gosia, El˝bieta Wilamowska Bylinowa, Wojciech Brojer, Pawe∏ Dobrowolski i inni. Ma∏gosia dosta∏a si´ pod opiek´ prof. Dowiata, którego urok by∏ nieodparty. Jesienià 1980 r. pisa∏a: „Wiem od Dowiata, jak wyglàda∏ Nowy Âwiat przed wojnà, ale nie wiem, jaki ma byç plan tej naszej pracy. Có˝ to jednak jest wobec cukierni Lourse’a na Krakowskim? Nul”. Wkrótce mia∏o si´ okazaç, ˝e obie kwestie straci∏y na znaczeniu. Powstanie SolidarnoÊci zaanga˝owa∏o Ma∏gosi´ bez koƒca, a stan wojenny pokaza∏, co znaczy patriotyzm wysokiej próby, którego nie obnosi si´ na pokaz. Gdyby „bibu∏y” umia∏y mówiç, powiedzia∏yby du˝o o ryzyku, jakie ponosi∏a Ma∏gosia, i za które p∏aci∏a rewizjami oraz przes∏uchaniami. Przede wszystkim jednak, pod skrzyd∏ami Zofii Roma- szewskiej, zajmowa∏a si´ pomocà rodzinom internowanych. O tym nie by∏o mowy w listach, które przychodzi∏y cz´sto ze stemplem cenzury, zawierajàc w sobie treÊç p∏ochà, ale i czytelne aluzje. W listopadzie 1982 r. Ma∏gosia pisa∏a: „Dochodz´ do wniosku, ˝e bardziej groêne wydaje mi si´ to, co b´dzie, a nie to, co jest”. Na Bo˝e Narodzenie tego roku doda∏a: „Ten list to sygna∏, ˝e nale˝y nam si´ d∏ugie widzenie”. „Obowiàzuje has∏o: ˝yç trzeba” – pisa∏a rozdra˝niona w tym samym roku – „i, broƒ Bo˝e, nie pytaç z kim, jak, po co, itd.”. Âredniowiecze odchodzi∏o na plan dalszy, prof. Dowiat umar∏, a wraz z nim wspomnienia o cukierni Lourse’a. Ma∏gosia nie pozwoli∏a sobie jednak tych wspo- mnieƒ odebraç. Znajdowa∏a je w domu Anieli Steinsbergowej, starszej pani z przedwo- jennej palestry, skupiajàcej wokó∏ siebie czo∏owe postaci opozycji osiemdziesiàtych lat. „By∏am u pani Anieli” pisa∏a w listopadzie 1986 r. „S∏aba bardzo, ale zaraz zauwa˝y, czym pachn´”. T´skni∏a do Êwiata przedwojennych bali, jour-fixów. „Mimo nieufnoÊci w idea∏y, trzeba by si´ zabawiç” pisa∏a w 1983 r., pytajàc jednoczeÊnie, „czy jest w ¸odzi herbata chiƒska i guma do majtek”. To by∏y listy, z których wyziera∏a Jej ∏adna, weso∏a twarz. Tylko Jej uchodzi∏y wyra˝enia, które w czyichÊ innych ustach zabrzmia∏yby niesto- sownie. „Przepraszam za s∏ownictwo, ale myÊl´ jeszcze gorzej”, potrafi∏a dopisaç na za- klejonej ju˝ kopercie z paêdziernika 1991 r., rozgoryczona rzeczywistoÊcià politycznà. Powróci∏a do doktoratu, który pisa∏a zrywami. Zaj´∏a si´ ostatecznie Êrodowiskiem ber- nardynów, co wiàza∏o si´ m.in. z wyjazdami do Krakowa i pracà w archiwum klasztor- nym. „Wierz mi, pisa∏a w 1990 r., ˝e te miasta, to liczenie bibliotek, kancelarii, jest mi obce”. W istocie, to nie by∏ Jej „genre”, ale rada by∏a, ˝e wróci∏a do pisania. W 1986 r., w jednym z listów wyzna∏a: Spotka∏am BUW-ie Bronka (prof. Geremka) który szcz´Êli- wie nakry∏ mnie na pracy pisarskiej”. „Ile czasu mo˝na pisaç – pyta∏a. Cierpi´, piszàc d∏ugopisem Zenith, cholera”. W 1985 r. Ma∏gosia poÊlubi∏a Jacka Mari´ Komorowskiego, informatyka z wieloma dyplomami, wielbiàcego Jej urod´ i uwielbiajàcego si´ z Nià przekomarzaç. Trzeba by∏o s∏yszeç te zabawne riposty, a i prawdziwà kobiecà z∏oÊç! Stworzyli ciep∏y, otwarty dom na Goc∏awiu, w którym Ma∏gosia piel´gnowa∏a Êwiàteczne tradycje oraz przedwojenne wyobra˝enie o rodzinnym cieple. Na Bo˝e Narodzenie stroi∏a choink´, przygotowywa∏a bigos, Jacek kr´ci∏ mi´so na pasztety. Z du˝à godnoÊcià starali si´ oboje utrzymaç standard domu, choç Jacek zmienia∏ prace na mniej dobre z uwagi na niepokornoÊç wobec saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 357

[3] NEKROLOG 357

prze∏o˝onych, jak pisa∏a Ma∏gosia, Ona zaÊ straci∏a etat na Uniwersytecie, mia∏a jednak marzenia o za∏o˝eniu zak∏adu etnografii w Bia∏ymstoku, gdzie pracowa∏a przez dwa lata, nauczajàc Êredniowiecza. „Forsy brak, ino fakultetów nadto, nie uwa˝asz?” pisa∏a w 1992 r. Szuka∏a pracy poza uczelnià. „Zbyt ciekawy ˝yciorys dla pracodawców”, wy- znawa∏a z przekàsem w 1998 r. Stara∏a si´ jednoczeÊnie, aby prof. Geremek, którego poch∏on´∏a polityka, doprowadzi∏ Jà do ukoƒczenia doktoratu, którego rozdzia∏y „wozi∏a do Sejmu”. „Chcia∏abym wypchnàç t´ prac´ na dobre, gdybym jà pisa∏a normalnie, bez wieloletnich przerw”, pisa∏a w 1997 r. Przerwy te spowodowane by∏y nie tylko odmienio- nà rzeczywistoÊcià zewn´trznà, ale absorbujàcà sytuacjà rodzinnà. Rodzice si´ starzeli, wymagali nieustannej opieki i pomocy. Ci uroczy, zabawni paƒstwo, stali si´ obolali i ka- pryÊni. „Od w∏aÊciwie paru lat jestem gosposià, piel´gniarkà! koÊcià do podgryzania” ˝ali∏a si´ w tym samym roku. „Zamierzam jechaç po kota”, pisa∏a dalej i tak przywioz∏a z suwalskiej g∏uszy s∏ynnego Cymba∏a. Ojciec do˝y∏ dziewi´çdziesi´ciu lat, ale nie doczeka∏ obrony doktorskiej Ma∏gosi. „Czy On mnie widzi?” – pyta∏a w 1998 r. T´skni∏a do m∏odzieƒczej beztroski, wspomi- najàc jeden z wakacyjnych listów ojca, w którym zaleca∏, „aby nie straci∏a na wadze, dba∏a o kultur´ cz∏owieka, a on ju˝ kupi∏ zeszyty”. Wkrótce przysz∏o Jej zmagaç si´ ze staroÊcià matki. „Có˝ ja poradz´ na staroÊç i Êmierç, której i ja nie omin´”, pisa∏a w tym samym czasie. Towarzyszy∏a temu g∏´boka refleksja religijna. „Co to jest rozpo- znanie Bo˝ego planu w sobie?” pyta∏a w 1985 r. „Wierz´ w fakt Zmartwychwstania” i doda∏a: „Straszne, ˝e wiar´ si´ ma albo nie”. Bola∏ Jà up∏yw czasu oraz t´sknota za czymÊ nieuchwytnym, niespe∏nionym. „I to, teraz, psia krew, ma byç dojrza∏oÊç?” pyta∏a Ma∏gosia w 1981 r. Czas p´dzi∏ szybko mimo Jej narzekaƒ na stagnacj´. W 1989 r. podsumowa∏a w liÊcie: „Tempi passati, jak mawia∏a staruszka Steinberg, Tempi passati”. Dziesi´ç lat póêniej Ma∏gosia otrzyma∏a etat adiunkta w Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego. Cieszy∏a si´, ˝e b´dzie mia∏a pole do uprawiania historii Ko- Êcio∏a, choç nie by∏a pewna „czy belferka to jest to”. W 2002 r. Wydawnictwo DiG opublikowa∏o Jej ksià˝k´ Klasztor bernardyƒski w spo∏eczeƒstwie polskim 1453-1530. RozmyÊla∏a o habilitacji. Jeszcze w 1998 r. prof. Samsonowicz podsunà∏ Jej temat: „Synkretyzm religijny w Polsce w XVI w.”, który podchwyci∏a. W nowej uczelni mia∏a realizowaç coÊ innego. „Co po cz∏owieku zostaje?” – pyta∏a po Êmierci matki. „Majà ludzie przedmioty, ga- d˝ety dla 'mienia', nie dla radoÊci bycia z innymi”. „Uwolniç si´ od l´ku, zdefiniowaç, czego cz∏owiek si´ boi: Êmierci, nicoÊci, samotnoÊci, bólu? Jak du˝o trzeba pokory czy ∏aski, aby wierzyç, ˝e za tym jest mi∏oÊç”, pyta∏a w 1999 r. Có˝ mo˝na by∏o powiedzieç? Gdy zabrak∏o rodziców, nie lubi∏a sp´dzaç Êwiàt w domu. Wyje˝d˝ali z Jackiem do przy- jació∏. Ma∏gosia mia∏a ich w Krakowie, Kalwarii Zebrzydowskiej, Gdaƒsku, by wymieniç tylko kilka adresów. Ostatnià Wielkanoc sp´dzi∏a w Kalwarii. Zmar∏a miesiàc póêniej, w wyniku dotkliwych poparzeƒ spowodowanych wypadkiem przy kuchence gazowej. Jej ojca, ˝o∏nierza Armii Krajowej, pseudonim „Jur”, nie dosi´gnà∏ ogieƒ Powstania War- szawskiego, Ma∏gosi´ czeka∏y p∏omienie. Wszystkich nas, cierpiàcych z powodu Jej odejÊcia, pocieszajà zapewnienia Jacka, ˝e nie skar˝y∏a si´ na ból. Paradoksalnie, opa- saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 358

358 NEKROLOG [4]

rzenia III stopnia nie sà bolesne. Zmar∏a 26 kwietnia, 5 maja spocz´∏a w grobie rodzinnym na Cmentarzu Bródzieƒskim w Warszawie. Przypominamy sobie Twojà uÊmiechni´tà twarz, Ma∏gosiu, bon-moty, którymi nas oczarowywa∏aÊ, trzymajàc si´ swej zasady, ˝e „kto ma honor, ten ma humor”. Twoja przyjaêƒ by∏a darem. Twoje pytania o sens ˝ycia – powa˝nym wyzwaniem. Pozostaje nie- zatarte wspomnienie d∏ugiego widzenia i trzeba przy tym zwa˝yç na celnoÊç tego sformu∏owania sprzed tylu lat. Ma∏gorzata Dàbrowska saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 359

Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1

JANUSZ ZBUDNIEWEK ZP

KILKA UWAG NA TEMAT PRACY DYDAKTYCZNEJ Â. P. DR MA∏¸GORZATY MACISZEWSKIEJ W UNIWERSYTECIE KARDYNA¸A STEFANA WYSZY¡SKIEGO

Krótka, aczkolwiek g∏´boko wpisana w sercach studentów praca dr Ma∏gorzaty Maci- szewskiej, pozostawia tym wi´kszy ˝al, ˝e jej bogate w treÊç zaj´cia dydaktyczne, przeci´- ∏a niespodziewana Êmierç, po której pozosta∏a g∏´boka pustka, trudna do naprawienia. Dr Ma∏gorzata Maciszewska zg∏osi∏a si´ do pracy w Akademii Teologii Katolickiej w maju 1999 roku jako specjalista etnografii i kultury Êredniowiecznej. Rekomendowa∏a si´ jako badacz historii Êredniowiecznej w najszerszym tego s∏owa znaczeniu, podkreÊla- jàc ju˝ na wst´pie pracy, umiej´tnoÊç wzajemnego przenikania polityki paƒstw europejskich wobec za∏o˝eƒ KoÊcio∏a i jego roli w kszta∏towaniu w∏aÊciwego mu duchowego oblicza. Program ten odpowiada∏ zapotrzebowaniu Uczelni wobec stosowanego ju˝ profilu studiów historycznych, w których uprawiano badania nad dziejami KoÊcio∏a w Polsce i poza jej granicami. Profesjonalizm dr Maciszewskiej by∏ tak wyjàtkowo wartoÊciowy, ˝e na przyk∏adzie jej badaƒ o klasztorze bernardyƒskim w spo∏eczeƒstwie polskim w latach 1453-1530, potrafi∏a w krótkim czasie odkrywaç nowe tajniki nie tylko popularnego franciszkanizmu, lecz równie˝ wielu wspólnot religijnych w kszta∏towaniu chrzeÊcijaƒ- skiego oblicza Europy, a Polski w szczególnoÊci. Dr Maciszewska podejmujàc zaj´cia dydaktyczne, otrzyma∏a tytu∏ adiunkta w Kate- drze Historii KoÊcio∏a Âredniowiecznego na Wydziale Nauk Historycznych i Spo∏ecznych w studium dziennym, a nast´pnie w zaocznym, po zmianie profilu Akademii na Uniwersytet. Prowadzi∏a bez przerwy cieszàce si´ uznaniem wyk∏ady z historii powszechnej oraz çwiczenia porównawcze z historii polskiej okresu Êredniowiecza, wyk∏a- dy monograficzne o kulturze ludowej i masowej oraz wst´p do nauk o kulturze Êrednio- wiecznej. Zbiera∏a za nie s∏owa niek∏amanego uznania. W ocenie jej prze∏o˝onego znalaz∏a si´ opinia, ˝e „wyk∏ady i çwiczenia majà charakter wzajemnego ze studentami zrozumienia, a dr Maciszewska nie skàpi studentom czasu na indywidualne konsultacje. Wyk∏ady jej sà jasne, wzbogacone literaturà i przyk∏adami, które czerpie z w∏asnych ba- daƒ”. Do s∏ów tych wypada dodaç niezwyk∏y takt, który przyÊwieca∏ jej patriotycznym dygresjom, dydaktycznym uwagom o wartoÊci nauki, postawach etycznych i kierowaniu si´ zasadami, którymi ˝yli Rodacy, broniàcy ojczyzny or´˝em i budujàcym ˝yciem. Dr Maciszewska nie pob∏a˝a∏a lenistwu umys∏owemu ani nie kierowa∏a si´ wzgl´dami ubocznymi w ocenach umiej´tnoÊci studentów i zdobywanej przez nich wiedzy. Wy- maga∏a wiadomoÊci i wyciàgania z nich stosownych wniosków, a ponadto ∏àczenia ich saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:20 Page 360

360 NEKROLOG [2]

w ∏aƒcuch przyczyn i skutków. Nie pob∏a˝a∏a bylejakoÊci intelektualnej ani beztroskiego wagarowania, za które wyznacza∏a karnie stosowne opracowania, a za faktyczne ∏amanie etyki studenckiej domaga∏a si´ surowych konsekwencji od w∏adz Uniwersytetu. By∏a wzorem uczciwoÊci i Êwiadectwem dobrych obyczajów p∏ynàcych z g∏´bokiej wiary wy- niesionej z domu rodzinnego i osobistej wiernoÊci nauce KoÊcio∏a, którà demonstrowa- ∏a w ˝yciu osobistym i zawodowym. Nie ba∏a si´ ostrych s∏ów pod adresem zepsucia rodzimej obyczajowoÊci, szczególnie wÊród elity w∏adzy, która – splamiona s∏u˝alstwem minionemu systemowi, nie doros∏a do zadaƒ rzàdzenia krajem, ani pe∏nienia w nim funkcji administracyjnych. W dniu 25 kwietnia, tu˝ po godzinie 21-ej, mà˝ Êp. Ma∏gorzaty, Jacek Komorowski, powiadomi∏ mnie o tragicznym zapaleniu si´ na niej odzie˝y, prawdopodobnie podczas zapalania gazu. Stan oparzenia si´ga∏ 80% zniszczenia cia∏a, co dla lekarzy by∏o znakiem walki o godziny ˝ycia. Dnia nast´pnego diagnoza ta okaza∏a si´ niestety prawdzi- wa. Nie bez wzruszenia wypad∏o powiadomiç studentów i w∏adze Uniwersytetu, ˝e mà- dra, lubiana i ceniona dr Ma∏gorzata Maciszewska odesz∏a od nas na zawsze. Âmierç jej by∏a ci´˝kim prze˝yciem dla nas wszystkich. Czy o takiej Êmierci myÊla∏a, gdy problemy eschatologiczne bywa∏y doÊç cz´stym przedmiotem naszych rozmów, chyba nie? Mówi∏a przecie˝ o krystalizujàcym si´ temacie habilitacji z duchowoÊci Êredniowiecznych pauli- nów (podj´tym wst´pnie 1 VI 2004). Zachwyca∏a si´ màdrymi myÊlami w´gierskiego ascety Grzegorza Gyöngyösiego i jego tolerancjà wobec nowych myÊli, które znawcy przedmiotu nazwali spóênionym echem devotionis modernae. Niestety z planów tych nie przela∏a na papier bodaj˝e niczego. Rajskà wizj´, którà widzia∏a we franciszkaƒskiej du- chowoÊci i surowej pauliƒskiej ascezie, podziwia ju˝ z ich twórcami w domu Boskiego Mistrza, o którym mówi∏a za Êredniowiecznymi ascetami, ˝e nie wszystkim pozwala pi´knie umieraç. Wyprzedzi∏a nas w ostatnim biegu tak niespodziewanie, ˝e pozostawi- ∏a braç studenckà na pó∏metku drogi, jak sieroty i bez po˝egnania. Kochajàcy jà studenci i ˝yczliwi jej koledzy z w∏adzami Uniwersytetu, stan´li zwartym szeregiem wobec Ca- strum Doloris swojej Nauczycielki i Mistrza, sk∏adajàc jej serdeczne podzi´kowanie za màdre s∏owa, które pozostanà w naszej pami´ci na zawsze. Jedna z sal Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego przy ul. Wójcickiego b´- dzie nosi∏a jej imi´, a jej ksi´gozbiór, który zamierza przekazaç bibliotece zak∏adowej Mà˝ Êp. dr Ma∏gorzaty, b´dzie przypominaç jej ˝yczliwoÊç wobec Uczelni i studentów. Pami´ç o szlachetnej Pedagog, która opuÊci∏a nas z woli Wyroków Bo˝ych, pragniemy przekazywaç nast´pnym pokoleniom. Janusz Zbudniewek ZP