saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 1 SAECULUM CHRISTIANUM PISMO HISTORYCZNO-SPO¸ECZNE pó∏rocznik ROK XII 2005 NR 1 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego Warszawa 2005 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 2 UNIWERSYTET KARDYNA¸A STEFANA WYSZY¡SKIEGO WYDZIA¸ NAUK HISTORYCZNYCH I SPO¸ECZNYCH Redaguje zespó∏ Redaktor naczelny: Ks. Józef Mandziuk Zast´pca redaktora: Ks. Henryk Skorowski Sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz Nowiƒski Ok∏adk´ projektowa∏: Stanis∏aw Stosiek Za zgodà Kurii Metropolitalnej Warszawskiej ISSN 1232-1575 Zg∏oszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 839-89-85 Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa e-mail: [email protected] www.uksw.edu.pl www. ika.edu.pl Pozycja dofinansowana ze Êrodków Komitetu Badaƒ Naukowych Druk i oprawa: OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA „ADAM” ul. Rolna 191/193, 02-729 Warszawa tel./fax 843-20-52, tel. 843-08-79, 843-37-23, 843-47-91 nak∏ad: 350 egz. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 3 SPIS TREÂCI ROZPRAWY I ARTYKU¸Y Maria M i Ê k i e w i c z, Czy górny Orzec by∏ wczesnoÊredniowiecznà ko- lebkà odr´bnoÊci Mazowsza? . 5 Ks. Zdzis∏aw Kropid∏owski, Dobra materialne i dochody parafii puc- kiej od 1582 do 1766 r . 15 Ks. Andrzej M i o t k SVD, Kapucyƒska misja papieska w Kongo (1645- 1835) . 41 Ks. Tomasz B∏aszczyk, Katolickie zrzeszenia na Âlàsku w XIX wieku . 65 Dorota P iekarska-Winkler, Odrodzenie kultu ikon Maryjnych wRosji XIX wieku na tle stosunków paƒstwo-KoÊció∏ . 77 Ks. Hieronim F o k c i ƒ s k i SJ, Dzia∏alnoÊç ambasadora Rzeczpospolitej Polskiej przy Stolicy Apostolskiej Kazimierza Papée w okresie II wojny Êwiatowej . 89 Ks. Tadeusz B a l i c k i, Karol Maria Splett – biskup Wolnego Miasta Gdaƒska . 97 Kazimierz Koz∏owski, Wokó∏ powstania diecezji szczeciƒsko kamien- skiej w 1972 roku . 121 Czes∏aw Grajewski, Dyferencje psalmowe – uwarunkowania historycz- ne i estetyczne . 139 Ma∏gorzata WrzeÊniak, W∏ochy w relacjach polskich podró˝ników z XVI i XVII wieku . 147 Ks. Jan Z o w c z a k, WartoÊci osobowe i spo∏eczne nauczycieli . 175 MATERIA¸Y I DOKUMENTACJA Ks. Józef M a n d z i u k, Bibliografia historii KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. Uk∏ad alfabetyczno-chronologiczny. Cz´Êç I. Âredniowiecze (1000-1520) . 199 RECENZJE I OMÓWIENIA Ks. Krzysztof KoÊcielniak, Grecy i Arabowie. Historia KoÊcio∏a mel- kickiego (katluickiego) na ziemiach zdobytych przez muzu∏manów (634-1516) Kraków 2004 – Tadeusz Go∏gowski . 313 David I. K e r t z n e r, The Papes Against the Jews. The Vatican’s Role in the Rise of Modern Anti-Semitism. New York 2001, ss. 355 – bp An- drzej F. Dziuba . 328 Stefan Kardyna∏ Wyszyƒski, Droga ˝ycia. Red. I. C z a r c i ƒ s k a, M. Okoƒska i inni. Warszawa 2001, ss. 548 – bp Andrzej F. D z i u b a . 331 Waldemar G r a c z y k, Stanis∏aw ¸ubieƒski – pasterz, polityk i pisarz. Kraków 2005, ss. 484 – ks. Józef M a n d z i u k . 335 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 4 SPRAWOZDANIA I KRONIKA WYDZIA¸U Grzegorz Demczyszak, Sprawozdanie z sympozjum naukowego w ¸o- wiczu w dniu 10 maja 2005 r. pod has∏em Od nuncjatury Achillesa Rat- tiego do konkordatu Piusa XI . 339 Ks. Józef M a n d z i u k, Kronika Wydzia∏u Nauk Historycznych i Spo- ∏ecznych za rok 2004 . 343 NEKROLOG Ma∏gorzata Dàbrowska, „D∏ugie widzenie...” Wspomnienie o Ma∏go- rzacie Maciszewskiej Komorowskiej (1955-2005) . 355 Janusz Zbudniewek ZP, Kilka uwag na temat pracy dydaktycznej Ê.p. dr Ma∏gorzaty Maciszewskiej w Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana Wy- szyƒskiego . 359 INDEX RERUM DISSERTATIONES MariaMiÊkiewicz, UpperOrzyc in the early Middle Ages . 5 Zdzis∏aw Kropid∏owski, The materia∏ property of the Roman Catho- lic parisch in Puck 1583-1766 . 15 Andrzej Miotk, La missione dei Cappuccini nel Congo (1645-1835) . 41 To masz B∏aszczyk, Katholische Vereine in Schlesien im XIX Jh . 65 Dorota P iekarska-Winkler, BoÁpoʉeÌËe ÍyÎ˙Úa ·o„opo‰Ë˜Ì˚x ËÍoÌ ‚ PoccËË XIX ‚eÍa Ìa ÙoÌe oÚÌoÊeÌËÈ „ocy‰apcÚ‚o – ˆepÍo‚¸ . 77 Hieronim Fokciƒski, L’attivita del’ ambasciatore di Polonia presso la Santa Sede Kazimierz Papée durante la seconda guerra mondiale . 89 Tadeusz B a l i c k i, Karol Maria Splett – the bishop of the Free City Gdaƒsk (Danzig) . 97 Kazimierz Koz∏owski, Die Entsehung der Diözese Stettin-Kammin in 1972 Jahre . 121 Czes∏aw Grajewski, Psalmdifferenzen – die historischen und astheti- schen Bedingen . 139 Ma∏gorzata WrzeÊniak, L’Italia nelle relazioni dei peregrini pollacchi dal ’500 e '600 . 147 Jan Z o w c z a k, Personal and social values of teachers . 175 DOCUMENTA – RECENSIONES – RELATIONES . 199 saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 5 ROZPRAWY I ARTYKU¸Y Saeculum Christianum 12 (2005) nr 1 MARIA MIÂKIEWICZ CZY GÓRNY ORZYC BY¸ WCZESNOÂREDNIOWIECZNÑ KOLEBKÑ ODR¢BNOÂCI MAZOWSZA? Na tak postawione pytanie nie jest ∏atwo odpowiedzieç. èróde∏ historycz- nych nie ma prawie zupe∏nie, dane toponomastyczne sà zawodne ze wzgl´du na swojà niejednoznacznà wymow´ chronologicznà, pozostaje wi´c archeolo- gia ze swoim zasobem danych i metod s∏u˝àcych ich opracowaniu. I w tym przypadku sprawa nie jest jednak rozstrzygni´ta definitywnie, i co wi´cej, poja- wia si´ szereg nowych hipotez na temat poczàtków paƒstwowoÊci polskiej i miejsca Mazowsza w powstajàcym systemie organizacji terytorialnej. Sadz´, ˝e nale˝y jednak ciàgle weryfikowaç dawniejsze ustalenia, co pozwoli na nowo analizowaç procesy zachodzàce na prze∏omie X i XI wieku. Trzeba w tym miej- scu dodaç, ˝e choç w ostatnich latach znacznie zwi´kszy∏a si´ iloÊç êróde∏ ar- cheologicznych, uzyskanych g∏ównie na skutek badaƒ prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdj´cia Polski (AZP), to przyrost danych nie zaowocowa∏ powstaniem nowych syntez, a nawet nie spowodowa∏ publikacji zebranych ma- teria∏ów. Ostatnie podsumowanie stanu bazy êród∏owej w odniesieniu do pod- j´tego tu tematu poda∏a E. Kowalczyk, zaznaczajàc na mapie 54 stanowiska wczesnoÊredniowieczne, wobec znanych dawniej 12 obiektów1. Opar∏a si´ na pracy magisterskiej na temat osadnictwa górnorzyckiego, lecz jak sama stwier- dza, wiele z naniesionych przez nià na map´ stanowisk archeologicznych, to tak zwane „Êlady osadnicze” (czyli w terenie potwierdza je tylko kilka, bàdê zgo∏a 1 fragment ceramiki), inne nie zosta∏y dobrze wydatowane2 (E. Kowal- czyk, s. 136). Tak wi´c przez 25 lat, które up∏yn´∏y od mojej pierwszej publika- cji na ten temat3 naprawd´ przyby∏o nam wi´cej danych tylko o 11 nowych, sto- sunkowo pewnych punktach osadniczych w rejonie górnego Orzyca, ˝aden z nich jednak nie zosta∏ zweryfikowany wykopaliskowo. Na ró˝nà skal´ rozpoznano w rejonie górnego Orzyca gród w Taƒsku- -Przedborach, (sonda˝ wykopaliskowy) dwie sàsiadujàce z grodami osady 1 E. K o w a l c z y k, Dzieje granicy mazowiecko-krzy˝ackiej (miedzy Drw´cà a Pisà). War- szawa 2003, ryc. 18. 2 T a m ˝ e, s. 136. 3 M. M i Ê k i e w i c z, Mazowsze p∏ockie we wczesnym Êredniowieczu. P∏ock 1982. saeculum christ 12-1 29/11/2005 22:19 Page 6 6 MARIA MIÂKIEWICZ [2] (prospekcje powierzchniowe) oraz osiem cmentarzysk (dwa obiekty przebada- ne wykopaliskowo ca∏kowicie, trzy cz´Êciowo, trzy powierzchniowo). Kolejny, znany w tym rejonie gród – w Grzebsku nie by∏ badany, mimo, i˝ nale˝y do obiektów o najstarszej metryce historycznej. Zosta∏ bowiem wymieniony w tak zwanym falsyfikacie mogileƒskim, datowanym na oko∏o 1065 rok4 jako jeden z kilkunastu grodów Mazowsza, który mia∏ obowiàzek p∏aciç danin´ klasztoro- wi benedyktynów w Mogilnie. Tak, jak i obiekt w Taƒsku by∏ on niewielki, oto- czony jednym wa∏em pierÊcieniowatym, zamykajàcym przestrzeƒ o Êrednicy oko∏o 45 m. Z cmentarzysk na szczególnà uwag´ zas∏ugujà nekropole w Po- krzywnicy Wielkiej i w ¸àczynie Starym, które zosta∏y przekopane ca∏kowicie w zachowanej do czasów wspó∏czesnych cz´Êci. Prace wykopaliskowe na grodzie w Taƒsku-Przedborach prowadzono w ra- mach badaƒ realizowanych w latach 60-tych ubieg∏ego wieku przez pracowni- ków Zak∏adu Atlasu Archeologicznego IHKM PAN. Wykonano przekop przez wa∏ i stwierdzono, ˝e obiekt ten nale˝a∏ do grodów jednocz∏onowych, s∏abo umocnionych. Ârednica majdanu wynosi∏a oko∏o 40 metrów, dookolny wa∏ pier- Êcieniowaty wzniesiono w konstrukcji drewniano-ziemnej, której rodzaj nie zo- sta∏ rozpoznany. Zachowa∏y si´ jedynie resztki oblicowania zewn´trznego sk∏onu kamieniami polnymi oraz warstwy gliny przemieszanej z piaskiem, pochodzàce z warstw nasypowych. Wykonane analizy radiow´glowe pozwoli∏y ustaliç przybli- ˝onà datacj´ grodu, który wzniesiono w X wieku i u˝ytkowano do koƒca tego wieku5. Takie datowanie nie jest sprzeczne z dawniejszym, ustalonym na podsta- wie zebranego w trakcie badaƒ materia∏u ceramicznego. Gród stanowi∏ zapewne oÊrodek miejscowego osadnictwa typu rodowego, a ceramika odkryta w trakcie wykopalisk poÊwiadcza jego zwiàzek z osadnictwem typu wiejskiego. Analogicz- ne formy odkryto bowiem i na terenie osad i na pobliskich cmentarzyskach. Osady znajdujàce si´ przy grodach w Grzebsku i w Taƒsku nie by∏y badane wykopaliskowo, zebrano z nich jedynie materia∏ ceramiczny w trakcie penetra- cji powierzchniowych. Na jego podstawie mo˝na przypuszczaç, ˝e funkcjono- wa∏y jednoczeÊnie z obiektami obronnymi, stanowiàc dla nich zaplecze osadni- cze i gospodarcze. Sà przypuszczenia, ˝e gród w Grzebsku powsta∏ po ustaniu osadnictwa w Taƒsku, czyli oko∏o poczàtku XI wieku i trwa∏ mo˝e a˝ do XIV wieku6, choç za tak szerokimi ramami czasowymi jego funkcjonowania przemawia zbyt ma∏o przes∏anek. O wiele bardziej wiarygodne dane co do chronologii badanych nad Orzycem stanowisk pochodzà z cmentarzysk.