Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz GLIWICE (941)

Warszawa 2004

Autorzy: Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Sławomir Wilk*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Katarzyna Strzemińska*, Włodzimierz Krieger* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny - Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: O*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp - M. Gałka...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - I. Brodziński ...... 3 III. Budowa geologiczna - S. Wilk, M. Gałka ...... 5 IV. Złoża kopalin - M. Gałka ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - M. Gałka ...... 17 VII. Warunki wodne...... 17 1. Wody powierzchniowe - I.Brodziński...... 17 2. Wody podziemne - I. Brodziński...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz...... 25 3. Ryzyko radonowe - R. Strzelecki...... 27 IX. Składowanie odpadów - K. Strzemińska, W. Krieger ...... 29 X. Warunki podłoża budowlanego - S. Wilk, M. Gałka...... 37 XI Ochrona przyrody i krajobrazu - S. Wilk...... 38 XII. Zabytki kultury - S. Wilk...... 42 XIII. Podsumowanie - M. Gałka ...... 43 XIV. Literatura...... 44

I. Wstęp Arkusz Gliwice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gliwice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Nowak, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, urzędów administracji lokalnej, a także dane uzyskane od użytkowników złóż. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż opracowanych do komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie arkusza wyznaczają współrzędne geograficzne zawarte między 18o30’ i 18o45’ długości geograficznej wschodniej oraz 50o10’ i 50o20’ szerokości geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem na jednostki fizyczno-geograficzne Polski (Kondracki, 2001) omawiany obszar leży w obrębie dwóch prowincji. Centralna i wschodnia część arkusza położona jest w obrębie prowincji Wyżyna Małopolska z mezoregionami Wyżyna Katowicka i Płaskowyż Rybnicki. Natomiast jego zachodnia część leży w obrębie prowincji Niziny Środkowoeuropejskie z mezoregionem Kotlina Raciborska (fig.1). Cały obszar arkusza charakteryzuje się dość urozmaiconym krajobrazem, a łagodne wzniesienia o falistej powierzchni rozcięte są licznymi dolinami rzecznymi. Osiągają one w rejonie Bojkowa wysokość rzędu 280 m n.p.m.

Administracyjnie omawiany obszar należy do województwa śląskiego i obejmuje miasta: Gliwice, Knurów, gminy: Pilchowice, Sośnicowice oraz częściowo miasta i gminy: Zabrze, Rybnik, Rudziniec, Zbrosławice, Kuźnia Raciborska, Gierałtowice, Leszczyny, Ornontowice.

Fig. 1. Położenie arkusza Gliwice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji 2 – granica mezoregionu mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.59 – Kotlina Raciborska mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.11 – Chełm, 341.12 – Garb Tarnogórski, 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska

Jest to obszar zurbanizowany, a w części wschodniej uprzemysłowiony. Znajdujące się w północno-wschodniej części arkusza miasto Gliwice jest częścią aglomeracji śląskiej. Przemysłowy charakter posiada również miasto Knurów. Dominującym jest tutaj przemysł wydobywczy węgla kamiennego. Na bazie wydobywanego tutaj węgla kamiennego rozwinęło się hutnictwo, koksownictwo, ciepłownictwo, energetyka jak również przemysł chemiczny, metalowy i maszynowy.

Od południa i zachodu zwartą zabudowę miejską Gliwic otaczają obszary rolnicze. Rolnictwo rozwinęło się także w rejonie Pilchowic, Wilczy, Stanic i Ornontowic. Występujące tu gleby chronione IV (podrzędnie III) klasy bonitacyjnej, pozwalają na uprawy zbóż i hodowlę. Na południu i zachodzie obszaru rozciągają się lasy mieszane. Z lepiej zachowanych skupisk leśnych w rejonie Stanic, Pilchowic i Wilczy został utworzony Park Krajobrazowy. Jest to północno-wschodni fragment ,,Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich”. Cały obszar arkusza posiada dobrze rozwiniętą sieć drogową i kolejową. Pomimo tego transport odbywa się w trudnych warunkach przez zwartą zabudowę miejską i wiejską. Powodem jest niedostosowanie dróg i szlaków kolejowych do rozwijającego się ruchu i ilości przewożonych towarów. Usprawnienie ruchu wymaga znacznych nakładów inwestycyjnych. Ważną inwestycją jest budowa autostrady A-4, biegnącej z Krakowa poprzez Katowice, Gliwice w kierunku Wrocławia. W planach jest także budowa autostrady A-1 północ- południe.

III. Budowa geologiczna Obszar objęty arkuszem Gliwice stanowi fragment północno-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW). Jest to część paleozoicznej struktury waryscyjskiej sfałdowanej i pociętej licznymi uskokami, dobrze rozpoznanej geologicznie. Stwierdzono tu występowanie utworów karbonu, triasu oraz osadów trzeciorzędu i czwartorzędu (Buła, Kotas, 1994) (fig. 2). W obrębie arkusza najstarszymi poznanymi utworami jest osadowa seria paraliczna karbonu górnego reprezentowana przez warstwy pietrzkowickie, gruszowskie, jaklowieckie i porębskie (namur A). Są to osady klastyczne, tzn. głównie piaskowce często zlepieńcowate, z przewarstwieniami zlepieńców, mułowców i iłowców. Utwory te mają wyraźnie cykliczną budowę akcentowaną występowaniem pokładów węgla. Maksymalna miąższość tej serii w części zachodniej zagłębia wynosi 3800 m. Pokłady węgla są bardzo liczne. Jest ich około 250. Charakteryzują się jednak małą miąższością od 0,05 m do 1,2 m. Jedynie niektóre pokłady warstw porębskich mogą osiągać miąższości większe w granicach od 0,4 m do 4,0 m. Powyżej w profilu występują osady limniczne, o miąższości około 1800 m. Sedymentację osadów limnicznych rozpoczyna górnośląska seria piaskowcowa. W dolnej części profilu są to osady gruboklastyczne i gruboławicowe z przewarstwieniami łupków oraz

pokładami węgla, zwane warstwami siodłowymi. Najgrubszym pokładem tych warstw jest pokład 510 o miąższości dochodzącej do 7 m. Wyższa część górnośląskiej serii piaskowcowej reprezentowana jest przez warstwy rudzkie (namur C). Są to piaskowce z wkładkami zlepieńców, mułowców, iłowców z licznymi pokładami węgla, których grubości dochodzą do 5 m.

Fig. 2. Położenie arkusza Gliwice na tle szkicu geologicznego regionu wg Rűhle (1972) Trias: 1 – kajper (iłowce, piaskowce, zlepieńce), 2 – wapień muszlowy środkowy i górny (wapienie, dolomity), 3 – wapień muszlowy dolny (wapienie, dolomity, margle), 4 – pstry piaskowiec (piaski, iły, wapienie, dolomity; Karbon: 5 – westfal (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 6 – namur (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 7 - karbon dolny (zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce), 8 - uskok

Ponad górnośląską serią piaskowcową zalega seria mułowcowa zaliczana do westfalu A i B. Są to iłowce i mułowce przewarstwione piaskowcami i pokładami węgla o grubościach do 1,8 m. Dolna część serii określana jest jako warstwy załęskie dolne, a górna z większą ilością przewarstwień piaskowców, jako warstwy orzeskie.

Na utworach karbonu niezgodnie zalegają utwory triasu dolnego i środkowego oraz różnej grubości osady trzeciorzędu i czwartorzędu (Żero 1957, Kotlicki, Kotlicka 1980, Rühle 1972, 1986), (fig.3).

Fig. 3. Położenie arkusza Gliwice na tle szkicu geologicznego regionu wg Rühle (1986)

Czwartorzęd: 1 – holocen (piaski i namuły), 2 – plejstocen (piaski, żwiry, gliny, lessy); Trzeciorzęd: 3 – miocen (wapienie, iły, mułowce, miejscami zlepieńce i żwiry); Trias: 4 – wapień muszlowy (wapienie, dolomity, margle), 5 – pstry piaskowiec (piaskowce, iły, dolomity, wapienie), Karbon: 6 – westfal (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 7 – namur (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 8 – karbon dolny (zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie); 9 – uskoki

Sedymentację w triasie rozpoczynają lądowe osady terygeniczne dolnego i środkowego pstrego piaskowca. Są to czerwono-brunatne i pstre mułowce oraz iłowce z wkładkami piaskowców. Miąższość tych osadów jest zmienna. W rejonie Sośnicy wynosi około 50 m i maleje ku wschodowi, gdzie nie przekracza 10 m. Na osadach tych przekraczająco zalegają utwory węglanowe górnego pstrego piaskowca oraz dolnego i środkowego wapienia muszlowego. Kompleks ten zbudowany jest z margli, dolomitów marglistych, dolomitów i wapieni. Osady te występują pod zmiennej grubości pokrywą osadów trzeciorzędowych

i czwartorzędowych. Miąższość węglanowych osadów triasu wzrasta od rzeki Bierawki w kierunku północnym i północno-zachodnim osiągając maksymalną grubość około 140 m w rejonie Sośnicy. Trzeciorzęd reprezentowany jest przez osady morskie (baden) i lądowe (sarmat) miocenu. Lądowymi są również występujące tu osady pliocenu. Baden wykształcony jest jako iły margliste miejscami z wkładkami wapieni i margli przechodzące ku górze w iły z wkładkami gipsów. Sedymentację morską tego piętra kończą szare iły margliste z nielicznymi wkładkami mułków i drobnoziarnistych piasków. Maksymalna, poznana ich miąższość w rejonie Knurowa i Szczygłowic wynosi około 280 m. Osady te odsłaniają się spod czwartorzędu w dolinie Bierawki oraz na północny - zachód od Gliwic. Ponad morskimi osadami badenu niezgodnie zalegają lądowe osady sarmatu. Są to iły pstre przewarstwione piaskami, w których miejscami są widoczne cienkie warstewki węgla brunatnego. Znane są głównie z wierceń. Na powierzchni tworzą drobne odsłonięcia w dolinie rzeki Bierawki. Sedymentację trzeciorzędową kończą osady lądowe pliocenu, które nie tworzą ciągłej powłoki lecz występują w postaci izolowanych płatów. Zbudowane są ze żwirów z domieszką frakcji piaszczystej, lokalnie z cienkimi wkładkami iłów o pstrym zabarwieniu. Na powierzchni występują w rejonie Sośnicowic i Smolnicy. Czwartorzęd reprezentowany jest przez osady plejstoceńskie i holoceńskie. Plejstocen wykształcony jest w postaci piasków i żwirów wodnolodowcowych, gliny zwałowej oraz piasków tarasów akumulacyjnych. Na obszarze arkusza najlepiej poznane zostały osady zlodowaceń środkowopolskich. Stanowią je zwarte płaty gliny zwałowej leżące między doliną Kłodnicy a Bierawki oraz między Bierawką a Rudą, gdzie stwierdzono ich największą miąższość dochodzącą do 20 m. Pod i na glinie, w formie izolowanych płatów różnej wielkości i miąższości, leżą piaski i żwiry wodnolodowcowe. Z okresu zlodowaceń północnopolskich pochodzą wypełniające rozległe doliny rzeczne piaski tarasów akumulacyjnych. Natomiast z przełomu plejstocen - holocen pochodzą piaski eoliczne i wydmy występujące na obszarze pomiędzy Bierawką, a Rudą. Holocen reprezentowany jest przez osady rzeczne i bagienne związane ze współczesnymi dolinami rzecznymi. Są to drobnoziarniste piaski, ku górze przechodzące w muły bagienne. Osad ten o maksymalnej miąższości 3 m wypełnia dawne nierówności, starorzecza i łożyska płynących tu rzek.

IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Gliwice udokumentowane zostały 22 złoża, w tym: 10 złóż węgla kamiennego i 12 złóż kopalin pospolitych. W kategorii A+B+C1+C2 rozpoznane zostały złoża węgla kamiennego wraz z metanem, a pozostałe surowce takie jak: iły, gliny, piaski, żwiry rozpoznano w kategoriach C i B (tabela 1). Złoża węgla zostały udokumentowane do głębokości 1000-1250 m. Zasoby węgla udokumentowane w 10 złożach wynoszą na dzień 31.12.2000 roku około 2,9 mld ton. Udokumentowane pokłady węgla należą do warstw siodłowych, orzeskich, rudzkich i gruszowskich, w których w przewadze występują węgle koksowe. Eksploatowane są pokłady warstw orzeskich, rudzkich i gruszowskich. Najlepsze jakościowo są węgle warstw rudzkich oraz gruszowskich. Zawierają one od kilku do maksymalnie 10% popiołu oraz około 1% siarki. Ich wartość opałowa zmienia się od około 24 000 do 35 000 KJ/kg. Jakościowo najgorszymi są tutaj węgle warstw orzeskich. Charakteryzują się one wysoką zawartością popiołu (średnio 15%) oraz zasiarczeniem dochodzącym do 4,0 %. Wartość opałowa tych węgli jest mniejsza i wynosi od około 16 000 do 30 000 KJ/kg. Złoże „Sośnica” zajmuje powierzchnię 3244 ha. Występują tutaj węgle energetyczne i koksujące w pokładach o miąższości od 0,8 do 10,5 m. Średnia zawartość popiołu wynosi 14,2%, wartość opałowa 27638 kJ/kg, a zawartość siarki 1,06%. Surowcem towarzyszącym pokładom węgla jest metan, którego zasoby bilansowe oceniono na 192,4 mln m3, a pozabilansowe na ponad miliard m3 (Jerschina, 1994). Złoże „Knurów” udokumentowano na powierzchni 3849 ha. Występują tutaj węgle energetyczne i koksujące, charakteryzujące się następującymi średnimi parametrami: zawartość popiołu 8,0%, wartość opałowa 29018 kJ/kg, a zawartość siarki 0,9%. W złożu tym udokumentowano stosunkowo niewielkie zasoby metanu rzędu 71 mln m3 (Szostak, 1998).

Złoże węgla kamiennego „Pilchowice” udokumentowano w 1994 roku w kategorii C2. Powierzchnia tego złoża przekracza 12200 ha. Występują tutaj węgle energetyczne i koksujące w pokładach o miąższości od 0,7 do 7,5 m (Zilański, 1969). Złoże nie jest eksploatowane. Autorzy wykonanego w 1996 roku dodatku do dokumentacji proponują skreślić zasoby tego złoża z bilansu. Złoże „Szczygłowice” zajmuje obszar 2993 ha. Wydobywany tutaj węgiel charakteryzują się następującymi średnimi parametrami: zawartość popiołu 13,18%, wartość opałowa 28468 kJ/kg, a zawartość siarki 0,89%.

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Nr Wiek Wydobycie bilansowe Kategoria zagospo- Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu [tys. ton] Klasyfikacja złoża Nazwa złoża [tys. ton] rozpoznania darowania 3 kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno- 3 **[mln m ] *[tys.m ] złoża złoża mapie surowcowego 3 **[mln m ] wg stanu na rok 2000 (Przeniosło, 2001) klasy 1-4 klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gliwice Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 2 Stare Gliwice g(gc) Q *388 C1 Z - Scb 4 B Z 3 Wesoła p, pż Q 2 823 C2 N - Skb 4 B Z 4 Ligota Sośnica g(gc) Q *1662 B+C1+C2 Z - Scb 4 B Z 5 Wk 312 644 A+B+C +C G 2796 Sośnica C 1 2 E 2 B U M **192,4 C N -

6 Sośnicowice II pż Q 750 C1 Z - Skb 4 A - 7 Ostropa i(ic) Q *66 C1* Z - Scb 4 A - 8 Gliwice zakł. Nr 3 i(ic), g(gc) Q+Tr *658 B+C1 Z - Scb 4 B Z 9 Smolnica p Q *13 803 A+B+C1 Z - Sp 4 B Z 10 Pilchowice p Q 0 C1* Z - Skb 4 A - Wk 439 587 A+B+C +C 2846 11 Knurów C 1 2 G E 2 B U M **71,60 C -

12 Makoszowy* Wk C 452 032 A+B+C1+C2 G 2680 E 2 B U

13 Pilchowice Wk C 185 072 C2 N - E 2 B U Wk C 672 576 A+B+C +C 2522 14 Szczygłowice 1 2 G E 2 B U M C **1423 A+B **0,83 584 291 A+B+C +C G 2700 15 Budryk* Wk M C 1 2 E 2 B U **657,2 C N -

17 Dębieńsko* Wk C pozabilansowe A+B+C1+C2 Z - E 2 B U 19 Trachy p Q 88 C1 G - Skb 4 A - 20 Pilchowice I p Q 1650 C1 G - Skb 4 A - 21 Pyskowice* Wk C 223 281 C2 N - E 2 B U 22 Tworóg Mały* p Q *39 000 C1+C2 N - Sp 4 B L, K Ochojec* p Q 0 - ZWB - Sp 4 B L, K Pstrowski* Wk C - - ZWB - E - - -

Objaśnienia: Rubryka 2 *-złoże w większej części na sąsiednim arkuszu Rubryka 3 Wk - węgiel kamienny, M - metan pokładów węgla, i(ic) – iły ceramiki budowlanej g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, p - piasek, pż - piaski i żwiry Rubryka 4 Q - czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd, C - karbon

Rubryka 6 C1* - zarejestrowane, A, B, C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7 złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB - wykreślone z bilansu, Rubryka 9 Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej, Sp – kopaliny skalne podsadzkowe, E – kopaliny energetyczne Rubryka 10 złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 - powszechne Rubryka 11 złoża: A - małokonfliktowe, B -konfliktowe Rubryka 12 L - ochrona lasów, K - ochrona krajobrazu, Z - konflikt zagospodarowania terenu, U - ogólna uciążliwość dla środowiska Uwagi: 1. Złoże Pilchowice – eksploatację zakończono w 1998 roku (brak koncesji, terenu i obszaru górniczego). W „Bilansie” widnieje jako eksploatowane. 2. Złoże Pilchowice I – eksploatację rozpoczęto w 2000 roku. W „Bilansie” jest jako rozpoznane. 3. Złoże Ochojec – zasoby wybilansowane 18.10.2001 roku na podstawie dec. SR – V – 7414/4/10/01 4. Złoże Trachy – eksploatację rozpoczęto w 2000 roku. W „Bilansie” jako rozpoznane.

W złożu tym udokumentowano jako zasoby wydobywalne bilansowe 1,4 mld m3 metanu oraz ponad 1,7 mld m3 tego gazu w pokładach poza zasięgiem eksploatacji górniczej (Wieth H i in., 1991). Zasoby złóż węgla kamiennego „Gliwice” i „Dębieńsko” zostały przeklasyfikowane do pozabilansowych w związku z likwidacją kopalń. Z punktu widzenia ochrony złoża węgla kamiennego zaliczono do klasy 2 jako złoża rzadko występujące w skali kraju. Ze względu na ochronę środowiska złoża węgla zaliczono do klasy B jako konfliktowe, możliwe do eksploatacji po spełnieniu określonych warunków. Kolizyjność ta wynika z ogólnej uciążliwości dla środowiska, ze względu na szkody górnicze powodujące na powierzchni zmiany w morfologii terenu, zanieczyszczenia wód powierzchniowych wodami dołowymi, drenaż wód podziemnych oraz obciążenie środowiska infrastrukturą przemysłową. Omawiany obszar należy do zasobnych w kopaliny ilaste ceramiki budowlanej. W rejonie Gliwic zostały udokumentowane 4 złoża tych surowców o łącznych zasobach ponad 2,7 mln m3. Stanowią je trzeciorzędowe i czwartorzędowe gliny i iły (tabela 1).

Tabela 2 Parametry geologiczne i jakościowe złóż kopalin ilastych Nr Nazwa Powierzchnia Rodzaj Miąższość i Wybrane złoża złoża złoża kopaliny i rodzaj parametry jakościowe na [m2] miąższość nadkładu mapie złoża [m] [m] 1 2 4 5 6 7 2 Stare 39 000 g(gc); śr. 0.5; gleba woda zarobowa 16,5-30,7; śr. 25,1% Gliwice 3,9-16,1; skurczliwość wysychania 9,1-12,5% śr. 9,5 nasiąkliwość wagowa 12,6% wytrz. na ścisk. 174 kg/cm2 optymalna temp. wypalania 950oC 4 Ligota 179 920 g(gc) 0,0-0,4; śr. 0,2; woda zarobowa 9,8-30,6; śr. 20,2% Sośnica 3,8-19,1; gleba, piasek skurcz. wysych. (110oC) 9,1-12,5; śr. 5,9% śr. 11,5 skurcz. wysych. (950oC) 0,2-11,8; śr. 6,0% nasiąkliwość (950oC) 5,52-13,3; śr. 9,41% wytrz. na ścisk. (950oC) 7,2-44,2; śr. 25,7 MPa optymalna temp. wypalania 1000oC 7 Ostropa 39 513 i(ic) 0,2-0,3; śr. 0,5; woda zarobowa 9,85-14,65% 6,2-15,6; gleba, piasek skurcz. wysych. (110oC) 2,14-5,40% śr. 12,45 nasiąkliwość (950oC) 10,4-11,7% wytrz. na ścisk. (950oC) 9,8-16,7 MPa optymalna temp. wypalania 950oC 8 Gliwice 31 784 g(gc), i(ic); 0,0-0,3; śr. 0,2 woda zarobowa 13,3-26,6; śr. 21,3% zakl. nr 3 13,2-20,1; skurcz. wysych. 7,9-8,6; śr. 8,3% śr. 19,9 nasiąkliwość (950oC) 9,23-12,5; śr. 10,7% wytrz. na ścisk. (950oC) 21,3-28,2; śr. 23,9 MPa optymalna temp. wypalania 1000oC

Gliny i iły czwartorzędowe występują pod cienkim nadkładem gleby i piasku. Są to złoża pokładowe o prostej budowie geologicznej. Podstawowe parametry dla tych złóż przedstawiono w tabeli 2. Obecnie nie ma zapotrzebowania na te surowce, stąd wydobycie na tych złożach zostało zaniechane. Z punktu widzenia ochrony złoża kopalin ilastych zakwalifikowano do powszechnych, licznie występujących i łatwo dostępnych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowiska w zależności od położenia uznano je za konfliktowe (klasa B) lub małokonfliktowe (klasa A). Na obszarze arkusza Gliwice udokumentowano 8 złóż czwartorzędowych piasków i piasków ze żwirami. Są to złoża piasków podsadzkowych ,,Smolnica” (Stańczyk, 1961), „Ochojec” (Trzepla, 2000) i „Tworóg Mały” (Trzepla, 2000), złoża piasku ,,Pilchowice” (Malik, Bąk, 1991), ,,Pilchowice I” (Malik, 1998) i „Trachy” (Krzempek, 1995) oraz piasków ze żwirem ,,Wesoła” (Ryczek, 1975) i ,,Sośnicowice II” (Nowak, Turza, 1973). Podstawowe parametry złóż kruszywa naturalnego przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Parametry geologiczne i jakościowe złóż kruszywa naturalnego Nr Nazwa złoża Powierz- Rodzaj Miąższość i rodzaj Wybrane złoża chnia kopaliny i nadkładu parametry jakościowe na złoża miąższość [m] mapie [m2] złoża [m] 1 2 4 5 6 7 6 Sośnicowice 195 200 pż; 0,3-5,5; śr. 3,6; zaw. frakcji < 5 mm 60,3% II 3,1-13,3; gleba, glina, żwir, zaw. frakcji < 2,5 mm 53,8% śr. 7,8 piasek zaw. pyłów mineral. 9,3% nasiąkliwość 2,6% gęstość w stanie luźnym 1627 kg/m3 gęstość w stanie zagęszcz. 1842 kg/m3 punkt piaskowy 53,8% 10 Pilchowice 74 145 p; śr. 0,3; gleba zaw. frakcji > 2 mm 0,0-2,2; śr. 1,1% 0,7-5,7; zaw. frakcji < 2 mm 97,8-100; śr. 98,9% śr. 3,2 zaw. pyłów mineral. 1,3-4,0; śr. 2,6% gęstość w stanie zag. 1630-1780; śr. 1705 kg/m3 gęstość w stanie luźnym. 1450-1500; śr. 1475 kg/m3 punkt piaskowy 70,0-93,5; śr. 82,0% 19 Trachy 10 185 p; 0,3-0,4;; śr. 0,35; zaw. frakcji > 4 mm śr. 5,2% 4,5-5,6; gleba, piaski zaw. pyłów mineral. śr. 6,7% śr. 4,84 zaw. zanieczysz. obcych śr. 8,3% zaw. związków siarki śr. 0,07% punkt piaskowy śr. 88,6% 20 Pilchowice I 154 636 p; 0,0-5,2; gliny zaw. frakcji < 2 mm 97,8-100; śr. 98,9% 8,0-11,8; zaw. pyłów mineral. 1,3-4,0; śr. 2,6% śr. 10,67 gęstość w stanie zag. 1630-1780; śr. 1705 kg/m3 gęstość w stanie luźnym. 1450-1500; śr. 1475 kg/m3 punkt piaskowy 70,0-93,5; śr. 82,0%

Złoże piasków ,,Smolnica” składa się z 3 odrębnych pól. Zostało udokumentowane w kategorii A+B+C1 na obszarze 200 ha. Zgodnie z zatwierdzoną dokumentacją eksploatowane było w okresie od 1961 do 1969 jako materiał podsadzkowy. Obecnie w nieczynnych wyrobiskach po jego eksploatacji składowane są odpady górnicze kopalni ,,Szczygłowice”. Zasoby piasków podsadzkowych w złożu ,,Smolnica” wynoszą 13,8 mln m3. Zasoby złoża piasków podsadzkowych „Ochojec” zostały skreślone z ewidencji zasobów w październiku 2001 roku. Złoże piasków i żwirów „Wesoła” udokumentowano na dwóch polach o powierzchniach 4,5 ha i 15,4 ha i miąższości średniej 8,6-10,3 m. Punkt piaskowy zawiera się w granicach od 58,8 % do 82,5 %. Złoże jest częściowo zawodnione. Złoże „Pilchowice I” zostało udokumentowane na miejscu dawnego złoża „Pilchowice”. Dokumentacja nowego złoża obejmuje zasoby znajdujące się poniżej poziomu wód gruntowych złoża „Pilchowice” oraz tereny do niego przyległe. Złoża kruszywa naturalnego zostały zaliczone do powszechnych, natomiast według klasyfikacji sozologicznej uznano je za małokonfliktowe i konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Gliwice eksploatowanych jest 7 złóż, w tym 5 złóż węgla kamiennego i 2 złoża kruszywa naturalnego. Wszystkie one posiadają określone koncesją obszary i tereny górnicze. Eksploatację węgla prowadzi 5 kopalń. Są to kopalnie: Sośnica, Knurów, Makoszowy, Szczygłowice i Budryk. Kopalnie Gliwice i Dębieńsko są w stanie likwidacji i zakończyły eksploatację w 1999 i 2000 roku. Na terenie kopalń wydobyty węgiel jest poddawany przeróbce. W procesach mechanicznej przeróbki na etapach: kruszenia, przesiewania, płukania, separacji, flotacji i sortowania z węgla zostaje oddzielona skała płona i piryt. Otrzymane sortymenty węgla są przedmiotem handlu. Natomiast skała płona z bieżącej produkcji wykorzystywana jest częściowo przez kopalnie do niwelacji terenów objętych szkodami górniczymi, w pracach inżynierskich i do rekultywacji. Pozostała część wraz z odpadami poflotacyjnymi i popłuczkowymi składowana jest na zwałowiskach powierzchniowych. Zwałowiska te są pozostałością wieloletniej eksploatacji węgla kamiennego. Dane o ich lokalizacji, wielkości oraz ilości zgromadzonych na nich odpadów uzyskano z kopalń oraz z opracowań Instytutu Gospodarki Odpadami (Mieczkowski, Kozieł, 1992, Karty ..., 1997). Pomocne okazały się również zdjęcia lotnicze wysypisk oraz mapy przeobrażeń powierzchni ziemi (Katalog ..., 1995, Zgromadzenie ..., 1992). Gromadzone tutaj odpady mineralne

podzielić można na dwie grupy. Są to odpady przeróbcze i eksploatacyjne węgla kamiennego składowane na zwałach oraz mocno uwodnione odpady popłuczkowe i poflotacyjne gromadzone w osadnikach. Odpady pogórnicze i przeróbcze gromadzone są na 4 zwałowiskach: „Bierawka I”, składowisko centralne ,,Knurów”, zwał kamienia nr1 ,,Sośnica” oraz „Smolnica- Leboszowice”. Ich łączna powierzchnia wynosi około 260 ha i znajduje się na nich około 82 mln ton odpadów (tabela 4).

Tabela 4

Odpady mineralne Nr Kopalnia Miejscowość Rodzaj Powierzchnia Ilość odpadów Możliwe sposoby obiektu odpadów zwałowiska lub w tys. m3, Mg wykorzystania Użytkownik Gmina na osadnika (stan na rok 1997) odpadów mapie Powiat [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 Gliwice KWK Gliwice ponowne 1 Pr 26,0 910,0 brak danych osadniki Gliwice wzbogacanie gliwicki Gliwice, Zabrze KWK Sośnica rekultywacja, 2 Gliwice, Zabrze Ek, Pr 51,2 2593,0 brak danych Zwał kamienia nr 1 niwelacja terenu gliwicki KWK Szczygłowice Trachy Zwałowisko rekultywacja, 3 Sośnicowice Ek 72,0 2047,0 brak danych Smolnica- niwelacja terenu Leboszowice gliwicki KWK Knurów Knurów rekultywacja, 4 Osadniki Knurów Pr 11,3 236,6 brak danych niwelacja terenu "Pole Zachód" gliwicki KWK Knurów Knurów rekultywacja, 5 Osadniki Knurów Pr 23,8 704,6 369,2 niwelacja terenu "Pole Wschód" gliwicki KWK Knurów Knurów rekultywacja, 6 Składowisko Knurów Ek 121,0 3600,0 brak danych niwelacja terenu Centralne gliwicki KWK Szczygłowice Szczygłowice brak odzysk węgla, Pr 22,0 brak danych 7 Osadniki Knurów danych bieżąca sprzedaż gliwicki KWK Szczygłowice niwelacja obszaru Szczygłowice brak 8 Składowisko Ek 15,0 brak danych osiadań wokół Knurów danych Bierawka I gliwicki kopalni Objaśnienia: Rubryka 4 Ek – zwały eksploatacyjne, Pr – zwały przeróbcze; Rubryka 6 składowanych; Rubryka 7 wykorzystanych.

Odpady są składowane nieselektywnie. Utrudnia to lub wręcz uniemożliwia ich ponowne wykorzystanie. Natomiast w osadnikach znajdujących się na obszarach kopalń Gliwice, Szczygłowice i Knurów gromadzone są odpady poflotacyjne i popłuczkowe. Zajmują one powierzchnię około 80 ha. Trudno jednak ocenić składowaną ich ilość, gdyż ze względu na dużą zawartość w nich węgla, ponownie są przerabiane. Pozyskiwany węgiel jest sprzedawany, a pozostała część wraz z skałą płoną transportowana jest na składowiska odpadów. Z danych zgromadzonych w materiałach Instytutu Gospodarki Odpadami w Katowicach wynika, że brak jest badań przydatności gromadzonych odpadów powęglowych. Wiadomo jednak, że są one lokalnie wykorzystywane w budownictwie drogowym, przy niwelacji terenów objętych szkodami górniczymi, w regulacji potoków i rzek przepływających w pobliżu składowisk oraz w rekultywacji. Nie jest jednak znana ilość odpadów zagospodarowanych z poszczególnych zwałów. W różnych zestawieniach podawana jest łączna ilość wykorzystywanych odpadów powęglowych i z reguły obejmuje odpady z bieżącej produkcji. Metan towarzyszący pokładom węgla eksploatowany jest w niewielkich ilościach tylko w kopalni Szczygłowice. Wykorzystywany on jest na potrzeby własne kopalni. Obecnie eksploatuje się dwa złoża piasków. Jednym z nich jest złoże ,,Pilchowice I”. Eksploatacja złoża prowadzona jest spod wody. Pozyskiwany tu surowiec wykorzystywany jest w budownictwie. Drugim złożem, z którego wydobywa się piasek jest złoże „Trachy”, którego eksploatację rozpoczęto w 2000 roku. Wydobywane kruszywo posiada dobre parametry jakościowe. Kruszywo naturalne było także eksploatowane ze złóż „Pilchowice”, ,,Sośnicowice II” i ,,Wesoła”. Surowce ilaste ceramiki budowlanej pozyskiwano w przeszłości ze złóż „Ligota Sośnica” (Pazdro, 1959), „Ostropa” (Wawerska, 1960), „Stare Gliwice” (Król, Sobkiewicz, 1978) oraz „Gliwice Zakład nr 3” (Zgodzaj-Błaszcyk, Woliński, 1970). Służyły one do produkcji ceramiki budowlanej, głównie cegły pełnej i dziurawki. Obecnie nie prowadzi się eksploatacji surowców ilastych na tym terenie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Cały obszar arkusza Gliwice jest dobrze rozpoznany wierceniami wykonanymi głównie w poszukiwaniu złóż węgla kamiennego, a także wody i surowców pospolitych. Złoża węgla kamiennego zostały na tym terenie dokładnie rozpoznane i nie ma możliwości poszerzenia bazy zasobowej węgla. Z istniejących materiałów geologicznych wynika, że w obrębie osadów czwartorzędowych występują zarówno gliny jak i piaski, ale o bardzo zróżnicowanych miąższościach i zmiennych parametrach jakościowych. Występujące tu dość powszechnie piaski zaglinione i gliny piaszczyste nie stanowią dobrej jakości surowców budowlanych. Na obszarze arkusza Gliwice naniesiono dwa obszary o negatywnych wynikach rozpoznania piasków (Ryczek, 1975). Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych ani prognostycznych dla występowania tych kopalin.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Hydrograficznie obszar arkusza położony jest w całości w dorzeczu Odry i odwadniany jest przez jej prawobrzeżne dopływy: Kłodnicę i Bierawkę. Rzeka Kłodnica z jej dopływami Potokiem Guido, Bytomką, Ostropką i Potokiem Leśnym odwadnia północną i wschodnią część badanego obszaru. Centralna część odwadniana jest przez Bierawkę z jej dopływami. Południowo-zachodnią część arkusza odwadniają rzeki Rudka i Wierzbnik - dopływy rzeki Rudy. Powierzchniowa sieć hydrograficzna w obszarze silnie zurbanizowanym i uprzemysłowionym, ulega ciągłym zmianom. Naturalne warunki hydrologiczne cieków zostały zakłócone i powstają nowe, sztuczne elementy tego środowiska. Zmiany naturalnych warunków w sieci wód powierzchniowych dotyczą między innymi wzrostu natężenia przepływów w rzekach na skutek zrzucanych do nich ścieków komunalnych i przemysłowych. Osiadanie terenu, w wyniku eksploatacji górniczej, powoduje powstawanie licznych, różnej wielkości zagłębień bezodpływowych, w których gromadzi się woda opadowa i gruntowa. Szkody te szczególnie widoczne są na obszarze KWK ,,Szczygłowice”, gdzie osiadanie terenu rzędu kilku metrów, przyczyniło się do powstania obniżeń terenu w rejonie rzeki Bierawki (Chmura, 1998). W rejonach najsilniejszych przeobrażeń powierzchni terenu wykonuje się uszczelnienie i obwałowanie koryt rzecznych (Bierawka, Kłodnica i inne mniejsze cieki). Przekształceniu uległa również rzeka Kłodnica. Wybudowany w północnej części Gliwic port rzeczny

sprawił, że przepływająca tutaj Kłodnica stała się kanałem żeglownym, którym przewozi się masowo różne towary. Cechą charakterystyczną silnie uprzemysłowionych terenów są nowe, pojawiające się elementy sieci hydrograficznej, takie jak: zbiorniki zakładowe (osadniki, zbiorniki przeciw pożarowe, chłodnicze, retencyjne), rowy opaskowe wokół składowisk i rowy odwadniające. Wszystkie rzeki w obszarze arkusza prowadzą wody ponadnormatywnie zanieczyszczone - pozaklasowe. Porównanie danych z wielu lat, potwierdza trwałą degradację wód powierzchniowych wskutek zrzucanych ogromnych ilości ścieków przemysłowych i komunalnych. Prowadzony monitoring rzek Kłodnica i Bierawka w punktach znajdujących się na obszarze arkusza Gliwice wykazuje przekroczenia większości badanych wskaźników zanieczyszczeń. Jakość wód Kłodnicy nie odpowiada żadnej z klas czystości ani w klasyfikacji według oznaczeń fizykochemicznych (stężenie chlorków wynosi 2723 mg/dm3, a substancji rozpuszczonych do 6172 mg/dm3) i biogennych (ponadnormatywne stężeni fosforu ogólnego). Podobna sytuacja jest na rzece Bierawka. W punkcie monitoringowym zlokalizowanym poniżej rzeki Knurówka badania wykazały znaczne przekroczenie norm zanieczyszczeniami według oznaczeń fizykochemicznych oraz biogennych (Wojewódzki ..., 2001).

2. Wody podziemne Na obszarze arkusza Gliwice w profilu hydrogeologicznym występują piętra wodonośne w utworach czwartorzędu, trzeciorzędu, triasu i karbonu W obrębie arkusza występują fragmenty następujących trzech głównych zbiorników wód podziemnych: 330 – Zbiornik Gliwice, 331 – Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica, i 332 - Subniecka Kędzierzyńsko – Głubczycka (Skrzypczyk, 2001). Udokumentowany jest tylko zbiornik nr 330 (Dziu, 1997). Położenie omawianego arkusza na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) przedstawia figura 4. Zbiornik Gliwice nr 330 wyznaczony w utworach triasu dolnego i środkowego występuje w północnej części arkusza. Zbiornik czwartorzędowy doliny kopalnej rzeki Kłodnicy (nr 331) występuje fragmentarycznie we wschodniej części arkusza. Zbiornik czwartorzędowo-trzeciorzędowy Subniecki Kędzierzyńsko - Głubczyckiej zlokalizowany jest w zachodniej części arkusza.

Fig. 4. Położenie arkusza „Gliwice” na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1. obszar najwyższej ochrony (ONO); 2. obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym; 4 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 327 – Zbiornik Lubliniec – Myszków, trias dolny i środkowy; 329 – Zbiornik Bytom, trias dolny i środkowy; 330 – Zbiornik Gliwice, trias dolny i środkowy; 331 – Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica, czwartorzęd; 332 - Subniecka Kędzierzyńsko - Głubczycka , trzeciorzęd, czwartorzęd; 333 – Zbiornik Opole – Zawadzkie, trias środkowy; 335 – Zbiornik Krapkowice – Strzelce Opolskie, trias dolny; 345 – Zbiornik Rybnik, czwartorzęd; 346 – Zbiornik Pszczyna– Żory, czwartorzęd

Ze względu na ochronę wód GZWP wyznaczono wokół nich strefy ochronne. Obszarem najwyższej ochrony (ONO) objęta jest południowa część zbiornika Gliwice (330) oraz południowo-wschodnia część zbiornika Subniecka Kędzierzyńsko-Głubczycka (332). Zbiornik ten posiada również określony obszar wysokiej ochrony (OWO), którego fragment znajduje się na terenie arkusza.

W omawianym obszarze na wodonośność utworów i jakość występujących w nich wód zasadniczy wpływ mają czynniki antropogeniczne charakteryzujące się dużą zmiennością w czasie. Są to: aktywny drenaż poziomów wodonośnych przez zespołowe ujęcia studzienne i przez wyrobiska górnicze kopalń węgla kamiennego oraz przemysłowe i miejskie zagospodarowania powierzchni terenu. Cały obszar arkusza objęty jest wpływem aglomeracji miejsko-przemysłowej Górnego Śląska. Inną specyfiką arkusza jest wyodrębnienie karbońskiego użytkowego poziomu wód podziemnych według odrębnych kryteriów (Chmura, 1998). Wody tego poziomu są ujmowane wyłącznie ujęciami kopalnianymi, dlatego tak wydzielony poziom wodonośny wymaga szczegółowego udokumentowania. Piętro wodonośne czwartorzędu budują piaski i żwiry wypełniające doliny rzek Kłodnicy i Bierawki, ale również miejscami zawodnione warstwy występują na obszarze wysoczyzn. Osady czwartorzędu zalegają w północno-wschodniej części arkusza na utworach węglanowych triasu, w części południowo-wschodniej na piaskowcach i iłowcach karbonu, a w pozostałej części na iłach trzeciorzędu. Utwory przepuszczalne czwartorzędu tworzą najczęściej jeden poziom wodonośny, lokalnie rozdzielony na dwie warstwy wodonośne. W obszarach przykrycia warstwy wodonośnej osadami słabo przepuszczalnymi (gliny piaszczyste, mułki) zwierciadło wody jest słabo napięte, a w pozostałej części ma charakter swobodny i zalega na głębokości od 0,8 m do kilkunastu metrów. Zasilanie omawianego poziomu wodonośnego odbywa się na całej powierzchni poprzez infiltrację opadów atmosferycznych. Warstwa wodonośna zalegająca w dolinach rzek jest zasobna w wodę, a w warunkach naturalnego reżimu hydrogeologicznego, spełniała kryteria użytkowego poziomu wodonośnego. Aktualnie, wg najnowszych badań jakości wód oraz pomiaru zwierciadła wody w studniach, czwartorzędowe piętro wodonośne na znacznej części obszaru nie zawiera wód użytkowych. W północno-wschodniej części arkusza ma miejsce drenaż poziomu czwartorzędowego poprzez niżej zalegający poziom wodonośny triasu, którego wody są intensywnie eksploatowane ujęciami komunalnymi. W południowo-wschodniej części arkusza następuje drenaż poziomu czwartorzędowego na skutek odwadniającej działalności kopalń węgla kamiennego. Na pozostałym obszarze zalegania badanego piętra wodonośnego udokumentowano występowanie wód złej jakości. Trwała degradacja ilościowa i jakościowa wód występujących w utworach czwartorzędu dotyczy aż 80% ich powierzchni. Piętro wodonośne trzeciorzędu występuje w zachodniej części arkusza i związane jest z wkładkami piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi zalegającymi w ilastym kompleksie sarmatu. Układ warstw w profilu geologicznym trzeciorzędu tego obszaru jest

charakterystyczny dla powstania osadów w pobliżu brzegu basenu sedymentacyjnego, stąd duża różnorodność wykształcenia i zmienności zalegania poszczególnych warstw tej serii. Również miąższość i wykształcenie litologiczne osadów sarmatu badanego obszaru są zmienne, co powoduje zróżnicowanie warunków do gromadzenia się i przewodzenia wód użytkowych. Piętro trzeciorzędu budują piaszczysto-żwirowe warstwy o nieciągłym rozprzestrzenieniu i miąższości od 5,0 do 32,0 m. Zalegają one wśród iłów na głębokości od 17,0 do 83,0 m. Wydzielony poziom wodonośny jest przepływowy o charakterze porowym z napiętym zwierciadłem wody. Warstwa wodonośna spełnia ilościowe kryteria do gromadzenia i przewodzenia wód użytkowych, ale charakteryzuje się zróżnicowanymi parametrami hydrogeologicznymi. W obszarze arkusza Gliwice z uwagi na brak badań hydrogeologicznych w całym profilu przepuszczalnych utworów sarmatu poszczególne wielkości parametrów hydrogeologicznych nie są w pełni rozpoznane. Zasilanie opisywanego poziomu wodonośnego zachodzi na wychodniach we wschodniej części arkusza, ale poza wyznaczonym zasięgiem zbiornika. Drenaż poziomu wodonośnego trzeciorzędu odbywa się przez ujęcia studzienne. Piętro wodonośne triasu zalega w północnej części arkusza. Jego zasięg wyznacza występowanie w profilu hydrogeologicznym dwóch poziomów wodonośnych: wapienia muszlowego i retu, związanych z utworami węglanowymi. Poziomy wodonośne wapienia muszlowego i retu, rozdzielone marglistymi utworami warstw gogolińskich górnych, są w badanym obszarze często zdolomityzowane, o zredukowanych miąższościach i pocięte licznymi dyslokacjami, dlatego tracą swe właściwości izolujące (Różkowski., 1990, Różkowski, Chmura, 1996). Przyjmuje się, że poziomy tworzą jeden łączny kompleks wodonośny serii węglanowej triasu (T1,2). Na obszarze arkusza Gliwice kompleks węglanowy triasu jest najbardziej zasobny w wodę. Południową granicę użytkowego poziomu wodonośnego w utworach triasu wyznacza uskok o przebiegu W-E (od Kozłowa przez północne obszary miasta Gliwice). Jest to poziom o charakterze szczelinowo-krasowym, przepływowy, odkryty i częściowo odkryty. Warstwę podścielającą i izolującą stanowi seria ilasto-marglistych osadów dolnego triasu. W części zachodniej utwory triasu zalegają pod ilastymi utworami trzeciorzędu. W części wschodniej w nadkładzie serii węglanowej występują na ogół przepuszczalne utwory czwartorzędu. Przepływ wód podziemnych odbywa się w systemie połączonych szczelin, pustek i kawern. Z uwagi na różny stopień zeszczelinowania i spękania skał i różne rozmieszczenie pustek krasowych, występuje w górotworze znaczne przestrzenne zróżnicowanie właściwości hydrogeologicznych. Miąższość zawodnionych utworów wynosi od 41,0 m do powyżej 250,0 m.

Zasilanie poziomu wodonośnego triasu odbywa się na wychodniach i pośrednio poprzez przepuszczalne utwory czwartorzędu. Napięte zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 10,0 – 72,0 m. Karbońskie piętro wodonośne budują piaskowce serii mułowcowej, górnośląskiej serii piaskowcowej i serii paralicznej. Tworzą one odrębne poziomy wodonośne, pozostające ze sobą w więzi hydraulicznej w obszarach sedymentacyjnych wyklinowań utworów nieprzepuszczalnych, w strefach uskokowych i w obszarach prowadzonych robót górniczych. W obrębie arkusza Gliwice występuje 8 komunalnych ujęć wód podziemnych o wydajności powyżej 100m3/h. Są to ujęcia Rejonowego Przedsiębiorstwa w Gliwicach.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 941-Gliwice zamieszczono w tabeli 5. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” oraz „Atlasu geochemicznego Górnego Śląska 1: 200 000” (Lis, Pasieczna 1995a,b). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km w zachodniej części arkusza. W części wschodniej obejmującej teren Gliwic i Knurowa opróbowanie wykonano w siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

22 Tabela 5 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 941-Gliwice (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na obszarów arkuszu niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby 941-Gliwice Polski 4) Metale o przekroczonych dopuszczalnych N=59 N = 59 N = 6522 Głębokość (m ppt) wartościach stężeń Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 dla grupy C Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-28 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5-342 77 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-21 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 15-2451 96 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-11,6 1,1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-9 3 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-57 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-38 5 3 Pb Ołów 50 100 600 4-805 41 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,28 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 941-Gliwice w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego (w %) ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 98 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Ba Bar 95 5 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cr Chrom 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Zn Cynk 50 41 7 2 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 49 49 2 stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem Cu Miedź 93 7 gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Ni Nikiel 98 2 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Pb Ołów 62 31 5 2 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 941-Gliwice do poszczególnych grup zanieczyszczeń komunikacyjne, (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 35 51 12 2 N – ilość próbek

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 25 km2 oraz 1 próbka na 4 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002) oraz grupy o zawartościach pierwiastków przekraczających stężenia dopuszczalne dla grupy C. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Wartości median baru, cynku, kadmu i ołowiu dla gleb arkusza są kilkakrotnie wyższe niż mediany w glebach terenów niezabudowanych Polski, a przeciętne ilości chromu, miedzi i

niklu przewyższają je nieznacznie. Tylko wartości średnie arsenu i rtęci są identyczne jak wartości median w glebach obszarów nie zanieczyszczonych Polski. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 35 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Najliczniej reprezentowane są gleby grupy B (51 %), umożliwiającej ich wielofunkcyjne wykorzystanie, zaś w grupie C znajduje się 12 % gleb. Powinny one być zaklasyfikowane jedynie jako tereny przemysłowe, użytki kopalne i tereny komunikacyjne. Wśród analizowanych próbek 2 % stanowią gleby o zawartościach metali przekraczających granice stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Skałami macierzystymi gleb arkusza są głównie czwartorzędowe gliny zwałowe i ich eluwia oraz utwory fluwioglacjalne. Doliny rzeczne wypełniają mułki, piaski i żwiry rzeczne (Kotlicka, Kotlicki, 1977). Czynniki oddziałujące na kumulację w glebach pierwiastków należą w przeważającej mierze do antropogenicznych (zrzuty wód kopalnianych i ścieków przemysłowych, hałdy odpadów, spalanie węgla). Do najsilniej zanieczyszczonych kadmem, cynkiem i ołowiem należą gleby aluwialne w dolinach Bytomki i Bierawki oraz w dolinach mniejszych strumieni. Zawartości cynku i ołowiu w punkcie 46 przekraczają wartości stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

25 PROFIL ZACHODNI PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5580664 5579582 5575603 5577619 5572905 m m 5570425 5569438

5567733 5568841

5565543 5566883

0 1020304050 0 10203040506070 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5580664 5579582

5575603 5577619 5572905 m m 5570425 5569438 5568841 5567733

5565543 5566883

0246810 012345678 kBq/m2 kBq/m2

Fig.5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartość dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego waha się w granicach od około 20 do ponad 40 nGy/h, przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h, co jest wartością zbliżoną do średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są wyższe i wahają się w granicach od 40 do 60 nGy/h. Generalnie poziom promieniowania gamma jest wyrównany, co związane jest z tym, że większość powierzchni terenu arkusza Gliwice jest zbudowana z glin zwałowych lub ich eluwiów. Niższe wartości związane są z obszarami zbudowanymi z piasków i żwirów wodnolodowcowych występujących na SW i NE krańcach arkusza. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż obydwu profili są niskie, wahają się w granicach od 2 do 4 kBq/m2, sporadycznie przekraczając 7 kBq/m2. Są to wartości bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

3. Ryzyko radonowe

Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwecji (G.Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze, stężeń radonu przekraczających dopuszczalną w prawie polskim wielkość 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego

ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywane obligatoryjnie dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele nieruchomości powinni wykonać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych.

Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Górnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzone były na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomiarów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywane były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru złożonego ze wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych obszaru górnośląskiego. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru 0,8 m, długość pomiaru 3 min.

Charakterystyka ryzyka radonowego Na obszarze arkusza występuje obszary o średnim i niskim ryzyku radonowym. Brak jest pomiarów dla wychodni utworów permskich występujących w rejonie Myślachowic, Bukowno-Wieś, Dębowej Góry (S od Sławkowa) oraz utworów antropogenicznych związanych z eksploatacją górniczą węgli oraz rud cynku i ołowiu w związku z tym trudno jest określić ich potencjał radonowy. W przypadku tufów filipowickich oraz iłowców i mułowców pstrych może mieścić się ono w granicach średniego ryzyka. Największe obszary o średnim ryzyku (potencjale) radonowym związane są z wychodniami wapieni i margli warstw gogolińskich triasu środkowego, w których stężenie radonu dochodzić może do 34 kBq/m3 oraz dolomitów kruszconośnych i diploporowych z niższymi stężeniami Rn rzędu 14-17 kBq/m3. Tworzą one pas wychodni w północnej części arkusza ciągnący się od Strzemieszyc poprzez Sławków do Bukowna oraz w części

południowej od Szczakowej przez Ciężkowice po Trzebinię oraz wschodnie obrzeża Sosnowca aż po Balin. W pasie wychodni triasu pojawiają się także dolomity, margle i wapienie jamiste retu (trias dolny), w których stężenia Rn mogą sięgać 45kBq/m3. Lokalnie w strefach silnie zaangażowanych tektonicznie stężenia Rn mogą być wyższe. W południowej części arkusza można spodziewać się średniego ryzyka radonowego w piaskach czwartorzędowych, przykrywających wychodnie utworów karbonu górnego, zwłaszcza warstw orzeskich w obszarach gdzie miąższość piasków nie przekracza 5 m.

IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokować określonych typów składowisk odpadów, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk; 2) tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); 3) tereny na których preferowane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono także istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i ≥ 1 ≤ 1 . 10-9 obojętne

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Na mapie przedstawiono także ocenę wykształcenia naturalnej bariery geologicznej na terenach, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów. Wyznaczone zostały obszary, na których kryteria przedstawione w tabeli 6 zostały całkowicie spełnione, a warstwa izolacyjna występuje od powierzchni terenu, a także obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża, czyli takie, gdzie warstwa izolacyjna znajduje się pod niewielkim przykryciem osadów przepuszczalnych (o miąższości nie przekraczającej 2,5 m), miąższość warstwy izolacyjnej jest zmienna lub istnieją rozbieżności pomiędzy opisem wydzieleń litologicznych przedstawionych na analizowanym arkuszu Szczegółowej mapy geologicznej Polski, a profilami otworów zlokalizowanych w obrębie tych wydzieleń. Wszystkie wyznaczone na arkuszu Gliwice potencjalne obszary lokalizowania składowisk, w obrębie których nie udało się zlokalizować istniejących otworów wiertniczych, zaznaczono na mapie jako obszary o zmiennych własnościach izolacyjnych. W obrębie arkusza Gliwice bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • tereny bezpośredniego bądź potencjalnego zagrożenia powodzią, • doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich, • strefa zasilania udokumentowanego, głównego zbiornika wód podziemnych Gliwice nr 330 (Dziuk i in., 1997),

• obszary położone w strefie 250 m od terenów bagiennych i podmokłych (w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego) i zbiorników wód śródlądowych, • lasy ochronne (na obszarze omawianego arkusza należą do nich wszystkie kompleksy leśne), • obszary o zwartej lub gęstej zabudowie w obrębie miast (Gliwice, Knurów i Szczygłowice) oraz miejscowości będących siedzibami władz gmin (Gierałtowice, Pilchowice, Sośnicowice i Czerwionka-Leszczyny), • tereny ważnych obiektów infrastrukturalnych (hut, elektrowni, czynnych kopalń węgla kamiennego i innych, dużych zakładów przemysłowych) • tereny położone w pasie o szerokości 500 metrów od osi istniejącej i projektowanej autostrady A4, projektowanej autostrady A1 oraz Drogowej Trasy Średnicowej Na obszarze arkusza Gliwice w obrębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów, określono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) wydzielane na podstawie: • izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów • rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk, wynikających z przyjętych obszarów ochrony: b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej oraz lotniska, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego (Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich i jego otulina), w – wód podziemnych (strefy ONO i OWO nieudokumentowanych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski red., 1990)), z – złóż kopalin i obszarów prognostycznych o powierzchni większej od 5 ha. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk, wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) punktowych lub liniowych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego, zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej oraz złóż kopalin i obszarów prognostycznych, o powierzchni mniejszej od 5 ha. Lokalizowanie składowisk odpadów w obrębie obszarów, na których istnieją opisane warunkowe ograniczenia, wymaga akceptacji odpowiednich władz i służb. Tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne

obszary lokalizowania składowisk odpadów, występują głównie w środkowej i południowej, a w mniejszym stopniu w północnej części arkusza Gliwice. Są to rejony występowania utworów zlodowaceń środkowopolskich oraz iłów trzeciorzędowych. Osady czwartorzędowe to zwarte płaty gliny zwałowej, leżące między dolinami Kłodnicy i Bierawki oraz między Bierawką a Rudą, gdzie stwierdzono ich największą miąższość dochodzącą do 20 m. Pod i na glinie, w formie izolowanych płatów różnej wielkości i miąższości, leżą piaski i żwiry wodnolodowcowe. W północnej, zachodniej i południowej części omawianego arkusza, pod niewielkim nadkładem (od 0,4 m do kilku metrów) utworów czwartorzędowych zalegają pstre mioceńskie iły, czasami przewarstwione piaskami. Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych (trzeciorzędowych i czwartorzędowych) na obszarze omawianego arkusza waha się od 1,4 do nawet 45 m. Maksymalne miąższości osady te osiągają w północnej części omawianego arkusza w rejonie Gliwic-Brzezinki (otwór 3) i Kozłowa (otwór 7), oraz w południowej jego części w okolicach Ornontowic (otwory 27 i 28) i Wilczy (otwory 22 i 23) (tab.7). Lokalnie wśród poziomów glinowych występują przewarstwienia utworów fluwioglacjalnych (piasków i żwirów) o miąższości sięgającej kilku metrów (tabela 7). Na omawianym obszarze zwierciadło pierwszego, czwartorzędowego poziomu wodonośnego występuje na głębokości od 0,8 do kilkunastu metrów. Utwory przepuszczalne czwartorzędu tworzą najczęściej jeden poziom wodonośny, lokalnie rozdzielony na dwie warstwy wodonośne. W obszarach przykrycia warstwy wodonośnej osadami słabo przepuszczalnymi (gliny piaszczyste, mułki) zwierciadło wody jest słabo napięte, a w pozostałej części ma charakter swobodny (Chmura, 1998). Obszary występowania wychodni glin zlodowaceń południowopolskich stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. Na obszarze objętym arkuszem Gliwice zdecydowana większość wyznaczonych potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk predysponowana jest do składowania w ich obrębie jedynie odpadów obojętnych. Miąższość warstwy izolacyjnej w tych obszarach waha się od 1,4 m (otwór 1) do 30 m (otwór 23), a sporadycznie przekracza 45 m (otwór 28). Występują one pod nadkładem o grubości od 0 m do 4 m. Występujące w północnej (okolice Gliwic-Brzezinki) i zachodniej (okolice Polskiej Wsi) części arkusza pod niewielkim nadkładem utworów czwartorzędowych (0,4 – 4,0 m) mioceńskie iły uznać można za podłoże odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne). Profile zlokalizowanych w ich obrębie otworów wiertniczych nie potwierdzają możliwości

lokalizowania na tym terenie odpadów niebezpiecznych. W okolicach miejscowości Leszczyny udokumentowane zostały wychodnie mioceńskich iłów, o dobrych właściwościach izolacyjnych (Żero, 1957). Z uwagi na fakt, iż znajdują się one w obrębie obszaru górniczego KWK „Szczygłowice”, czyli na terenach zagrożonych występowaniem deformacji powierzchni terenu na skutek szkód górniczych, nie mogą być one uznane za obszary nadające się do składowania odpadów niebezpiecznych. W przypadku potrzeby lokalizowania na obszarach, na których brak jest odpowiedniej bariery izolacyjnej, składowisk odpadów niebezpiecznych lub innych niż niebezpieczne i obojętne, konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Z uwagi na fakt, iż jest to obszar mocno zurbanizowany (zwłaszcza wschodnia część arkusza), ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy mieszkaniowej oraz od pojedynczych obiektów zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej wyznaczono w obrębie prawie wszystkich potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów za wyjątkiem rejonów w zachodniej części omawianego arkusza (okolice Rachowic i Kozłowa) W zachodniej części omawianego arkusza, w okolicach miejscowości Trachy i Stanice, wytyczono tereny ograniczeń warunkowych, wynikające z wyznaczonych tam stref wysokiej i najwyższej ochrony wód podziemnych (OWO i ONO) dla czwartorzędowo- trzeciorzędowego, głównego zbiornika wód podziemnych Subniecka kętrzyńsko-głubczycka nr 332 (Różkowski i in., 1997). Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich zajmuje zachodnią i południowo-zachodnią część obszaru omawianego arkusza. Wszystkie wyznaczone w jego obrębie potencjalne obszary lokalizacji składowisk posiadają warunkowe ograniczenia, związane z ochroną przyrody. Na terenie objętym arkuszem Gliwice warunkowe ograniczenia związane są również z występowaniem chronionych obiektów punktowych, takich jak: pomniki przyrody, parki podworskie oraz inne obiekty objęte ochroną konserwatorską. Ewentualne zlokalizowanie w ich pobliżu składowiska odpadów wymaga zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Na obszarze omawianego arkusza, w obrębie potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk (POLS), znajduje się częściowo zasypane (czynne wysypisko śmieci) wyrobisko powstałe po

eksploatacji glin i iłów ze złoża „Gliwice zakład nr 3” oraz odkrywka powstała w wyniku eksploatacji iłów ze złoża „Ostropa”. Obydwa złoża przeznaczone są do wybilansowania ze względu na prawie całkowite wyeksploatowanie surowca, dlatego też zrezygnowano z wyznaczenia w obrębie tego potencjalnego obszaru lokalizacji składowisk warunkowego ograniczenia, wynikającego istnienia w jego obrębie udokumentowanych złóż. Tabela 7

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występującej pod Nr otworu Profil geologiczny Miąższość warstwą izolacyjną Archiwum na mapie warstwy (m p.p.t.) i nr otworu dokumen- izolacyjnej strop tacyjnej B (m) zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone (m p.p.t.) 1 2 3 4 5 6 7 CAG PIG, 1 0,00 Gleba b.d. b.d. KWK 0,60 Glina piaszczysta 1,40 “Gliwice” 2,00 Piasek średnioziarnisty Q 3307/61 10,00 Piasek kwarcowy, gruboziarnisty 25,00 Ił niebiesko-szary T CAG PIG, 2 0,00 Gleba b.d. b.d. KWK 0,40 Ił żółty zwięzły 7,60 “Gliwice” 3,00 Ił piaszczysty z marglem Q 3307/15 8,00 Piasek szary 12,60 Ił szary BH 0021 3 0,0 Gleba b.d. b.d. 327 1,0 Glina Q 4,0 Ił pylasty Tr 35,0 15,0 iłowce 36,0 gips BH 0021 4 0,0 Gleba b.d. b.d. 130 0,3 Glina piaszczysta 1,4 1,7 Wapienny rumosz 3,5 Glina piaszczysta Q 5,0 8,5 Żwir 12,5 Piasek 14,0 Żwir 16,5 Glina 21,0 Ił Tr BH 0021 332 5 0,0 Gleba 11,5 11,5 0,3 Piasek drobnoziarn.; glina Q 1,0 Glina 4,0 5,0 Piasek drobnoziarn. CAG PIG 6 0,0 Gleba – – Dok. złoża 0,3 Piasek gliniasty Q „Wesoła” 2,0 Glina piaszczysta 2,4 4,4 piasek CAG PIG, 7 0,00 Glina piaszczysta 7,5 2,5 KWK 16,00 Ił popielato-brązowy Q 23,4 4,6 “Gliwice” 19,00 Iły czarne 37,50 40,5 9,9 3307/40 35,30 Ił pylasty popielaty

CAG PIG, 8 0,0 Piasek b.d b.d. KWK 0,75 Glina szaro-brązowa Q 13,85 “Gliwice” 4,5 Glina ciemnoszara z otoczakami Szyb Ostropa 14,6 Żwiry i piaski zawodnione

1 2 3 4 5 6 7 CAG PIG, 9* 0,00 Piasek b.d. b.d. KWK 6,25 Glina Q 14,5 „Gliwice” 20,75 Ił z gipsem Tr 3351/41 CAG PIG, 10* 0,0 Piaski różnoziar. słabo zaglinione 12,0 6,3 KWK 9,0 Glina brunatna pylasta Q 3,0 “Gliwice” 12,0 Żwiry 3307/42 14,0 Glina piaszczysta BH 0021 11 0,0 Gleba 24,3 15,2 335 0,5 Glina piaszczysta 1,5 66,5 3,0 Pył piaszczysty Q 4,0 Glina pylasta; rumosz wapienny 3,5 6,7 Glina pylasta; rumosz wapienny 7,5 Pył, żwir CAG PIG, 12 0,00 Gleba 7,8 5,2 KWK 0,30 Piasek drobnoziarnisty, pylasty 12,3 6,9 “Gliwice” 1,00 Piasek drobnoziarnisty Q 3351/68 2,00 Glina bardzo silnie zapiaszczona >15,50 5,30 Glina zapiaszczona 6,30 Glina zwałowa 14,00 Ił popielato-niebieski ciemnoszary i brunatno-żółty, T 16,50 Ił ciemnoszary, zapiaszczony twardoplastyczny CAG PIG 13 0,0 Gleba – – Dok. złoża 0,3 Glina zapiaszczona Q >13,0 „Gliwice 1,8 Ił popielato niebieski Tr zakł. Nr 3” 13,2 CAG PIG, 14 0,00 Gleba b.d. b.d. KWK 0,40 Ił błękitny Q 4,50 “Gliwice” 4,90 Otoczaki wapienne 3352/13 5,90 Ił błękitny 15,00 Ił błękitny z piaskiem CAG PIG 15 0,0 Gleba – – KWK 0,5 Glina piaszczysta ciężka >19,0 „Knurów” 6,0 Glina piaszczysta Q Szczygłowice 11,0 Glina piaszczysta z otoczakami V wapieni 14,6 Glina piaszczysta ciemnoszara BH 0022 16 0,0 Nasyp 15,0 10,2 520 1,5 Glina 13,5 5,0 Glina zwałowa Q 15,0 Piasek gliniasty 25,0 Glina zwałowa BH 0022 17 0,0 Glina zwałowa 5,5 7,8 7,8 519 5,5 Piasek pylasty Q 9,0 Glina zwałowa 17,0 piasek CAG PIG 18 0,0 Gleba 7,4 4,95 KWK 0,3 Glina żółta z przerostami piasku 6,9 „Knurów” 1,5 Glina rdzawożółta Q 13,1 6,7 KZ-15 7,4 Piasek pylasty Knurów 7,8 Glina piaszczysta 5,2 10,0 Glina szara, zwarta 13,0 Piasek pylasty

CAG PIG 19 0,0 Gleba b.d. b.d. KWK 0,4 Glina piaszczysta Q 1,0 „Sośnica” 1,4 Piasek drobnoziarn. Bojków III 4,0 Piasek ze żwirem 6,3 Zwir gruby

1 2 3 4 5 6 7 CAG PIG, 20 0,00 Gleba 15,00 3,40 KWK 0,30 Glina jasnożółta 9,3 28,20 „Sośnica” 2,40 Ił ciemnoszary Q Paniówki 1 9,60 Piasek drobnoziarnisty, szary 10,80 Ił plastyczny, zapiaszczony 15,80 Piasek drobnoziarnisty, szary CAG PIG 21 0,0 Gleba 3,1 2,6 KWK 0,3 Glina szarożółta 2,7 „Knurów” 2,0 Glina ilasta, twardoplast. Q KZ-14 3,1 Piasek drobnoziarn. zailony Knurów 3,7 Glina żółta, piaszczysta 4,3 4,6 Glina szara, zwałowa, piaszczysta 7,6 Glina zwałowa 8,0 Otoczaki wapienia BH 0022 22 0,0 Gleba 203 0,2 Glina piaszczysta 1,6 Glina 4,6 4,8 3,9 2,8 Glina piaszczysta Q 4,8 Wapienny rumosz 6,0 Glina piaszczysta 7,5 Glina pylasta CAG PIG 23 0,0 Gleba piaszczysta 138,0 37,0 KWK 0,3 Glina pylasta Q >30,0 „Szczygłowi- 3,2 Glina brunatna, zapiaszczona ce, 13,0 Ił zielonoszary, twardoplast. T Szczygłowice -16C CAG PIG, 24* 0,00 Gleba b.d. b.d. KWK 0,20 Pył „Szczygło- 0,40 Piasek drobny zagliniony Q wice” 0,80 Piasek zailony Szczygłowice 4,00 Glina pylasta szara, plastyczna >21,00 4 25,00 Glina piaszczysta, zwałowa CAG PIG, 25* 0,00 Gleba b.d. b.d. KWK 0,30 Piasek z warstewkami gliny „Dębieńsko” 4,00 Ił szary Q 16,00 szyb Król Jan 11,00 Ił z piaskiem i żwirem III 20,00 Kurzawka PIG OG 26 0,0 Gleba b.d. b.d. Szczygłowice 0,3 Piasek drobnoziarnisty Q IG1 1,5 Ił popielato-szary >15,0 3,0 Glina żółta 9,0 Ił szaro-zielony Tr 16,5 Ił szaro-zielony CAG PIG 27 0,00 Gleba pylasta szaro-żółta b.d. 33,20 KWK 0,10 Piasek 34,50 „Budryk” 2,10 Glina pylasta szara 23,10 Ornontowice- 4,00 Glina zwałowa zapiaszczona Q 37 25,20 Piasek szaro-brunatny 26,60 Glina zwałowa CAG PIG 28 0,00 Glina żółta 1,80 105,30 40,00 KWK 1,80 Piasek drobnoziarnisty Q „Budryk” 4,60 Glina szara 43,40 Ornontowice- 48,00 Piaskowiec drobnoziarnisty szaro- 5 zielony C

Rubryka 1: BH – Bank HYDRO; CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego; PIG OG – Archiwum Oddziału Górnośląskiego Państwowego Instytutu Geologicznego Rubryka 2: * – otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, C – karbon Rubryki 6, 7 – poziom wodonośny nienawiercony; b.d. – brak danych

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Gliwice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chmura, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP

realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego Warunki podłoża budowlanego ocenione zostały dla obszaru arkusza Gliwice z pominięciem zwartej zabudowy miejskiej, obszarów występowania powierzchniowych złóż kopalin, lasów, gleb chronionych, łąk na glebach pochodzenia organicznego. Przy tak przyjętym zakresie wyłączeń na terenie arkusza pozostały do oceny warunków geologiczno- inżynierskich niewielkie obszary. Korzystne warunki dla budownictwa występują na gruntach spoistych: zwartych i twardoplastycznych oraz gruntach sypkich średniozagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Są to grunty pochodzenia lodowcowego zlodowaceń pólnocnopolskich i środkowopolskich oraz lessy. Tereny te znajdują się w pobliżu istniejącej zabudowy w rejonie Nieborowic, Żernicy, Smolnicy, Sośnicowic i Brzezinki. Niekorzystnymi warunkami inżynierskimi charakteryzują się zawodnione mady i namuły wypełniające dolinę Bierawki i jej dopływów oraz tereny objęte występowaniem szkód górniczych. Tam gdzie zostały wyznaczone obszary i tereny górnicze duży wpływ na warunki budowlane ma podziemna eksploatacja węgla kamiennego. Przyczynia się ona do powstania na powierzchni licznych deformacji, osiadań i podtopień. Są one groźne dla znajdującej się w ich zasięgu infrastruktury. Wielkość szkód górniczych aktualnie występujących i prognozowanych w związku z projektowaną eksploatacją określona jest w projektach zagospodarowania złoża (PZZ) oraz w planach ruchu zakładów górniczych.

Szkody te widoczne są szczególnie na obszarze górniczym kopalni „Szczygłowice”, gdzie osiadanie terenu w rejonie rzeki Bierawki wynosi kilka metrów. Chcąc natomiast budować na obszarach górniczych, na których wcześniej prowadzona była eksploatacja węgla kamiennego, należy wykonywać indywidualnie oceny w postaci zarówno dokumentacji geologiczno-inzynierskiej jak i dokumentacji geotechnicznej. Należy przeprowadzać m. in. badanie geofizyczne i inżynierskie określające i lokalizujące miejsca pustek, a także wszelkich rozluźnień gruntów. W zależności od istniejących warunków możliwe jest przeprowadzanie zabiegów geotechnicznych polegających na wypełnianiu pustek poeksploatacyjnych w górotworze oraz wzmacnianiu stref rozluźnień mieszankami wiążącymi. Ważną inwestycją jest budowa autostrady A-4, biegnącej z Krakowa poprzez Katowice, Gliwice w kierunku Wrocławia. W planach jest także budowa autostrady A-1 północ- południe (Pakiety ..., 2000).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W obrębie arkusza Gliwice chronionymi elementami środowiska są: lasy, gleby, pomniki przyrody ożywionej, nieożywionej i zieleń urządzona. 1 Tereny wykorzystywane rolniczo stanowią około /4 powierzchni obszaru arkusza. W rejonie Pilchowic, Wilczy, Stanic występują gleby pseudobielicowe i brunatne wykształcone z piasków gliniastych, a miejscami z utworów lessowych. Tereny usytuowane na południe i zachód od zwartej zabudowy miejskiej Gliwic i Ornontowic są przykryte glebami pseudobielicowymi piaszczystymi, gliniastymi i pyłowymi. W dolinach rzek dominują gleby mułowo-bagienne i mady. Na całym obszarze gleby są zakwaszone. Kompleksy leśne występują w południowej i zachodniej części arkusza. Dominują lasy mieszane z liczebną przewagą sosny w drzewostanie. Natomiast doliny rzek i potoków porastają łęgi jesionowo-olszowe. Lepiej zachowane zbiorowiska leśne na południe od rzeki Bierawki w rejonie Stanic, Wilczy i Ochojca zostały włączone w obręb Parku Krajobrazowego ,,Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Utworzony w 1993 roku park zajmuje powierzchnię 494 km2, a z otuliną 635 km2 i należy do największych w Polsce. Zakon Cysterski sprowadzony z Jędrzejowa zbudował klasztor w Rudach w XIII wieku i rozpoczął działalność gospodarczą rozwijając rolnictwo, ogrodnictwo, szkolnictwo,

bartnictwo, oraz wprowadził kopalnictwo rud żelaza, hutnictwo, produkcję szkła itp. Przestrzenna struktura osadnicza zorganizowana przez cystersów przetrwała do dziś. W granicach parku rozpoznano 48 gatunków roślin chronionych. Wśród nich występują: paprocie, długosz królewski, pióropusznik strusi, śnieżyczka przebiśnieg, kosaciec syberyjski, zimowit jesienny i kilka gatunków storczyków. Występuje tu około 209 gatunków zwierząt chronionych, takich jak żółw błotny oraz ptaki: kormoran czarny, czapla purpurowa, bąk , bielik, orlik krzykliwy, kulik wielki, mewa mała, rybitwa i inne. Na uwagę zasługują również kompleksy leśne w rejonie Knurowa, gdzie występują zespoły leśne typu łęgowego. Ciekawą ostoją flory są Gliwickie Łąki w rejonie portu rzecznego w Gliwicach. Występująca tu flora naczyniowa jest bardzo bogata i interesująca pod względem nagromadzenia rzadkich gatunków obcego pochodzenia. Uważa się, że o jej wzbogaceniu zdecydowały takie czynniki jak istnienie portu rzecznego, przeładunek i składowanie importowanych surowców. Liczne pomniki przyrody ożywionej stanowią kilkusetletnie drzewa rosnące pojedynczo lub grupowo. Drzewa rosną grupowo wzdłuż alei obsadzonej 29 klonami srebrzystymi w Gliwicach, alei z 75 dębami szypułkowymi w Ornontowicach oraz alei 68 dębów szypułkowych w Leśnictwie Ostropa.

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwier- ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Nadleśnictwo Sośnicowice 1 P Rudziniec, 1997 Pż – buk pospolity Leśnictwo Ostropa gliwicki Kozłów, Sośnicowice Pż – aleja drzew pomnikowych 2 P Nadleśnictwo 1997 dębów szypułkowych (68 sztuk) Rudziniec gliwicki Sośnicowice 3 P Kozłów 1981 Pż – tulipanowiec amerykański gliwicki Gliwice 4 P Gliwice 2001 Pż – buk czerwony gliwicki Gliwice 5 P Gliwice 2001 Pż – grab pospolity gliwicki Gliwice 6 P Gliwice 2001 Pż – platan klonolistny gliwicki Gliwice 7 P Gliwice 2001 Pż – dąb szypułkowy gliwicki Gliwice Pż – aleja drzew pomnikowych 8 P Gliwice 1981 gliwicki klonów srebrzystych (29 sztuk) Gliwice 9 P Gliwice gliwicki 2001 Pż – dąb szypułkowy

Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwier- ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Gliwice 10 P Gliwice 2001 Pż – klon polny gliwicki Sośnicowice 11 P Łany Wielkie 1981 Pż – cztery dęby szypułkowe gliwicki Pilchowice 12 P Żernica 1981 Pż – lipa drobnolistna gliwicki Pilchowice 13 P Żernica 1981 Pż –lipa drobnolistna gliwicki Pilchowice 14 P Żernica 1998 Pż – dąb szypułkowy gliwicki Pilchowice 15 P Stanice 1984 Pż – lipa drobnolistna gliwicki Knurów 16 P Szczygłowice 1981 Pż – dąb szypułkowy gliwicki Ornontowice Pż – aleja drzew pomnikowych 17 P Ornontowice 1997 dębów szypułkowych „dęby mikołowski ornontowickie” (75 sztuk) Rubryka 2 - P – pomnik przyrody Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

Chronione są także pojedynczo rosnące drzewa takie jak: tulipanowiec amerykański w Kozłowie, platan klonolistny w Gliwicach oraz lipy drobnolistne, dęby szypułkowe, buk pospolity, buk czerwony, grab pospolity i klon polny (tabela 8). Do elementów przyrody chronionej należy zaliczyć zieleń urządzoną. Są to: parki miejskie oraz liczne ogródki działkowe w Gliwicach i Knurowie (Mapa ..., 1995). W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1999), na obszarze arkusza nie wyznaczono żadnego elementu struktury tej sieci i uznano za niemożliwe odtworzenie pierwotnych warunków przyrodniczych. Natomiast w systemie CORINE (Dyduch- Falniowska, 1999) biotopes, wyróżniono biotop 531-Gliwickie Łąki i biotop 543-Lasy między Kędzierzynem-Koźlem a Rybnikiem, figura 6.

Fig. 6. Położenie arkusza Gliwice na tle systemów ECONET (Liro, 1999) i CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999)

System ECONET 1. granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym i jego numer: 10K – Obszar Borów Stobrawskich, 14K – Obszar Góry Św. Anny 2. biocentra w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. 3. korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym.: 19m – Dolnej Odry System CORINE 4. obszarowe ostoje przyrody o znaczeniu europejskim ich numer i nazwa: 474 – Lasy Lublinieckie, 505 – Zbiornik Świerklaniec, 507 – Dolina Dramy, 513 – Segiet, 515 – Sztolnie Blachówka, 526 – Stawki w Bytomiu, 531 – Gliwickie Łąki, 543 – Lasy między Kędzierzynem Koźlem a Rybnikiem, 556 – Stawy Łężczak, 564 – Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie, 567 – Wielikąt – Stawy Rybne, 5. ostoje przyrody o znaczeniu europejskim punktowe ich numer i nazwa: 564-a – Żory koło Rybnika,

Proponowane ostoje przyrody według CORINE/NATURA przedstawiono w tabeli 9. Tabela 9 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / NATURA 2000 NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw Nazwa ostoi Typ Status ostoi Ilość na fig. 6 (ha) wyboru Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 530 Gliwickie Łąki 349 M Fl, Pt Pt Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych*; Rubryka 4: M – murawy i łąki Rubryka 5: Fl – flora, Pt - ptaki Rubryka 7: Pt - ptaki

XII. Zabytki kultury Na obszarze objętym arkuszem Gliwice znajdują się liczne stanowiska archeologiczne, datowane na okres od starożytności do czasów nowożytnych. Najstarsze stanowiska archeologiczne z okresu starożytności odkryto w rejonie Wójtowej Wsi i Kozłowa. Z okresu średniowiecza pochodzą osady otwarte z Wójtowej Wsi, Żernik, Gliwic, Sośnicowic, Łanów Wielkich, Smolnicy, Kozłowa i Brzezinki, cmentarzysko szkieletowe z Kozłowa, Gródek w Łanach Wielkich i grodzisko w Kozłowie. Stanowiska kultury nowożytnej stwierdzono w rejonie Sośnicowic i Smolnicy. Są to kopalnie rudy darniowej z XVIII i XIX wieku. Najstarszymi zachowanymi zabytkami architektonicznymi są: gotycki kościół parafialny pod wezwaniem Wszystkich Świętych z XV wieku oraz gotycki zameczek z okresu XIV – XVI wieku w Gliwicach. Późniejsze zabytki to: XVI-wieczny gotycki kościół św. Bartłomieja w Gliwicach-Sobiszowicach, kościół filialny św. Mikołaja z przełomu XV-XVI wieku w Kozłowie oraz drewniana kaplica św. Bartłomieja w Smolnicy pochodząca z końca XVI wieku. Młodsze zabytki pochodzą z wieku XVII i XVIII. Są to: kościół św. Jerzego w Ostropie, barokowy kościół i klasztor Redemptorystów św. Krzyża w Gliwicach, drewniany kościół parafialny św. Mikołaja w Żernicy, spichlerz murowany w Starych Gliwicach, murowany dwór o cechach późnobarokowych w Gliwicach, późnobarokowy pałac w Sośnicowicach, murowany kościół św. Jana Chrzciciela w Pilchowicach i drewniany kościół św. Mikołaja w Wilczy. Najmłodsze zabytki z przełomu wieku XVIII/XIX oraz wieku XIX to: klasycystyczny ratusz murowany w Gliwicach, ruiny Teatru Miejskiego w Gliwicach klasycystyczny kościół św. Marcina w Stanicach, kościół ewangelicko-augsburski w Gliwicach i drewniany spichlerz wraz z dworem i parkiem krajobrazowym w Przyszowicach. Obok wymienionych zabytków zachował się również

obiekt zabytkowy architektury przemysłowej - poźnoklasycystyczny zespół zabudowy dawnej huty ,,Gliwice” oraz neorenesansowe wille z początku XX wieku w Gliwicach.

XIII. Podsumowanie Na obszarze arkusza Gliwice trwa od początku XX wieku eksploatacja surowców mineralnych, głównie węgla kamiennego. Udokumentowane zostały tu 22 złoża, w tym 10 złóż węgla kamiennego, 4 złoża surowców ilastych oraz 8 złóż kruszywa naturalnego (piaski i żwiry). Na bazie węgla kamiennego rozwinęło się hutnictwo, energetyka, koksownictwo, przemysł maszynowy, chemiczny i wiele innych. Obecnie eksploatację prowadzi na tym terenie 5 kopalń węgla kamiennego. W wyniku prowadzenia restrukturyzacji górnictwa kopalnia Pstrowski została całkowicie zlikwidowana, a kopalnie Dębieńsko i Gliwice są w trakcie likwidacji. Poza tym wydobywa się piasek z dwóch złóż. W pozostałych złożach eksploatacja została zaniechana lub nie była jeszcze prowadzona. Na podstawie istniejącego rozpoznania geologicznego nie ma perspektyw na dalszy rozwój bazy surowców. Udokumentowane i eksploatowane złoża węgla znajdują się we wschodniej i centralnej części arkusza. Wpłynęło to na duże zróżnicowanie zagospodarowania całego obszaru. W związku z tym najbardziej uprzemysłowione są rejony Gliwic, Sośnicy, Knurowa i Szczygłowic. Natomiast pozostałe rejony mają charakter rolniczy. Rozwój przemysłu spowodował znaczną degradację środowiska naturalnego. W rejonach eksploatacji węgla wystąpiły znaczne deformacje terenu. Szczególnie mocno widoczne są one w rejonie Szczygłowic, gdzie teren wokół rzeki Bierawki obniżył się o kilka metrów w stosunku do stanu pierwotnego. Procesy te trwają nadal i będą trwać nawet po zaniechaniu wydobycia. Wpływa to na liczne szkody na powierzchni terenu, a zwłaszcza w infrastrukturze komunalnej i przemysłowej. Bardzo dużym obciążeniem dla środowiska są składowane odpady, które powodują skażenie gleb, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza. Pozostała część obszaru to tereny rolnicze z glebami o wysokich klasach bonitacyjnych, łąkami ochronnymi i kompleksami leśnymi. Największym kompleksem leśnym jest Park Krajobrazowy ,,Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, którego północny fragment znajduje się w obrębie arkusza. Na obszarze arkusza Gliwice potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów, występują głównie w środkowej i południowej, a w mniejszym stopniu w północnej

części arkusza Gliwice. Większość z wyznaczonych obszarów nadaje się do lokalizowania w ich obrębie odpadów obojętnych, jedynie w okolicach Gliwic-Brzezinki, Polskiej Wsi i Leszczyn znajdują się rejony predysponowane do lokalizacji składowisk innych niż niebezpieczne i obojętne. W warunkach rozwiniętego przemysłu, zniszczonego środowiska naturalnego, niezbędne jest podejmowanie działań mających na celu minimalizowanie i powstrzymywanie dalszych skutków negatywnej działalności przemysłowej oraz dalszej degradacji środowiska.

XIV. Literatura AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BUŁA Z., Kotas A. (red.), 1994 – Atlas geologiczny GZW w skali 1:100 000 cz. III. Mapa geologiczno-strukturalna utworów karbonu produktywnego, Wyd. PIG, Warszawa. CHMURA A., 1998 - Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, , arkusz Gliwice Państw. Inst. Geol., Warszawa. CORINE – Dyduch-Falniowska A. et al., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody. PAN. Kraków. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotycząca wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Warszawa. DZIUK M., KOWALCZYK A., KROPKA J., KORONA W., SIWY K., 1997 – Dokumentacja hydrogeologiczna dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych rejonu triasu gliwickiego (GZWP) – Gliwice 330. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ECONET – Liro A., 1999 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej – Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. JERSCHINA A., 1994 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK

„Sośnica” zalegającego w OG Sośnica III w kategorii A+B+C1+C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.. KARTY informacyjne gruntów antropogenicznych z województwa katowickiego, 1997, Mat. Instytutu Gospodarki Odpadami, Katowice.

KATALOG zdjęć lotniczych wysypisk odpadów gmin województwa katowickiego, 1995, Materiały OBiKŚ w Katowicach. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOTLICKI S., KOTLICKA N. G., 1980 – Objaśnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Gliwice, Wyd. Geologiczne, Warszawa. KOTULSKI L., 1994 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Gliwice” w kat. A, B, C1 i C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KOWALSKA Z., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Budryk” w Ornontowicach. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

KRÓL St., SOBKIEWICZ B., 1978 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej i piasków schudzających „Stare Gliwice”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

KRZEMPEK J., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża piasku „Trachy”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MALIK Z., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża piasków „Pilchowice I”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MALIK Z., BĄK W., 1991 – Karta rejestracyjna złoża piasków suchych „Pilchowice”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MIECZKOWSKI E., KOZIEŁ J., 1992 – Zestawienie informacji o odpadach zlokalizowanych na składowiskach w województwie katowickim oraz potencjalnych możliwościach ich wykorzystania, Katowice. . NOWAK B., 1997 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, w skali 1:50 000. Arkusz Gliwice. PIG Warszawa. NOWAK A., TURZA M., 1973 – Dokumentacja Geologiczna złoża kruszywa naturalnego

“Sośnicowice II” w kategorii C1 z jakością w kategorii B. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

PAKIETY informacji dla złóż surowców miejscowych zlokalizowanych w pobliżu projektowanej autostrady A1 w województwie śląskim. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PAZDRO H., 1959 – Dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramicznego cegielni „Ligota Gliwicka”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PRZENIOSŁO S. red., 2001 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2000 r. – Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. RÓŻKOWSKI A. (red.), 1990 – Szczelinowo-krasowe zbiorniki wód podziemnych Monokliny Śląsko- Krakowskiej i problemy ich ochrony CPBP 04. 10., Wyd. SGGW – AR nr 57 , Warszawa. RÓŻKOWSKI A. & CHMURA A., 1996 – Mapa dynamiki zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. Wyd. PIG Warszawa. RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A. (red), 1997 – Mapa warunków występowania, użytkowania, zagrożenia i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. RÜHLE E., red., 1972 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych w skali 1:500 000. PIG. Warszawa. RÜHLE E., red., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG. Warszawa. RYCZEK L., 1975 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Wesoła” w kategorii C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. RYCZEK L., 1975 – Sprawozdanie z robót i badań geologiczno-poszukiwawczych za złożem kruszywa naturalnego na obszarze byłego powiatu gliwickiego. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SKRZYPCZYK L., 2001 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (według stanu CAG na dzień 30 września 2001). PIG Warszawa. STAŃCZYK A., 1961 – Dokumentacja geologiczna złoża materiału podsadzkowego „Smolnica” w Smolnicy. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SZĘŚNIAK H., TRELA Z., TABOR A. 1986, – Informacja w zakresie odpadów. Odpady węglowe GZW i LZW oraz odpady energetyczne Polski. SZOSTAK R., 1998 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Knurów” w kat. A, B, C1, i C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

TRZEPLA M., 2000 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w Kat. C1+C2 złoża piasków podsadzkowych "Ochojec". Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

TRZEPLA M., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 + C2 złoża piasków podsadzkowych „Tworóg Mały”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WAWERSKA B., 1960 – Opinia geologiczna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej cegielni nr 9 „Ostropa”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WIETH H., KOZULA R., HAJNICH W., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Szczygłowice” w kat. A, B, C1 i C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WOJEWÓDZKI Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, 2001. - Raport o stanie środowiska województwa śląskiego w 2000 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Katowice. ZGODZAJ-BŁASZCYK M., WOLIŃSKI W., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramiki budowlanej „Gliwice – Zakład nr 3”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ZGROMADZENIE i opracowanie informacji o odpadach przemysłowych (bez górnictwa węgla kamiennego) woj. katowickiego i miejscach ich składowania, 1992, Materiały Instytutu Gospodarki Materiałowej Katowice. ZILAŃSKI Z., 1969 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejonu Pilchowice. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ŻERO E., 1957 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Gliwice, Wyd. IG, Warszawa.