P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz GLIWICE (941) Warszawa 2004 Autorzy: Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Sławomir Wilk*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Katarzyna Strzemińska*, Włodzimierz Krieger* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny - Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: O* * - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp - M. Gałka.................................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - I. Brodziński ................................................ 3 III. Budowa geologiczna - S. Wilk, M. Gałka ............................................................................ 5 IV. Złoża kopalin - M. Gałka ..................................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka.................................................................... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - M. Gałka ............................................. 17 VII. Warunki wodne................................................................................................................. 17 1. Wody powierzchniowe - I.Brodziński..............................................................................17 2. Wody podziemne - I. Brodziński...................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska....................................................................................................22 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna.............................................................................................22 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz................................................25 3. Ryzyko radonowe - R. Strzelecki.....................................................................................27 IX. Składowanie odpadów - K. Strzemińska, W. Krieger ........................................................29 X. Warunki podłoża budowlanego - S. Wilk, M. Gałka............................................................37 XI Ochrona przyrody i krajobrazu - S. Wilk.............................................................................38 XII. Zabytki kultury - S. Wilk................................................................................................... 42 XIII. Podsumowanie - M. Gałka .............................................................................................. 43 XIV. Literatura......................................................................................................................... 44 2 I. Wstęp Arkusz Gliwice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gliwice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Nowak, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, urzędów administracji lokalnej, a także dane uzyskane od użytkowników złóż. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż opracowanych do komputerowej bazy danych o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie arkusza wyznaczają współrzędne geograficzne zawarte między 18o30’ i 18o45’ długości geograficznej wschodniej oraz 50o10’ i 50o20’ szerokości geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem na jednostki fizyczno-geograficzne Polski (Kondracki, 2001) omawiany obszar leży w obrębie dwóch prowincji. Centralna i wschodnia część arkusza położona jest w obrębie prowincji Wyżyna Małopolska z mezoregionami Wyżyna Katowicka i Płaskowyż Rybnicki. Natomiast jego zachodnia część leży w obrębie prowincji Niziny Środkowoeuropejskie z mezoregionem Kotlina Raciborska (fig.1). Cały obszar arkusza charakteryzuje się dość urozmaiconym krajobrazem, a łagodne wzniesienia o falistej powierzchni rozcięte są licznymi dolinami rzecznymi. Osiągają one w rejonie Bojkowa wysokość rzędu 280 m n.p.m. 3 Administracyjnie omawiany obszar należy do województwa śląskiego i obejmuje miasta: Gliwice, Knurów, gminy: Pilchowice, Sośnicowice oraz częściowo miasta i gminy: Zabrze, Rybnik, Rudziniec, Zbrosławice, Kuźnia Raciborska, Gierałtowice, Leszczyny, Ornontowice. Fig. 1. Położenie arkusza Gliwice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji 2 – granica mezoregionu mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.59 – Kotlina Raciborska mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.11 – Chełm, 341.12 – Garb Tarnogórski, 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska Jest to obszar zurbanizowany, a w części wschodniej uprzemysłowiony. Znajdujące się w północno-wschodniej części arkusza miasto Gliwice jest częścią aglomeracji śląskiej. Przemysłowy charakter posiada również miasto Knurów. Dominującym jest tutaj przemysł wydobywczy węgla kamiennego. Na bazie wydobywanego tutaj węgla kamiennego rozwinęło się hutnictwo, koksownictwo, ciepłownictwo, energetyka jak również przemysł chemiczny, metalowy i maszynowy. 4 Od południa i zachodu zwartą zabudowę miejską Gliwic otaczają obszary rolnicze. Rolnictwo rozwinęło się także w rejonie Pilchowic, Wilczy, Stanic i Ornontowic. Występujące tu gleby chronione IV (podrzędnie III) klasy bonitacyjnej, pozwalają na uprawy zbóż i hodowlę. Na południu i zachodzie obszaru rozciągają się lasy mieszane. Z lepiej zachowanych skupisk leśnych w rejonie Stanic, Pilchowic i Wilczy został utworzony Park Krajobrazowy. Jest to północno-wschodni fragment ,,Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich”. Cały obszar arkusza posiada dobrze rozwiniętą sieć drogową i kolejową. Pomimo tego transport odbywa się w trudnych warunkach przez zwartą zabudowę miejską i wiejską. Powodem jest niedostosowanie dróg i szlaków kolejowych do rozwijającego się ruchu i ilości przewożonych towarów. Usprawnienie ruchu wymaga znacznych nakładów inwestycyjnych. Ważną inwestycją jest budowa autostrady A-4, biegnącej z Krakowa poprzez Katowice, Gliwice w kierunku Wrocławia. W planach jest także budowa autostrady A-1 północ- południe. III. Budowa geologiczna Obszar objęty arkuszem Gliwice stanowi fragment północno-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW). Jest to część paleozoicznej struktury waryscyjskiej sfałdowanej i pociętej licznymi uskokami, dobrze rozpoznanej geologicznie. Stwierdzono tu występowanie utworów karbonu, triasu oraz osadów trzeciorzędu i czwartorzędu (Buła, Kotas, 1994) (fig. 2). W obrębie arkusza najstarszymi poznanymi utworami jest osadowa seria paraliczna karbonu górnego reprezentowana przez warstwy pietrzkowickie, gruszowskie, jaklowieckie i porębskie (namur A). Są to osady klastyczne, tzn. głównie piaskowce często zlepieńcowate, z przewarstwieniami zlepieńców, mułowców i iłowców. Utwory te mają wyraźnie cykliczną budowę akcentowaną występowaniem pokładów węgla. Maksymalna miąższość tej serii w części zachodniej zagłębia wynosi 3800 m. Pokłady węgla są bardzo liczne. Jest ich około 250. Charakteryzują się jednak małą miąższością od 0,05 m do 1,2 m. Jedynie niektóre pokłady warstw porębskich mogą osiągać miąższości większe w granicach od 0,4 m do 4,0 m. Powyżej w profilu występują osady limniczne, o miąższości około 1800 m. Sedymentację osadów limnicznych rozpoczyna górnośląska seria piaskowcowa. W dolnej części profilu są to osady gruboklastyczne i gruboławicowe z przewarstwieniami łupków oraz 5 pokładami węgla, zwane warstwami siodłowymi. Najgrubszym pokładem tych warstw jest pokład 510 o miąższości dochodzącej do 7 m. Wyższa część górnośląskiej serii piaskowcowej reprezentowana jest przez warstwy rudzkie (namur C). Są to piaskowce z wkładkami zlepieńców, mułowców, iłowców z licznymi pokładami węgla, których grubości dochodzą do 5 m. Fig. 2. Położenie arkusza Gliwice na tle szkicu geologicznego regionu wg Rűhle (1972) Trias: 1 – kajper (iłowce, piaskowce, zlepieńce), 2 – wapień muszlowy środkowy i górny (wapienie, dolomity), 3 – wapień muszlowy dolny (wapienie, dolomity, margle), 4 – pstry piaskowiec (piaski, iły, wapienie, dolomity; Karbon: 5 – westfal (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 6 – namur (iłowce, mułowce, piaskowce, węgiel), 7 - karbon dolny (zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce), 8 - uskok Ponad górnośląską serią piaskowcową zalega seria mułowcowa zaliczana