National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: . Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Olive and oil guide in the Tirana area 1*Benard Ruci, 2Belul Gixhari, 2Hairi Ismaili 1Stacioni eksperimental i ullirit, Tirane 2Universiteti Bujqesor i Tiranes, Banka Gjenetike Tirane Corresponding author:[email protected] Abstract

The olive domestication in the mediterranean basin is 40-45 thousand years before, also in the same era on both sides of the Ionian and Adriatic coast. In Albania, Olive resources constitute a valuable source of food and historically are considered sacred, a blessed tree, a symbol of joy and victories, ritual of folk culture and tradition. This study was conducted over three years and was aimed at exploring the agrotouristic qualities of olive and oil, in two regions of olive populations, in the Adriatic and Ionian areas. The method has consisted, through some on-line surveys, disseminating and gathering information on old trees and old oil objects through; mob, mail, Viber, WhatsApp etc. The collected information is computerized and analyzed in situ and identified old individuals, mills and other ancient objects. Old objects have been observed and conform to the terms, of which 35 older trees, 6 mulls and 8 castles have been selected, who are over 2500 years old. Some individuals are over 3,000 years old, ie the first millennium BC, and together with the forts symbolize ancient Illyrian culture. The quality of old tree oil is superior and there are many popular traditions of treating many diseases. According to the old tradition of processing it results that 10-15% of the oil is of extraordinary curative value. As a conclusion, only a part of the objects found that meet the standards for tourist guides. Initialement, dans le district de Tirana a été visé à promouvoir le tourisme intérieur comme une nouvelle opportunité pour l'économie, la culture et l'histoire de notre pays. Keyword: Olive; Resource; Castle; oil; study;

Introduction

Domestikimi i ullirit të egër në pellgun mesdhetar daton 40-45 mij vjet, dhe Tukidide thote: “se që kur popujt e mesdheut filluan të kultivojnë ullirin u shkëputen nga barbaria”, (À la découverte de l’Antiquité).

Në Epir dhe Iliri ulliri ka qënë dhe mbetet... Një Themel Natyral... Për të gjitha kohrat… Element Pejsazhi .... Pema më e mirë që jep ….Vaj të mirë…. Që lind dhe rrit rrit njers të fuqishëm dhe bujar…. Janë të cuditëshme gojëdhënat për Ilirinë dhe Epirin. Në fjalorin epanoistik të Epirit, historia e ketyre dy emrave sipas folkloristit (Fatos Mero Rrapaj, 2007) vjen nga dy terma : Toske dhe Gegë. Toskët qe rjedhin prej Moloseve (Epiriot) dhe Gegët prej (Dardaneve), etj,.. te gjithë janë Ilir dhe rjedhin prej Pellazgve. Sipas përshkrimit të Herodotit, Moloset kishin ekonomi të mirë, kishin vreshta dhe ullirin shumë të zhvilluar. Ky popull merrej me ullirin, e para pemë që u siguronte të lyerit... Një pjesë tjetër me peshkim, ndërsa një pjesë me blegtori. Herodoti, historiani më i besueshëm Grek tregon se "Epiri është i banuar nga popuj jo-grekë të cilet flasin një gjuhë Barbare". Ai shton se këta popuj në një kohë të lashtë quheshin Pellazgë. Këta pellazgë… tregon Herodoti si edhe Tukidide, janë ata të cilët shpikën Panteonin e Perëndive, që ishte Pellazgë

13 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

por Grekët e adoptuan më vonë. Ishin Molosët që përhapen kulturën e ullirit në Iliri sepse ata bënin tregeti të ndersjëlltë me gjithë vëndet Ilire. Shqipëria dy vatra kryesore të diversitetit gjenetik të ullirit: Jonike dhe adriatike Dy vatrat kanë diversitet të madh dhe të dallueshem në aspektin e konstanteve termike. Shumë genotype kultivohen dhe kanë rëndësi ekonomike, ndërkohë që egziston një fond tjetër, i specjeve të egra me afërsi gjenetike me ato të kultivuara. Gjithashtu, kultivarë të vjetër që janë rajonizuar në vatra të ngushta dhe vazhdojnë të kultivohen si pasojë e adaptimit të madh. Format e kultivuara dhe të egra, janë 164 emra më mjaft sinonime dhe homonime ndërmjet tyre. Në vazhdim të kohërave ato janë ndryshuar në mënyre të vazhdueshme dhe si pasojë e një seleksionimi natyror varitetet autoktone sot zënë 85% të sipërfaqes e përgjithshme të ullikulturës, ndersa rreth 15 % janë kultivar të huaj introduktuar që pas pamvaresisë kombëtare. Nga i gjithë ky diversitet biologjik vetëm një numur i vogël i kultivarëve dhe llojeve të vendit ka vlera ekonomike dhe ka plotësuar nevojat ushqimore në shekuj.

Figure 1, Indeksi i diversitetit dhe pasurise gjenetike te ullirit, modeluar sipas Diva-Gis, per fondin gjenetik autokton.

Ndërmjet dy vatrave të zhvillimit ka variacion të kostanteve termike 18%. Në vatrën jonike plotësohen 2840°C temperaturë aktive kundrejt 2400°C në vatrën adriatike. Vatra jugore karakterizohet për densitet më të madh resursesh e vlerësuar për numurin e genotipeve dhe arealin e zotërimit. Referuar arealit të zotërimit, janë tre mikro-vatra shumë të pasura referuar olea diversity index (Figura-1). Në Tiranë rezulton një epiqënder diversiteti me index 0.49, shumë i pasur. Ndërsa në vatrën Jonike rezultojnë dy epiqendra diversiteti.

14 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Shumëllojshmëria e orgjinës se ullijve, egzistenca e argëlidheve dhe oleastrave vërtetojnë lidhjet që egzistojnë ndërmjet ullikulturës dhe biodiversitetit dhe e bejnë këtë vend orgjinë ulliri. Në një menyrë tjetër ato shprehin efektet e ullikulturës mbi biodiversitetin, erozionin e diversitetit, praktikat bujqësore të favorshme dhe të disfavorshëme nga ana tjetër ndikimet dhe shërbimet e biodiversitetit mbi ullikulturën e vëndit tonë. Në një vështrim resurset e egra të ullirit rezultojnë në rrezik zhdukje në shumë krahina, prandaj ato duhet të eksplorohen dhe studjohen përpara se të pësojnë një fat të keq qoftë si shkak i urbanizimit, por dhe për arsye të zëvendësimit dhe krijimit të blloqeve të reja me forma te buta ose të introduktuara nga jashtë. Germoplasma më e pasur është në dy qarqet kryesore (Vlora dhe Tirana) është e përbëre nga tre popullata ulliri: Kaninjot, Ulli i Bardhë i Tiranës dhe popullatës së egër, me 22 varietete (amtare) me vlera ekonomike. Shqipëria ka mbi 12 milion pemë ulliri nga të cilat 600 mijë pemë ulliri te vjetra 10% e saj vlerësohet të jetë afër 1000 - 3000 vjet. Qendrat e vjetra të banimit janë konsideruar urbanizime - qytetërime dhe zonat e vjetra me pemë ulliri civilizim. Ekziston një marrëdhënie e lartë midis Kështjellave (Ilireve të Vjetër dhe Kalaja Ilire) dhe shpërndarja e ullinjve të vjetër për rreth tyre. Është shumë e rëndësishme fakti që numri i madh i pemëve te ullirit të vjetra ndodhet ne Kështjella afër ose relativisht afër që ishin në të njëjtën kohë qendra të qytetërimit antik. Në Shqipëri janë 53 fshatra rreth kalave, të cilat zotërojne 136 mijë pemë të vjetra ulliri për rreth 34 Kala dhe kështjellave. Më shumë se 3000 vjet ullinj tavoline dhe vaj ulliri kanë qenë një nga produktet më të njohura ushqimore; Ato përfaqësojnë tradicionalisht një burim të çmuar të ushqimit shumë të shëndetshëm, dhe historikisht janë konsideruar të shenjtë, një pemë e bekuar, një simbol i gëzimeve dhe fitoreve, ritualet, i kulturës popullore dhe i tradites.

Qarku i Tiranës ndodhet në pjesën qëndrore të Shqipërisë. Ajo kufizohet me Detin Adriatik në perëndim. Klima është përgjithësisht mesdhetare, por ndryshon nga topografia lokale. Ekzistojnë mikroklima të ndryshme, vera është e thate, ndërsa shira të forta ndodhin gjatë dimrit. Rreth 70 % e reshjeve bien ne muajt Nentor deri ne muajin prill. Kushtet e klimës të Tiranës janë të favorshme për bujqësinë dhe pemtarine vecanërisht për ullirin. Numëri i rrënjëve të ullirit dhe rendimenti në vitin 201-2017, vit i njëpasnjëshëm është paraqitur ne tabelen 3. Shqipëria kultivon rreth 55 mij hektar ullishte. Ullikultura e qarkut te Tiranes përbën 5.4 % te sipërfaqes e vëndit. Tirana ka 2982 ha ulli nga të cilat 1136 ha janë zënë me ullishte shekullore ose 13%, ullishte të reja pas vitit 1990 janë 330 hektar. Rrethi i Kavajës zotëron 1521 hektar nga të cilat 941 hektar janë ullishte shekullore dhe 246 hektar janë krijuar pas vitit 1990. Sic shihet në tabelën 3, qarku më i zhvilluar nga pikpamja numerike është Fieri, Elbasani, Berati dhe Vlora. Ndërsa përsa i përket prodhimit të realizuar në vit të njëpasnjëshëm 2015-2016, (statistika te MBU dhe përpunuar nga autori), qarku i Vlorës zë vëndin kryesor 26.5%, ndërsa katër qarqet; Vlora, Berati, dhe Fieri kane prodhuar 70.8% të prodhimit të përgjithshëm duke e bëre këtë rajon zonë ekonomike kultivimi të ullirit. Përsa i përket sasisë e vajit të ekstraktuar dhe gjykuar në bazë të përqindjes e vajit varietal, rendimentit ose prodhimit të realizuar Qarku i Vlorës përbën 34%, dhe se bashku me qarkun e Fierit dhe Beratit prodhuan 71.3% të sasisë e vajit total që prodhon vëndi.

15 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Materiali dhe Metoda

Ky studim u krye për tre vjet dhe synonte të eksploronte cilësitë agroturistike të ullirit dhe vajit, në dy rajone të popullatave të ullirit, në zonat e Adriatikut dhe Jonit. Metoda ka përfshirë, nëpërmjet disa sondazheve on-line, shpërndarjen dhe mbledhjen e informacionit mbi pemët e vjetra dhe objektet e vjetra të vajit përmes; mob, mail, Viber, WhatsApp etj Fillimishte; U perzgjodhën 4 zona përfaqësuese të lashtësisë e ullirit: Parku shekullor i Tujanit, Shtish Tufinës, Prezës, Petrelës dhe në Varrosh - . Janë organizuar misione eksploruese për të identifikuar pemët më të vjetra bazuar në informacionet e vëndasve, mbi dy termat bazë: (i) Biometri të madhe të trungut, dhe (ii) varitet autokton. Ekspedita ka qënë e përbëre nga specialist local, kryeplaku, dy ekspert genetist, një specialist ndihmes, shofer. Cdo individ është vlerësuar për gjatësinë e lakores perimetrale, numuri i trungjeve, Diametri në dy sense, lartësia e bimës në metër, gjëndja shëndetesore, pozita gjeografike, identiteti i pemës, identiteti i pronarit, karakteritika për morfometrinë, përshkrimi dhe vlerësimi i prodhimit. Janë bërë analiza për ndërthurjet ndërmjet Pemëve të vjetra të ullirit – Kalave - Turizëm – dhe nivelit peizazhor. Hulumtimi dhe ndërthurjet e pemëve te vjetra te ullirit në art dhe folklor. Jane shfrytëzuar të dhëna arkeologjike Shqiptare, gjetja e gjurmëve dhe të dhënave për përpunimin e lashtë të vajit të ullirit. Janë bërë fotografime të pemës dhe trungut në disa pozicione. Të dhënat janë përpunuar dhe analizuar për moshën, vëndodhjen, vlerat taxonomike dhe biometrike, analiza e sinonimeve dhe shkalla e ngjashmërise, ndërlidhjet e valencave me

16 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

elementet topografik e gjeografik kanë përcaktuar koeficientin e korelacionit, diversitetin dhe pasurisë gjenetike. (Diva-Gis modeling).

Rezultatet

Në qarkun e Tiranës janë 16 qëndra administrative me fshatrat në përbërje të tyre, të cilat kultivojnë ullirin, kanë ullishte shekullore dhe kanë krijuar përsëri ullshte të reja pas vitit 1990, ndërsa në Kavajë janë 10 qëndra me fshatrat e tyre. . Sipas burimit të dhënave M.B.rap.statistikor vjetor, Tirana ka 499580 rrënjë ulliri ndërsa Kavaja 252460 rrenje. Gjithsej Qarku kultivon aktualisht 752.040 rrënjë. Në tabëlen 3 dhe paraqitja grafike 3.1 dhe 3.2, Vora, kultivon 21.2%, të ullishtes e Tiranes ndërsa në Kavajë, Helmas 25.1%, dhe janë prioritete të ullikulturës e dy rretheve të qarkut. Tirana ka 2982 hektar nga te cilët 1845 hektar ulli shekullor dhe 1136 hektar ulli te ri (330 pas 90s) ndërsa Kavaja ka 1521 hektar, 941 hektar ulli shekullor, 579 ullishte të reja (246 ha pas 90s) Rreth 1800 hektar pyje shekullore me ulli janë në Tiranë dhe 950 hektar në Kavajë që përfshijnë pemë ulliri qindvjeçare që mund të shikohen në vatrat përfaqësuese si: , kryeqendra antike e ullirit, gjithashtu në Preze perreth Kalase e Prezes, rreth e rrotull kalase e Ndroqit, Kalase e Petreles dhe Persqopit ose ne Tufine, Brar, Linze, ,. Janë inventarizuar 80 mijë ulli të vjetër në qarkun e Tiranës dhe ndërmjet tyre pemë me moshëmbi një mij vjecare jane 10% e tyre. Dhe ullishtaria e qarkut shtrihet mbi një sipërfaqe të llogaritur rreth 2200 hektar me rreth 700 mij rrenje ulliri. Ullijte sipas traditës janë vjelë gjysëm të pjekur ose të zi plotësisht, ndërmjet muajit nëntor, dhjetor dhe janar. Ndërsa disa varitetet si Boc, Gjykats etj me fruta të mëdha janë të destinuar për konservat ose ullirin e tryezes. Varitetet me fruta të vegjël si Ulli i zi, Perpër, Mick, Karen, Mixan, Kushan, Freng, etj janë destinuar për prodhimin e vajit.

Gjurmët e ullijve të vjetër: Rezultatet e ekspeditave dhe të dhënat e mbledhura nga kontakti kanë vërtetuar bindjen që Tirana është një vënd bujqesor dhe blektoral. Por nga ana tjetër hulumtimet tregojnë se ekzistojnë ekzemplarë të pemëve ulliri prej më shumë se 2000 vitesh (pemë të izoluara ose në grupe nga 2 deri në 10 pemë) në 24 fshatra të rrethit të Tiranës, që vazhdojnë të prodhojnë, edhe sot. Të tilla peme të vjetra janë gjetur në fshatrat; Brar, Tujan, Linz, Shish Tufinë, Lanabregas, Surrel, Priske, Durishti, Petrelë, Preza, Palaq, Gërdec Marqinet, Mucaj, Gërbllesh, Ndroq, , Kërçukje, Golemas, Çikallesh, Maknor, Ballashej, Mushnikë, , Grec etj.

17 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Figure: lokalizimi i ullinjve te vjeter ne qarkun e Tiranes

Cikli ontogjenetik i ullirit. Cikël ontogjenetik është periudha nga formimi i zygotës deri në humbjen fizike të genotipit, në fund të jetës e tij. Shumë përpjekje janë berë por ende nuk është bërë e mundur të njihet mosha e ullirit me siguri. Edhe nëpërmjet radiokronologjise, dendrokronologjisë me karbon, është ekstremisht vështirë per tu realizuar, sepse ulliri ka dru shume të fortë, të presuar, ka rritje të pa rregullt me zgavra në qëndër dhe duke qënë me gjelberim të perhershëm nuk ka të dallueshme rrathet e rritjes. Mosha nuk mund të vlerësohet vecse i bazuar në tregues indirekt biometrik si: Perimetri në bazen e trungut, koeficienti vjetor i rritjes e drurit, me të cilet mund t’i afrohen shumë më tepër moshës reale. Kur ulliri plaket, diferencon disa filiza në zonën perimetrale të bazës e trungut që e kanë orgjinën nga sytha latent dhe në ketë mënyrë ripërtërihet per here, por nuk vdes kurrë prej plakjes. Bima e re që e zëvëndëson nuk është një bimë tjetër por një vete-vehte e re, një shprehje e re e të njëjtit genotip. Ulliri mund të vdes vetem nën efektin e ngricave, erozione, dëmtime fizike nga urbanizimet dhe djegjet nga zjarret. Kurorat kanë shumë degë të lidhur mbi nje trung, me dru te fortë dhe të dëndur, me lekurë gri te erret, te ashper dhe te care, por edhe te kalbur, qe mund te zere 15-20 metra lartësi dhe të jetojë shumë kohë të gjatë. Nën ndikimin e faktorëve dhe në zona erërash ose të pa ekspozuara mirë ai ruan një formë shkurre për mbrojtje dhe si forme kupe kompakte të pa penetrueshme dhe që i jep atij imazhin e një druri pyjor.

Lokalizimi i Parqeve shekullore dhe inventari i objekteve te vjetra: Çdo komb, karakterizohet për gjuhën e të folurit, hapësirën tokësore, kulturën, pasurinë gjenetike njerëzore, shtazore dhe bimore. Të gjitha këto në tërësi përbëjne biodiversitetin, i cili gjëndet në hapësirën më të pasur të globit tokësor. Ulliri është elementi i rëndësishëm i këtij biodiversiteti për qëndrueshmërine, larminë dhe funksionet që përbën në korelacion me brezat njerëzor. Nqse, bën një udhetim turistik nëpër pemë te ullirit për të njohur gjurmët e lashtësisë e tij, eshte frymezim dhe ndjen repekt për gjeneratat njerëzore Shqipëtare. Sepse ne nuk e

18 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

kuptojme cdo të thotë peme ulliri qindra dhe mijra vjecar, cili ishte kontributi i Ilireve apo Shqipëtarve sot, se ishte ky apo është toka dhe klima që kanë bërë këtë pemë kaq në miqësi. Cilat janë mardhëniet e ullirit me ambjentin dhe njeriun, nivelet e konsideratës e tyre ndaj njëri tjetrit dhe gjurmët e trashëgimise deri tani kundrejt njëri tjetrit. Eshtë e cuditsheme që ende këto pemë prodhojnë ullinj për tryeze dhe për të dhënë vaj, me cilësi të jashtëzakonshme. Vaj me aciditet që nuk kapercen 0.3%, shumë i pasur në polyfenole dhe me një shije fruit prej oleuropeinës dhe plot flavonoide. Njerzit brez pas brezi kanë incistuar të ruajnë këto pemë të vjetra per hir te nevojes per ushqim dhe vetive kuruese të vajit të tyre. Nëse këto pemë ulliri 2500 – 3000 ose 3500 vjecare, mund të flisnin, ata do të kishin shumë për të thënë, sepse ato janë zoter te shtëpive dhe te vendit dhe që datojnë që nga koha para ilire dhe romake. Këto pemë të pabesueshme kanë qenë një nga konstantet e vetme në këtë pjesë të Mesdheut që quhet Shqipëri.

Figure 5, Në kalatë kryesore, kalaja e Petreles dhe Persqopit, Prezes, Tiranes, Tujanit, Ndroqit, etj gjënden te lokalizuar pemët më të vjetra të qarkut të Tiranës.

19 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Pemët e vjetra të ullirit në Tiranë janë më shumë se 1.000 vjeç dhe ndërmjet tyre disa pemë mund te renditen nder më të vjetra në botë. Të gjitha keto pemë të mahnitëshme nuk janë nën mbrojtjen e shtetit nuk janë klasifikuar si pemë monumente ose per interes turistik për të vizituar nëpërmjet guidave të ndryshme. Pemët më të vjetra janë koleksionuar në pesë vatrat e kalave para ilire dhe Ilire të Tujanit, Tufine-Linza, Preza, Ndroqi dhe Petrela- Persqopi. Ato janë në afërsi dhe shërbejnë si peisazh i ndertimeve te vjetra te nderthurur me stilin e ri. Vendasit besojnë se janë pemët më të vjetra të Shqiperise dhe ndoshta disa prej tyre pemët më të vjetra të ullirit në botë. Referuar nivelit të emancipimit dhe qytetërimit njerëzor keto pemë cmohen nga vendasit për vlerat historike, kulturore, ekonomike, turistike dhe artistike. Rreth 300 pemë janë të

20 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

dallueshme më te vjetra të cilat dyshohet të jenë mbi 2000 vjeç dhe vendasit nuk kanë të kjartë për cilësinë e vajit të ketyre pemeve dhe vleres qe duhet te marrin prej tij. Thuhet se për një litër të vajit e ullirit të pemës “Finca del Arión”, pema më e vjetër e ullirit në Spanjë, disa sheik kane paguar 500 Euro ndërsa i zoti refuzoi sepse e kishte të prenotuar me një çmim shumë më të mire. Kjo gje, sepse cilesia e ketij vaji eshte shume e cmueshme. Megjithëse mosha e shumë pemëve kalon mbi 2000 vjet ato gjithmonë dmth, për vit japin fruta rregullisht pavarësisht moshës dhe nivelit të mirëmbajtjes. Dhe arsyeja e cilësisë është sepse vaji i tyre posedon ciklin e fenoleve, dhe e bën antioksidant të fuqishëm per radikalet e lira, nje antimflamator dhe antikancerogen real.

Rezultatet e misioneve eksploruese të pemëve të vjetra në Qarkun e Tiranës, kanë koleksionuar, kodifikuar dhe analizuar 35 pemët më të vjetra në pesë vatrat e qytetërimit te qarkut e Tiranës të cilat sipas tabelës 6, jane në Tujan, në Brar-tufine-Lanas, Prezë, Ndroq dhe në fshatrat e Prezës.

Tabele 6. Inventari i individëve të vjetër të ullirit, pozita gjeografike, biometria dhe mosha morfometrike në Qarkun e Tiranës Identitet BIOMETRIA POZITA GJEOGRAFIKE i Vendi Mosha i ullirit ± Std. P D H N E H Dev

TU-2 Tujan 2800- 19.8 8.2 14 412242,53 19533,05 477 3200 TU-1 Tujan 3000±300 20.2 7.6 13 41223705 19532,08 487 TU-3 Tujan 3500 22.4 11.2 12 412241,91 19531,01 466 TU-4 Tujan 2200±200 13.3 5.8 14 412238,34 1953352 481 TU-5 Tujan 2800±250 18.2 6.2 11 412243,37 195257,34 441 TU-6 Tujan 2000±200 17 5.8 13 412243,03 195256,37 435 TU-7 Tujan 3000±250 18.6 8.3 12 412240,58 195254,99 434 SHT-1 Tufine 2800±200 17.2 6.2 10 41225,05 195221,99 279 SHT-2 Gjerdh 2800±200 17.3 6.8 12 41226,00 195219,31 266 SHT-3 Tufine 2300±300 14.5 6.0 13 41224,85 195219,28 270 LI-1 Linze 3300±200 22 8 14 412123,49 195255,49 312 LI-2 Linze 3000±200 22.6 8.4 13 412118,22 195300,88 330 LI-3 Linze 2500±200 16.4 6 10 412103,16 195302,56 354 LI-4 Linze 2800±250 17 7 14 41210371 195304,92 331 B-1 Bregas 2900±300 19.3 6.8 13 412048,67 195324,62 328 L-1 Lanas 3000±300 22 7.1 10 412023,73 1953543,13 352 BR-1 Preze 3200±250 22 8 15 412515,09 193929,37 155 BR-2 Preze 3000±250 15.2 6.2 11 412515,58 193928,69 157 BR-3 Preze 2400±200 15.5 5.9 12 412513,08 193931,37 143 BR-4 Preze 2200±300 17 6.4 13 412522,49 193838,85 151 GR-1 Grubll 2150±200 15 5.8 9 411622,20 193913,16 105 VA-1 Varrosh 2500±300 16.3 6.8 13 411447,88 194007,08 267 VA-2 Varrosh 2200±200 15.8 5.9 11 411439,12 193958,92 266 DR-1 Durishti 3000±100 17.7 6 10 411348,52 195328,44 518 DR-2 Durishti 3500±300 22.4 7.9 11 411389,94 195330,55 498 MA-1 Majolle 3500±300 20.3 7 9 411353,31 195319,61 443 MA-2 Majolle 2500±200 19.7 7.5 12 411353,84 195324,15 473 MA-3 Majolle 2000±200 16.6 6.4 10 411352,29 195318,40 462 Brar-1 Brar 1500±250 12 4.3 10 412345,79 195214,52 350 LU-H Lunder 2000±250 12 4.6 9 411722,78 195255,78 226 BA-1 K.Prift 3000±300 16 6 10 412028,38 195123,45 178 BA-2 K.Prift 2500±350 11 5.5 10 412028,56 195122,23 179

21 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

VR-1 Vrap 2500±300 16 6.6 13 410840,43 194714,72 510 VR-2 Vrap 2600±250 18 7.2 11 410747,43 194659,15 298

Për rreth katër Kalave, janë zbuluar pemët më të vjetra në territorin e tyre. Jane kataloguar të gjitha gjenotipet me te vjetra në zonën e popullatës. Rezulton se 35 pemë janë më të vjetra, sepse kanë moshë mesatare 2.678 vjet, ±Std Dev. 312 vjet. Dy rraca UBT dhe UZ janë tipike, autoktone të shpërndara në gjithe rajonin qëndror dhe very perëndimor. I përkasin ullirit të zi, ullirit të bardhë, Perper dhe Karen.

Pemët; BR-1, DR-2, LI-1, MA-1, TU-3, TU-7, TU-1, rezultuan pemët më të vjetër të këtij qarku, “stërgjysher”, të dhënat e tyre janë paraqitur në tabelen 6. Mosha e tyre ka amplitude 3000 deri 3800 vjet.

Pemët e vjetra shtrihen nga 200 deri 400 m lartësi, kane pozitë gjeografike të percaktuar dhe karakteristika kartografike, fotografike dhe morfologjike. Pemët kanë dëmtime të degëve dhe degëzave dhe kanë me se të nevojshëme rigjenerim fizik per shëndetesimin e tyre. Rigjenerimi duhet përmes një protokolli që zvogëlon sasinë e drurit të panevojshëm të degëve por jo të trungut dhe qafes e trungut, ben stimulim duke shtuar sasinë e drurit të ri dhe vegjetacionin. Restaurimi i pemës, do të bazohet në metodat inxhinierike të projektit, për qafën në platformën e trungut, pastrimin e trungut, etj. Kosto e restaurimit të një individi përbën 3500 lek, prej të cilave 2500, vlera e murit dhe 1000, vlera e krasitjeve.

Oneëay Analyse Morfometrike e Moshës për Genotipet e ullirit në Qarkun e Tiranes

Kultivimi i ullirit u rrit në mënyrë të konsiderueshme nga Epiriotet Ilir, të cilët gjithashtu përmirësuan teknikat e prodhimit të vajit dhe kapacitetin e tyre. Gjurmë të tilla janë zbuluar ne Bylis, Apolloni, Amantie, Persqop etj. Vaj ulliri nga Apolonia, u konsiderua shumë cilësor, me aromë fruit nga banorët e Francës e vjeter si dhe nga pjesa tjetër e Perandorisë Romake, që e konsideronin atë me cilësi shumë të lartë.

22 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

…. Dhe Homeri e përshkruan vajin e ullirit “një lëng i artë me aromë dhe shije fruti”, dalë nga varietete tipike nën ndikimin e klimës mesdhetare. Tirana në kundrejtimin lindor të mesdheut ka një peizazh të cuditshëm të ndërtuar dhe stolisur mijra vjet që përbën arkitekturën e këtij vëndi, në ndërthurje dhe korelacion me tokën dhe klimën, llojet dhe varitetet, që japin disa cilësi dhe shumëllojshmëri vaji.

Parku shekullor i Tujanit. Ne specialistët e ullirit pretendojmë se fshati i Tujanit përbën dëshmine më të vjetër të ullirit sepse në këtë vënd janë ekspemplar shumë të rrallë por dhe me popullatë shumë të madhe. Paraprakishtë mund të themi se ndërmjet 1500 pemëve të vjetra janë mbi 100 pemë të moshës 1000 deri 3500 vjecare. Dhe në se do besohen formulimet dhe vlerësimet tona, ka 14 individ 2500, 3500 dhe 3800 vjet. Në këtë mënyrë keto do te thonë se na qënkan mbjellë në epoken e neolitit, kur njeriu sapo u qytetërua, doli nga jeta barbare dhe filloi të punojë tokën, filloi të ndertojë shtëpinë dhe familjen e tij. Këto pemë kanë 15 deri 22 m lakoren perimetrale të bazës e trungut dhe diamëter të bazës nga 4 deri 9 metër. Ne kete kontekst ato janë pagëzim dhe krenari për truallin dhe për popullin Shqipëtar.

Sipas vlerësimeve, mendohet se këto pemë duhet të jenë mbjellë para perandorisë romake dhe kultivimi i ullinjve të orgjinës të këtij vëndi dhe prodhimi i vajit kanë rrënjë të thella në historinë e Tiranës. Egzemplarët gjigand mund të jenë një simbol i qëndrueshmërise njësoj me ato në vëndet rreth e rrotull mesdheut, rreth 6000 vjet më parë.

Historia e ullijve të Tiranës mund të lidhet me orgjinën e ullirit në Mesdheun lindor dhe sidomos në Greqine. Sepse ne Kretë janë gjëndur pllaka guri te shkruara që datojnë në 2500 p.e.s, qe i referohen Mbretit Minos të Kretës dhe kësaj peme. Spanjollët thonëë se pema e ullirit u soll në Gadishullin Iberik nga Phenikasit dhe Grekët.

Parku shekullor i Prezes. Përbën një masiv të madh për rreth kalasë e Prezës i cili është ndërtuar mbi një shkëmb që zgjatet në drejtim të veri-jugut. Eshte krahine me klime tipike mesdhetare. Paraprakishtë mund të thuhet se masivi i pemëve të vjetra është mbi 1000 rrënjë, zgjedhur nga të parët tanë për efekte pejsazhi, ekonomike dhe fortifikimi. Ka gjurmë pemësh të moshës 1500 deri 3500 vjecare. Vecanërisht janë 25 individ 3000, deri 3500 vjecar në topografinë e këtij tempulli.. Këto pemë kanë 15 deri 20 m lakoren perimetrale të bazës e trungut dhe diametër te madh te bazës. Vaj ulliri i Ullirit të Bardhë të Tiranës, ka qënë i pari vaj monovarietal i konsideruar si më i miri për shëndetin që në lashtësi. Ai njihet për efektet anti imflamatore sepse pakëson kolesterolin dhe redukton incidencat kardiake, sepse ky vaj ka acid oleic 76-78%. Njerzit e këtyre vatrave ushqehen me acidin oleic dale nga fruta natyral të cilët posedojnë acide të pangopur në maksimumin kimik, polifenolet, në tërësi kanë efekte antikanceroze, sidomos antitumorale dhe në vatrat e orgjinës të ullinjëve ka statistikat më të ulëta të vdekjeve nga këto sëmundje. Njerzit që ushqehen me këtë yndyrë megjithëse kanë standart të ulët ekonomik, ata perdorin mbi 17-18 litra vaj/njeri/vit për ushqim dhe kanë jetëgjatësi shumë të madhe. Ata kanë kockë të fortë sepse vaji i ketij ulliri ka vitamine D, ndërkohë kanë lekurë

23 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

shumë të ushqyer sepse marin fenolin pyrasol i cili rigjeneron dhe shumëzon qelizat e epidermis e lekurës. Industria e vajit, marketimit dhe kosmetikes, sapunit dhe kremrave në ketë vatër është shumë e përhapur. Ketu mund të gjëndet përvec vajit ekstra i virgjer edhe pasta me brumin e ullirit, vaj me erëza organike e medicinale me vlera të larta kuruese.

Parku shekullor i Ndroqit. Ndodhet në lartësi 367 m, në jug të lumit Erzen. Gjurmët tregojnë se ky vendbanim u rivesh me mure rrethuese gjatë dyndjeve barbare të shek. IV- VI. Eshtë zonë e emancipuar dhe qytetëruar, dhe përbën dëshminë më të vjetër të ullirit sepse në këte vend ka pasuri gjenetike të madhe, kultura dhe civilizime të ndryshme. Ka siperfaqe më të madhe ndërmjet 25 mij pemëve të vjetra janë mbi 200 pemë të moshës shumë të madhe evidentuar në Kërcuke, , Grëbllesh dhe Varrosh. Mbi të tjerat do të besojme në kulturën e këtij vëndi nëpërmjet lashtësisë e disa pemëve në afërsi të kalasë në Varrosh dhe nëpërmjet një mulliri të vjetër të familjes e vjetër Pasmaciu. Këto pemë kanë 15 deri 22 m lakoren perimetrale tëe bazës e trungut.

Parku shekullor i Petrelës. Përbën një masiv te madh pemësh për rreth kalasë e Petrëles dhe Persqopit dhe përfshin 12 fshatra deri ne fshatin Mihajas.. Qyteti i lashtë i Persqopit datohet që është ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit të 4 para erës sonë. Ai eëhtë i njëkohshëm me qytetin e Amanties, Bylis, Orikut, Apolonise etj. Asnjë autor i lashtë nuk e përmend me emrin e tij të sotëm. Qyteti mendohet të jetë banuar nga fisi Ilir i Parthinëve. i vendosur në 590 m mbi nivelin e detit në një pozicion shumë strategjik. Më pas është ndërtuar në afersi të saj kalaja e Petreles që nga zbulimet e bëra, është kala mesjetare e ndërtuar në kohën e sundimit të Perandorit Bizantin Justianit të I, në shekullin e VI pas Krishtit. Kjo qe një prej kalave të ngritura prej tij në sistemin mbrojtës të Perandorisë. Për rreth tyre është kultivuar ulliri gjurmët e të cilit mund të pretendojmë të jenë mbi 3.000 vjecare. Qëndra tipike rurale e qytetit të Persqopit mund të kenë qënë fshatrat në jug si Durishti që posedon sot pemët më të bukura dhe antike të mesjetës. Paraprakisht midis shumë të vjetërve ne zgjodhëm 7 individ të magjishëm.

Industria e vajit. Tiranasit e kanë traditë të lashtë të ushqyerit me vaj ulliri, sepse 90% e prodhimit të vajit ka destinacion vet konsumin familjar. Në qarkun e Tiranës prodhohet cdo vit të njëpasnjeshëm 350-500 T vaj ulliri, prej të cilit vetëm 50 T, është destinuar për tregëti, ndërsa pjesa tjetër është destinuar për konsum të kultivuesve të ullirit. Marketimi dhe ambalazhimi është në gjëndje të prapambetur. Industria e vajit përbëhet nga 22 linja të vazhduara në Tiranë, 9 linja në Kavaje-Rrogozhinë. Fabrikat kanë gjëndje mesatare-të mirë, ndërsa 12 linja të instaluar në Tiranë kanë sistem 2F pune të cilat ekstraktojnë vaj me cilësi. Fabrika e ekstraksionit “3Miqtë”, “Subashi”, “Shkalla”, “Dervishi” kanë sisteme pune moderne dhe ekstraktojnë vaj me cilësi extra të virgjër. Kapaciteti i punës luhat nga 5kv/orë deri 19 kv/orë, përjashtuar një linjë shumë të madhe në kompleksin “Toskana” e cila ka kapacitet 120 kv/ora. Industria ekstraktuese e vajit te ullirit e qarkut te Tiranes ka kapacitet perpunues 214 kv/ore fruta. Referuar të dhënave të IKUV, rrezja industriale e vajit është 18% në korelacion me rrezen biologjike të kultivareve

24 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

të këtij qarku; UBT, UZ, Mick, Freng, Kushan, UK, Karen, Bahuta, Boç, Gjykats etj. Në përgjithësi humbjet industrial variojnë 0.6 deri 1.2% . Në planin e industrisë antike nuk janë gjetur gjurmë tipike të dëshmojnë korelacionin me moshën e pemëve. Mulliri i vjetër në Brar, i familjes Metaj e trashëgon Isuf Metaj dhe është në gjëndje pune por nuk është rentabël për shfrytezim. Fabrika “3M” Pasmaçiu krahas impiantit te ri ruan dhe linjën antike. Linjat e vjetra datojnë të moshës 300 vjecare. Gjurmë të gurëve të mullijve janë takuar në Maknor, Dorëz, Kërcuke, Grëbllesh, Sauqet, Linzë, Tujan, Gërmenj, Synej, Lekaj, Kryevidh, Sinabej etj.

Tradita e përpunimit të ullirit të tryezes dhe vajit të ullirit të Tiranës, aktualishtë dhe në lashtësi

Mulli të lashtë të vajit të ullirit, Tre Miqtë në Varrosh, dhe Metaj në Brar të Tiranës.

ULLIRI, VAJI DHE GUIDA TURISTIKE

25 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Njerzit janë kurioz të njohin: Pyjet mijra vjecare me ulli, ullishtet e shumta, Pemët më të vjetra, linjat e ullinjve, të mbijetuar si pemë të Historisë, si pemë miqësore të njerzimit, symbol i paqes dhe mirësise njerëzore. Dhe….. në mendjen dhe dorën e Turistit do të mbetet një pemë ulliri gjigande, në trojet Ilire, me trung gjigand e të cuditshëm, me zgavra dhe korde të panumurta, më tej mardhëniet me mullinj, restorante dhe gatime të vjetra, kalatë dhe vendbanime të vjetra, zejtarë ... me të cilët ai do të shijojë kënaqësinë që mer prej tyre. Dhe per te lehtesuar dhe mundësuar që turistet të përfitojnë më shumë nga ky tur i pazakontë, duhet të orjentoheni në disa pika më përfaqesuese të kulturës dhe lashtësisë e këtij rajoni. Ato janë të domosdoshme për tu njohur dhe pastaj për të diskutuar projektin Ulliri - Iliria, simbol i panorames turistike Iliriane, bazuar në parqet e virgjëra të ullirit në mjedisin e tyre natyror. Ju do të cuditeni kushdo qofshi, turist Shqipetar apo turist i huaj, sepse do të gjëni kulturat dhe qytetërimet më të vjetra të mesdheut. Kalatë, kështjellat, pemët e ullirit, integriteti dhe interferencat e kulturave, biodiversiteti, ekosistemet në vatrat tipike të Tujanit, Tufines, Linzes, Prezes, Ndroqit, Varroshit, Petrelës, fermat dhe shtëpitë e vjetra të Tiranës që lidh ato me gjurmët e fshatrave të Kavajës. Ekosistemet e qëndrueshme të ullirit me ajrin që respirojne pemët e vendosura në lartesi apo në ekspozicione karakteristike, ku ju mund të ndjeni aromën e pyjeve shekullore të ullirit, ajrin qe ai mer frymë, vajrat që nxjer në frutat e tij, enët e vjetra dhe teknikat që kanë përdorë këta njerëz, lidhjet disa qindra vjecare të tyre me pemët, vajin dhe verën. Kultura tradicionale e ullirit, plantacionet, bashkëshoqërimet me reliefin dhe speciet spontane kanë siguruar cilësinë dhe qëndrueshmërinë e këtyre peisazheve.

Pemët mijra vjecare të ullirit:

TUJANI: Ndoshta është një kapelë e vendosur në kokën e Tiranës, në rrugën e Arbërit që krenohet me një pejsazh natyror, shumë turistik, në një faqe të një masivi shkëmbor mbjellë me ulli, fiq, selvi, arre dhe bajame. Kjo është një nga peizazhet tipike të Tiranës që duhet të jetë nga më të vizituarat. Dhe turisti mund të udhëtojë me këmbë, bicikletë, apo makinë. Ata do çuditen me këto pemë në fshatin gëlqeror te përjetshëm i cili dominon luginat përreth me një sfond të fushave të ullirit dhe kufizohet me varg malorin në pjesën lindore të tij, Malin e Dajtit dhe shkallen e Tujanit ndërsa në perëndim me kalanë e Tujanit në majën e kodrës dominante. Tujani ngrihet mbi themele të fuqishme mbi një bazament të gjelbër të quajtur; Brar- Shtish -Tufine-Linzë-Bregas- Lanas dhe Priskë, shumë të vjetër dhe panoramesk të ndërtuar me pemët e ullirit dhe që jep për kryeqytetin një kurorë dhe një pejsazh të mbrekullueshem. Aty njiheni me ullijtë e tavolinës, format e ullijve të konservuar; stafidhe dhe të gjelbër, pasta ulliri me bimë medicinale, vajra monovarietale te UBT, UZ, Mick, Perpër, Ullastër për degustim dhe për ti blerë në ambalazhe të ndryshme me etiketat e vendeve të orgjinës. Aty janë vajrat per kozmetike, dhe kremra për mbrojtjen nga dielli etj. Përdorimi i gjetheve të ullirit në medicine popullore, për diabetin, tensionin. Sende artizanale të prodhuar nga druri i pemëve mij vjecar do të jenë një kujtim i fortë nga ky vënd.

26 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Në të gjitha këto fshatra duhet ecur në rrugën e pasur me eksemplar nga shekulli i I deri 15 përpara JC, dhe mahnitesh me këto kopshte të cilat krijojnë nje strehë të qetë, frymëzuese me pamje nga lugina e Duranës. Nuk ngopesh me panoramën e Tiranës dhe Durresit. Duhet patur të nevojshëme gjithe diten per tu njohur me pemet më të vjetra të Shqipërise. Qëndroni dhe prehuni nën kurorën e këtyre pemëve të mirësisë, njerzit do të clirohen, dhe pemet e ullirit do ndihmojne, per fat e miresi ne te ardhmen tuaj.

PREZA. Ështe epiqëndra e kulturave të ullirit. Bashkejetesë e pemëve shumë shekullore me pemë të reja disa shekujsh dhe të tjera të reja, të sotme. Integrim i kulturave të ndryshme njerëzore, trashëgimi kulturore. Aty do të shihen pemët e variteteve autoktone stërgjyshërit, por dhe të rejat e të njejtës rrace varietale, ulliri bardhë, ulliri zi, Kushan, Frëng, Ullastër, ulliri kuq etj.

NDROQI: është dëshmia e qytetërimit të vjetër mesjetar Ilir. Në mes të shumë fshatrave të vjetër me ulli, bajame, fiq, e një klimë tipike mesdhetare ndërmjet Durrësit dhe Tiranës. Me gjurmë të vjetra të industrisë e vajit, në lashtësi, tregëtise dhe marketimit antik dhe të ri janë në kompleksin 3 Miqët, “Pasmaçiu”. Prej këtej duhet të ecim në këmbë, me bicikletë ose me makinë drejtë në një pikë dominante është Kalaja, mjaft interesante e ndërtuar në shekullin III-IV, pas JC. Ne krahun lindor është kodra e Toçes dhe fshati mesjetar Varrosh, me ndërtime karakteristike, njerës me kostume të vjetra dhe shumë pemë ulliri dhjetra shekullore. Aty janë dhe disa pemë të vjetra përfaqësuese te epokës Iliriane dhe më të vjetrat në këtë zonë.

PERSQOP; shumë i vjetër, kulturë Ilire, ndërtuar në shekullin 4 para erës sonë dhe Petrela Bizantine, do dalloni trashëgimine tipike të këtij vëndi. Janë ullijtë e vjetër të njëkohshëm me Tujanin. Duhet udhëtuar pesë deri 7 km në jug të qytetit Persqop, me bitcikleta ose me makinë do takojmë fshatin më të vjetër të këtij vendi, i quajtur Durisht, me tej është fshati Mihajas. Kthehuni përsëri dhe qëndroni tek pemët, DR-1, DR-2, MA-1, MA-2 dhe Pylli shekullor i ullijve, në Dragai dhe Majollë. Mundohuni të takoheni me ato individ natyror, ndoshta të kohës e Pellazgëve ose Ilirëve. Në këto dy parqe janë dhjetra pemë me biometri interesante, të pa mirëmbajtur ndoshta që në kohërat e Ilirëve. Pemët janë të kultivarëve ulli i zi, Karen dhe Ullastër. Duhen bërë disa foto dhe i shkruani keto impresione duke i bere edhe publike.

Nje foto me secilën pemë do të përbëjë një kujtim të pa vdekshëm të jetës tuaj, ndërkohe ju mund të luteni këtyre pemëve që të merrni më shumë fat, begati, mirësi dhe lumturi për vehte dhe të afërmit tuaj. Ju mund të degustoni lëngun e ketyre pemëve mijra vjecar me pak buk

27 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

gruri tipike të thekur. Ju mund të bleni vaj të prodhuar në pemë 3000 dhe 3500 vjecare. Dhe a e dini se ky vaj është antimflamatori më i madh sepse ka mbi 75% acid oleik, antioksidant, ka elementë të sigurtë antikancerogjen, lufton të gjitha incidencat kardiake sepse pakëson në maksimum kolesterolin, sepse ai ka shumë acid oleic, lufton ostporozen. Por ky lëng është shumë i mirë dhe për anti plakjen e lekurës sepse ka pyrasol më tepër se cdo produkt tjetër. Ju mund të merni gjethe natyrale ulliri dhe të bëni çaj kunder tensionit dhe diabetit. Gjethet janë biologjike të pastra pa pesticide dhe asnjë preparat tjetër. Gjethet kanë shumë oleuropeinë dhe flavonoide antibacterial dhe antivirale. Mësoni zakonet e këtyre vendeve për mënyrën si nxiret vaji në kushte familjare, si ushqehesh me atë dhe cfarë përfitimesh merr nga ai. Pyetni sa gjatë jetojnë njerzit, sa femijë kanë, nivelin e infarkteve, sëmundjeve tumorale etj, etj etj…..

Objektet e Guidave Turistike. Nëse këto pemë ulliri mund të flisnin, ato do të tregonin shumë,….pik së pari do të tregonin kush i kishte bërë fidan, ku dhe kush i ka mbjellë? I zoti aktual nuk ka trashëguar asnjë histori të moshës dhe jetës e tyre. Prandaj, sipas vlerësimit tonë, këto pemë kane pershendetur cdo mengjes, për 2-3 mij vjet, bashkëkohësit e tyre njerëzor. Kanë pritur dhe përcjellë më tepër se 100 breza njerëzor, ato kanë mbijetuar në këtë mjedis natyror dhe kanë formuar ekosisteme karakteristik te qëndrueshme. I shikoni fotot e tyre dhe zgjidhni guiden më të mirë për të njohur zhvillimit të ullikultures antike Tiranase.

Ulliri TU-2. Eshtë në Tujan, pronë e familjes Kadri Rexhep Gurzi. Pema sipas vlerësimeve të Bankës Gjenetike të Shqipërise ka moshe 2800-3200 vjecare. Ka bazament të trungut 19.8 m, në gjëndje të mirë. Diametri ƩD/Ʃn, është 8 m. Pema ka disa trungje të rigjeneruar në mënyrë interferente dhe natyrale. Ka lartësi të kurorës 10m. Kjo pemë i perket varitetit autokton, ulli i zi i Tiranes. Pema prodhon deri 300 kg dhe jep 60 litar vaj, me cilësi shumë të lartë. Pronarët nuk kanë dijeni për moshën por kanë informacion se për 300 vjetët e fundit kjo pemë ka të njëjtën formë.

28 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Ulliri “Shumkëmbsh” TU-3. Me të drejtë kjo pemë që ju shihni duhet të quhet “Shumkembesh” , është në Tujan, pronë e familjes Sulejman Tarja. Pema ka moshe 3500 vjecare, ka vijë lakore të bazamentit të trungut 22 m dhe 7 trungje nga e njëjtë bazë trungu të cilët kanë filluar të humbin lidhjet me njeri tjetrin nga kalbja e drurit. Pema ka disa trungje të rigjeneruar në mënyrë interferente të cilët mbi bazën e trungut në lartësi 1m kanë diametër ƩD/Ʃn me vlere 10-11 m dhe lartesi te kurores 12m. Kjo pemë, i përket varitetit ulli i bardhë i Tiranes. Pema ka gjëndje shëndetësore të dobët, sepse bazamenti i trungut është copëtuar, degët janë të dobëta dhe vegjetacion i dobët.

Ulliri TU-1. moshe 3000±300, Eshte lehtë për të gjetur këtë pemë gjigande, sepse është e vendosur në një anë të rrugës e sipërme të fshatit, në të djathtë jane varrezat ku prehen pronarët dhe zonjat e këtij ulliri magjik. Ulliri i mirseardhjes e quajtem. Pema ka biometri të cuditëshme, bazament gjigand, me lakore perimetrale 20.2 metra, mbi të cilin mbijetojnë 4 trungje në gjëndje të mirë. Në shtëpinë e pronarit Jonuz Sala, ju do të gjeni histori për këtë pemë, një tavernë të vogël që do të shuani etjen tuaj krijuar nga rruga dhe një muze dedikuar këtij ulliri, është ulli autokton i quajtur ulliri i zi i Tujanit, ndoshta vaji i saj është magjik, ilaç i shumë sëmundjeve dhe çmimi i tij sikur ai të ishte në vëndin e Sheikëve mos u cuditni që do të shitej mbi 500 euro një liter. Mbi të njëjtin bazament gjithmone janë rritur trungje dhe degë por bazamenti ose themeli asnjëherë nuk ka vdekur dhe zhdukur. Eshtë pikërisht aftësia biologjike e indeve të këtij organi që mundëson rigjenerimin nëpërmjet sythave latent, daljen e filizave dhe ndërtimin e trungjeve të herëpashershëm.

Dhe ai ka të drejtë - sipas ekspertizës tonë, fshati Tujan është shtëpi e madhe për disa pemë shumë të vjetra - disa mbi 1.000 vjet të vjetra, që datojnë që nga koha romake dhe sipas arkeologeve këto pemë të pabesueshme kanë qenë një nga te vetmet monumente te egzistencës dhe bashkë egzistencës njerëzore në Shqipëri.

Këto pemë në kurorën e Tiranës, as vendasit nuk e besojnë se ata kane pemët më të vjetra të ullirit ne Shqipëri, ndoshta disa prej tyre mund te jene dhe hyjne ne shoqerine e pemeve më të vjetra të ullirit në botë.

Ulliri Dajtit TU-5. Në rrugën e poshtëme të Tujanit, pronë e familjes Dash Kalaja. Pema çmohet 2800±250 vjecare, ka vijë lakore të bazamentit të trungut 18.2 metër dhe diametër

29 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

ƩD/Ʃn me mesatare 6 m. Pema ka tre trungje të rigjenerimit II/III, ka lartësi të kurorës 11m. Kjo pemë i përket varitetit ulli i zi i Tiranes. Eshtë e njëkohëshme me pemët e tjera të vjetra në këtë vënd.

Ulliri TU-7: Në Tujan, në mëhallën e poshtëme, prone e familjes Dash Kalaja. Pema ka moshë mbi 3000±250 vjecare, ka vije lakore të bazamentit të trungut 18.6 metra dhe ƩD/Ʃn rreth 8.3. Pema ka disa trungje te rigjeneruar ne mënyrë interferente, ka lartësi te kurores 13 m. Kjo pemë i përket varitetit ulli i bardhë i Tiranës. Pemë shumë e vjetër sepse një pjesë e bazes e trungut është e dekompozuar nga jetëgjatësia, me shumë zgavra.

Ulliri i Tufines SHT-1: Në Tufine, pronë e familjes shumë të vjetër Tiranase “Qefalia”. Pema ka moshë rreth 2800±200 vjecare, ka vijë lakore të bazamentit të trungut 17,2 m dhe mesatare për ƩD/Ʃn per 6.2 m. Pema ka gjëndje të mirë shëndetësore dhe ka lartëësi të kurorës 10 metra. Kjo pemë i përket varitetit ulli i zi i Tiranës. Pema ka qënë nën mbrojtjen e shtetit deri në vitin 1990 ndërsa më pas nën mbrojtjen e familjes.

30 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Ulliri i Linzës (LI – 1): Pema është gjigande, është pronë e familjes Kadri Delia. Kjo pemë ka lakore të bazamentit të trungut 22 metra, ƩD/Ʃn per 8 m. Pema ka 3 trungje të rigjeneruar dhe lartësi të kurorës 14 m. Kjo pemë i përket varitetit ulli i zi i Tiranes. Pema thuhet se është më shumë se 2800±200 vjeç dhe është një nga pemët më të vjetra të ullirit në Tiranë. Ajo ka qenë nën mbrojtjen e familjes. Kjo pemë e vjetër duhet te jetë ne aplikacionin e itinerarit dhe të interesit për të vizituar gjatë eskursioneve. Eshtë shumë kollaj për të takuar me atë.

Ulliri i Linzes LI-2: Pema është gjigande, është pronë e familjes Maliq Delia. Pema ka moshë mbi 3.000 vjecare. Kjo pemë ka lakore të bazamentit të trungut 22.6 metra, ƩD/Ʃn, 8.4 m. Pema ka 3 trungje të rigjeneruar dhe lartësi të kurorës rreth 13 m. Kjo pemë i përket varitetit ulli i zi i Tiranes. Kjo pemë e vjetër duhet të jetë në aplikacionin tonë të itinerarit dhe të interesit për t’u vizituar gjatë eskursioneve agro turistike në Tiranë.

LI-3: Pemë me kod LI-3, është pronë e familjes S. Bastari. Pema ka moshë mbi 2.500 vjecare. Kjo pemë ka lakore të bazamentit të trungut 16.4 metra, ƩD/Ʃn per 6.1 m. Pema ka 4 trungje të rigjeneruar dhe lartësi të kurorës 10 m. Pema mendohet se është më e vjetër e ullirit të bardhe të Tiranës. Kjo pemë e vjetër do të jetë object për të vizituar gjatë eskursioneve dhe është kollaj për ta gjetur atë.

Ulliri i Linzës (LI – 4); Pemë pronë e familjes Genti Bastari. Pema ka moshë mbi 2800 vjecare. Ka lakore të bazamentit të trungut 17 metra, ƩD/Ʃn, 7.0 m. Pema ka 7 trungje të

31 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

rigjeneruar dhe në lartësi të kurorës 14 m. Kjo pemë i përket varitetit ullirit të zi të Tiranës. Kjo pemë e vjetër është afër pemës LI-3, dhe duhet të jetë ne axhendën e eskursioneve.

Ulliri Ati dhe Biri: Një fotografi në kopshtin e ullirit të presidentit të republikës, Prof Dr.Bamir Topi, për të vizituar disa pemë ulliri mijëvjeçare …. do të jetë një kujtim i paharrueshëm në jetën tuaj. Këto pemë të vjetra janë në kodrën e Priftit dhe ju mund të shijoni vajin e ullirit të prodhuar në keto pemë 3000 deri 3500 vjeçare.

Ner Olive: Lanabregas, Dajti - Tiranë: 10 km në lindje të Tiranës. Është një kandidat për Titulli; "Ulliri më i vjetër". Ky ulli ka perimetri prej 16.3 metrash, diametri 6.8 m dhe lartësia e pemës 10 metra, vlera volumetrike është rreth 500 m3 dhe shume interesant. Ajo prodhon çdo vit te jetes të saj dhe frytet japin nje vaj shumë të shtrenjte. Është pronë e Familjes Hajdari.

32 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Ju keni për të vizituar shumë, për të lënë fshatin Tujan, .....per ne vëndin arkeologjik të vëndit me antik te ullirit në rrënojat e qëndrës Brret qe janë ende të dukshme, tregojnë gjurme të shkëlqyer Iliro-romake.

Ulliri (BR-1: Eshtë pretedent për të qënë ulliri më i vjetër sepse ne mendojmë të jetë 3200 vjet. Ky ulli ka perimetër te qafës e trungut 22 metra, mesatare e diametrave 8 m dhe lartësi të pemës rreth 15 metra, ka vlere volumetrike rreth 1000 m3 , është mjaft interesant.

Ulliri (BR-2: Eshtë shumë afër me ullirin BR-1, vlerësuar të jetë 2800-3000 vjet. Ky ulli ka perimetër të qafëës e trungut 15.2 metra, diametër 6.2 m dhe lartësi të pemës rreth 11 metra, ka vlere volumetrike rreth 600 m3 , bazament mjaft interesant të pajisur me korde dhe gunga.

Ulliri VA-1: ne fshatin Varosh, Ndroq , Tirane: Eshtë ulli i vjetër me moshë midis 2500 vjet. Ka perimetër të qafës e trungut 16.3 metra, diametër 6.8 m dhe lartësi të pemës rreth 13 metra, ka vlere volumetrike rreth 700 m3 . Ai frutifikon dhe jep nje vaj shumë të kushtueshëm.. Eshtë pronë e familjes Safet Cekrezi, në kodrën e Tocit. Eshtë pemë interesante shumë e vjeter dhe Ilirët që ndërtuan kalanë kanë pirë shumë herë në hijen e sajë. Ata kanë përshëndetur Krishtin dhe Muhametin për lindjen Kristiane dhe Muslimane.

33 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Ulliri VA-2: Eshtë në Varosh, rreth 500 m në perëndim te VA-1: Eshtë një ulli shumë i vjeter duke i dhënë një moshë midis 2200 vjet. Ky ulli ka perimetër të qafës e trungut 15.8 metra, mesatare e dy diametrave 5.9 m, lartësi të pemës rreth 11 metra, ka vler volumetrike rreth 500 m3 . Eshtë pronë e familjes Sami Cekrezi. Eshtë pemë interesante shumë e vjetër prandaj duhet te jetë në axhendën e eskursioneve së bashku me Kalanë në majë të kodrës.

Ulliri DR-1: në fshatin Durisht, duhet të bindeni se ky ulli fillon në mijëvjecarin para JC, rreth 3000 vjet, me vajin e të cilit janë ushqyer njerzit e qytetit Persqop, dhe bekuar femijët e tyre. Takohet sapo kalon fshatin Durisht . Ulli gjigand, me perimetër të qafës e trungut 17.7 metra, mesatare e 6.9 m, lartësi të pemës rreth 10 metra, ka vlere volumetrike rreth 300 m3 Eshtë pronë e familjes Spahiu. Eshtë pemë interesante shumë e vjetër rritur në tokë shumë të varfër.

Ulliri DR-2: Gjëndet në Durisht, në mëhallën Dragai, rreth 3500 vjet, përsëri duhet ta marrim me mend se edhe ky ulli fillon në mijvjëcarin para JC, ulli gjigand, ka perimetër të qafës e trungut 22.4 metra, diametër 8,9 m, lartësi të pemës 11 metra, ka vlere volumetrike 600 m3 Eshtë pronë e familjes Spahiu. Duhet të jetë pretedent për të qenë pemë kampion i Tiranës

Ulliri MA-1: Në Majollë të fshatit Durisht, edhe ky ulli fillon në mijëvjecarin para JC rreth 3500 vjet, sapo kalon fshatin Durishti. Ulli me perimetër të qafës e trungut 20.3 metra, diametër 7 m, lartësi të pemës rreth 9 metër, është prone e familjes T. Spahiu. Bazamenti i trungut për shkak të moshës dhe mungesës e mirëmbajtjes ka nisur copëtimin në lakoren

34 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

perimetrale. Dhe megjithëse ka trung 80% të tharë, ai frutifikon rregullishtë. Eshtë nder pemet më të vjetra të Shqipërise.

Ulliri (MA-2): Ky ulli takohet sapo kalon fshatin Durisht rreth 2500 vjet. Eshtë shumë i shëndetshëm dhe ka perimetër të qafës e trungut 19.7 metra, diametër 6. 9 m, lartësi të pemës 10 metra, ka vlere volumetrike rreth 800 m3 . Eshte pronë e familjes M. Spahiu. Eshte pemë interesante shumë e vjetër, e rritur në tokë shumë të varfër. Eshte pemë që prodhon rregullisht.

KONKLUZIONE KRYESORE

Qarku i Tiranës zotëron sipërfaqe ullishte shekullore të madhe, heterogjene, me shumë resurse varietale dhe individ shekullor të jashtëzakonshëm. Kalatë dhe një numër i madh i pemëve të vjetra simbolizojnë qëndrat e lashtësisë dhe të qytetërimit Ilir. Fakti një numur i madh i pemëve të vjetra ndodhen pranë Kalave, dëshmojnë për stilin e ndërtimit, kulturën dhe qytetërimet para Ilire dhe Ilire.

Nëpërmjet misioneve eksploruese janë evidentuar individët më të vjetër të ullirit te cilet kanë qënë rreth 300 rrënjë, vlerësuar me moshë mbi 2000 vjet. Por pemët më të vjetra janë koleksionuar 45 individ të cilët kanë moshë mbi 2500 vjet. jane kryer egzaminime per gjendjen shendetesore, preventivime per rimëkëmbjen fizike të individëve dhe shendetesimin si një pasuri kombëtare dhe dëshmi e lashtësisë. Në ullishtet e vjetra të Kavajës dhe Rrogozhinës nuk janë gjetur individ më të vjetër se 1500 vjet.

Këto pemë përbëjnë peizazhe mjaftë të bukura, të cilat duhet të promovohen me historinë dhe vlerat e tyre. Pemët më të vjetra të ullirit formojnë disa peizazhe të jashtezakoneshme të cilat nuk janë shfrytezuar për agro-ekonominë, duke përfshirë nënproduktet dhe industrinë e saj.

35 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Zbulimi i pemëve më të vjetra të ullirit, ka nxjere ne evidence nevojën për rigjenerimin e tyre dhe shpëtimin nga erozioni gjenetik ose risku i zhdukjes. Të gjitha pemët kanë të nevojshëme rikonstruksionin e kurorës, trungut dhe degëve për rigjenerim e rinovim vegjetativ, sepse kanë patur mungesë të ushqyeri dhe fenomenin e erozionit si pasojë e mungesës e mureve mbrojtës.

Gjurmet, ritet dhe zakonet Ilire për ritualet nga mbretëresha e të gjitha pemëve si një simbol i bekimit, lumturi dhe prosperitet, implementohet dhe në ditët tona si psh“kurora” me degëza si një simbol i gëzimit dhe lumturisë.

REKOMANDIME

Objektet Për Guide Turstike në fazën e parë duhet të prekë ato të cilat plotësojnë standartet dhe kanë vlera turistike të mëdha, të cilat plotësojnë kushtet për promovim si dëshmi eskluzive e kulturës e lashtë që kanë interes dhe tërheqin turista: ato jane:

NR OBJEKTET QE KANE STANDARTE PER GUIDE TURISTIKE VENDI

1 Kalaja e Persqopit dhe pemët e vjetra Petrele 2 Kalaja e Petrelës dhe parku i ullijve shekullor Petrele 3 Parku shekullor i ullirit Dragai: Pemet DR-1, DR-2, DR-3 Durishti 4 Parku shekullor i ullirit Majolle: Pemet MA-1, MA-2, MA-3 Durishti 5 Mulliri i vajit “Shkalla” Lunder 6 Kalaja e Tujanit dhe parku shekullor: TU-1, TU-2, TU-3, TU-4, TU-5, TU-6, TU-7, TU-8 Tujan 7 Parku shekullor i Shtish Tufinës, Kodra e Priftit, Linzës, Lanabregasit: SHT-1, SHT-2, Tufine, LI-1, LI-2, LI-3, LI-4, BR-1, LA-1, Mulliri vajit Lanabregs, Market vaji , sende artistike Linze 8 Kalaja e Prezës dhe Parku shekullor i ullirit: Pemët BR-1, BR-2, BR-3, BR-4, Market vaj Preze + dhe verë, Mulli vaji “Subashi” + Market vaji, medicinale, sende artistike Marikaj 9 Kalaja e Ndroqit, Parku shekullor Varosh. Pemët VA-1, VA-2, VA-3, Mulliri antik dhe i Ndroq ri i vajit “Pasmaçiu”, Market vaji, sende artistike, fidan autokton ulliri

Një udhërrëfyes turistik agrar, duhet të përgatitet për promovimin e vajit super cilesor, ambalazhimi, marketingu, dhe promovimi i tyre duhet te organizohet me metoda moderne divulgimi në ndërthurje me Keshtjellat, stili i ndërtimit, arkeologjia, infrastruktura. Stili Ilir- Kalaja ka perdorë pemët e ullirit për panoramë të bukur, mbrekulli ambientale, burime ujore duke i dhënë aksesin e madh të vëndeve relaksuese e turistike sidomos për turizëm agrar.

Elementi i rëndësishëm duhet të jetë Promovimi i ullirit në literaturë dhe në art: Ulliri në mitologji dhe në art. Ulliri si ritual dhe mit i Shqipetarëve - Ulliri në folklor.

Projekti ligjor, për mbrojtjen e sigurtë të pemëve të vjetra, ashtu si gjithe vendet e ulliri duhen të promovohen dhe shpallen individët e vjetër me statusin "monument natyror", ndërsa individi më i vjetër nëpërmjet seleksionimit mbi terma reference shkencore mund të quhet një monument natyror kombëtar.

36 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

Fondi i vjetër i ullirit është nën rrezik serioz të zhdukjes, Shëndetesimi dhe rigjenerimi fizik i pemëve të vjetra Rigjenerimi i performancës fizike dhe biologjike, Punime artistike murale duhet të jenë në menyrë preventive ose njekohësisht me projektin e guidës.

Literature

1. Barranco, D. & L. Rallo, 1984. Las variedades de olivo cultivadas en Andalucía, M. de Agricultura, Junta de Andalucía, Madrid, Spain. 2. Barranco, D., 1997. Variedades y patrones. In: D Barranco, R Fernández-Escobar, L Rallo (eds). El cultivo del olivo. Mundiprensa y Junta de Andalucía, Madrid, Spain, pp 59-80 3. Gixhari B., Gjeloshaj A., Filipi N. (2013). OLIVE IN HISTORY AND ART. In Olive-Grove, Risk Prevention, 405-424.

4. Gixhari B., Bari Hodaj, Aljula Gjeloshi, Hairi Ismaili. (2014-b). Olive in the story and art in Albania. in Olive grove, Risk prevention, sustainability and Learning, 297- 314.

5. Gixhari B., Llambro A., Xhelili L. (2015). Shperndar]a gjeografike e resurseve gjenetike te Vlores, B. Pemtarise, Nr. XVIII, 19-24.

6. A. Belaj, Z. Satoviç, L. Rallo, I. Trujillo, H.Ismaili,Dh. Panajoti 2000. RAPD genetic diversity among olive cultivars (Olea europaea L.) from Albania. 111 7. Ismaili, H., Gixhari, B., Osmani, R. (2013). THE DIVERSITY OF GENETIC RESOURCES IN THE ALBANIAN OLIVE. Agriculture & Forestry, Vol. 59. Issue 3: 35-46, Podgorica. UDC (UDK) 633.852. 73(496.5).

8. Ismaili, H., 1995. Étude de caractéristiques pomologiques des cultivars plus importants de lólivier en Albanie. Atti Convegno "L´Olivicoltura Mediterranea", Ist.Sper.Oliv.,Rende (Cs), Italia 26-28 Gennaio. 115-122. 9. Ismaili, H. & Q. Çeloaliaj, 1995. Alcuni aspetti dell olivicoltura albanese. Atti Convegno "L´Olivicoltura Mediterranea", Ist.Sper.Oliv.,Rende (Cs), Italia 26-28 Geennaio. 85-92. 10. Jaccard, P., 1908 Nouvelle recherches sur la distribution florale. Bul Soc Vaud Sci Nat 223-270. 11. Kafazi, N., 1980. Veçoritë morfologjike dhe agrobiologjike të varieteteve të ullirit. ILB Tiranë. 12. Loukas, M. & C.B. Krimbas, 1983. History of olive cultivars based on their genetic distances. J Hort Sci 58:121-127. 13. Mekuria, G.T., G.G. Collins & M. Sedgley, 1999. Genetic variability between different accessions of some common commercial olive cultivars. J Hort Sci and Biotechnol 74:309-314. Trujillo, I., L. Rallo, E.A. Carbonell & M.J. Asins, 1990. Isoenzimatic variability of olive cultivars according to their origin. Acta Hort 286: 137-139.

37 National symposium “The ancient olive and olive oil street” November 25-26, 2017: Tirana. Albania Proceedings book pp. 13-38. publ. Date 14 January 2018

14. Tombesi A. Olive Orchard Installation, Soil arrangement, Planting density and training. Proceedings International Seminar on Olive Growing, Chania, Crete, Greece, 18-24 May 1997, 55-65. 15. Tombesi A., Correia J., Potatura ed intercettazione dell'energia radiante nell'olivo. 113 Rivista di Frutticoltura 1, 2004:31-35. 16. Baldy C. Lhotel J.C., Hanocq J. F. – Effetti della radiazione solare nella funzione fotosintetica dell'olivo (Olea europaea L.). Olivae 8, 18-23, 1985. 17. Cantini C. Panicucci M. – Managing of a traditional olive orchard by timesaving biennial pruning. Acta Horticulturae, 586, 361-364, 2002. 18. CiriK N. – Fattori che infl uiscono sulla formazione delle gemme a fi ori nell'olivo. Olivae 27, 25-27, 1989. 19. Denden M. Harzallah M.S., Mathlouthi M., Bouslama M., Bouaouina T. – Azione della potatura di ringiovanimento sulla produzione dell'olivo coltivato in arido e in irriguo. Olivae, 74, 54-57, 1998. 114

38