Ontgonnen Verleden
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ontgonnen verleden Landschappen en deellandschappen Adriaan Haartsen Directie Kennis en Innovatie, januari 2010 © 2010 Directie Kennis, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Rapport DK nr. 2010/dk131 Ede, 2010 Teksten mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding. Deze uitgave kan schrift per e-mail worden besteld bij [email protected] onder vermelding van code 2010/dk131 en het aantal exemplaren. Oplage 50 exemplaren Auteur Bureau Lantschap Samenstelling Eduard van Beusekom, Bart Looise, Annette Gravendeel, Janny Beumer Ontwerp omslag Cor Kruft Druk Ministerie van LNV, directie IFZ/Bedrijfsuitgeverij Productie Directie Kennis Bedrijfsvoering/Publicatiezaken Bezoekadres : Prins Clausplein 8, 2595 AJ 's-Gravenhage Postadres : Postbus 20401, 2500 EK 's-Gravenhage Telefoon : 070 - 378 68 68 Fax : 070 - 378 61 81 Voorwoord In de deelrapporten van de studie Ontgonnen verleden dwaalt u door de historisch- geografische catacomben van de twaalf provincies in Nederland. Dat klinkt duister en kil en riekt naar spinnenwebben en vochtige beschimmelde hoekjes. Maar dat pakt anders uit. Deze uitgave biedt de meer dan gemiddeld geïnteresseerde een overzicht op hoofdlijnen van de historische geografie van Nederland als geheel, haar acht landschapstypen en de nader te onderscheiden 20 deellandschappen die Nederland rijk is. Dit rapport vormt een aanvulling op de 12 provinciale delen met de ruim 80 regiobeschrijvingen. Zo geeft het op hoofdlijnen een beeld van Nederland anno toen, nu en de tijd die daar tussen zit. De hoofdstukken over Nederland als geheel, de landschappen en de bijbehorende deellandschappen schetsen in kort bestek de ontginningsgeschiedenis. De ontwikkeling van het landschap, de bodem en het reliëf en de bewoningsgeschiedenis wordt in beeld gebracht. Het gaat over de ligging van dorpen en steden, de verkavelingvormen in het agrarische land, de loop van wegen, kanalen, en spoorlijnen, dijkenpatronen, waterlopen, defensielinies ven fortificaties. Opvallen is het grote aantal landgoederen en buitenplaatsen en kastelen in Nederland. Een veelheid komt aan bod. Het verleden wordt ontgonnen; u reist mee over heuvels, langs rivierbeddingen, door polders, over boerenland en stadjes. Na bestudering bent u vele ontdekkingen, avonturen, afgravingen en ontginningen rijker. Deze kennis van ons cultureel erfgoed maakt deel uit van het digitaal kennissysteem Cultgis onderdeel van de kennisinfrastructuur Cultuurhistorie afgekort KICH. Hierin is naast de historische geografie, de historische bouwkunst en archeologie ontsloten. Zie hiervoor de website www.kich.nl Namens alle werkers aan dit overzichtsrapport en de provinciale regiorapporten over de historische geografie in Nederland en breder met het geografisch- informatiesysteem Cultgis/Kich wens ik het gebruik hiervan in hun werk van harte toe. DE DIRECTEUR DIRECTIE KENNIS EN INNOVATIE Dr. J.A. Hoekstra Inhoudsopgave Inleiding 13 1 Het Nederlandse cultuurlandschap 15 1.1 Landschap en cultuurhistorie 15 1.2 Landschapsvormende processen 16 1.3 Elementen en structuren 17 2 Nederland als geheel 19 2.1 De natuurlijke basis 20 2.2 De delta bewoond 21 2.3 Landschap in ontwikkeling 22 2.4 Landschapsvormende functies 22 2.4.1 Landbouw 23 2.4.2 Jacht en visserij 23 2.4.3 Bosbouw 24 2.4.4 Natuurbeheer 25 2.4.5 Waterbeheer 25 2.4.6 Defensie 26 2.4.7 Delfstofwinning 28 2.4.8 Wonen 29 2.4.9 Bedrijvigheid 29 2.4.10 Verkeer 29 2.4.11 Bestuur 31 2.4.12 Religie 31 2.4.13 Buitenplaatsen en landgoederen 31 2.4.14 Recreatie/toerisme en sport 33 2.4.15 Zorg, onderwijs en cultuur 33 2.4.16 Energievoorziening 33 3 Landschap 1: Heuvelland 35 3.1 Inleiding 35 3.2 De landschappelijke ontwikkelingen 35 3.3 De kenmerkende samenhangen 37 4 Landschap 2: Zandgebied 39 4.1 Inleiding 39 4.2 De landschappelijke ontwikkelingen 39 4.3 De kenmerkende samenhangen 43 5 Deellandschap 2: Noordelijk zandgebied 44 5.1 Inleiding 44 5.2 De landschappelijke ontwikkelingen 44 5.3 De kenmerkende samenhangen 49 6 Deellandschap 3: Oostelijk zandgebied 50 6.1 Inleiding 50 6.2 De landschappelijke ontwikkelingen 50 6.3 De kenmerkende samenhangen 56 7 Deellandschap 4: Midden-Nederlands zandgebied 57 7.1 Inleiding 57 7.2 De landschappelijke ontwikkelingen 57 7.3 De kenmerkende samenhangen 62 8 Deellandschap 5: Zuidelijk zandgebied 64 8.1 Inleiding 64 8.2 De landschappelijke ontwikkelingen 65 8.3 De kenmerkende samenhangen 70 9 Landschap 3: Hoogveenontginnings-gebied (Veenkoloniën) 73 9.1 Inleiding 73 9.2 De landschappelijke ontwikkelingen 73 9.3 De kenmerkende samenhangen 76 10 Deellandschap 6: Noord- en Midden- Nederlandse Veenkoloniën 77 10.1 Inleiding 77 10.2 De landschappelijke ontwikkelingen 77 10.3 De kenmerkende samenhangen 80 11 Deellandschap 7: De Peel 81 11.1 Inleiding 81 11.2 De landschappelijke ontwikkelingen 81 11.3 De kenmerkende samenhangen 85 12 Landschap 4: Rivierengebied 87 12.1 Inleiding 87 12.2 De landschappelijke ontwikkelingen 88 12.3 Kenmerkende samenhangen 92 13 Deellandschap 8: Midden-Nederlands rivierengebied 93 13.1 Inleiding 93 13.2 De landschappelijke ontwikkelingen 93 13.3 De kenmerkende samenhangen 98 14 Deellandschap 9: Maasvallei 100 14.1 Inleiding 100 14.2 De landschappelijke ontwikkelingen 100 14.3 De kenmerkende samenhangen 103 15 Landschap 5: Zeekleigebied 105 15.1 Inleiding 105 15.2 De landschappelijke ontwikkelingen 106 15.3 De kenmerkende samenhangen 109 16 Deellandschap 10: Noordelijk zeeklei-gebied 111 16.1 Inleiding 111 16.2 De landschappelijke ontwikkelingen 111 16.3 De kenmerkende samenhangen 117 17 Deellandschap 11: Zuidwestelijk zeeklei-gebied 118 17.1 Inleiding 118 17.2 De landschappelijke ontwikkelingen 119 17.3 De kenmerkende samenhangen 123 18 Landschap 6: Laagveengebied 125 18.1 Inleiding 125 18.2 De landschappelijke ontwikkelingen 126 18.3 De kenmerkende samenhangen 129 19 Deellandschap12 : Noordelijke laagveen-gebieden 131 19.1 Inleiding 131 19.2 De landschappelijke ontwikkelingen 131 19.3 Kenmerkende samenhangen 136 20 Deellandschap 13: Midden-Nederlandse laagveengebieden 137 20.1 Inleiding 137 20.2 De landschappelijke ontwikkelingen 137 20.3 De kenmerkende samenhangen 143 21 Landschap 7: Droogmakerijen 145 21.1 Inleiding 145 21.2 De landschappelijke ontwikkelingen 145 21.3 De kenmerkende samenhangen 148 22 Deellandschap 14: Droogmakerijen uit de 16e t/m de 19e eeuw 149 22.1 Inleiding 149 22.2 De landschappelijke ontwikkelingen 149 22.3 De kenmerkende samenhangen 152 23 Deellandschap 15: Zuiderzeepolders 153 23.1 Inleiding 153 23.2 De landschappelijke ontwikkelingen 153 23.3 De kenmerkende samenhangen 155 24 Landschap 8: Kustzone 157 24.1 Inleiding 157 24.2 De landschappelijke ontwikkelingen 158 24.3 De kenmerkende samenhangen 159 25 Deellandschap 16: Waddeneilanden 161 25.1 Inleiding 161 25.2 De landschappelijke ontwikkelingen 161 25.3 De kenmerkende samenhangen 164 26 Deellandschap 17: Hollandse kustzone 165 26.1 Inleiding 165 26.2 De landschappelijke ontwikkelingen 165 26.3 De kenmerkende samenhangen 171 27 Deellandschap 18: Kustzone van Zuidwest-Nederland 173 27.1 Inleiding 173 27.2 De landschappelijke ontwikkelingen 173 27.3 De kenmerkende samenhangen 177 Inleiding Is een schurveling een met uitsterven bedreigde vlindersoort, een houtwal die een haaimeet omgeeft, of wellicht is het een pingoruine? Waar werd zout gewonnen en wat heeft dit met turf te maken? Is moernering gevaarlijk? Hoe zit het met het verhaal van de bedijkingen in de kustgebieden en het rivierengebied en wat betekent dit voor het aanzien van Nederland en haar landschappen. Als we om ons heen kijken ontdekken we overal sporen van de wordingsgeschiedenis van Nederland. Vaak weten we er in de praktijk niet goed raad mee. Ontgonnen Verleden beantwoordt uw vragen over de bewoningsgeschiedenis. Het is een digitaal informatiesysteem met de werknaam “Cultgis”. Het vertelt hoe mensen leefden en hoe zij hun omgeving vormgaven. Het maakt het landschap leesbaar als een spannend boek. Ontgonnen verleden levert de bouwstenen voor de biografie van het rijke Nederlandse cultuurlandschap. Dit rapport over Nederland als geheel, de landschappen en deellandschappen vormen hiervan een onderdeel naast de 12 provinciale rapporten over de regiobeschrijvingen. Het geografische informatiesysteem Cultgis van het ministerie van LNV ontsluit cultuurhistorische kennis en maakt het verleden beleefbaar. Cultgis bevat belangrijke informatie voor nieuwe ruimtelijke ontwerpen en schetst de samenhang tussen elementen, patronen en structuren. Het biedt informatie op verschillende niveaus. De kaarten van landschappen en deellandschappen zijn hiervan twee informatieniveaus naast het niveau van de regiobeschrijvingen. De regio beschrijft de bewoningsgeschiedenis en de specifieke kenmerken van het cultuurlandschap. De structuur van het Cultgissysteem kent een getrapte opbouw in een geografisch informatie systeem (GIS). Zoals in dit rapport opgenomen begint de opbouw met een globale karakteristiek over de historische geografie op nationaal niveau. De beschrijvingen van landschapstypen en deellandschappen worden meer concreet. Vervolgens volgen de meer concrete beschrijvingen zoals opgenomen in de provinciale regiobeschrijvingen. Een selectie van de zogenaamde historisch geografische aandachtsgebieden, die van nationale betekenis worden geacht, bevinden zich op het niveau daar onder. Op het laagste niveau treffen we de concrete elementen , patronen en structuren. Het cultgissysteem is ontwikkeld in het monitoring programma meetnet Landschap (traject 1992 – 2060). Het is ook onderdeel van de kennisinfrastructuur Cultuurhistorie