W. J. Berghuis De geschiedenis van de kerk te Bornwird De kerk van Bornwird, op het restant van de terp, verloren in het landschap. Enkele kilometers ten noordwesten van ver van elkaar staan dat voor Bbrnwird Dokkum ligt in de hoek die wordt ge- het woord "dorp" even weinig van vormd door de weg naar Holwerd en de toepassing is als het begrip "werd" zou daarvan aÍtakkende weg naar Raard, zijn voor de halve maanvormige terp- de plaats Bornwird, door Fries spre- rest als daarbinnen niet, gelijk een me- kenden "Boanwurt" oÍ "Boanewurt" teoriet in een maankrater, een kluit geheten. "Frlske groun" zou liggen met daarop De Algemene Nederlandse Bond die een middeleeuws kerkje. Men zou zelfs, ten gerieve van Wielrijders het hele wanneer men Bornwird in de zomer- land bewegwijzert en van plaatsaan- maanden zoekt en de kerkhofsingel het duidingen voorziet deed hier :'Born- rode muurwerk van de kerk camou- wird" schilderen op de borden die de fleert, zonder waarschuwingsborden er vreemdelingen erop wijzen dat het doel drie keer aan voorbij rijden zonder iets van hun tocht is hereikt oÍ reeds ge- te ontdekken. passeerd. Want de hele nederzetting Groot wordt echter de landschappelijke telt slechts drie huizen die daarbij zo waarde van het geheel wanneer de l il-5 gegroeíd' De noordzijde van de kerk in 1919, toen de kerk nog niet met klimop was stoere, scheefgewaaide bomen en rui- Kerk uitwendig ge struiken hun bladeren afwerpen en Bij het gebouw aangekomen merkt men het eenvoudigb rechthoekige gebouw terstond dat niet enkel de landschap- zich op de steil afgegraven terprest in pelijke waarde "de Stichting" tot aan- het vlakke landschap vertoont als een koop bewoog; dak en muren vertonen verheven Plaats van toevlucht. tal van elementen van bouwhistorische architectonische waarde die het Sterker spreekt dit nu misschien zoda- en veilig stellen voor de toekomst volko- nig nog dan toen de terP nog gaaÍ was rechtvaardigen. Helaas is thans maar niet meer dan een flauw oPbol- men een volledig beschouwen niet mogelijk; lende verhoging. een dikke deken van klimoP, die het Dat terpgrond kostbaar was in het be- geheel wel een schilderachtig aanzien gin dezer eeuw blijkt wel uit het af- geeÍt, onttrekt de Zuidgevel aan het knabbelen van het kerkhof tot aan de gezicht. Gelukkig kon voor dit artikel uiterste rand. Uitgezonderd de be- gebruik worden gemaakt van een $erie graaÍplaats en de lage, slechts weinig foto's uit het archief van de Rijksdienst kubieke meters aarde oPleverende voor de Monumentenzorg, vervaardigd terpvoet buiten het gespaard gebleven in januari 1919, toen de bqgroeiing juist zuidelijk deel van de rondweg, vanouds zijn verwoestende zegetocht langs mu- de toegang tot kerkhof en kerk, bleeÍ ren en dak was begonnen, daartoe niet meer van de terp over dan het aangezet door een behulpzame kerk- smalle dijkje dat vanaf de rondweg voogdij of koster, die de jonge aanplant omhoog voert naar de kerk; in Bornwird met latwerk op zijn eerste schreden is kerkgang letterlijk een "opgaan". begeleidde. il l-6 Deze foto's werden genomen tijdens Op ongeveer 45 cm afstand van de opmetingswerkzaamheden door de oostelijke hoeken van het koor vertoont heer W. Scheepens, architect bij het zich een verticale bouwnaad. Het Rijksbureau voor de Monumentenzorg muurwerk westelijk hiervan vertoont, te 's Gravenhage. Diens opmetings- onderbroken door enkele inkassingen, schetsen, door schrijver dezes in 1966 in verticale richting een doorgaande gepreciseerd met waterpas- en loodlij- opeenvolging van hele en halve stenen, nen, dienden bij het vervaardigen van ervan getuigend dat hier zich oor_ de bij dit artikel gepubliceerde gevette- spronkelijk de oostelijke uiteinden der keningen. koormuren bevonden en dat de huidige sluitingswand daar "koud" tegenaan is gebouwd Gevels met inkassingen in het be- staande werk ter verbetering van de Noord- en zuidgevel komen in opzet aanhechting. met elkaar overeen; iets ten oosten van Aan de westelijke einden der koormu- de helft der muren springt aan beide ren doet de aanwezigheid van klezoren zijden het metselwerk op maaiveld- (% stenen) in sommige lagen vermoe- hoogte ter diepte van een halve steen den dat de oorspronkelijke uiteinden (plm. 16 cm) naar binnen en verdeelt der koormuren strak verticaal zijn en aldus het gebouw in een schip- en een zich ongeveer '1 5 cm achter het aan- koorgedeelte. Deze insprong loopt op- sluitende schipmuurwerk bevinden dat waarts tot ongeveer 1 m beneden de er sponningsgewijs omheen grijpt en er dakvoet; op deze hoogte is het koor- "koud" tegen aan is gemetseld. Op het muurwerk uitgemetseld tot in het vlak westeinde der noorderschipmuur is uit der schipmuren, gedragen door een het karakter van het muurwerk op te kwart bol geproÍileerde rollaag met een maken dat zich hier geen oorspronke- uitsprong van + 8 cm, hier voldoende, lijke buitenhoek bevindt; evenals aan aangezien de koormuren sterker bui- de zuidzijde is daar het metselwerk tenwaarts hellen dan die van het schip. verstoord door een vernieuwde west- De zuid- en oostzijde van de kerk in 1919. gevel die er door vertikale bouwnaden venster in doorgetrokken vorm. Deze op ca 2 m uit de hoeken blijk van geeÍt kennelilke, doch thans niet aanwijsbare tegen een toren te zijn gemetseld. verandering duidt op het vroegtijdige De voet van het schiPdak en van de karakter van deze verlenging. westelijke helft van het koor wordt ge- Aangezien aan het koor geen sporen dragen door een aan de onderzilde van oorspronkelijke vensters te vinden kwarthol geproÍileerde rollaag. Boven zijn, dan het genoemde aan de noord- de oostelijke helft van het koor loopt zijde zullen de overigen zich hebben deze lijst door doch is aldaar geprofi- bevonden ter Plaatse van de nu aan- leerd met een afschuining onder een wezigen die allen uit latere tild dateren' hoek van 45 graden, een zogenaamde De dagkanten hiervan ziin zorgvuldig in vellingkant. Ter plaatse van de over- het bestaande werk aangebracht waar- gang tussen beide proÍileringen ver- door eventuele sPoren van de oor- toont het metselwerk een vertikale spronkelijken geheel zijn uitgewist' bouwnaad, doorloPende tot aan de Ondanks dat is de aansluiting in be- eronder gelegen kwart bolle lijst. ln staand muurwerk wel terdege als later detaillering verschillen noord- en zuid- te herkennen doch behalve daardoor gevel aanzienliik; de noordgevel is, met en door hun grootte en vormgeving uitzondering van een kennelijk uit late- onderscheiden de thans aanwezige re tijd daterend venster, geheel blind vensters zich van de oorspronkeliike terwijl de zuidgevel is voorzien van vier door hun detaillering. Hun dagkanten Íunctionerende lichtopeningen en, blii- vertonen nameliik sporen van zijmon- kens foto's, van een gedicht spits- tants, rond de lichtopening lopende boogvenster in het schiP, nabil de stapeling van geprofileerde bakstenen het overgang naar het koor. De noordgevel teÍ lengte van een steen die, in heeft nabij de overgang van koor en midden van een ingehakte sPonning van schip een gedicht rondboogvenster in voorzien dienden tot bevestiging het koor- en in het schipgedeelte een glas in lood Panelen. gedicht spitsboogvenster dat tegenover Van geen dezer "monturen" is echter het gedichte zuidelijke is gelegen en er een rest bewaard gebleven, althans in vorm en aÍmetingen mee overeen- voor zover te zien, want de mogelijk- komt. heid bestaat dat zich in de dichtgezette Beide verschillen iets in vorm en in toppen der beide middenste, eertilds grootte met het meest westelijke aan de hoger dan de beide anderen oprijzende zuidzijde dat vanwege de regelmaat in vensters, nog overbli.lÍselen bevinden. de afwisseling van koppen en strekken in de zijkanten, kenmerkend voor vroeg middeleeuws baksteenwerk, geheel of lngangen grotendeels oorspronkelijk moet ziin. De enige ingang uit de bouwtijd van het Opmerkeliik is dat van dit venster nu de schip bevindt zich in gedichte toestand, westelijke dagkant de decoratief be- aan de zuidzijde, in het westelijk uit- doelde boog van de deels eronder ge- einde der muur. ln tegenstelling tot de legen ingang doorsnijdt, hetgeen erop vensters is deze voormalige opening wijst dat het naderhand neerwaarts gedekt met een rondboog die als werd doorgetrokken, zoals ook wordt merkwaardigheid heeft dat de één bevestigd door het doorhakken van de steen brede rollaag aan de bovenzijde stenen die de dagkant vormen. De wordt begeleid door een platliggende oostelijke dagkant daarentegen bestaat koppenlaag, een zelden voorkomende hoogte over de volle hoogte uit ongeschonden vorm van decoratie. De geringe koppen en strekken, erop duidend dat van de kruin boven het terreinoppervlak deze is berekend op de lengte van het duidt erop dat sinds de bouwtiid een il t-8 Het westelijk deel van de zuidzijde met het gedichte romaanse poortje. aanzienlijke verhoging van het maaiveld genoemd als toegang tot een kerk, hoe heeÍt plaatsgevonden. eenvoudig deze ook moge zijn. De noordelijke ingang, thans de enige Hoewel de plaats der ingang kennelijk toegang tot het gebouw, vertoont oorspronkelijk is, blijkt uit de vorm der meerdere bouwfasen. De accentueren- boog en de slordige, brede voegen een de omlijsting in de gedaante van een latere wijziging. Terzijde van de deur klokgevel, compleet met voluten, krul- echter, goed zichtbaar op de foto, ont- len, Íamiliewapens en een opschrift dat waart men enige in de vorm van een hierna zal worden besproken, werd boog oplopende voegen. Bij recon- gevat in moderne baksteen, geplaatst structie blijkt dat de ronding hiervan in 1906 door een kerkbestuur dat aldus volkomen overeenstemt met de buiten- blijk gaf van praktische zin, gepaard rand der boog boven de zuidelijke in- aan een historische betrokkenheid. gang terwijl ook de kruinhoogten over- Mede het beheer voerend over de met eenkomen. Hieruit kan worden opge- Bornwird gecombineerde gemeente maakt dat in oorspronkelijke toestand van Hiaure, liet het college de natuur- het gebouw aan beide zijden een ge- stenen sierstukken van de bij een mo- lijkvormige ingang had. dernisering gesloopte middentop der pastorie aldaar, hier boven de ingang Toren aanbrengen, mogelijk hopend op meer aandacht voor de kerkdeur.