Tarzan Als Jane's Constructie Van Geluk De Oppositie Natuur/Cultuur in Een Drietal Tarzanfilms

Moniel Verhoeven

Tarzan als Jane's constructie van geluk De oppositie natuur/cultuur in een drietal Tarzanfilms

Sinds 1918 zijn er ruim veertig Tarzanfilms gemaakt in Hollywood. In deze films worden niet alleen avonturen van Tarzan en Jane geschil- derd; onder dit oppervlakte-niveau vertellen ze nog meer. Dit artikel beoogt de logica op te sporen van drie Tarzanfilms: TARZAN THE APE MAN, TARZAN AND HIS MATE en TARZAN FINDS A SON.' Het drietal wordt opgevat als een deel van de Tarzanmythe.9it is een mythe- complex waarin de verhouding tussen natuur en cultuur centraal staat. Op het eerste gezicht lijkt Tarzan natuur te representeren en Jane cultuur. Na grondige analyse blijkt echter dat in de loop van de films de oppositie natuur/cultuur transformeert en vervangen wordt door andere oppositieparen zoals wildlbeschaafd; het paar mannelijk/vrouwelijk neemt hierbij een bijzondere plaats in. Dit alles maakt deel uit van een paradigmatische keten. Door vergelijking van de 'Tarzanvarian- ten' kan op den duur wellicht het onderliggende paradigma van dit genre worden blootgelegd. De volgende analyse wil hiermee ecn eerste begin maken. De oppositie natuur/cultuur wordt onderzocht aan de hand van het koppelingsproces tussen Jane en Tarzan. Via hen wordt deze oppositie het duidelijkst verbeeld en worden de verschuivingen en nuanceringen van dit primaire oppositiepaar zichtbaar gemaakt. Het Hollywoodsys- teem werkt deze omzetting met name uit in verschillende ontmoetingen (tussen Jane en Tarzan, maar ook in hun ontmoetingen met andere personages). In de handelingen die de personages uitvoeren, de kleding die zij dragen, de wijze waarop zij met attributen omgaan en

Met dank aan Arie de Ruyter, Heidi de Mare, Bernadette Klasen en Lisette Hilhorst voor hun commentaar. Zonder de Tarzan-sporen in Corné Francken, Nico Moria, Peter Tieleman en Rob Mens zou dit artikel nooit onstaan zijn. I. TARZAN THE APE MAN (VS,William S. van Dyke, 1932); TARZAN AND HIS MATE (VS,Cedric Gibbons, 1934);TARZAN FINDS A SON (VS,Richard Thorpe, 1939); alle drie met Johnny Weissmuller en Maureen O'Sullivan. 2. Zie voor een omschrijving van het begrip mythe het artikel van Selma van Londen en Arie de Ruyter, 'Imaginaire werelden', elders in dit nummer.

Jane en Tarzan 95 verbaal communiceren, wordt dit oppositiepaar gevisualiseerd en verfijnd. Dit heeft gevolgen voor de personages Janc en Tarzan als Vrouw en Man. Het Hollywoodsysteem maakt gebruik van de oppositie natuur/ cultuur om een niet-klassiek koppel te kunnen vormen. Het klassieke Hollywoodpaar, dat gebaseerd is op beschaafde, romantische liefde, is in de Tarzanfilms wel aanwezig - in de vorm van de mogelijke koppeling tussen Jane en de compagnon van haar vadcr, Harry - maar blijkt steeds onmogelijk. Het zijn uiteindelijk Jane en Tarzan dic bij elkaar blijven en een omkering van dit klassieke paar vormen.3 Om het onderzoek enigszins in te perken en te structureren, is geko- zen voor een analyse van vier karakteristieke ruimtes in de drie Tarzan- films: het kantoor van Jane's vader, het bospad in het oerwoud, het water en Tarzans boom.4

Synopsis van de driefilms

TARZAN THE APE MAN begint met de aankomst van de Engelse Jane in Afrika: ze bezoekt haar vader. Samen met hem en Harry Holt, zijn handelscompagnon, gaat ze - wat ongebruikelijk is voor een vrouw - op expeditie naar een olifantenkerkhof diep .in het oerwoud, op zoek naar ivoor. Daar ontmoeten zij Tarzan: hij ontvoert Jane. Jane wordt gedurende de rest van het verhaal heen en weer geslingerd tussen haar vader, Harry en Tarzan. Dit betekent een problematisering van de koppeling. Bij wie zal Jane zich vestigen: als dochter bij haar vader, als een klassieke echtgenote bij Harry Holt, of wordt er een heel 'andcr' koppel met Tarzan gevormd? De expeditie vindt het olifantenkerkhof, maar Jane's vader overlijdt en Harry verhandelt het ivoor. Jane blijft bij Tarzan in het oerwoud achter. in TARZAN AND HIS MATE onderneemt Harry opnieuw een cxpeditie voor zijn handel in ivoor. Ook in dit verhaal komt de problematiek

3. Hollywood heeft altijd problemen met koppelvorming. Zie o.m. E. de Kuyper, Filmische hartstochten. Weesp (Wereldvenster) 1984. Het 'mcrkwaar- dige' komt tot uiting in de tegenstelling tussen het koppel Jane en Tarzan en bijv. koppels in het melodrama en de film noir: de laatstgenoemden bevinden zich in de beschaving (hoewel elk genre daar net iets anders onder verstaat) met Tarzan treedt onbeschaafdheid/natuur het systeem binnen. 4. Een vijfde locatie zou het 'kampement' kunnen zijn: in de verschillende films vindt in het kamp van de blanke expeditie een reflectie op de beschaving plaats: 'wat mis je zonder beschaving en wat zijn de voor- en nadelen van beschaving en niet-beschaving?' vragen de personages zich daar af.

96 Moniel Verhoeven van het koppel naar voren: wie hoort bij wie? Tarzan en Jane ontmoeten de expeditie in het oerwoud. Harry probeert Jane te verleiden met kleding en grammofoonplaten; zij wil echter bij Tarzan blijven. De expeditie trekt verder en Jane en Tarzan blijven in de buurt om de weg te wijzen. Wanneer Tarzan op zoek gaat naar vocdsel raakt hij zwaar gewond door een geweerschot van Harry's compagnon. Jane weet dit niet en raakt in verwarring als Tarzan niet terugkeert. Uit- eindelijk, als ze met de expeditie naar Engeland wil vertrekken, vindt ze via de chimpansee Cheetah Tarzan terug en blijven zij toch samen in het oerwoud. In TARZAN FINDS A SON verzorgen Tarzan en Jane een kind dat als enige een vliegtuigongeluk overleefd heeft. Jane, die de moederrol op zich neemt, wil dat Tarzan zich als vader gaat beschouwen. Wanneer dit gebeurt en zij een 'klassiek' gezin vormen, wordt er van buitenaf een hindernis opgeworpen. De familie gaat het kind in het oerwoud zoeken en ontmoet Jane, Tarzan en de jongen (die de naam Boy ge- kregen heeft van Tarzan). Zowel Jane als de familie doet aanspraak op de verantwoordelijkheid voor Boy: hoort hij in het bos of in Engeland? Jane geeft uiteindelijk toe aan de familie Landsing en wil met de jongen naar Engeland teruggaan. De familie blijkt echter geen goede bedoe- lingen te hebben: ze is enkel uit op de erfenis. Tarzan, Jane en Boy blijven tenslotte in het oerwoud.'

Natuur en cultuur als oppositie in de ruimte

Vier ruimtes typeren deze Tarzanfilms. Daarin vinden een aantal ontmoetingen plaats en worden de concepten natuur cn cultuur ten opzichte van elkaar geformuleerd en krijgen zij betekenis.

Het kantoor van Jnne's vader In TARZAN THE APE MAN wordt de problematiek rond natuur en cultuur nader ingevuld op de handelspost waar Jane's vader werkt cn woont. Binnen deze ruimte wordt dit oppositicpaar vcrtcgenwoordigd door drie andere tegenstellingen. Ten eerste onderscheidt Jane zich door haar kleding van haar vader. Jane's 'verfijnde' garderobe en haar enorme hoeveelheid bagage ('alleen het hoogst noodzakelijke' volgens haar) plaatsen haar duidelijk aan de kant van de beschaving. Dit blijkt ook uit haar wens om 's middags thee te drinken. Haar vader raakt haar schone kleren aan en ruikt eraan. Hij voelt zich in deze situatie niet thuis, hij heeft de 'beschaving' waar- uit Jane en hijzelf afkomstig zijn, achter zich gelatcn. Hct is de oppositie

Jane en Tarzan 97 Jnnc in TARZAN THE APEMAN

'beschaafd' en 'niet-beschaafd' die de ruimte in het kantoor typeert. Jane, haar vader en Harry Holt bevinden zich in het kantoor als zij enkele leden van een inheemsc stam door het raam, dus buiten het kantoor zien aankomen: dit vormt een twccdc tegcnstelling. Jane's vader en Harry vinden weliswaar dat de stamleden op hun cigen manier 'beschaafd' zijn, maar ze zijn wel 'anders': ze dragen andcre kleren, bezitten andere sieraden cn bediencn zich van andcre wapens.5 Janc's vader en Harry nocmen de mate van beheersing het grootste onderscheid tussen de stamleden en zichzelf: zij vinden dat zij zich veel be- heerster gedragen dan de inheemse bevolking. In het kantoor wordt de oppositie natuur/cultuur dus genuanceerd door deze te vervangen door twee andcre opposties: beschaafdlwild (Ja- ne ten opzichte van haar vadcr cn Harry) en beheerstlonbeheerst (de vader en Harry tegenover de stamleden). Janc's vader cn Harry ver- keren daardoor in een soort tussenpositie: ze horen niet helemaal bij de Engelse beschaving (Jane), maar ze zijn ook niet Afrikaans geworden (de autochtonen). Daarnaast wordt een andere tegenstelling gcïntroduceerd, namelijk die tussen mannelijk cn vrouwelijk. Bij nadcrc bcschouwing blijkt Janc -

S. Volgens de kunsthistoricus 1'. Vandcnbroeck in: Beeld van de andere, vertoog over her re$ Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Antwcrpen (Miiiisteric van de Vlaamse Gemeenschap) 1987, wordt in dc westerse mentaliteitsgcschie- denis tussen de d ode en 18de eeuw de oppositie natuur/cultuur als volgt ingevuld: 'natuur' wordt gekoppeld aan naaktheid, niets docn, feest, eenheid, es- thetiek, vermaak en genot. Bij 'cultuur' en beschaving horen kleding, arbeid, distantie, ethiek en beheersing. Hij laat zien hoe verschillende stereotiepe figu- ren zoals de wildeman, de nar en de boer deze clemcntcn krijgen toebcdccld. Het is interessant te zien hoe bepaalde clcmenten in het Hollywoodsysteem terugkeren in de constructic van het personagc Tarzan.

98 Moniel Verhoeven Jane en haar vader in TARZAN THE APEMAN

die in de bovengenoemde voorbeelden de cultuur vertegenwoordigt - toch minder eenduidig en standvastig te zijn. In het kantoor kleedt Jane zich in het bijzijn van haar vader om. Hij geneert zich voor deze situatie: als volwassen vrouw behoort Janc zich niet in aanwezigheid van haar vader om te kleden. Jane verklaart haar handeling door te verwijzen naar haar jcugd: 'Lieverd, je schaamt jc toch niet voor mij? Als kind deed je me in bad!' De vader beseft echter dat zijn dochter geen kind meer is, maar cen volwassen vrouw wier lichaam een andere betekenis heeft. Lichamelijke handelingen van vrouwen zoals wassen en omkleden moeten 'onzichtbaar' zijn voor mannen. De vadcr weet dit; Jane blijkbaar niet. Niet hij, maar zij moet zich schamen binnen de 'beschaving', zo stelt deze Tarzanfilm. Deze verschillende posities van Vrouw en Man ten opzichte van de 'beschaving' manifesteren zich ook wanneer Jane te kennen gecft dat ze mce wil op expeditie. Pas als ze - tot verbazing van beide mannen - heeft laten zien uitstekend met een gcweer overweg te kunncn, wordt haar verzoek ingewilligd. Ook hier handelt Jane niet zoals van ccn vrouw in de Engelse beschaving verwacht kan worden. Wanneer het over vrouwelijkheid gaat, vertegenwoordigen juist Jane's vadcr en Harry de Engelse beschaving en niet Janc. De eerste verwacht dat Jane zich als een 'beschaafde' volwassen vrouw gcdraagt en zich (dus) niet uitkleedt in aanwezigheid van een man. Beiden ver- wachten dat een beschaafde vrouw niet met een gcwccr kan omgaan. Jane overtreedt hier de etiquctte door zich eerdcr als Man dan als Vrouw te gedragen. De voorlopige conclusie is dan ook dat Jane de cultuur representeert, bchalvc wat betreft de vrouwclijkhcid. Concreet betekent dit dat Janc als pcrsonagc schuift tusscn vrouwclijk cn mannelijk.

Jane en Tarzan 99 TARZAN THE APEMAN TARZAN PINDS A SON

Het bospad in het oerwoud In de drie films functioneert het bospad als 'ontmoetingsplaats' voor de concepten natuur en cultuur. Ook in dezc ruimte komen dc tegenstellingen wild/beschaafd en onbeheersf/beheerst voor, zij het op een andere wijze. Hier gebeurt dit door middel van gesproken faal. Twee aspecten van de cultuur (het zich beheerst gedragen en de talige uit- wisseling tijdens een ontmoeting) worden op het bospad geproblema- tiseerd. Tarzan spreekt en begrijpt de taal van de 'beschaafde' mcnsen niet, waardoor misverstanden ontstaan die moctcn worden opgelost. In TARZAN FINDS A SON ontmoet de Engelse cxpeditie van de familie Landsing Tarzan op het bospad. Sir Thomas, de oudste man van het gezelschap, wil hun aanwezigheid uitleggen terwijl Tarzan de groep enkel wenst te verjagen. Als reactie daarop dreigt een ander expcditie- lid, Austin Landsing, met een geweer. Tarzan grijpt de man en werpt hem in de struiken. Jane redt dezc ontmoeting door uitlcg te gevcn over het gedrag van Tarzan. Het personage Tarzan blijkt in deze Hollywoodfilms gekoppeld te zijn aan 'natuur' en mag daardoor direct lichamelijk handelen. De agressiviteit van de Engelsen, die verbonden zijn met 'cultuur', ligt problematischer. 'Cultuur' staat binnen dit genre voor een beheersing van dc handelingen, hetgeen onder meer gegarandccrd wordt door verbale communicatie. Als dit ontbreekt, blijft cr niets anders ovcr dan geweld, via het vuurwapen. Schieten kan zo opgevat worden als een uit de hand gelopen dialoog en is van een andere orde dan dc fysieke handelingen van Tarzan, die zonder tussenkomst van materiële middelen reageert. Gewcld is in de cultuur gekoppeld aan techniek, zoals een geweer." 'Beschaafde' mensen sprekcn dus met clkaar. Via taal - nict via

IOO Moniel Verhoeven TARZAN AND Hls MATE

lichamelijke kracht - worden de posities en hiërarchieën duidelijk gemaakt. Tarzan spreekt slechts enkele losse woorden. Dit blijkt ook tijdens de eerste ontmoeting tussen Tarzan en de deelnemers aan de expeditie in TARZAN THE APE MAN. De expeditieleden proberen in verschillende talen een gesprek met Tarzan aan te knopen; hij zwijgt echter hardnekkig. In een laatste poging om contact te leggen roept Janc's vader: 'Kom naar beneden of ik schiet'. Niet-spreken, niet reagc- ren op talige uitingen, is blijkbaar bedreigend voor de 'beschaving'. Een dergelijk zwijgend en niet-reagerend wezen moet weg en zonodig dood. Ook in TARZAN AND HIS MATE zit een scène waarin Tarzan en de Engelsen elkaar op het bospad ontmoeten. In de vorige scène ging het om het zwijgen van Tarzan: nu spreekt hij wel, maar op een 'ver- keerde' manier. Tarzan begroet Harry door diens naam tc noemen en geeft hem vervolgens een stomp op de schouder. Harry stelt zijn compagnon Martin aan Tarzan voor met de woorden: 'Martin, mijn vriend'. Tarzan herhaalt deze woorden letterlijk. Dan vraagt Harry aan Tarzan hoe het met Jane gaat (in de film blijkt dat Harry niet alleen op zoek is naar het olifantenkerkhof, maar dat hij nog steeds van Jane, zijn grote liefde, droomt). Tarzan vervolgt echter zijn imitatie door letterlijk de welkomstwoorden van Harry te blijven herhalen en daarbij de beide mannen steeds op de schouder te slaan. Voor hem hebben woorden en zinnen geen inhoud.7 In deze scene wordt duidelijk dat taal, het

6. Tarzan maakt wel gebruik van technische middelen zoals bijv. een mes. De functie van de techniek is bij hem echter anders, omdat hij wapens niet gebruikt in conflicten met mensen, maar alleen om zijn voedsel te verkrijgen of anderen te redden. 7. Tarzan lijkt hier te bemiddelen tussen mens en dier: hij bootst woorden na, maar koppelt hieraan geen betekenis.

Jane en Tarzan IOI TARZAN THE APEMAN

sprcken, functioneert als uitdrukking van 'bcschaving'. Daar hoort bo- vendien een bepaald gedrag bij: men geeft clkaar een hand op het juiste momcnt en stompt elkaar niet voortdurend op de schoudcr.

Hef water als locutie voor het niet-klassieke koppel Een van de belangrijkste ruimtes voor het niet-klassieke koppel Jane en Tarzan is het water, dat als een niet-klassieke ontmoetingsplaats functioneert. Dit onderscheidt hct water van het bospad, dat niet allccn de ruimte vormt waar 'bcschaving' en 'niet-beschaving' elkaar ontmoeten, maar tevens de plaats is waar de vorming van een klassiek paar uitgeprobeerd wordt: Jane en Harry. Dit mislukt echter stceds weer. Het water ondermijnt allereerst het concept beschaving: 'beschaafde' mensen bevinden zich niet in het water. In geen van de drie films komt de Engelse expeditic in het water terecht: de ledcn moeten er wel voortdurend overheen. Dc expeditic gebruikt het wateroppervlak om ergens anders te komen, zoals ook Janc in het bcgin van TARZAN THE APE MAN over het water vanuit Engeland in Afrika arriveert. Tarzan en Jane daarentegen komen regelmatig in het water terecht; ze worden erdoor aan elkaar verbondcn of van elkaar gescheiden. Hierin lijkt hun traject op dat van het klassiekc koppel op het drogc. In TARZAN AND HIS MATE gaan Tarzan en Jane zwemmen. Jane wil haar kleren aanhouden omdat er andere mensen in de buurt kunnen zijn. Hier schommelt ze opnieuw tussen 'beschaving' cn 'niet-beschaving', maar in omgekeerde zin van de situatie met haar vader in zijn kantoor. Tarzan duwt haar echter het water in cn haar kleren blijven aan een tak hangen. Wanneer de chimpanscc Chcctah dezc vcrvolgcns wegpakt, wordt het voor Jane ccht onmogelijk om haar 'beschaafde huid' te bewaren.

102 Moniel Verhoeven TARZAN AND HIS MATE

In deze films begeven 'beschaafde' mensen zich niet in het water en zij laten evenmin hun huid onbedekt. Doordat Tarzan Jane haar klc- ding laat verliezen, wordt deze regel ondermijnd.' Ook in TARZAN THE APE MAN bevinden Tarzan en Jane zich in het water. Tarzan trekt Jane er opnieuw in: nu begint zij te gillen en wil terug naar de oever. Daar dreigt echter gevaar: er lopen wilde dieren rond. Ze aarzelt, maar blijft toch in het water en laat zich in Tarzans armen ronddrijven. Jane krijgt nu de kans om Tarzan op haar gemak te bekijkcn. Dit lijkt een omkering van hctgccn in Hollywoodfilms gebruikelijk is: een Vrouw bekijkt probleemloos cen Man.9 In het water komen niet alleen verbindingen tot stand maar doen zich ook gevaren en scheidingetz voor. Deze lijken even noodzakelijk voor de niet-klassieke koppeling tussen Jane en Tarzan als de obstakels die het klassieke traject kenmerken. In TARZAN AND HIS MATE valt Tarzan in

8. Ook in de hicrnavolgende scènc wordt een ideaal van dc beschaving ondermijnd: Tarzan speclt met Jane's handen cn voctcn, hij verstopt haar schoenen en trekt aan haar voeten waardoor ze omvalt. Het gegeven dat de mens op twee benen rechtop staat wordt hier letterlijk ondcruit gehaald. g. De afbeelding van het Tarzan-lichaam lijkt een omkcring van hetgeen gebruikelijk is in Hollywoodfilms. Tijdens de verschillende ontmoetingen kan Jane op haar gemak Tarzan bekijken: het lijkt alsof in Tarzan hct lichaam als beeld en het lichaam als actie verenigd wordcti. Zijn lichaam wordt uitgebreid getoond, wat in andere Hollywoodgenres niet zomaar gebruikelijk is. Zie ook: E. de Kuyper, 'Tarzan the Apeman', in: Skrien, nr. I 13, winter 198111982,p. 9; idem, 'Afbeeldingen van het mannclijk lichaam in de Hollywoodfilm. Enkele bedenkingen', in: Tijdsrhr$ voor vrouwenstudies 27, 7 (1986),pp. 442-453. De Kuyper werkt zijn uitcpraken ten aanzien van het mannelijk lichaam uit in: 'De lichamelijkheid van Clark Gable cn Marlon Brando. lle begrenzing en de gaping', elders in dit nummer.

Jane en Tarzan 103 TARZAN FINDS A SON

het water nadat op hem geschoten is. Het water vormt hier de plaats van een mogelijke dood. In het water vinden verschillende ontmoetingen plaats waarin een aantal beschavingselementen die de Tarzan- mythe presenteert, omgekeerd worden. In feite wordt in het water de grens tussen beschaving en niet-beschaving steeds door Jane overschre- den: zij komt telkens terecht in de niet-beschaving (in het watcr, zonder kleding). Hierna is het niet-klassieke koppel een feit.

De boom van Tarzan als 'natuurlijke' ruimte Binnen de oppositie natuur/cultuur vertegenwoordigt de boom van Tarzan de 'natuur'. Opnieuw krijgt dit oppositiepaar door middel van een aantal ontmoetingen een preciczere invulling. In de boom komt bijvoorbeeld de kwestie van het ouderschap naar voren. In TARZAN FINDS A SON worden Tarzan en Jane geconfron- teerd met een ander element uit de 'beschaving': een kind dat na een vliegtuigongeluk door apen naar hen toegebracht is. Een kind kan niet voor zichzelf zorgen en moet volgens bepaalde conventies opgevoed worden. Het ouderschap dat hier voor moet zorgen, blijkt echter niet zomaar aanwezig te zijn. Jane neemt weliswaar alle handelingen van de Moeder over, maar Tarzan gedraagt zich niet direct als Vader. In eerste instantie begrijpt hij niet goed welkc plaats een kind tussen Man en Vrouw inneemt, maar vervolgens accepteert hij een Vader-Zoon rela- tie. Op deze manier komt er een niet-klassiek gezin tot stand, gebaseerd op een koppel dat niet door biologische voortplanting een zoon verwerft, maar doordat dit kind letterlijk uit de lucht komt vallen. Tarzan leert dat hij het kind een 'beschaafde' naam moet gevcn in plaats van Olifant, zijn eerste keus. Wannecr Jane vraagt of zij als moeder niet mag meebeslissen, antwoordt Tarzan: 'Maar ik ben de vader, jongen

I 04 Moniel Verhoeven De boom van Tarzan

heet Boy'. Tarzan leert ook dat de honger van het kind niet gestild kan worden door een rauw bot maar wel met een flesje warme melk. Voedselcategorieën worden gebruikt om dc oppositic natuur/cultuur nadcr uit te werken. Het rauwe bot van Tarzan staat voor natuur en 'onbeschaafdheid'. In de 'beschaafde' wereld bemiddelt de techniek tussen het vinden en eten van voedsel: het kind krijgt van Jane eenjesje melk te drinken. Voedsel speelt ook in een andere scène uit TARZAN i FINDS A SON een rol. Jane nodigt de familie Landsing uit voor een maaltijd. De gasten vragen hoe het voedsel heet: 'vruchtcn', is het 1 antwoord van Tarzan. Blijkbaar heeft voedsel voor hem geen verfijnde ! benaming nodig, zoals in de 'beschaving'. Distinctie maakt deel uit van 'beschaving': voor Tarzan horen woorden en objecten eenvoudigweg bij elkaar. Ook Cheetah gaat aan tafel zitten, tussen Tarzan en me- vrouw Landsing in. Uit de gezichtsuitdrukking van de laatstgenoemde kan afgeleid worden dat zc dit niet plezierig vindt: in de 'beschaving' horen dieren niet aan tafel. Zij vertrekt dan ook naar de keuken waar Jane een ei bakt. Aan tafel gaat de maaltijd verder, maar van een dialoog is geen sprake. Er zijn duidelijk twee partijen die elkaars handelingen interpreteren: hct 'bcschaafdc' Engclsc gczclschap dat op zckcrc omgangsvormen is gesteld, cn Tarzan, Boy en Chcetah, die zich 'niet- beschaafd' gedragen door te fluisteren en te lachen en geen onderscheid maken tussen mensen en dieren. Ook hier wordt duidelijk dat voedsel gebruikt wordt om het oppositiepaar beschaafd/onbeschaafd te definië- ren. Het is 'beschaafd' van een bord te eten en de precieze naam ervan te weten. Jane komt aan het 'beschaafde' gedrag van haar gasten tege- moet door hen een gebakken ei voor te zetten en niet, zoals Tarzan, slechts rauw fruit. Zij bemiddelt zo tussen 'beschaving' en 'niet-beschaving': van rauw naar gekookt als tekcn van 'beschaving'.

Jane en Tarzan ros Het niet-klassieke koppel

De boom is de locatie van het niet-klassieke koppel. Jane en Tarzan vormen, zoals we hebben gezien, een ongewoon koppel dat op een aantal punten buiten de 'beschaving' staat door de regels ervan om te keren. In Tarzans boom wordt hun positie ten opzichte van het klassieke paar nog verder aangescherpt. In TARZAN THE APE MAN overschrijdt Jane voor het eerst letterlijk de grens naar 'niet-beschaving': zij wordt door Tarzan in zijn boom getrokken. In tegenstelling tot het klassieke overgangsritucel waarbij de Man de Vrouw over de drempel draagt, wordt deze drempelover- schrijding gemarkeerd door hct gillen en schreeuwen van Jane. In TAR- ZAN AND HIS MATE wordt de romantische liefde nict alleen getoond als het onmogelijkc verlangen van Harry naar Jane: bij Jane en Tarzan wordt hiermee gespeeld door omkering en ondermijning. In de dialoog wordt het wederzijdse 'Ik hou van jou' geparodieerd doordat Tarzan ingestudeerde antwoorden geeft. De betekcnis van dit sluitstuk van de klassieke koppeling blijkt aan Tarzan volledig voorbij te gaan. Hierdoor is de aard van de verbinding tussen Jane en Tarzan wezenlijk anders. De scène eindigt met een suggestieve opmerking van Jane: zij zegt plagend dat er misschien een anderc vrouw in het spel is. Ook hier wordt verwezen naar de klassieke situatie: 'overspel' als pcndant van de romantische liefde die in deze Tarzanfilms op zijn kop wordt gezet. Tarzan als Jane's constructie van geluk blijkt het meest cxpliciet uit TARZAN THE APE MAN. Wanneer Tarzan Jane wakker maakt, vraagt zij zich af wat ze bij hem doet. Nict Tarzan, maar zijzelf geeft daarop het antwoord: 'Gelukkig zijn. Ik ben niet bang en ik heb er geen spijt van. Wij, jij en ik.' Hoewel dit op het eerste gezicht het cliché van de romantische liefde lijkt, wordt de situatie in feite omgekeerd: Tarzan blijkt voor Jane datgene te zijn wat de beschaving niet is, waardoor ook zijzelf niet eenduidig tot de beschaving behoort.

Conclusie

In de verschillende films wordt het oppositiepaar natuur/cultuur uit- gewerkt door andere oppositieparen: wild/beschaafd, onbeheerstlbe- heerst, rauwlgekookt, zwijgenlspreken. Mannelijk versus vrouwelijk neemt binnen dit systeem een heel aparte plaats in: het blijkt geen oppositiepaar te zijn zoals de andere. De andere opposities worden over Man en Vrouw verdeeld: Man en Vrouw zijn het resultaat van dezc verdeling. In dit filmverhaal, waarin enerzijds 'de beschaving' (in dit

106 Moniel Verhoeven geval het duidelijkst vertegenwoordigd door de Engelsen) en ander- zijds Tarzan als 'niet-beschaving' het kader vormen, is Jane degene die in elk verhaal vertrekt vanuit de 'beschaving' en zich steeds weer met Tarzan in de 'niet-beschaving' vestigt. Tarzan lijkt op het eerste gezicht de directe bemiddelaar tussen natuur en cultuur (hij is tenslotte een mens die onder de dieren leeft), maar Jane is degene die het traject veel explicieter doorloopt. Tarzan kan opgevat worden als een configuratie van 'niet-beschaafdc' elemen- ten: hij spreekt niet, weet zich niet volgens de regels van dc beschaving te gedragen, eet rauw voedsel, draagt een lendedoek enzovoort. Jane zit daarentegen complexer in elkaar. Zij vertoont kenmerken die zowel bij 'beschaving' als bij 'niet-beschaving' horen: zij bakt en kookt het voedsel, spreekt en gedraagt zich correct bij de 'echt' beschaafden (zoals de familie Landsing). Bij de 'tussenpersonages' die deze beschaving de rug toegekeerd hebben maar niet onbeschaafd zijn geworden (zoals haar vader en Harry), gedraagt zij zich echter niet zoals het een beschaafde vrouw betaamt. In Tarzans aanwezigheid tenslotte zijn de rollen nog duidelijker omgedraaid. Zij kleedt zich zonder gêne uit in het bijzijn van haar vader, maar bij Tarzan schaamt zij zich voor haar naaktheid. Niet Tarzan toont de klassieke conventies, maar Jane. Door- dat zij daadwerkelijk in beide contexten kan functioneren, tornt ze aan de striktheid van beide registers. Tarzan leeft in en rond zijn boom en is vooral bekend door zijn slingerbeweging (via de lianen) door het oerwoud." Maar misschien is de slingerbeweging van Jane - tussen 'beschaving' en 'niet-beschaving', tussen 'vrouwelijk' en 'mannelijk' - wel typerender voor hetgeen deze Tarzanmythe, zij het minder manifest, vertelt en toont: de conventies van het Hollywoodsysteem zijn de conventies die binnen de westerse culturele ruimte orde op zaken stellen. Maar tegelijk wordt duidelijk dat juist culturele produktcn, zoals Tar- zanfilms, deze regels ondermijnen en de willekeur ervan aanschouwe- lijk maken."

10. Tarzan bemiddelt uiteindelijk wellicht tussen twee anderc assen, nl. die van natuur en religie. Via lianen slingert hij door de lucht. Hierdoor lijkt hij op de sjamaan, die ook enigszins 'buiten' het sociale verkecr staat maar er tegelijker- tijd wel een symbolisch 'hogere' plaats in verwerft. I I. Uiteindelijk is Tarzan ook meer dan 'niet-beschaving'. In de laatste variant, GREYSTOKE:THE LEGEND OF TARZAN, LORD OF THE APES (Hugh Hudson, VS, r983), blijkt Tarzan de verloren zoon van een Engelse aristocraat te zijn. Hij komt in een Engels landhuis terecht waardoor hij de oppositie 'beschaving'/ 'niet-beschaving' overstijgt en laat zien dat het 'niet-beschaafde' een deel van de 'beschaving' is.

Jane en Tarzan 107