Moniel Verhoeven Tarzan als Jane's constructie van geluk De oppositie natuur/cultuur in een drietal Tarzanfilms Sinds 1918 zijn er ruim veertig Tarzanfilms gemaakt in Hollywood. In deze films worden niet alleen avonturen van Tarzan en Jane geschil- derd; onder dit oppervlakte-niveau vertellen ze nog meer. Dit artikel beoogt de logica op te sporen van drie Tarzanfilms: TARZAN THE APE MAN, TARZAN AND HIS MATE en TARZAN FINDS A SON.' Het drietal wordt opgevat als een deel van de Tarzanmythe.9it is een mythe- complex waarin de verhouding tussen natuur en cultuur centraal staat. Op het eerste gezicht lijkt Tarzan natuur te representeren en Jane cul- tuur. Na grondige analyse blijkt echter dat in de loop van de films de oppositie natuur/cultuur transformeert en vervangen wordt door an- dere oppositieparen zoals wildlbeschaafd; het paar mannelijk/vrouwe- lijk neemt hierbij een bijzondere plaats in. Dit alles maakt deel uit van een paradigmatische keten. Door vergelijking van de 'Tarzanvarian- ten' kan op den duur wellicht het onderliggende paradigma van dit genre worden blootgelegd. De volgende analyse wil hiermee ecn eerste begin maken. De oppositie natuur/cultuur wordt onderzocht aan de hand van het koppelingsproces tussen Jane en Tarzan. Via hen wordt deze oppositie het duidelijkst verbeeld en worden de verschuivingen en nuanceringen van dit primaire oppositiepaar zichtbaar gemaakt. Het Hollywoodsys- teem werkt deze omzetting met name uit in verschillende ontmoe- tingen (tussen Jane en Tarzan, maar ook in hun ontmoetingen met andere personages). In de handelingen die de personages uitvoeren, de kleding die zij dragen, de wijze waarop zij met attributen omgaan en Met dank aan Arie de Ruyter, Heidi de Mare, Bernadette Klasen en Lisette Hilhorst voor hun commentaar. Zonder de Tarzan-sporen in Corné Francken, Nico Moria, Peter Tieleman en Rob Mens zou dit artikel nooit onstaan zijn. I. TARZAN THE APE MAN (VS,William S. van Dyke, 1932); TARZAN AND HIS MATE (VS,Cedric Gibbons, 1934);TARZAN FINDS A SON (VS,Richard Thorpe, 1939); alle drie met Johnny Weissmuller en Maureen O'Sullivan. 2. Zie voor een omschrijving van het begrip mythe het artikel van Selma van Londen en Arie de Ruyter, 'Imaginaire werelden', elders in dit nummer. Jane en Tarzan 95 verbaal communiceren, wordt dit oppositiepaar gevisualiseerd en verfijnd. Dit heeft gevolgen voor de personages Janc en Tarzan als Vrouw en Man. Het Hollywoodsysteem maakt gebruik van de oppositie natuur/ cultuur om een niet-klassiek koppel te kunnen vormen. Het klassieke Hollywoodpaar, dat gebaseerd is op beschaafde, romantische liefde, is in de Tarzanfilms wel aanwezig - in de vorm van de mogelijke kop- peling tussen Jane en de compagnon van haar vadcr, Harry - maar blijkt steeds onmogelijk. Het zijn uiteindelijk Jane en Tarzan dic bij elkaar blijven en een omkering van dit klassieke paar vormen.3 Om het onderzoek enigszins in te perken en te structureren, is geko- zen voor een analyse van vier karakteristieke ruimtes in de drie Tarzan- films: het kantoor van Jane's vader, het bospad in het oerwoud, het water en Tarzans boom.4 Synopsis van de driefilms TARZAN THE APE MAN begint met de aankomst van de Engelse Jane in Afrika: ze bezoekt haar vader. Samen met hem en Harry Holt, zijn handelscompagnon, gaat ze - wat ongebruikelijk is voor een vrouw - op expeditie naar een olifantenkerkhof diep .in het oerwoud, op zoek naar ivoor. Daar ontmoeten zij Tarzan: hij ontvoert Jane. Jane wordt gedurende de rest van het verhaal heen en weer geslingerd tussen haar vader, Harry en Tarzan. Dit betekent een problematisering van de koppeling. Bij wie zal Jane zich vestigen: als dochter bij haar vader, als een klassieke echtgenote bij Harry Holt, of wordt er een heel 'andcr' koppel met Tarzan gevormd? De expeditie vindt het olifantenkerkhof, maar Jane's vader overlijdt en Harry verhandelt het ivoor. Jane blijft bij Tarzan in het oerwoud achter. in TARZAN AND HIS MATE onderneemt Harry opnieuw een cxpedi- tie voor zijn handel in ivoor. Ook in dit verhaal komt de problematiek 3. Hollywood heeft altijd problemen met koppelvorming. Zie o.m. E. de Kuyper, Filmische hartstochten. Weesp (Wereldvenster) 1984. Het 'mcrkwaar- dige' komt tot uiting in de tegenstelling tussen het koppel Jane en Tarzan en bijv. koppels in het melodrama en de film noir: de laatstgenoemden bevinden zich in de beschaving (hoewel elk genre daar net iets anders onder verstaat) met Tarzan treedt onbeschaafdheid/natuur het systeem binnen. 4. Een vijfde locatie zou het 'kampement' kunnen zijn: in de verschillende films vindt in het kamp van de blanke expeditie een reflectie op de beschaving plaats: 'wat mis je zonder beschaving en wat zijn de voor- en nadelen van beschaving en niet-beschaving?' vragen de personages zich daar af. 96 Moniel Verhoeven van het koppel naar voren: wie hoort bij wie? Tarzan en Jane ont- moeten de expeditie in het oerwoud. Harry probeert Jane te verleiden met kleding en grammofoonplaten; zij wil echter bij Tarzan blijven. De expeditie trekt verder en Jane en Tarzan blijven in de buurt om de weg te wijzen. Wanneer Tarzan op zoek gaat naar vocdsel raakt hij zwaar gewond door een geweerschot van Harry's compagnon. Jane weet dit niet en raakt in verwarring als Tarzan niet terugkeert. Uit- eindelijk, als ze met de expeditie naar Engeland wil vertrekken, vindt ze via de chimpansee Cheetah Tarzan terug en blijven zij toch samen in het oerwoud. In TARZAN FINDS A SON verzorgen Tarzan en Jane een kind dat als enige een vliegtuigongeluk overleefd heeft. Jane, die de moederrol op zich neemt, wil dat Tarzan zich als vader gaat beschouwen. Wanneer dit gebeurt en zij een 'klassiek' gezin vormen, wordt er van buitenaf een hindernis opgeworpen. De familie gaat het kind in het oerwoud zoeken en ontmoet Jane, Tarzan en de jongen (die de naam Boy ge- kregen heeft van Tarzan). Zowel Jane als de familie doet aanspraak op de verantwoordelijkheid voor Boy: hoort hij in het bos of in Engeland? Jane geeft uiteindelijk toe aan de familie Landsing en wil met de jongen naar Engeland teruggaan. De familie blijkt echter geen goede bedoe- lingen te hebben: ze is enkel uit op de erfenis. Tarzan, Jane en Boy blijven tenslotte in het oerwoud.' Natuur en cultuur als oppositie in de ruimte Vier ruimtes typeren deze Tarzanfilms. Daarin vinden een aantal ont- moetingen plaats en worden de concepten natuur cn cultuur ten op- zichte van elkaar geformuleerd en krijgen zij betekenis. Het kantoor van Jnne's vader In TARZAN THE APE MAN wordt de problematiek rond natuur en cultuur nader ingevuld op de handelspost waar Jane's vader werkt cn woont. Binnen deze ruimte wordt dit oppositicpaar vcrtcgenwoordigd door drie andere tegenstellingen. Ten eerste onderscheidt Jane zich door haar kleding van haar vader. Jane's 'verfijnde' garderobe en haar enorme hoeveelheid bagage ('al- leen het hoogst noodzakelijke' volgens haar) plaatsen haar duidelijk aan de kant van de beschaving. Dit blijkt ook uit haar wens om 's middags thee te drinken. Haar vader raakt haar schone kleren aan en ruikt eraan. Hij voelt zich in deze situatie niet thuis, hij heeft de 'beschaving' waar- uit Jane en hijzelf afkomstig zijn, achter zich gelatcn. Hct is de oppositie Jane en Tarzan 97 Jnnc in TARZAN THE APEMAN 'beschaafd' en 'niet-beschaafd' die de ruimte in het kantoor typeert. Jane, haar vader en Harry Holt bevinden zich in het kantoor als zij enkele leden van een inheemsc stam door het raam, dus buiten het kantoor zien aankomen: dit vormt een twccdc tegcnstelling. Jane's va- der en Harry vinden weliswaar dat de stamleden op hun cigen manier 'beschaafd' zijn, maar ze zijn wel 'anders': ze dragen andcre kleren, bezitten andere sieraden cn bediencn zich van andcre wapens.5 Janc's vader en Harry nocmen de mate van beheersing het grootste onder- scheid tussen de stamleden en zichzelf: zij vinden dat zij zich veel be- heerster gedragen dan de inheemse bevolking. In het kantoor wordt de oppositie natuur/cultuur dus genuanceerd door deze te vervangen door twee andcre opposties: beschaafdlwild (Ja- ne ten opzichte van haar vadcr cn Harry) en beheerstlonbeheerst (de vader en Harry tegenover de stamleden). Janc's vader cn Harry ver- keren daardoor in een soort tussenpositie: ze horen niet helemaal bij de Engelse beschaving (Jane), maar ze zijn ook niet Afrikaans geworden (de autochtonen). Daarnaast wordt een andere tegenstelling gcïntroduceerd, namelijk die tussen mannelijk cn vrouwelijk. Bij nadcrc bcschouwing blijkt Janc - S. Volgens de kunsthistoricus 1'. Vandcnbroeck in: Beeld van de andere, vertoog over her re$ Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Antwcrpen (Miiiisteric van de Vlaamse Gemeenschap) 1987, wordt in dc westerse mentaliteitsgcschie- denis tussen de d ode en 18de eeuw de oppositie natuur/cultuur als volgt inge- vuld: 'natuur' wordt gekoppeld aan naaktheid, niets docn, feest, eenheid, es- thetiek, vermaak en genot. Bij 'cultuur' en beschaving horen kleding, arbeid, distantie, ethiek en beheersing. Hij laat zien hoe verschillende stereotiepe figu- ren zoals de wildeman, de nar en de boer deze clemcntcn krijgen toebcdccld. Het is interessant te zien hoe bepaalde clcmenten in het Hollywoodsysteem terugkeren in de constructic van het personagc Tarzan. 98 Moniel Verhoeven Jane en haar vader in TARZAN THE APEMAN die in de bovengenoemde voorbeelden de cultuur vertegenwoordigt - toch minder eenduidig en standvastig te zijn. In het kantoor kleedt Jane zich in het bijzijn van haar vader om. Hij geneert zich voor deze situatie: als volwassen vrouw behoort Janc zich niet in aanwezigheid van haar vader om te kleden. Jane verklaart haar handeling door te verwijzen naar haar jcugd: 'Lieverd, je schaamt jc toch niet voor mij? Als kind deed je me in bad!' De vader beseft echter dat zijn dochter geen kind meer is, maar cen volwassen vrouw wier lichaam een andere betekenis heeft.