Relicta 13 (2015), 7-124 7 ‘van goeden koerliken Rotcelaerstene wel ende reynlic ghehouwen’ Winning en toepassing van Diestiaanijzerzandsteen in het Hageland van de middeleeuwen tot de 20ste eeuw Thomas Van Driessche1 1 Inleiding2 Bij de Vlaamse Overheid worden momenteel verschillende pistes onderzocht om het acute tekort aan ijzerzandsteen op te lossen, 1.1 Diestiaanijzerzandsteen zoals het openen van een nieuwe steengroeve, het hergebruiken Het bouwkundig erfgoed van het Hageland en de Zuiderkempen van oude bouwstenen afkomstig van sloop of het systematisch wordt in hoge mate gekenmerkt door het gebruik van Diestiaan- bergen van ijzerzandsteen die bij infrastructuurwerken aan het ijzerzandsteen. Deze roestbruine steen werd van de volle middel- licht komt. eeuwen tot de 19de eeuw gebruikt in kerken, kapellen, kastelen, watermolens, bruggen, sluizen, kaaimuren, enz. De meeste van In 2010 heeft de Afdeling Land en Bodembescherming, Onder- deze gebouwen en constructies zijn vandaag beschermd als grond, Natuurlijke Rijkdommen (ALBON) van de Vlaamse monument of opgenomen in de Inventaris van het Bouwkundig Overheid acht proefboringen laten uitvoeren op vier locaties in Erfgoed. het Hageland4. Deze boorkernen werden vervolgens door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium onderzocht op Bij restauratiewerkzaamheden aan deze gebouwen moet regel- dichtheid, porositeit en vorstbestendigheid, en druksterkte5. Het matig verweerde ijzerzandsteen vervangen worden. Nieuwe doel van het onderzoek was inzicht te krijgen in de geo logische ijzerzandsteen is echter niet meer voorhanden. De laatste com- kenmerken van de steenbanken en kwaliteitscriteria te bepalen mercieel geëxploiteerde steengroeve werd in 1950 buiten gebruik voor het gebruik van ijzerzandsteen bij restau ratie projecten. gesteld. Bij gebrek aan ijzerzandsteen nemen monumentenzor- gers sindsdien hun toevlucht tot vervangende steensoorten of Parallel aan het geologische en materiaaltechnische onderzoek restauratiemortels. Deze redmiddelen voldoen echter niet om werd door het toenmalige Vlaams Instituut voor het Onroerend het bouwkundig erfgoed waarin ijzerzandsteen is toegepast, Erfgoed (thans Agentschap Onroerend Erfgoed) een onderzoek op lange termijn in stand te houden. Volgens de huidige restau- verricht naar de exploitatie en het gebruik van ijzerzandsteen in ratiefilosofie moet men er namelijk naar streven om natuursteen het verleden. Het doel was om een antwoord te vinden op de zo min mogelijk te vervangen en als vervanging toch onvermij- volgende vragen: delijk is, moet men bij voorkeur de oorspronkelijke steensoort · Op welke plaatsen werd in het verleden ijzerzandsteen gebruiken3. gewonnen? Bestonden er kwaliteitsverschillen tussen de 1 Onroerend Erfgoed, Koning Albert II-laan 19, 3 Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2002, 2. bij openbare werken aan het licht gekomen waren, 1210 Brussel, [email protected] 4 Meer bepaald de Roeselberg in Herent (1 werden mee onderzocht. ren.be. boring), het Gasthuisbos in Pellenberg (2 borin- 5 Hayen et al. 2013. De resultaten van het onder- 2 Gebruikte afkortingen: ARA: Algemeen gen), de Beninksberg in Wezemaal (3 boringen) en zoek werden gepresenteerd op de 5de Vlaams- Rijksarchief; RAA: Rijksarchief Antwerpen; RAL: de Middelberg in Rotselaar (2 boringen). De boor- Nederlandse Natuursteendag in Brussel (15-16 mei Rijksarchief Leuven; SA: Stadsarchief; WNT: locaties werden gekozen op basis van de resultaten 2014) en op de studiedag ‘Omgaan met Diestiaan Woordenboek der Nederlandsche Taal. Omwille van een haalbaarheidsstudie uitgevoerd door het ijzerzandsteen’ in het begijnhof van Diest van de leesbaarheid zijn de Romeinse cijfers in de Vlaams Instituut voor Technologische Ontwikke- (19 september 2014). Een synthese is gepubliceerd geciteerde archiefbronnen overal vervangen door ling (VITO) in opdracht van ALBON: Dreesen et in Hayen et al. 2014. Arabische cijfers, behalve voor jaartallen. al. 2010. Ook stalen van de Langenberg in Diest die 8 T. Van Driessche verschillende winningsgebieden of maakte het de bouwheren Revolutie van kracht. De oude rekenmunt, gebaseerd op ponden, niet uit waar de ijzerzandsteen vandaan kwam? schellingen en penningen, bleef echter nog lange tijd in gebruik. · Wie waren de eigenaars van de steengroeven? Hoe werden de steengroeven geëxploiteerd (verpachting of rechtstreekse 1.3 Ontstaan van ijzerzandsteen exploitatie)? · Hoe werd de ijzerzandsteen gewonnen? Hoe werd hij bewerkt Het verspreidingsgebied van Diestiaanijzerzandsteen reikt van en getransporteerd? West-Vlaanderen tot Limburg (fig. 1)8. De heuvels waar ijzer- · Voor welk soort gebouwen werd ijzerzandsteen gebruikt? zandsteen voorkomt, zijn ontstaan uit zandbanken die zes mil- Hoe evolueerde het gebruik van ijzerzandsteen door de joen jaar geleden – tijdens het late mioceen – gevormd werden in eeuwen heen? Ondervond ijzerzandsteen concurrentie van de zogenaamde Diestiaanzee. Uit recent sedimentologisch andere natuursteensoorten zoals Brusseliaanse steen, Gober- onderzoek is gebleken dat deze zandbanken in feite opvullingen tangesteen en blauwe hardsteen? Waarom kozen bouwheren zijn van geulen die door zeestromingen diep uitgeschuurd wer- voor ijzerzandsteen en niet voor andere steensoorten? den in de zeebodem9. De zandbanken bestonden uit gewoon wit · Waren er in het Hageland steenhouwersfamilies actief zoals zand vermengd met glauconiet, een mineraal dat zich in zee in Henegouwen en de streek rond Brussel? Bezat het Hage- vormt, gereduceerd ijzer bevat en daardoor een groenachtige land een eigen steenhouwtraditie? kleur heeft. Toen de zee zich terugtrok, ontwikkelde zich op de · Werden de gebouwen waarvoor ijzerzandsteen was gebruikt zandbanken geleidelijk aan een vegetatie, wat aanleiding gaf tot van afwerkingslagen voorzien of werd de steen zichtbaar het ontstaan van een zure bodem. Het glauconiet aan de opper- gelaten? vlakte werd afgebroken en het daarin aanwezige ijzer werd door · Wat was de esthetische appreciatie van ijzerzandsteen in het het regenwater uitgespoeld en in diepere lagen afgezet. Door verleden? Werd ijzerzandsteen alleen gewaardeerd om zijn deze chemische processen werd het glauconiet omgezet in limo- technische eigenschappen of ook om zijn kleur? niet (ijzerroest), dat zandkorrels aan elkaar kit. Zo ontstonden · Werd ijzerzandsteen alleen gewonnen als bouwsteen of ook in de bovenste zandlagen ijzerschollen. In de lagere zones was de als ijzererts? verkitting van het zand meer verspreid en vormden zich plaatse- · Wat was de invloed van de natuursteenexploitatie op het lijk dikke ijzerzandsteenbanken10. In de daaropvolgende geolo- landschap? Konden er conflicten ontstaan tussen exploitan- gische periodes werd het landschap verder opgestuwd. Erosie ten van steengroeven en boseigenaars? Wat deed men met door wind en regen deed de zachtere zandlagen tussen de ijzer- uitgeputte steengroeven? En waar zijn er vandaag nog oude zandsteenbanken verdwijnen, waardoor de huidige getuigen- steengroeven te vinden? heuvels ontstonden. Diestiaanijzerzandsteen komt voor in drie vormen:11 1.2 Oude maten en munten · IJzerschollen: 2 tot 3 cm dikke, bruinzwarte, zuivere limo- Tijdens het ancien régime bestond er een grote diversiteit aan nietlagen, die geconcentreerd voorkomen op de toppen van maten en gewichten. In het Hageland werden de maten en de Hagelandse heuvels. Doordat ze zich op geringe diepte gewichten van Leuven gebruikt. De meest gangbare lengtematen bevinden, kan men ze gemakkelijk ontginnen12. De schollen waren de duim (3,56 cm), de el (68 cm), de voet (28,55 cm) en de zijn zeer hard en nagenoeg onverweerbaar. roede (5,70 m). De meest gangbare oppervlaktematen waren de · Grauwe schollen: ijzerlaagjes in een min of meer aaneengekit vierkante roede (32,49 m²), het dagmaal (100 roeden = 32,49 a) limonietzand. Men treft ze aan in holle wegen en oude steen- en de bunder (1,3 ha)6. groeven. Het geraamte van de ijzerlaagjes houdt het zand bij- een, zodat grauwe schollen als bouwmateriaal gebruikt kun- In de late middeleeuwen waren er in het Hageland diverse mun- nen worden. Wanneer schollen worden weggehaald, ontstaat ten in omloop, zowel Brabantse munten als munten uit de nabu- na verloop van enkele decennia een nieuwe harde korst door rige vorstendommen. Tot de meest gangbare munten behoorden uitloging en kristallisatie. In holle wegen konden wanden de rider, het pond, de gripe, de stuver, de plak en de botdrager7. met grauwe schollen periodiek ontgonnen worden13. Om al die munten tot dezelfde geldwaarde te herleiden, · Homogene ijzerzandsteenbanken: hierin komen (bijna) geen gebruikte men een rekenmunt. Een veel gebruikte rekenmunt limonietlaagjes voor waardoor de steen in regelmatige blok- was het pond Brabantse groten (1 pond = 20 schellingen = 240 ken kan worden gekapt. Op sommige heuvels komen al steen- penningen). In de jaren 1530 werd een nieuw rekenmuntsysteem banken voor op een diepte van 2 à 3 m, maar de banken die ingevoerd, gebaseerd op de Carolusgulden (1 gulden = 20 stui- ijzerzandsteen van goede kwaliteit kunnen leveren, liggen vers, 1 stuiver = 4 oorden). Dit systeem bleef tot aan de Franse doorgaans dieper. 6 Gebaseerd op Mertens & Vandewalle 2003 10 Dusar et al. 2009, 258; Doperé et al. 2003, 4; 13 Zo betaalden de kerkmeesters van de Sint- (maten) en Halflants 1993-1994, deel 2 (munten). Vandenberghe & Gullentops 2001, 38-39; Gullen- Sulpitiuskerk in 1532 twee stuivers aan twee voerlie- 7 De onderlinge verhoudingen waren: 4 riders = tops 1957, 81-85. den die schorren gehaald hadden in een