Anti^Ka Topografija Vaqevskog Kraja

^LANCI ARTICLES

UDK = 904:528.425(497.11)

Mirjana Kosti} Narodni muzej Vaqevo

ANTI^KA TOPOGRAFIJA VAQEVSKOG KRAJA

Apstrakt: U ovom radu bi}e iznet topografski pregled nalazi{ta iz anti~kog perioda, u vaqevskom kraju, do kojih se do{lo arheolo{kim iskopavawima i sonda‘nim rekognoscirawem. Dat je i kra}i osvrt na arheolo{ke podatke o okupaciji ovog prostora za vreme rimske dominacije. Grad Vaqevo, kao sedi{te op{tine i Kolubarskog okruga, obuhvata prostor na kome se dru{tveni ‘ivot odvijao od najra- nijih vremena. Praistorija i anti~ko doba veoma su prisutni na ovom tlu. Stanovnici tih perioda ostavili su za sobom tragove svoga postojawa kroz mnoge materijalne ostatke utvr|ewa, nekropola, naseqa, ostava i sli~nih nastambi. U sklopu istra- ‘ivawa, sa ciqem da se utvrdi poreklo geografskih imena, na- stojalo se i utvr|ivawe hronolo{kih granica wihove pojave, o ~emu sama imena pru‘aju osnovne putokaze. Opis fizi~ko-geografskih osobina vaqevskog kraja u najosnovnijim crtama pokazuje bogatstvo uslova za ‘ivot, pa nije slu~ajno {to se na ovom prostoru jo{ od najstarijih vremena mo‘e pratiti razvoj qudskih zajednica. Svrha topografskog istra‘ivawa je, da na osnovu odnosa anti~kih lokaliteta sa prirodnim okru‘ewem i drugim istovre- menim lokalitetima u okolini, a i nalaza koji poti~u sa lokaliteta navedenih u ovom radu, odredi funkciju lokaliteta, kao i poreklo i status wenih stanovnika1.

1 Ovaj rad predstavqa skra}eni i prilago|eni deo diplomskog rada pod nazivom „Anti~ka topografija vaqevskog kraja” koji je autorka marta 2006. godine odbranila na Katedri za arheologiju Filozofskog fakulte- ta u Beogradu kod prof. Aleksandra Jovanovi}a.

5 Mirjana Kosti} Osnovu za ovaj rad ~ini stru~na literatura koja je pru‘ila dragocene podatke o arheolo{koj istra‘enosti ovog kraja, a pre svega nau~ni radovi u kome su sumirani svi dosad poznati rezultati i podaci o anti~kim lokalitetima ovog podru~ja2. U slu~a- ju opisa nalazi{ta, kori{}eni su, kako publikovani, tako i ne publikovani izve{taji3 o iskopavawima u kojima su, po pravilu, predstavqeni podaci o polo‘aju lokaliteta, ostacima arhi- tekture i pokretnih nalaza. Pa‘wa je bila i usmerena na izu~avawe toponima i topografskih karata koje su doprinele boqem sagledavawu reqefa, hidrografije i me|usobnoj pozici- ji lokaliteta i nalazi{ta4.

Geografski opis vaqevskog kraja

Vaqevo, grad u zapadnoj Srbiji, najve}e je mesto u slivu reke Kolubare. Nalazi se u vaqevskoj kotlini, na 185 m nadmorske visine, u podno‘ju tzv. „Vaqevskih planina”. Sa 83 naseqa i preko 95.000 stanovnika, op{tina Vaqevo spada me|u najve}e op{tine u Srbiji. Sam grad broji preko 60.000 stanovnika. Laj- kovac (122 m n. v.) je varo{ica na levoj obali reke Kolubare, koja je udaqena 27 km od Vaqeva. To je i centar istoimene op{tine koja se prostire na blago zatalasanim {umovitim bre‘uqcima i plodnoj dolini Kolubare. Op{tina Mionica (219 m n. v.) le‘i jugoisto~no od Vaqeva, u dolini reke Ribnice, u podno‘ju planina Maqena i Suvobora. Qig (152 m n. v.) se nalazi u dolini istoimene reke, desne pritoke Kolubare, udaqen od Vaqeva oko 40 km. Ose~ina (189 m n. v.) le‘i na reci Jadru, ispod planine Vla{i}a. Ubska op{tina (100 m n. v.) le‘i na istoimenoj reci u plodnoj tamnavskoj ravnici i na putu Beograd – Vaqevo. Tamnava je naseqena jo{ u praistorijsko doba, a ceo taj kraj je gusto naseqen u vreme Rimqana.

2 @eqko Je‘, Andrej Starovi}, Pregled arheolo{kih lokaliteta i nalazi- {ta u vaqevskom kraju, „Vaqevac” br. 94, Vaqevo 1994, 369-381. 3 Podaci koji su kori{}eni za izradu ovog rada, a preuzeti su iz nepubli- kovanih izve{taja, objavqeni su ovde uz dozvole autora. 4 Pogledati karte: Vaqevo 478-4-2, Pri~evi} 098-2-3, Su{ice 096-4-1, Ogla|enovac 096-1-4, Vaqevo 1 i Vaqevo 2.

6 Anti~ka topografija vaqevskog kraja Vaqevska Podgorina je mikroregija u slivovima reka Obnice i Jablanice (izvori{ni delovi Kolubare), Gradca i Qubostiwe, koja obuhvata i tzv. Vaqevsku kotlinu, po ~ijem obodu se rasprostiru planine: Medvednik, Jablanik, Povlen, Maqen i Suvobor.

Toponimi Prou~avawe toponima odre|enih geografskih prostora pokazuje da hidronimi (nazivi vodenih tokova) imaju najstarija imena koja se najdu‘e ~uvaju5. Uticaj istorijske tradicije na to- ponimiju veoma je zapa‘en u vaqevskoj Podgorini. Kada je re~ o rekama, najvi{e se raspravqalo o poreklu imena reke Kolubara. Istorijat tuma~ewa ovog hidronima po~iwe sa Evlijom ^ele- bijom, da bi svi kasniji tuma~i imena Kolubara jednodu{no ga ubrajali u ona imena reka koje nisu potvr|ena u anti~kim izvo- rima, ali za koja se sa velikom sigurno{}u mo‘e uzeti da poti~e iz predslovenskog supstrata. Uprkos stoletnom trudu doma}ih i stranih stru~waka, poreklo i zna~ewe imena Kolubara, ostaje do danas ne rasvetqeno i sporno. Postoje pretpostavke da je Ko- lubara pre keltske najezde bila istovetna anti~kom imenu Kupe, da bi kasnije Kelti, ta~nije Skordisci prvobitno panonsko-ilirsko ime Kol-apis prisvojili tako {to su wegov prvi, atributivni deo ostavili neizmewen, a drugi apelativni, pre- veli svojim ambra – reka6. Postoji starije mi{qewe od strane I. Duranova koji hidronim Kolubara svodi na ilirsko Ka- la-bara {to bi zna~ilo „tamna reka”. Jedna od pretpostavki je vezana za stari pesni~ki izraz za zmiju koji glasi „colubra”, a ve- zuje se za vijugavi tok koji reka stvara, i koji je mo‘da usled gla- sovnih promena tokom vremena doveo do kona~nog naziva Kolu- bara. Najstariji pisani pomen hidronima Kolubara poti~e iz 1291. godine, a zabele‘en je u jednom kupoprodajnom ugovoru

5 Marija Isailovi}: Vaqevo i okolne oblasti u sredwem veku,Vaqevo 1989, 22. 6 Aleksandar Loma, Kolubara – jedna imenoslovna pri~a, Revija Kolubara, Vaqevo 1997, 30 (U daqem tekstu: Kolubara...).

7 Mirjana Kosti} robiwe „de Colubara”, sa~uvanom u Historijskom arhivu u Du- brovniku7. Istorijski izvori sadr‘e izvesne indicije da se Ko- lubarom sve do u pozni sredwi vek nazivala jedna mawa reke, Gradac, dok se na samu Kolubaru ranije odnosilo ime Obna, sa- ~uvano do danas kao deminutiv u nazivu wenog izvori{nog kra- ka, Obnice. O poreklu ovog hidronima postoje dva mi{qewa: starije, da je iz ilirskog i novije, da su ovoj reci ime dali Kel- ti. Ovo mi{qewe se zasniva na vi{estruko potvr|enom hidro- nimu Abona koji se javqa na evropskom kontinentu i na britan- skim ostrvima i je tipi~no keltski, a zna~i reka8. Gradac, prva desna pritoka Kolubare izvire izme|u planina Povlena i Maqena. Malo daqe nizvodno, sa druge strane klisure, na stenovitoj kosi, ustanovqeni su ostaci kasnoanti~kog utvr|ewa. Ime sela Brangovi} i brda na kojem se nalazi tvr|ava Branig, slovenskog su porekla. Ostaci tog utvr|ewa pokazuju da je mo‘da podignuta da kontroli{e put koji je i{ao klisurom Gradca. Hidronim Gradac je slovenskog porekla, i zna~i naziv za tvr|avu. Tako je nastalo i ime reke, {to je vrlo retko da se reka nazove po mestu pored koga te~e, ali i o tome postoji vi{e teorija9. Jablanica, druga sastavnica Kolubare (pored Obnice), dolazi ispod planine Jablanika, na koju upu}uje poreklo imena reke. Me|utim, pretpostavka, zasnovana na tradiciji, da Kolubara po~iwe na izvoru Gradca10, mogla bi se primeniti analogno i na Jablanicu s obzirom da se u ugarskim poveqama i drugim doku- mentima spomiwe Obnica, a Jablanica ne11. Sa leve strane Kolubara prima reku Rabas koja je prva i najdu‘a pritoka Kolubare, i za ~ije se poreklo imena smatra da je keltsko, izvedeno mo‘da od „Arbatio”. Za Kladnicu i Tamnavu smatra se da su im imena slovenskog porekla12.

7 Marija Isailovi}, n. d., 31. 8 Aleksandar Loma, Kolubara..., 37. 9 Isto, 34. 10 Isto, 31. 11 Marija Isailovi}, n. d., 32. 12 Isto, 35.

8 Anti~ka topografija vaqevskog kraja Hidronimi pru‘aju podatke o pro{losti stanovnika koji su oko wih ‘iveli, dok geografski nazivi planina, brda i visova, nose uglavnom imena koja su im data zbog wihovih osobina. Naj- ve}im delom su slovenskog porekla, te su tako|e vezani za pagan- sku religiju i legende, kao i istorijsku tradiciju. Postoje brojni reqefni oblici koji su u pro{losti bili podlo‘ni prome- nama imena ~e{}e nego {to je to bio slu~aj sa imenima reka. [to se ti~e naziva planina, postoji jedino rasprava o poreklu imena planina Mawen i Povlen, kao i pojedinim lokalitetima vezanim za wihove nazive. Po A. Lomi, oronim Povlen, gledaju}i sa jezi~ke ta~ke, mo‘e se bli‘e odrediti u polovinu 4. veka prema nau~noj pretpostav- ci da je Panilinos, iz Prokopijevog popisa kastela Justinijano- vog doba, obnovqen pod slovenskim imenom Povlen. Za oronim Maqen postojalo je nekoliko mi{qewa, od toga da je staro- balkanski relikt, ili mo‘da keltski uticaj jer u tom jeziku „mala” zna~i planina. Lingvisti~kom analizom dolazi se do zakqu~aka da su oba naziva istog porekla i mogu}e je da su nastala u isto vreme13.

Istorijska pro{lost vaqevskog kraja

Opis topografskih osobina vaqevskog kraja pokazuje bogatstvo uslova za ‘ivot i nije slu~ajno {to se na ovom prostoru od praistorijskih vremena mo‘e pratiti razvoj qudskih zajednica. Dosada{wa prou~avawa najstarijih qudskih kultura u pro- stranom podnebqu ovih prostora pokazala su da je ova geograf- ska sredina odigrala jednu od odlu~uju}ih uloga, kako pri formirawu, tako i u toku wihovog daqeg razvoja. O tome svedo~e brojni lokaliteti iz tog perioda, na severnim obroncima Maqena – pe}ina Petnica i Visoka pe}ina. Kontinuitet naseqenosti prati se, daqe, na nalazi{tima gotovo iz svih faza neolita, koja se postepeno spu{taju prema ni‘im predelima, shodno prelazu na zemqoradni~ko-sto~arsku privredu, za koju su bile povoqne doline Kolubare i wenih pritoka.

13 Aleksandar Loma, Kolubara..., 33.

9 Mirjana Kosti} Na brojnim lokalitetima otkriveni su tragovi paleolitskog ~oveka i qudskih zajednica neolitskog i metalnog doba, {to pokazuje da su ovim krajem prolazile brojne kulturne gru- pe koje su ostavile za sobom nesumwive uticaje i dokaze svog kretawa. Kada je re~ o anti~kom periodu, teritorija Srbije, u rimsku provinciju, ukqu~ena je postepeno, gde je oblast na dowoj Savi i zapadna Srbija, a sa wom i vaqevski kraj, po zavr{etku Tiberi- jevog panonskog rata pripala provinciji Ilirik. Ona se pro- stirala od Jadranskog mora do Dunava, pa su oblasti izme|u Sa- ve, Drine i Kolubare postale deo ove prostrane provincije, da bi posle dalmatinsko-panonskog ustanka (6-9 g. n. e.), do{lo do reorganizacije i podele na dve provincije14. Tako je deo Srbije, izme|u Save i podriwskih i vaqevskih planina, pripadao dve- ma provincijama, Dalmaciji sa centrom u Saloni i Panoniji sa centrom u Sirmijumu. Ove dve administrativne celine delila je granica koja je verovatno i{la 20-25 km ispod desne obale Save, severnim granicama Cera i Vla{i}a i rekom Tamnavom15,paje okolina Vaqeva, i ~itav taj region oko Kolubare i Tamnave pripadao provinciji Dalmaciji. Kasnije podele carstva dovele su do daqih promena. Negde oko 15-te g. n. e. rimske legije su pomerene na jug, a teritorija Dardanaca, Tribala i Meza u{la je u okvire nove provincije Mezije, koja je u vreme cara Domicijana, negde oko 86-te g. n. e. podeqena na dva dela, odnosno na provinciju Gorwu i Dowu Meziju16. Va‘na prekretnica usledila je 395. godine kada je car Teo- dosije Rimsku imperiju podelio na dva carstva, isto~no i za- padno, linijom koja je i{la od Dunava na u{}e Drine, i daqe na jug do Budve17. Srbija, a sa wom i vaqevski kraj, je u{la u sastav isto~nog carstva, ~ime je trajno opredeqena za svoju poli-

14 Marija Isailovi}, n. d., 60. 15 Milutin Gara{anin, Krupaw i Ra|evina u praistorijsko i rimsko doba, Ra|evina u pro{losti 1, Novi Sad 1985, 103. 16 Miroslava Mirkovi}: Istorija srpskog naroda, I tom, Beograd 1994, 75. 17 Marija Isailovi}, n. d., 60.

10 Anti~ka topografija vaqevskog kraja ti~ku, kulturnu, ali i versku egzistenciju u okvirima vizan- tijske vlasti18.

Istorijat istra`ivawa i istra`iva~ka faza

Kada se govori o prvim interesovawima za kulturnu pro- {lost vaqevskog kraja, po~etna istra‘ivawa se vezuju za nau~ne radove znamenitih li~nosti evropske i srpske kulture i nau~ne misli druge polovine 19. veka, po~ev od ~uvenog putopisca Fe- liksa Kanica, koji pomiwe nekoliko fortifikacionih objekata u Vaqevu i okolini, preko kwiga Milana Mili}evi}a19, kao i antropogeografskih radova Qubomira Pavlovi}a20. Bitan pomak u istra‘ivawu ovih prostora u~iwen je polovi- nom 20. veka, kada su arheolozi Milutin i Draga Gara{anin sa- kupili sve do tada poznate podatke o ovim krajevima. Poznato je da su arheolo{ka iskopavawa ovog prostora vr{ena jo{ od kraja 19. veka, ali sa velikim prekidima sve do 1969. godine. Tada su po~ela sistematska arheolo{ka istra‘ivawa Narodnog muzeja Vaqevo sa arheologom Novakom Milo{evi}em. Znatnom inten- zivirawu arheolo{kih radova na podru~ju Vaqeva i okoline doprinelo je osnivawe Istra‘iva~ke stanice Petnica (ISP), po~etkom 80-tih godina. Ona je svojim prostornim, materijal- nim i organizacionim mogu}nostima uticala da se do|e do ot- kri}a novih lokaliteta pod rukovodstvom @eqka Je‘a, a kasnije Andreja Starovi}a. Ovom zamahu arheolo{kih radova sna‘an podsticaj dao je i VI skup Srpskog arheolo{kog dru{tva odr‘an u Vaqevu, 1984. godine, u saradwi sa Narodnim muzejom iz Vaqeva i ISP. Na skupu je dat presek svih dotada{wih saznawa o kulturno-istorijskoj pro{losti Vaqeva. Rezultati ovih istra‘ivawa objavqeni su u „Istra‘ivawima II”. U saop{tewima sa kongresa arheologa izdvaja se i nezaobilazan je rad Aleksandra Jovanovi}a u kome je data sinteza svega onoga {to je do tada istra‘eno sa osvrtom na nove anti~ke lokalitete

18 Vladimir Krivo{ejev: Vaqevo-nastanak i razvoj grada, Vaqevo 1997, 35. 19 Milan Mili}evi}: Kne‘evina Srbija, Beograd 1876. 20 Qubomir Pavlovi}: Kolubara i Podgorina, Beograd 1907.

11 Mirjana Kosti}

u regionu oko reke Kolubare i Tamnave, koji je pripadao provinciji Dalmaciji u rimsko doba21. Posledwih godina istra‘ivawa vaqevske okoline obavqa Zavod za za{titu spomenika kulture iz Vaqeva kojima rukovodi arheolog Radivoje Arsi}, u saradwi sa ISP i Narodnim muze- jem Vaqevo. Do sada, otkriveno je oko 48 lokaliteta u vaqevskom kraju, iz perioda rimske epohe. Karakteristi~no je to {to za prva dva veka ima veoma malo lokaliteta, dok u 3. i 4. veku taj broj rapidno raste. Iz prva dva veka otkrivena su tri lokaliteta, koji se nalaze u severnim i isto~nim delovima, tj. u onim delovima odakle su Rimqani prodrli u ovaj kraj. U 3. veku, kada pasivna romanizacija daje svoje rezultate, broj lokaliteta znatno raste. Rim- qani su prisutni u svim delovima ovog prostora i u 4. veku broj nalazi{ta raste.

21 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda u vaqevskom kraju, Istra‘ivawa II, Vaqevo 1989, 58-65 (U daqem tekstu: Nalazi iz rimskog perioda).

12 Anti~ka topografija vaqevskog kraja U vaqevskoj okolini do sada je otkriveno {est vrsta lokaliteta: naseqe, vila rustika, nekropola, rudnik, ostava i utvr- |ewe. Nakon osvajawa ovih oblasti, Rimqani su pristupili {irewu gradskog na~ina ‘ivota. U po~etku su se oslawali na ci- vitates peregrinae, {ire administrativne jedinice na teritoriji starosedelaca, koje su se kasnije uklopile u {iru teritoriju no- vonastalih gradova. Dosada{wim rekognoscirawem, odnosno evidentirawem i registrovawem, otkriveni su ostaci naseqa na 15 lokaliteta.

Vile rustike Vile rustike su uglavnom podizane na bre‘uqcima koji su imali ju‘nu ekspoziciju ka suncu i bili su u blizini reka i po- toka. Ve}ina vila sastojala se od glavne zgrade za stanovawe i pridru‘enih zgrada. Sude}i po broju lokaliteta na kojima su otkriveni ostaci poqoprivrednih gazdinstava, ravni~arska oblast i pobr|e vaqevskog kraja, bili su veoma nastaweni. Do sada je otkriveno 16 vila rustika. Podizane su na lako obradi- voj i plodnoj zemqi, okru‘enoj {umama i livadama, u centralnom i severnom podru~ju, na osun~anim bre‘uqcima, kao i u dolini reke Rabas, leve pritoke Kolubare, kao i severno od reke Tamnave, na plodnim poqima. Vile rustike su bile povezane mre‘om rimskih puteva, koji slivali su se u glavni put Salona – Sirmijum, koji je povezivao dva centra provincije Dalmacije i Panonije. Put je od 2. veka dobio ~isto ekonomski zna~aj. Poje- dine vile rustike po svojoj arhitekturi odi{u izra‘enom po- trebom za racionalno{}u i efikasno{}u, kao {to je vila rustika u Babinoj Luci sa svojih pet prostorija, dok one u selu Skobaq govore o potrebi wenog vlasnika da sa~uva luksuz i udobnost, {to i potvr|uje sistem za grejawe i bogata fresko-de- koracija. Vila rustika iz Babine Luke tipolo{ki pripada jo{ nedovoqno istra‘enoj grupi objekata poznog Carstva. U ovu grupu spadaju vile iz Kriveqa kod Bora i Prijevora kod ^a~ka22. Wihove zajedni~ke osnovne karakteristike su smawen

22 @eqko Je‘, Rezultati iskopavawa kasnoanti~ke gra|evine u Babinoj Lu- ci, Glasnik Me|uop{tinskog istorijskog arhiva (MIAV) br. 26-27, Va- qevo 1992, 52.

13 Mirjana Kosti} gabarit, u odnosu na vile iz 2. i 3. veka, i izrazito smawena potreba za luksuznim sadr‘ajima objekta (terme, kolonade, hipo- kausti, i sl.). Posebnost ovih vila ~ine konhe apside koje mo‘da imaju ve- ze sa bazilikalnim sakralnim objektima, po{to ove vile postoje u vreme kada je hri{}anstvo priznato kao zvani~na reli- gija Carstva. Rimske vile rustike u vaqevskom kraju nastale su krajem 3. veka (Babina Luka, Liso Poqe), i u 4. veku (najve}i broj). Najgu- {}u koncentracija ovih objekata iz 4. veka, imamo u dolini reke Tamnave, na teritoriji op{tine Ub. Iz burnog vremena Poznog Carstva registrovani su lokaliteti: \evri}a livada, Aluge, Divinac, Kne‘evac, Lon~anik, Stubline, Pqo{tanica, Veliki bunar, itd. Naravno, treba uzeti u obzir i ~iwenicu da su ba{ na ovom prostoru najvi{e vr{ena rekognoscirawa, pa bi neka daqa istra‘ivawa, teritorija ostalih op{tina, mo‘da mogla pru‘iti druga~iju sliku o koncentraciji vila rustika. Tokom rekognoscirawa 1986. godine, na desnoj obali reke To- plica u blizini toponima Obarci, u selu Virovac prona|eni su brojni fragmenti zemqanih posuda od dobro pe~ene, sive zemqe. Ove posude su na~iwene na vitlu i me|u prona|enim fragmenti- ma mogu se raspoznati delovi tawira, zdela, lonaca sa razgrnu- tim obodima. Posude su na~iwene uglavnom od nepro~i{}ene gline, sa primesama silikatnog peska i po pravilu su tawih zi- dova. Wihove tipolo{ke karakteristike nedvosmisleno utvr|u- ju ovaj materijal u vreme od 3. do 4. veka. Najbli‘e analogije su, svakako, sa materijalom iz Babine Luke ili Skobaqa, pa se sa velikom izvesno{}u mo‘e pretpostaviti da je, na iskraju rimskog carstva, ovde postojala mawa vila rustika. Lokalitet Skobaq se nalazi jugozapadno od lokaliteta Cr- kvine gde je istra‘ena jedna vila rustika. Rekognoscirawem terena 1998. godine od me{tana su dobijene informacije da su tu nala‘ene velike opeke koje su pokrivale neki bunar. Prva sonda‘na iskopavawa su pokazala da se ovde nalaze arhitektonski ostaci iz rimskog perioda. Daqim radovima otkrivena je kr- stasta memorija du‘ine 15 m s polukru‘nim apsidama na is- to~noj i zapadnoj strani, ulazom na jugu i pravougaonom prosto-

14 Anti~ka topografija vaqevskog kraja rijom na severu. Memorija je o~uvana do visine poda. Po na~inu zidawa i pokretnih arheolo{kih nalaza datovana je u kraj 4. veka, {to zna~i da je istovremena sa gra|evinom na lokalitetu Cr- kvine, i da najverovatnije pripada vlasniku vile23.

Ostave Nesigurnost izazvana napadima varvarskih plemena, dovela je do potreba stanovni{tva za sakrivawem blaga, pa su tako brojne ostave novca otkrivene na lokalitetima: Rtovi, Svileu- va i Dra‘i}i u selu Beomu‘evi}. Beomu‘evi} je brdovito selo na obali reke Obnice. Ovde je otkrivena jedna ostava rimskog novca, nastala verovatno pred gotskom opasno{}u s kraja 4. veka. Ona sadr‘i 194 komada bronzanog novca od kojih je ve}ina veoma slabo o~uvana, ~itqivo je oko 120 primeraka24. U ostavi su sadr‘ani novci rimskih imperatora Konstancija II (337-361 g.), Julijana (361-363 g.), Valentinijana I (364-375 g.), Valensa (364-368 g.), Gracijana (367-383 g.), i Valentinijana II (375-392. g.)25. Ovakve ostave su zna~ajne zbog mogu}nosti pra}ewa istorijskih kretawa na prostoru severozapadne Srbije, pa se mo‘e izdvoji- ti vi{e hronolo{kih segmenata koji su prikaz nekih istorijskih doga|aja na prostoru Balkana26. Na lokalitetu Rtovi, prona|eno je {est srebrnih rimskih nov~i}a koji se datuju od 1. veka p. n. e. do 3. veka n. e. Na lokalitetu Svileuva otkriveno je dosta rimskih nov~i}a koji su 70-tih godina 3. veka verovatno bili sakriveni pred Kvadskom opasno{}u27.

Nekropole Po mi{qewu istori~ara Marije Isailovi}, oblast zapadne Srbije bila je naseqena ilirskim plemenima, od kojih su u

23 ^aslav Jordovi}, Za{titna arheolo{ka iskopavawa na prostoru Rudar- skog basena „Kolubara”, Kolubara 4, Beograd 2005, 24. 24 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, 64. 25 Isto, 64. 26 Isto, 64. 27 Isto, 64.

15 Mirjana Kosti} vaqevskom kraju bili prisutni, pored ostalih, Autarijati i Tribali28. O mogu}oj prisutnosti drugih etni~kih zajednica, kao {to su Panoni i romanizovani Kelti, mo‘e se zakqu~iti na osnovu dva nadgrobna spomenika iz rimskog perioda prona|ena u ovom kraju. Prvi je nadgrobni spomenik iz sela Gorwe Bukovice ~ije natpisno poqe sadr‘i latinska i keltska imena, mada se po ana- lizi ~ini da je u pitawu panonsko ime teofornog karaktera, {to bi upu}ivalo na prisustvo Panona u ovom regionu29. Drugi spomenik je ara posve}ena Apolonu Gangarskom iz 3. veka na{e ere, na|ena u selu Sitarice kod Vaqeva. Kult Apolona bio je karakteristi~an za romanizovane Kelte, koji su mo‘da i ‘iveli na ovim prostorima. Nekropole su otkrivene na brojnim lokalitetima: Jabu~je, Crkvina, Gorwa Bukovica, Mitrovi}a vo}e, Petnica. U selu Jabu~je otkrivena je, prilikom va|ewa peska iz Kolu- bare, ostava srebrnog posu|a (argentum escarium) iz 1. veka na{e ere, zatim jedan votivni spomenik, delovi nekoliko nadgrobnih spomenika, a tu se nalazio i jedan mauzolej koji poti~e iz istog perioda. Nalaz sadr‘i dva pehara, jedan simpulum, tawire, dva podmeta~a, ~etiri posude za rovita jaja, ka{ike. Ta~an broj posuda se ne mo‘e sa sigurno{}u utvrditi, mogu}e je da je nalaz sadr‘avao i ve}i broj elemenata koji nisu dospeli u Narodni muzej u Beogradu30. Najbli‘e analogije ovo luksuzno posu|e nalazi u velikim servisima, na|enim na tlu Italije, {to pokazuje da je wihov vlasnik bio ili bogati pojedinac ili vojnik koji je ove dragocenosti pqa~kao u Italiji i doneo sa sobom na po~etku rimske dominacije u ovim krajevima31. Na ovom lokalitetu prona|ena je i jedna votivna ara posve}e- na Mitri. Ara je izra|ena od krupnozrnog pe{~ara. Delimi~no je o{te}ena na bazi i profilisanom simsu, kao i sam natpis. Profesor A. Jovanovi} aru hronolo{ki opredequje u kraj 2. ili

28 Marija Isailovi}, n. d., 57. 29 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, 60. 30 Ivana Popovi}: Produkcija srebra u periodu ranog carstva, Anti~ko srebro u Srbiji, Beograd 1994, 45. 31 Isto, 46.

16 Anti~ka topografija vaqevskog kraja 3. vek. Za odre|ivawe hronologije ovog natpisa mo‘e se iskori- stiti i skra}ena zavetna formula v(otum) p(osuit) l(ibens) koja se ina~e, u ovoj formi, retko sre}e na ovoj teritoriji. Isti zavet- ni natpis nala‘en je u Sremu i oblasti kosmajskih rudnika32. U blizini su otkrivene dve profilisane baze za nadgrobne cipuse, prizmati~ni cipus sa natpisom, funerarna kocka sa reqefnom dekoracijom i deo ostatka spomenika sa akroterija- ma. Prema dimenzijama pojedinih elemenata spomenika pretpos- tavqa se da je re~ o dva sepulkralna objekta. Grobni nalazi potvr|eni su u Petni~koj pe}ini. Svi grobovi koji su otkriveni na ovoj nekropoli bili su bez priloga. Inven- tar je sa~iwen od li~nog nakita pokojnika. Po svim svojim od- likama, slobodno ukopanim skeletima, orijentacije zapad – is- tok sa mawim odstupawima i u nedostatku priloga, u ovim gro- bovima je sasvim sigurno sahraweno lokalno romanizovano stanovni{tvo iz 4. veka, niskog dru{tvenog statusa, koje je verovatno primilo hri{}anstvo. Ovoj grupi stanovni{tva verovatno pripada i kultna jama, u kojoj su otkriveni ostaci pogrebnih da}a. Sva prona|ena keramika ima sasvim sigurno odlike rimskog provincijskog grn~arstva, pa je jama mo‘da nastala pre formirawa slojeva u pe}ini i grobova na nekropoli koji sadr‘e elemente ~erwahovske materijalne kulture, posebno posude prona|ene u pe}ini. Sude}i po delu otkrivene nadgrobne plo~e, novca cara Valentijana I i pomenutih fibula, prostor ispred pe}ine lokalno stanovni{tvo je koristilo kao grobqe u periodu od 3. do 4. veka33.

Rudnici i utvr|ewa Putevi su najpre imali vojni karakter da bi u 3. i 4. veku do- bili postepeno i privredni zna~aj. Glavni putevi povezivali su Dalmaciju sa Panonijom, a jedan od najva‘nijih bio je put Sa- lona – Sirmijum, jer je povezivao dva centra ovih provincija.

32 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda,61 33 Podaci i opis ovog lokaliteta preuzeti su uz dozvolu autora iz nepubli- kovanog diplomskog rada Radivoja Arsi}a na temu: Elementi ~erwahovske kulture na teritoriji provincija Moesia Prima i Dacia Ripensis.

17 Mirjana Kosti} Prelaze}i preko Bosne, put je dolazio u oblast Domavije (Sre- brenica), odakle je daqe, preko Drine i Ma~ve prelazio u Srem. Rimski namesnik provincije Dalmacije, Kornelije Dolabela, preuzeo je gradwu puteva na pravcima kojima se vojska kretala prema severu, odnosno prema Dunavu34. Raznovrstan litolo{ki sastav vaqevskih planina uslovio je i pojave raznih ruda i minerala. Poznata su le‘i{ta vi{e ruda metala, a posebno bakra (rudnik Rebeq). Podru~je planina Me- dvednik i Povlen bogata su rudom olova iz ‘ivine rude sa viso- kim procentom metala, dok su u izvori{tu reke Jablanice odav- no poznate mase gvo‘|evitog tufita35. Ovo rudno blago eksploa- tisali su Rimqani, a kasnije i Turci. Tragovi rudarstva mogu se pratiti u rudniku Rebeq (koji se nalazi u planinskom selu Rebeq, u samom Jablaniku na levoj obali Jablanice), i u selu Ogla|enovac, na brdovitom zemqi{tu obronaka Vla{i}a i Jautine. U selu Rebeq rekognoscirawem je otkriven lokalitet nazvan po jednom od planinskih vrhova ove planine – Kuline. Po{to u ovom kraju do sada nije bilo obimnijih arheolo{kih istra‘i- vawa, tek nedavnim rekognoscirawem terena arheolo{ka ekipa vaqevskog Zavoda otkrila je ~itav niz do sada nepoznatih nalazi{ta koja poti~u iz vremena Rimske imperije i sredweg veka. Radi se prete‘no o utvr|ewima i mestima povezanim sa eksploatacijom ruda bakra, srebra, olova, i cinka. Utvr|ewe, dimenzija 100h50 m, na Kulini zauzima severni plato ovog vrha na nadmor- skoj visini oko 960 m. Prema vidqivim tragovima fortifikacija je bila opasana zidinama od lomqenog kamena i maltera, sa najmawe 6 pravougaonih kula. Prilikom rekognoscirawa na po- vr{ini je otkrivena pozla}ena bronzana kop~a u obliku goluba, zatim olovni teg za terazije i veliki broj ulomaka kerami~kih posuda koje ukazuju da se ‘ivot na ovom mestu odvijao izme|u II i VI veka na{e ere. Obzirom na blizinu le‘i{ta rude i starih ru- dokopa ovaj grad je mogao imati vi{estruku ulogu, kao {to je:

34 Slobodan Du{ani}: Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1980, 49. 35 @ivorad Jevti}, Kolubarski okrug, Kolubara – Veliki narodni kalendar za prostu 2002, kw. 12., Vaqevo 2002, 33.

18 Anti~ka topografija vaqevskog kraja prerada iskopane sirovine, sme{taj vojne posade za za{titu rudnika i sedi{te lokalnog upravnika rudnika36. Rudnici sa podru~ja Cera i planinske oblasti izme|u Drine i Kolubare pripadala su distriktu agrentariae Pannonicae37.Ru- darstvo je predstavqalo organizovan sistem koji je bio vezan za prestonicu, ali i povezan za ‘ivotom i administracijom u provinciji, pa su prihodi od rudnika metala pripadali caru i vrlo rano su davani u zakup. U pogledu uprave wihova teritorija je bila izuzeta iz nadle‘nosti provincijskog upravnika i povere- na carskom prokuratoru, a pojedina okna davana su u zakup rud- ni~kim kolonima38. Rudnici su administrativno bili podeqeni u rudnike Nori- ka, Dalmacije, Panonije i Mezije, ali rudarske oblasti nisu bile identi~ne sa provincijskim granicama, ve} po vrstama ru- da39. Tako bi rudnici u Rebequ i Ogla|enovcu, i ako se nalaze na teritoriji provincije Dalmacije pripadali distriktu argenta- riae Pannonicae kao i oni sa teritorije provincije Panonije u okolini Krupwa i Zaja~e40. To govori o povezanosti dve provincije kada se radi o eksploataciji rudnog bogatstva. Vaqevska oblast, bogata rudama u svom zapadnom i ju‘nom delu a izuzetno plodnom i lako obradivom zemqom u centralnom i severnom podru~ju, predstavqala je materijalnu potporu siste- mu utvr|ewa na severnoj granici Carstva, uz Savu i Dunav. Utvr|ewa, ~ija je uloga bila da kontroli{u i obezbe|uju sigur- nost na putevima otkrivena su na lokalitetima: Jerinin grad, U{}e – Anine, Vito. Ovi fortifikacioni objekti imali su izuzetnu preglednost i kontrolu nad putnim pravcima. Utvr|ewe Jerinin grad u selu Brangovi} mogu}e da je imalo za{titnu ulogu nad putem koji je i{ao iz kolubarske doline u jugozapadnu Sr- biju. @ivot u utvr|ewu se, na osnovu stratigrafske situacije

36 Radivoj Arsi}, „Izve{taj o rekognoscirawu terena u reonu sela Rebeq”, nepublikovan rad Zavoda za za{titu spomenika kulture, Vaqevo 2002. 37 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, 58. 38 Miroslava Mirkovi}, n. d., 88. 39 Slobodan Du{ani}, n. d., 9 40 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, 58.

19 Mirjana Kosti} prve kule i crkve, mo‘e datovati u kasnoanti~ki period od 4. do 6. veka. Situacija dobijena iskopavawima otkriva da se na po- menutom prostoru nalazi veliki broj objekata koji ukazuju na postojawe zna~ajnog civilnog naseqa, koje se razvilo pored anti~kog puta koji prolazi kroz kawon reke Gradac. Put je predstavqao komunikaciju doline Kolubare sa vaqevskim planinama i Podriwem bogate rudnim le‘i{tima (srebro, zlato, bakar, olovo). To je razlog {to se na ovom mestu razvio zna~ajan regionalni centar, povezan sa trgovinom i eksploatacijom i preradom ruda. Postoji mogu}nost da je sama fortifikacija, kasniji dodatak, sa kraja 4. veka, kako bi se za{titilo naseqe pored reke, jer utvr|ewe zauzima sasvim neuobi~ajen polo‘aj. Utvr|ewe se nalazi na padini, a ne na vrhu brda, tako da su ulaz i prva kula sa gorwe strane, na znatno ni‘oj ta~ki od okolnog terena. Verovatno je prva kula podignuta za odbranu, a potom be- demima povezana sa drugom severozapadnom kulom.41

Popis anti~kih lokaliteta u vaqevskom kraju Rimska nalazi{ta iz vaqevskog kraja, koja su do sada registrovana, prikazana su u tabeli, a redni brojevi kojima su ozna- ~ena odgovaraju brojevima na prilo‘enoj karti. Uz naziv i mesto lokaliteta, nazna~en je wegov karakter (naseqe, nekropola, villa rustica, utvr|ewe, ostava) i geografske koordinate.

Red. Naziv Hronolo{ka Vrsta Mesto Koordinate br. lokaliteta opredeqenost lokaliteta

\avri}a selo Ko`uar, rimski pe- y=7 426 800 1. villa rustica livada Ub riod x=4 923 900 selo 4. vek na{e y =7 426 800 2. Aluge villa rustica Qubini}, Ub ere x=4 923 900 selo G. 4. vek na{e y =7 401 212 3. Banovo brdo Bukovica, ere villa rustica Vaqevo x=4 911 763

41 Du{an Mrkobrad i Radivoje Arsi}, Brangovi} – preliminarna arheolo{ka istra‘ivawa ranosredwovekovnog utvr|ewa, Glasnik MIAV br. 38, Va- qevo 2004, 79-103.

20 Anti~ka topografija vaqevskog kraja

selo Babina 4. vek na{e y =7 916 400 4. Crkvina villa rustica Luka, Vaqevo ere x=4 912 750 selo Mali 3-4. vek na{e y=7 439 000 5. Crkvina Borak, nekropola ere Lajkovac x=4 925 700

Crkvina - selo Skobaq, 3-4. vek na{e y=7 438 200 6. naseqe Manastirina Lajkovac ere x=4 923 150 selo 4. vek na{e y=7 426 100 7. Divinac villa rustica Qubini}, Ub ere x= 4 932 900 selo 4. vek na{e y=7 401 800 8. Dra`i}i Beomu`evi}, ostava novca ere Vaqevo x=4 907 100

selo Dokmir, 3-4. vek na{e y=7 417 700 9. Dubokovac naseqe Ub ere x=4 918 000 Fudbalsko selo Guwevac, 3-4. vek na{e y=7 425 000 10. naseqe igrali{te Ub ere x=4 922 700 selo Gorwa Gorwa 3-4. vek na{e y=7 403 875 11. Bukovica, nekropola Bukovica ere Vaqevo x=4 910 800

selo Jabu~je, 1-4. vek na{e y=7 436 150 12. Jabu~je naseqe Lajkovac ere x=4 918 750 Jakovqevi}a selo Takovo, y=7 425 700 naseqe i 13. kasna antika ku}a Ub x=4 929 100 villa rustica selo y=7 409 250 14. Jerinin grad Brangovi}, kasna antika utvr|ewe Vaqevo x=4 998 070

selo Skobaq, 4. vek na{e y=7 438 550 15. Kamaq rimski nalaz Lajkovac ere x=4 922 350 selo 3. vek na{e y=7 496 150 16. Kik - Axi}i Sitarice, naseqe ere Vaqevo x=4 949 183 naseqe i selo Tulari, 4. vek na{e y=7 414 000 ostaci 17. Kne`evac Ub ere x=4 931 200 rimskih villa rustica

21 Mirjana Kosti}

selo y=7 411 100 18. Krivo{ija Zabrdica, rimska epoha naseqe Vaqevo x=4 911 400 selo y=7 430 300 19. Lon~anik Lon~anik, Ub rimska epoha villa rustica x=4 932 200

Ma|arske ku}e selo Liso 3-4. vek na{e y=7 436 200 naseqe, 20. villa - Popovica Poqe, Ub ere x=4 934 000 rustica Ma~ine - selo Dra~i}, 4. vek na{e y=7 413 100 21. naseqe Zlatar Vaqevo ere x=4 896 500 Mi{i}a selo Brovi}, 4. vek na{e y=7 432 000 22. villa rustica imawe Ub ere x=4 932 700 selo Dowi Milo{evi}a rimski pe- y=7 431 850 23. Mu{i}, imawe riod villa rustica Mionica x=4 905 250

Mitrovi}a selo Dokmir, rimski pe- y=7 417 700 24. nekropola vo}e Ub riod x=4 918 000 selo Dowi Mu{i}ko rimski pe- y=7 431 850 25. Mu{i}, naseqe grobqe riod Mionica x=4 905 250

selo Virovac, 2-3. vek na{e y=7 429 000 26. Obarci naseqe Mionica ere x=4 907 700 selo y=7 399 250 rimski 27. Ogla|enovac Ogla|enovac, rimski epoha rudnik Vaqevo x=4 915 100 selo y=7 415 875 28. Orlovac Belo{evac, rimski epoha villa rustica Vaqevo x=4 902 450 selo y=7 409 730 29. Ostewak Brangovi}, rimski epoha naseqe Vaqevo x=4 898 100

selo Klinci, y=7 415 400 30. Petnica rimski epoha nekropola Vaqevo x=4 900 500 selo y=7 400 758 31. Petrovi}i Brezovice, rimski epoha naseqe Vaqevo x=4 895 790

22 Anti~ka topografija vaqevskog kraja

selo Radqevo, y=7 435 100 kompleks 32. Pqo{tanica rimski epoha villa Ub x=4 925 300 rustica nalazi iz Popovi}a selo Radqevo, y=7 435 100 33. rimski epoha rimskog imawe Ub x=4 925 300 perioda

selo Vrelo, y=7 423 000 34. Potok rimski epoha naseqe Ub x=4 929 600 selo 3-4. vek na{e y=7 421 500 35. Reka Ub Tvrdojevac, naseqe ere Ub x=4 921 600

selo Rebeq, y=7 395 425 rimski 36. Rebeq rimski epoha Vaqevo x=4 896 275 rudnik selo Rovni, 3. vek na{e y=7 399 350 37. Rovni naseqe Vaqevo ere x=4 901 000 selo y=7 401 600 38. Savinac Brezovice, rimska epoha grob Vaqevo x=4 896 250

selo Babina kasnorimski y=7 916 400 39. Seli{te naseqe Luka, Vaqevo period x=4 912 750 Skobaq - selo Skobaq, 3-4. vek na{e y=7 438 200 40. naseqe Manastirina Lajkovac ere x=4 923 150 Stadion y=7 412 080 rimski 41. Vaqevo rimska epoha Kru{ik x=4 903 050 nalazi selo Stepawe, 4. vek na{e y=7 425 400 42. Staro selo villa rustica Lajkovac ere x=4 914 100 selo Bawani, y=7 419 900 43. Stubline rimska epoha villa rustica Ub x=4 933 100 [alitrena selo Bre`|e, 4. vek na{e y=7 425 300 rimski 44. pe}ina Vaqevo ere x=4 892 300 nalazi selo y=7 417 200 rimski 45. Tularsko brdo Kalinovac, rimska epoha nalazi Ub x=4 929 200

selo ]elije, 4-6. vek na{e y=7 436 050 46. U{}e - Anine utvr|ewe Lajkovac ere x=4 912 950

23 Mirjana Kosti}

selo Vrelo, y=7 423 000 47. Veliki bunar rimska epoha villa rustica Ub x=4 929 600 selo 3-4. vek na{e y=7 399 500 48. Vito Brezovice, utvr|ewe ere Vaqevo x=4 995 400

Iz tabele se vidi da je na teritoriji vaqevskog kraja otkriveno i registrovano 48 anti~kih lokaliteta, datovanih u periodu od 1. do 4. veka na{e ere, a od toga su tri utvr|ewa, 16 vila rustika, 15 naseqa, 5 nekropola, jedna ostava i dva rudnika.

Rezime

Opis topografskih osobina vaqevskog kraja pokazuje bogatstvo uslova za ‘ivot, i nije slu~ajno {to se na ovom prostoru, od praistorijskih vremena, mo‘e pratiti razvoj qudskih kultura. Arheolo{ka iskopavawa ovog prostora koja se odvijaju, jo{ od kraja 19. veka, na brojnim lokalitetima otkrivaju tragove paleolitskog ~oveka i qudskih zajednica neolitskog i metalnog doba. Periodi~na ve}a istra‘ivawa vr{ena su, tek u drugoj polovini 20. veka. Dosada{wim istra‘ivawima otkriveno je u vaqevskom kraju oko 48 lokaliteta iz perioda rimske epohe (naseqa, vile rustike, nekropole, rudnici, utvr|ewa i ostave). Najve}i broj nalazi{ta koji su do sada istra‘eni poti~e iz 3. i 4. veka na{e ere, kada je vidqiva pasivna romanizacija {to se mo‘e uo~iti po koncentraciji rimskih lokaliteta u ~itavoj gorwoj Kolubari. U 4. veku se vr{i naseqavawe povoqnih mesta i pravqewe puteva koji bi povezivali ove lokalitete. Komunikacijski pravci u ovom podru~ju su najvi{e zavisili od topografskih odlika terena na kojem su prisutni arhitektonski objekti bez obzira na wihov tip. Puteve, koji su pravqeni tamo gde je najjednostavnija i najlak{a fizi~ka prohodnost, {titila su utvr|ewa. Ovakvi fortifikacioni objekti imali su izuzetnu preglednost i kontrolisali va‘ne pravce, pa se uz wih mogu o~ekivati i naseqa koja su se obi~no razvijala uz utvr|ewa. Naj~e{}e su podizana na brdima iznad reka (Qig, Kolubara, Gradac). Utvr|ewe Jerinin grad u selu Brangovi} bilo je podignuto nad klisurom reke Gradac. Put je predstavqao komunikaciju koja spaja dolinu Kolubare sa vaqevskim planinama i Podriwem, a koje su obilovale rudnim le‘i{tima (srebro, zlato, ba-

24 Anti~ka topografija vaqevskog kraja kar, olovo). Tako se na ovom mestu razvio zna~ajan regionalni centar, najverovatnije povezan sa trgovinom i eksploatacijom i preradom ruda. Vaqevski kraj je bogat rudama u svom zapadnom i ju‘nom delu, o ~emu svedo~e i rudnici Rebeq i Ogla|enovac, a i tragovi rudar- skih radova iz rimskog doba mogu se pratiti od severnih padina Po- vlena i Qubovije. Vile rustike su koncentrisane u centralnim i severnim podru~ji- ma, kao i u dolini reke Rabas i severno od reke Tamnave. Do sada ih je registrovano preko 16. ^itava ova oblast poseduje klimatske, pedo- lo{ke i hidrografske karakteristike, kao i izuzetan saobra}ajni polo‘aj. Posebno se izdvajaju oblasti oko u{}a reka, Ub i Tamnava, ali treba imati u vidu da je ta oblast i najvi{e rekognoscirana, pa je verovatno da }e neka daqa istra‘ivawa dopuniti sliku o wihovom prostirawu. Velika ve}ina rimskih vila rustika opqa~kana je i ra- zorena provalom Gota, o ~emu svedo~e i ostave novca, krajem 4. veka na{e ere. Zemqoradni~ka naseqa mogu se o~ekivati na re~nim terasa- ma i blagim padinama u blizini re~nih tokova vaqevskih reka. Na pobr|ima iznad doline, registrovana su naseqa ~iji su se stanovnici bavili sto~arstvom, mada su se brojna nalazi{ta nalazila na brdima koja su dva ili vi{e kilometara udaqena od toka reke. Razmatrawem problematike funkcionalnih, ekonomskih komuni- kacija izme|u vila rustika, vikusa i utvr|ewa na teritoriji vaqevskog kraja u doba rimske dominacije, prikazana je koncentracija re- gistrovanih lokaliteta sa kra}om analizom topografskih karakte- ristika. Sva budu}a istra‘ivawa na terenu done}e jasniju sliku o naseqenosti ovog prostora.

Summary

The description of topographic features of Valjevo region shows the pelf of life conditions, there fore it is no coincidence that this area has been favorable, since prehistoric times, for observation of human culture development. Archaeological excavation in this area, which have been taking place in numerous locations, since 19th century, reveal traces of Neanderthal (Paleo- lithic) man as well as those of communities that stem from Neolithic and Metal age. Periodic, bigger researches were done only at mid XX century. Researches which have been done up to now reveal some 48 locations that date from roman period (settlements, villas rustics, necropolis, mines, forts and larders). The majority of locations date from III and IV century A.D.

25 Mirjana Kosti} when the passive romanization can be identified by the concentration of roman localities all over upper Kolubara. In IV century the Romans were set- tling in favorable places and building roads so as to connect those localities. Communication directions in this area mainly dependeded on topographic features of the field in which the architectural facilities can be found, regard- less of their type. The roads protected the forts and were built in places that were plain and passable in terms of physical geography. These kinds of forti- fication facilities had extreme overview of the sight and also had control over important directions. Due to these facts, it is common to find settlements near these forts. The forts were usually built up on hills, above rivers (Ljig, Kolubara, Gradac). The fort called Jerina's town in the village of Brangovi} was built over the canyon of river Gradac. The road was there to link the valley of Kolubara and mountains of Valjevo and Podrinje. Those mountains and Podrinje were rich in ore (silver, gold, copper and led ore). Thus, a significant regional centre was developed in this area. It was most likely that this centre was associated with trade as well as with ore exploita- tion and processing. The Valjevo area is rich in ore in its west and southern part, and mines Rebelj and Ogladjenovac are proof for that. Also, it is possible to track down the traces of Roman mining work back to north side of mountains Povlen and Ljubovija. Villas rustics (Latin: villas rusticas) are grouped in central and north areas, and in the valley of river Rabas and north of river Tamnava. More than 16 of villas are registered so far. This whole area has its climate, pedology and hydrographic features as well as exceptional traffic position. The areas around mouths of river Ub and river Tamnava can be singled out due to the fact that these very areas were mostly explored and it is possible that further research will supplement pattern of their spreading. The majority of villas rustics was mugged and destroyed in Goths invasion at the end of IV century A.D. and money safes represent a solid testimony of that event. Agricultural settlements can be found on river banks and mild slopes near flows of rivers of Valjevo. On hills over the valley were registered settlements. Population in these settlements was engaged in cattle-breeding, although numerous localities were on the hills that are a mile or two away from the river flow. By considering the question of functional and economic communication between villas rustics, vicus (Latin) and forts on the territory of Valjevo region, in the age of Roman domination, it was possible to show concentration of registered localities along with short analysis of topographic features. Ev- ery further exploration on the field will contribute to clarification of this area's population pattern.