/ nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

Jeszcze o stroju polskim w malarstwie „po polsku chodził”3. Przykładem owej Warto przy tym zwrócić uwagę, że w XVIII mody są również malowane przez Justusa w. strój węgierski, a przynajmniej inspiro- Sustermansa portrety „alla polacca” mło- wany przez węgierski, na powrót stał się dych Medyceuszy z początku lat 20. XVII obcym, jak o tym świadczy np. portret portretowym 4 w. czy wizerunki króla szwedzkiego Hieronima Floriana Radziwiłła pędzla Gustawa II Adolfa w stroju à la polonaise Jakuba Wessla (1746; Muzeum Narodowe (w tym dzieło autorstwa Mathäusa w Warszawie)7. Taneczny wykrok ubranego w XVII–XX wieku. 5 Meriana, 1632; Skokloster) . Cały zespół do- w kwiaciasty strój Radziwiłła świadczy skonale zachowanych strojów z ok. 1640 r., jednocześnie o kryzysie staropolskiego mo- * określanych jako polskie, należących do dusu powagi i dostojeństwa8. Pomiędzy obrazami a źródłami króla Danii Fryderyka III, znajduje się Wyraźna dominacja stroju polskiego w zbiorach zamku Rosenborg trwała przez ponad stulecie. Podlegał on DOI: https://doi.org/10.21697/an.7925 w Kopenhadze6. Obydwaj władcy skandy- oczywiście przemianom – moda nie znosi nawscy nosili okrycia zbliżone do ferezji, stabilizacji ani zastoju. Notowali to obser- z bogatymi szamerunkami. Po Fryderyku watorzy XVII- i XVIII-wieczni. Jan

JAN K. OSTROWSKI W ciągu pierwszej tercji XVII w. narodowa III zachowały się także dwa żupany. Chryzostom Pasek zapisał pod 1660 r.: „Co ja POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI moda męska została powszechnie przyjęta2 Niezależnie od tradycyjnych okre- już pamiętam odmiennej mody w sukniach, ORCID: 0000-0002-2912-0183 i wkrótce pojawiło się zjawisko swoistego śleń, inspiracje polskie bywają w takich w czapkach, w butach, szablach, rządzi- eksportu owej mody pod „marką” polską. przypadkach trudne do odróżnienia od wę- kach, w każdym aparacie wojennym i do- Polski strój narodowy o korzeniach węgier- Jan Chryzostom Pasek zapisał pod rokiem gierskich, a nawet moskiewskich. mowym, nawet w czuprynach, gestach, 9 sko-orientalnych zrodził się w wyniku kil- 1658, że kurfürst brandenburski Wilhelm w stąpaniu i witaniu” . Ewolucję mód w XVIII w. dokładnie opisywali Jędrzej kudziesięcioletniego procesu w latach dla przypodobania się polskiej szlachcie 3 J.Ch. Pasek, Pamiętniki, Warszawa 1987, s. 12. Kitowicz10 i Kajetan Koźmian11. Pasek ok. 1560–1600. Główne przesłanki owego 4 M. Piwocka, Polski strój Medyceuszy, „Folia Historiae procesu to fala wpływów węgierskich za Artium”, Seria Nowa, t. 4, 1998, s. 231–242. Szczególnie i Kitowicz są zgodni, że motorem zmian 12 czasów Stefana Batorego, stałe kontakty narodowego w Polsce, w: Velis quod possis. Studia niezwykły jest portret ok. 10-letniego Ferdynanda była chęć wyróżnienia się na tle otoczenia . (późniejszego wielkiego księcia Toskanii Ferdynanda II) z krajami Wschodu, upowszechnienie się z historii sztuki ofiarowane profesorowi Janowi Ostrowskiemu, red. A. Betlej i in., Kraków 2017, na wspaniałym siwym koniu (Konopište, zamek), od przekonania o sarmackim, a więc oriental- s. 243–250. Cytowani autorzy wyrażają nieco odmienne dawna fascynujący polskich badaczy, którzy uważali go 7 Portretowi temu poświęcił osobne studium L. Rości- nym pochodzeniu polskiej szlachty, wresz- opinie co do chronologii tego zjawiska. Irena Turnau za wizerunek Jana Kazimierza. Jako taki obraz został szewski, Mundur w kwiatki – niezwykły portret księcia sprowadzony na wystawę wazowską na Wawelu cie reakcja przeciwko cudzoziemskim sytuuje je w szerokim przedziale 1500–1640, a Przemy- Hieronima Floriana Radziwiłła, ok. 1746 roku, w: Sztuka sław Mrozowski podkreśla przełomowe znaczenie w 1976 r. (poza katalogiem), a następnie na jej wersję stroju, strój w sztuce, red. M. Furmanik-Kowalska, (głównie niemieckim) obyczajom dworu ostatniej ćwierci XVI w. Kontrowersja jest w gruncie pokazaną w Sztokholmie. Tożsamość portretowanego A. Straszewska, Warszawa–Toruń 2016, s. 183–199. Zygmunta III. Zjawisko to jest dobrze uka- rzeczy pozorna, gdyż chodzi przecież nie o jednorazo- została wyjaśniona kilka lat później. J.K. Ostrowski, Identyfikuje on strój Radziwiłła jako mundur huzarski zane w literaturze zarówno na podstawie we wydarzenie, a o proces społeczny, zachodzący przez J.T. Petrus, Mieczysław Morka, „Polski nowożytny (co – jeżeli chodzi o krój – jest całkowicie słuszne). portret konny”, [recenzja], „Folia Historiae Artium”, 1 długi czas na rozległym terytorium. Mamy tu do czynienia z tzw. uniforme de fantaisie, czy źródeł pisanych, jak i obrazowych . t. 24, 1988, s. 175–177. maskaradowym fancy dress, być może, jak chce autor, 2 Trzeba jednak zwrócić uwagę, że jeszcze w 1632 r. związanym ze ślubem księcia z Magdaleną z Czapskich. Szymon Starowolski pisał: „Co do ubioru, ani stały jest, 5 Zob. m.in. Orzeł i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko- -szwedzkie nad Bałtykiem (XVI–XVII w.), red. K. Połujan Znaczna część uwag zawartych w artykule sprawia * Artykuł powstał w ramach pracy nad obszerną książką ani jeden jego rodzaj albo rodzaje […], lecz jaki się [katalog wystawy], Warszawa 2002, s. 208, poz. III 3. jednak wrażenie nadinterpretacji. Portret w dawnej Polsce, wydaną w r. 2019 przez komukolwiek, bogatemu czy ubogiemu podoba. 8 Podobną kompozycję zastosowano w niemałej liczbie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Zagraniczne atoli szczególną cieszą się u szlachty 6 Zob. S. Flamand Christensen, Kongedragterne fra 17. portretów z 1. poł. XVIII w., co ciekawe, zazwyczaj 1 Zob. przede wszystkim P. Mrozowski, Orientalizacja popularnością, żołnierze zaś najbardziej owej og 18. aarhundrede (De Danske Kongers Kronologiske łącząc ją z rycerskim kostiumem w postaci zbroi stroju szlacheckiego w Polsce na przełomie XVI i XVII różnorodności strojów są sprawcami. […] I w ten samling Paa Rosenborg), København 1940, s. 84–97, płytowej. wieku, w: Orient i orientalizm w sztuce, red. E. Karwow- sposób w ciągu jednego tylko dziesięciolecia trzy- albo poz. 36–40, 271–272, tabl. XL–IL; K. Johansen, How Polish ska, Warszawa 1986, s. 243–261; I. Turnau, Ubiór czterokrotnie wygląd wierzchniej odzieży poprawiali- is Frederik III’s „Polish” garment, w: Crossroads of Costu- 9 J.Ch. Pasek, dz. cyt., s. 43. śmy albo raczej szpecili ustawicznym zmienianiem. […] me and Textiles in . Papers from the International narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, 10 J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Zazwyczaj jednak wszyscy używamy sukien zagranicz- Conference of the ICOM Costume Committee and the s. 11–23; P. Mrozowski, Ubiór jako wyraz świadomości wstęp M. Dernałowicz, red. i koment. Z. Goliński, nych, mianowicie niemieckich, flandryjskich, National Museum in Cracow, ed. B. Biedrońska-Słotowa, narodowej szlachty polskiej w XVI–XVII w., w: Ubiory oprac. tekstu A. Skarżyńska, Warszawa 1985, francuskich, angielskich, hiszpańskich oraz włoskich”. Kraków 2005, s. 15–18; O. Renaudeau, Les influences w Polsce. Materiały III sesji Klubu Kostiumologii s. 247–261. i Tkaniny Artystycznej przy Oddziale Warszawskim S. Starowolski, Polska albo opisanie Królestwa Polskiego, de l’Europe centrale sur le costume de guerre et le e e 11 K. Koźmian, Pamiętniki, t. 1, Wrocław 1972, s. 362. Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. A. Sieradzka, tłum. i oprac. A. Piskadło, Kraków 1976, s. 123–124. Zob. costume civil occidental, XV –XVIII siècles, „Cahiers K. Turska, Warszawa 1994, s. 19–27; tenże, Portret też J. Horoszkiewicz, Strój narodowy w Polsce, Kraków d’Etudes et de Recherches du Musée de l’Armée”, t. 6, 12 J.Ch. Pasek, dz. cyt., s. 43: „moda ma wielką kompla- Piotra Widawskiego i problem początków stroju 1900, s. 32. 2008, s. 99–113. cencję u ludzi, póki nie przyjdzie do prostych ludzi”.

44 45 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

Kitowicz wskazuje przy tym kontuszowego W połowie XVIII w. nieodzownym Świadkiem tego wydarzenia jest cała rodzi- arbitra elegancji w osobie wojewody smo- akcesorium stał się pas tekstylny, jedwab- na fundatorów, której starsze pokolenie jest leńskiego Piotra Sapiehy13, a Tadeusz ny, srebrno- lub złotolity, dziś uważany za przybrane w stroje polskie, a młodsze naj- Konopka wspomina młodych ludzi, jeden z głównych elementów stroju pol- wyraźniej uległo już wpływom płynącym Niemirycza i Dłuskiego, którzy już za cza- skiego. Każde zestawienie polskich portre- z Zachodu20. sów Stanisława Augusta wprowadzili tów z XVII–XVIII w. uderza bogactwem bar- Wśród portretów męskich powsta- szczególną modę zdobienia kontusza sznu- wy, nieco nadmierną obfitością formy, łych w okresie ok. 1600–1730/50 w natural- rami z pereł14. często także nadużywaniem klejnotów. ny sposób przeważają postacie przybrane Dawne portrety stanowią podstawo- Trudno jednak na ich podstawie w pełni w strój narodowy. Wśród wczesnych wyso- we źródło do odtworzenia staropolskich zrekonstruować niezwykłą różnorodność kiej klasy przykładów można wymienić wi- strojów, szczególnie wobec szczątkowego oraz dynamikę rozwoju stroju narodowego, zerunki Stanisława Tęczyńskiego (przypi- stanu zachowania oryginalnych okazów15. opisywaną przez dawnych autorów. sywany Tomaszowi Dolabelli, ok. 1634; Z przeglądu materiału wynika, że elemen- Niewiele wiemy też na temat ewentualnie Zamek Królewski na Wawelu), królewicza tem niejako ponadczasowym był żupan. występujących jego odmian regionalnych, Władysława Zygmunta (Pieter Soutman, W XVII w. jako okrycie wierzchnie przewa- choć Kitowicz wspomina, że Litwini wyko- ok. 1625; Muzeum Pałacu Króla Jana III żała delia. Obecność „lisztewek” pomaga nywali plecy żupana z surowego płótna16, w Wilanowie)21 czy Adama Kazanowskiego w identyfikacji ferezji. Kontusz dojrzałą Konopka przypisuje im zwyczaj noszenia (Pieter Danckers de Rij, 1638; Zamek formę uzyskał dopiero w XVIII w. Analiza żupana dłuższego niż kontusz17, a Jan Królewski na Wawelu). W owym czasie materiału portretowego pozwala na Duklan Ochocki szat zbyt obszernych, używanie stroju polskiego i decyzja o jego stwierdzenie, że w XVII w. dwa główne ele- „buchastych”18. wyeksponowaniu na portrecie wyrażały menty stroju polskiego (żupan i delia) były Przewaga stroju narodowego nie zapewne niewiele więcej niż przynależność zazwyczaj jednolitej barwy. Przewaga róż- oznaczała oczywiście całkowitej eliminacji do dominującego nurtu obyczajowego oraz nych odcieni czerwieni i purpury dobrze mody obcej: niemieckiej, włoskiej, hiszpań- przywiązanie do narodowej tradycji. Z dru- ilustruje genezę nazywania członków gór- skiej, a od drugiej połowy XVII w. niemal giej strony noszenie stroju cudzoziemskie- nej warstwy stanu szlacheckiego karmazy- wyłącznie francuskiej. Jej ośrodkami był go wcale nie musiało wiązać się z postawą nami. W XVIII w. żupan i kontusz szyto za- dwór królewski za Wazów i Sasów oraz kosmopolityczną. Najlepszym przykładem zwyczaj z materii o różnych barwach. część najwyższych kręgów magnaterii jest tu kanclerz litewski Stanisław Albrycht Rozpowszechnienie się tego zjawiska było z Radziwiłłami na czele, utrzymujących Radziwiłł, który ubierał się wprawdzie najpewniej związane z pojawieniem się stałe kontakty z krajami Zachodu i tęsknią- z niemiecka, ale jego pamiętniki stanowią mundurów orderowych, mundurów jazdy cych za dziedzicznymi przywilejami tamtej- prawdziwy pomnik obyczaju polskiego22. autoramentu polskiego, później kawalerii szej arystokracji. Nawet w najbliższym oto- Osobne zjawisko stanowią portrety narodowej, wreszcie mundurów wojewódz- czeniu króla-Sarmaty Jana III strój francuski w strojach polskich osób, które zazwyczaj no- 1. Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława, ok. 1650 r., kich. Barwy tych ostatnich wywodziły się nie był rzadkością – przywdziewali go m.in. siły się po cudzoziemsku. Owe spektakularne kaplica Oświęcimów w kościele franciszkanów w Krośnie. przede wszystkim z heraldyki ziemskiej, jego synowie19. Interesującym dokumentem ilu- Fot. P. Łopatkiewicz z natury rzeczy były więc żywe, a często strującym zjawisko współistnienia strojów 20 Zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. 1, kontrastowe. różnego pochodzenia jest obraz ołtarzowy z. 1, oprac. E. Śnieżyńska-Stolotowa, F. Stolot, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff-Łozińska, Warszawa 1977, s. 88, w kaplicy Oświęcimów przy kościele francisz- il. 227. Na analogiczne współistnienie figur asysten- kanów w Krośnie, przedstawiający wskrze- cyjnych w strojach polskich i obcych zwraca uwagę J. Kitowicz, dz. cyt., s. 259: „nie wiedzieli panowie, szenie Piotrowina (ok. poł. XVII w.; il. 1). I. Poniński, Ikonografia stroju polskiego na terenie Prus jak się mieli różnić od szlachty; jakąkolwiek oni modę Królewskich, w: Europa – Rzeczpospolita – Prusy wymyślili, wnet ją widzieli na szlachcie”. Królewskie – Nowożytność, red. D. Dettlaff, Byd- 13 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 260. 16 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 256; J. Horoszkiewicz, dz. cyt., goszcz–Puck 2018, s. 253–264. s. 24, określa takie rozwiązanie jako „żupan z fałszem”. 14 T. Konopka, Historia domu naszego. Raptularz z czasów 21 Piękny wizerunek, zazwyczaj uważany za kopię wg Stanisława Augusta, wyd. M. Konopka, Warszawa 17 T. Konopka, dz. cyt., s. 102. Soutmana, za jego autorskie dzieło uznał K. Barrett, 1993, s. 58. 18 J.D. Ochocki, Pamiętniki, Warszawa 2019, s. 92, 134. Pieter Soutman: Life and oeuvre, Amsterdam 2012, 15 Zob. m.in. M. Gutkowska-Rychlewska, Historia 19 Zob. np. K. Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana s. 141–142, poz. PA-10. ubiorów, Wrocław 1968; M. Bartkiewicz, Polski ubiór do Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, wyd. 22 A.S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, tłum. 1864 roku, Wrocław 1979; I. Turnau, dz. cyt., s. 11-23. J. Woliński, Wrocław 1958, s. 3, 26, 42, 195, 270. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.

46 47 / nr 4 / 2020

„konwersje” miały podłoże polityczne lub ani ustępować nie myśli sam swym głosem jego portret autorstwa Daniela Schultza też wynikały z presji specyficznego obycza- upewniał”25. Materialnym śladem po tym (ok. 1652–1653; Mińsk, Narodowe Muzeum ju. W czasie kampanii moskiewskiej 1617 r. wydarzeniu jest portret Jana Kazimierza Sztuki Republiki Białorusi; il. 3), który po ubranego po hiszpańsku harcownika Jana w stroju polskim (Daniel Schultz, ok. 1651; niedawnej konserwacji i usunięciu XIX- Tarnowskiego jego komilitoni przywitali Gripsholm, Statens Porträttsamling; il. 2), wiecznych (?) przemalowań całkowicie okrzykami „do Salamanki, do Compostelli, a zapewne też jego wizerunki w kolczudze – zmienił znany od lat wygląd i uzyskał rangę mospanie Hiszpan”23. Uczestnicy wyprawy zbroi jazdy pancernej26. jednego z najpiękniejszych dzieł malarstwa najwyraźniej traktowali więc strój polski Konsekwencją owego powiązania portretowego XVII w.29 Od polskiego stroju jako jedyny przystojny żołnierzowi walczą- stroju narodowego ze strojem wojskowym, odszedł dopiero niesławnej pamięci cemu za ojczyznę. Budowie rycerskiej sła- czy wręcz traktowania go jako swoisty Franciszek Ksawery Branicki, który „zła- wy Władysława Zygmunta Wazy miały nie- mundur avant la lettre, był zwyczajowy obo- mał to prawo, nie odmieniwszy używanego wątpliwie służyć jego wizerunki w stroju wiązek używania go przez hetmanów27. przez siebie stroju francuskiego, choć wziął polskim. Pierwszy z nich (ok. 1622; Muzeum Dokumentuje go ikonografia Janusza najpierw buławę polną, a potem wielką”30. Książąt Czartoryskich) ukazuje królewicza Radziwiłła, który jako hetman porzucił no- Ale i on zmienił swą postawę w czasie w stroju husarskim, z folgowym napierśni- szony wcześniej strój cudzoziemski na rzecz Sejmu Wielkiego, starał się „wszelkiemi kiem i buzdyganem. Na drugim, nieco póź- polskiego28. Owej konwersji zawdzięczamy sposoby pozyskać popularność i wziętość, niejszym, autorstwa Pietera Soutmana przywdziewając strój dawny”31. (ok. 1625; Muzeum Pałacu Króla Jana III Przewaga stroju narodowego zaczęła w Wilanowie), widzimy Władysława 25 M. Jemiołowski, Pamiętnik, wyd. A. Bielowski, Lwów słabnąć za panowania Augusta III, które 1850, s. 13. Dwa inne przekazy na ten temat cytuje Zygmunta w karmazynowym żupanie i ta- I. Poniński, Wizerunki króla Jana Kazimierza mimo pogarszającej się sytuacji politycznej kiej delii, ze wspaniałą szablą u boku i buła- w strojach polskich, w: W kręgu sztuki polskiej i grafiki stanowiło okres pomyślności gospodarczej wą w prawej ręce. Na stoliku po lewej stro- europejskiej, red. K. Moisan-Jabłońska, Warszawa i postępu cywilizacyjnego w różnych dzie- 2011, s. 196–198; tenże, Prawda i fantazja. Portrety kró- 32 nie obrazu umieszczono szyszak husarski. la Jana Kazimierza w strojach polskich, „Kronika dzinach . Jędrzej Kitowicz zanotował, że za O politycznej randze tych przedstawień, Zamkowa. Roczniki”, Seria Nowa , t. 4 (nr 70) 2017, Augusta II strój „niemiecki” (de facto francu- najpewniej inspirowanych, a przynajmniej s. 129–135. ski)33 był wyjątkiem, a „podczas koronacji akceptowanych przez samego króla, świad- 26 G. Ryba, Kopie graficzne obrazów Daniela Schultza mł. (1615–1683) na tle jego twórczości portretowej, Kraków czy przekaz, że na co dzień Zygmunt III wy- 1985 [praca magisterska, mpis w Archiwum UJ], polska jako nauka pomocnicza historii, Warszawa 2013, magał „aby Władysław po niemiecku się s. 74–75; I. Poniński, Wizerunki króla Jana Kazimie- s. 103–110. Ściśle rzecz biorąc Janusz Radziwiłł nosił, a gdy ten od rowienników i przyjaciół rza…, dz. cyt., s. 201–205; tenże, Prawda i fantazja…, przywdział strój polski na pewien czas przed swej młodości, Kazanowskich, Opalińskich dz. cyt. Nie można tu powstrzymać się od uwagi, że uzyskaniem urzędu hetmańskiego, zapewne ten ostatni autor, intensywnie eksploatujący przekaz w związku z zabiegami o tę nominację, która i innych różnić się ubiorem nie chcąc, pol- Mikołaja Jemiołowskiego, stanowiący klucz do nastąpiła w r. 1646. 2. Daniel Schultz, Portret Jana Kazimierza, efemerycznego zjawiska przyjęcia przez Jana skiego się trzymał, ojciec małoletniemu 29 Spektakularną konserwację przeprowadzili w latach ok. 1651 r., Gripsholm, Statens Porträttsamling. Kazimierza stroju polskiego, nie zadał sobie trudu chłostą, starszemu gniewem swym odgra- 2017–2018 Arkadij Szpunt i Aleksandr Łagunowicz- zacytowania pracy z 1985 r. Grażyny Ryby, autorki Fot. Statens Porträttsamling 24 -Czerenko. Odzyskana w ten sposób jakość artystycz- żał” . Szczególnie interesujący w tym kon- tego niezwykle interesującego spostrzeżenia. Trudno na portretu Janusza Radziwiłła rodzi pytanie o stan wymagać sięgania do niepublikowanych prac tekście jest epizod z wyprawy zborowskiej konserwatorski (czy wręcz o własnoręczność magisterskich sprzed dziesięcioleci, ale to niewątpli- Jana Kazimierza w 1649 r., gdzie w sytuacji wykonania przez Schultza) portretu Jana Kazimierza August III i wszyscy panowie polscy, żadne- we osiągnięcie dawno wprowadziłem do literatury z Gripsholmu, bardzo zbliżonego jeżeli chodzi go nie wyłączając, byli w polskiej sukni. Lecz paniki powstałej wśród pospolitego rusze- przedmiotu. Zob. J.K. Ostrowski, Myśli o portrecie o kompozycję i realia, ale znacznie słabszego z punktu nia „król zrzuciwszy z siebie szaty francu- staropolskim. Na kanwie wyników II Seminarium skoro August III zbywszy tę ceremonię wró- widzenia ściśle malarskiego. skie, a polskie oblokłszy, w nocy z lanemi Niedzickiego, w: Portret. Funkcja – forma – symbol. cił się do rodowitego swego stroju niemiec- 30 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 206. Branicki został hetmanem świecami po obozie biegał i że jest obecny, Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, kiego, natychmiast i panowie wrócili się do Toruń, grudzień 1986, red. A. Marczak-Krupa, polnym koronnym w r. 1773, a wielkim w r. 1774. Warszawa 1990, s. 174. 31 J.D. Ochocki, dz. cyt., s. 130. niemczyzny, […] tak iż ku końcu panowania 23 K. Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, 27 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 206. J. Horoszkiewicz, dz. cyt., 32 J.K. Ostrowski, Czasy saskie: „ostatni stopień upadku” Augusta III ledwo dziesiąta część senatorów króla polskiego i szwedzkiego, t. 1, Poznań 1843, s. 44 zapisał zdanie swego dziadka, konfederata czy początek odrodzenia?, w: Tkaniny artystyczne s. 72–73; J. Tazbir, Spotkania z historią, Warszawa 1979, barskiego, który twierdził że „strój polski to był z wieków XVIII i XIX. Materiały sesji naukowej, red. s. 109; P. Mrozowski, Orientalizacja stroju…, dz. cyt., przecież uniform”. M. Piwocka, Kraków 1997, s. 9–18. do Warszawy i po Polsce w latach 1791–1793, tłum. s. 259. 28 A. Sieradzka, Europejczyk i Sarmata, „Spotkania 33 Na to powszechne w Polsce przesunięcie semantycz- J.I. Kraszewski, wyd. W. Zawadzki, Warszawa 1956, 24 K. Siarczyński, dz. cyt., s. 65. z Zabytkami” 2003, nr 9 (99), s. 7–9; taż, Kostiumologia ne zwraca uwagę F. Schulz, Podróże Inflantczyka z Rygi s. 77.

48 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

3. Daniel Schultz, Portret Janusza Radziwiłła, ok. 1652–1653, stan po konserwacji, Mińsk, Narodowe Muzeum Sztuki Republiki Białorusi. Fot. Narodowe Muzeum Sztuki Republiki Białorusi

i urzędników koronnych została przy pol- można mówić o świadomej manifestacji skiej sukni. Nareszcie połowa narodu okryła przywiązania do tradycji (ikonografia się niemiecką suknią. Na wszystkich zjaz- Mikołaja Bazylego Potockiego37 czy Karola dach publicznych prezentowały się oczom Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku”). dwa narody: jeden polski, drugi niemiecki”34. Hetman Wacław Rzewuski zawarł w swym Owa dychotomia strojów była oczy- portrecie w mundurze Orderu Orła Białego wiście tylko zewnętrznym wyrazem zja- (ok. 1773; Muzeum Narodowe w Warszawie) wisk o wiele głębszych – narastającego cały katechizm swych cnót i zasług dla oj- z czasem konfliktu kulturowego oraz zróż- czyzny. Z drugiej strony – dla przedstawi- nicowanych postaw intelektualnych, oby- cieli warszawskiej elity ze Stanisławem czajowych i politycznych, które w daleko Augustem na czele sportretowanie się idącym uproszczeniu można ująć jako opozy- w kontuszu było niemalże nie do pomyśle- cję tradycji i nowoczesności oraz wartości na- nia. Warto jednak podkreślić, że narody rodowych i zachodnioeuropejskich. „polski” i „niemiecki” według określenia Upraszczając po raz kolejny – orientację trady- Kitowicza miały wspólny, ściśle konwen- cyjną i „sarmacką” reprezentowało (przynaj- cjonalny kostium, w którym bardzo chętnie mniej w pewnym okresie) tzw. stronnictwo portretowali się członkowie obydwu grup. hetmańskie (Potockich), a „postępową” i za- Była nim zbroja płytowa, w XVIII w. całko- chodnioeuropejską – Familia Czartoryskich wicie anachroniczna, ale nad wyraz często i wyrosły z niej król Stanisław August występująca w malarstwie portretowym. Poniatowski. Wraz z rozwojem sytuacji poli- Wystarczy powiedzieć, że odnajdujemy ją na tycznej postawy te wielokrotnie podlegały wizerunkach hetmanów (m.in. Kazimierza ewolucji i nieoczekiwanym zwrotom, Jana Sapiehy, Józefa Potockiego, Wacława co znajdowało nadzwyczaj intensywny Rzewuskiego, Jana Klemensa Branickiego), oddźwięk w literaturze pięknej i publicy- kanclerzy (Jana Fryderyka Sapiehy, Jana styce politycznej drugiej połowy XVIII w. Małachowskiego) i wielu innych dostojników. „Wojna” pomiędzy kontuszem a frakiem W ostatniej fazie istnienia I Rzeczypospolitej stanowiła ich powracający wciąż motyw35. w zbrojach takich sportretowali się Dla znacznej części szlachty, szcze- Stanisław Szczęsny Potocki i Franciszek gólnie na prowincji, noszenie stroju Ksawery Branicki, ale także… Tadeusz polskiego było czymś zupełnie natural- Kościuszko. nym36, choć w niektórych przypadkach Renesans stroju narodowego nastąpił w okresie Sejmu Czteroletniego38, a jedno-

34 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 247–248. K. Koźmian, dz. cyt., cześnie pojawiły się tendencje historyzujące, t. 1, s. 175, mając na myśli to samo zjawisko, pisze polegające na poszukiwaniu wzorów mody o narodach Sarmatów i Gallopolaków. narodowej na dawnych portretach. Postąpił 35 Zagadnienia te są szeroko omawiane przez literaturo- tak Adam Wawrzyniec Rzewuski, który, znawców. Kompleksowo przedstawia je A. Roćko, Kontusz i frak. O symbolice stroju w XVIII-wiecznej literaturze polskiej, Warszawa 2015. polskiego zdały się nikczemne i śmieszne”. 36 Julian Ursyn Niemcewicz (ur. 1758), wychowany Zob. J.U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, wyd. w majątku rodzinnym w województwie brzeskoli- J. Dihm, t. 1, Warszawa 1957, s. 40. tewskim napisał, że nie zapomni nigdy wrażenia, które sprawił na nim ujrzany po raz pierwszy (przed 37 Zob. B.R. Pokotycka, Portrety Mikołaja Potockiego, 1770 r.), strój „niemiecki” Kazimierza (?) Ossolińskie- starosty kaniowskiego, „Biuletyn Historii Sztuki”, r. 57, go, którego „zielona suknia, kamizelka pąsowa 1995, nr 3/4, s. 365–377. z galonem, czarne aksamitne pluderki z tasiemką 38 W strojach polskich sporadycznie występowali nawet złotą u kolan, osobliwie głowa ufryzowana i upudro- Adam Kazimierz Czartoryski i Jan Potocki, zob. wana, przyzwyczajonemu do poważnego stroju A. Roćko, dz. cyt., s. 57–64.

51 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

mianowany posłem do Danii w r. 1789, w mnóstwie fraków”42. We wszystkich czę- warszawskich adwokatów ani rosyjski „miał zamiar odbyć swą ambasadę w stroju ściach podzielonego kraju żupan i kontusz adiutant wielkiego księcia Konstantego na dawnym narodowym i z wielką okazałością przetrwały jednak przynajmniej do połowy balu kostiumowym u wdowy po […]. Zwożono portrety z XV [sic!], XVI i XVII XIX w., raczej w środowiskach prowincjonal- Stanisławie Kostce Potockim44. Jerzy (Józef) wieku, z których brano formy na suknie”39. nych niż elitarnych, choć nie było to po- Okołów, prezes Izby Obrachunkowej, we- Ubrany w ten sposób ambasador został wszechną regułą. W Księstwie Warszawskim dług Kajetana Koźmiana intrygant sportretowany przez duńskiego malarza stołeczna elita opowiedziała się w ogromnej i oszczerca, w pełni lojalny wobec zaborcy, Christiana Augusta Lorentzena (1790 r.; większości za strojem francuskim. W czasie choć wcześniej „nosił się po francusku, Sankt Petersburg, Muzeum Suworowa40; pobytu Napoleona w Wilnie w 1812 r. w początkach Królestwa przebrał się po il. 4; Kopenhaga, Muzeum Narodowe41). „[Stanisława] Aleksandrowicza strój polski polsku, co dało powód publiczności do mó- Entuzjazm dla stroju narodowego mocno go bawił”, co wskazuje, że cesarz wienia: «Okołów przebrał się za Polaka». osłabł wraz z klęską prób odnowy państwa, wcześniej się z tym zjawiskiem nie spotkał. Ubierał się starannie: nosił szaty dobrane, a utrata niepodległości zamknęła opisany „Wielu innych obywateli wtedy miało za- pasy bogate, karabele złociste, czapkę kon- wyżej etap jego rozwoju. Jak to obrazowo miar po narodowemu się przebrać. Kilku federatkę ogromną, na wierzchu opończę ujął Julian Ursyn Niemcewicz: „widziano […] tak uczyniło nawet w Księstwie szaraczkową, atłasem karmazynowym wy- jeszcze kontusze, lecz tonęły one Warszawskim, lecz widząc, że nie ma Polski łożoną i często w czerwonych butach”45. na krój polski, wróciło znów do sukni skra- Z drugiej strony, kiedy młody Albert janej na sposób cudzoziemski”43. Potocki herbu Szeliga (awanturnik, oszust, W Królestwie Polskim używanie ale i poeta) ubrał się w żupan, kontusz i inne 39 Ochocki, dz. cyt., s. 149. Zob. także P. Mrozowski, stroju narodowego było oczywiście legalne, staropolskie dodatki, został wezwany do Ubiór jako wyraz…, dz. cyt., s. 19; tenże, Imagines maiorum – galerie przodków w kulturze dawnej Polski. władza pilnie przyglądała się jednak, kto namiestnika Józefa Zajączka, który następ- Między imaginacją a potrzebą wiarygodności, pozwalał sobie na gest przywdziania kon- nie musiał złożyć wizytę w tej sprawie w: Polska i Europa w dobie nowożytnej. Prace naukowe tusza i co w ten sposób pragnął wyrazić. u wielkiego księcia Konstantego (Zajączek dedykowane Profesorowi Juliuszowi A. Chrościckiemu, red. T. Bernatowicz i in., Warszawa 2009, s. 287. Niczego nie ryzykowali młodzi arystokraci opowiedział o tym Kajetanowi Koźmianowi, 40 Portret jest zwykle datowany na 1788 r., co stanowi w ramach uroczystości rodzinnych, nestor który zapisał jego relację: „wielki książę już oczywisty błąd. Rzewuski został odznaczony wiedział, zastałem go w dobrym humorze Orderem Świętego Stanisława, który figuruje na i przestał na moim wytłumaczeniu tego portrecie, dopiero 7 X 1789, a misję w Kopenhadze 42 J.U. Niemcewicz, dz. cyt., t. 2, s. 246. Uwaga dotyczy sprawował od 24 XI 1789 do 22 V 1790. Zob. Polski towarzystwa zgromadzonego w Łańcucie w r. 1803. dzieciństwa”. Inni uczniowie też zaczęli słownik biograficzny, t. 34, Wrocław-Warszawa- 43 A. Ostrowski, Żywot Tomasza Ostrowskiego, ministra przebierać się po polsku (choć sprawa Kraków 1992–1993, s. 95 (Z. Zielińska). Petersburski Rzeczypospolitej później prezesa Senatu Księstwa War- z wielkim księciem Konstantym ich od tego egzemplarz, o wymiarach 244 × 142,5 cm, został szawskiego oraz rys wypadków krajowych od 1763 r. do odwiodła), ale młodzież „przez nieznajome- przywieziony do kraju i znajdował się w Pohrebysz- 1817 przez autora Pomysłów o potrzebie reformy go sługę przysłała do jego [Samuela czach, a następnie w Hajworonie na dalekim Podolu, towarzyskiej, t. 2, Paryż 1840, s. 207–208. Na temat gdzie, chociaż jest opatrzony sygnaturą Lorentzena, epizodu dotyczącego ubranego po polsku Aleksandro- Bogumiła Lindego – J.K. O.] przedpokoju za- był wiązany z Janem Chrzcicielem (?) Lampim. wicza, którego Francuzi złośliwie określili jako winięcie z całym garniturem sukni pol- L. Lipkowski, Moje wspomnienia 1849–1912, Kraków „le polonais en jupon”, zob. K. Ajewski, O ubiorze skiej. Przestraszony Linde, jakby na niego 1913, s. 167. Po rewolucji trafił do Kijowa, a obecnie sejmowym 1776–1815, w: Arma virumque cano. należy do zbiorów Muzeum Suworowa w Sankt Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w osiem- mogło padać kiedy podejrzenie, że się za- Petersburgu. A. Ryszkiewicz, Deux portraits polonais 4. Christian August Lorentzen, dziesięciopięciolecie urodzin, red. J.A. Chrościcki i in., myśla przebrać i tym dać popęd do przebie- au Musée de Kiev, w: Omagiu lui George Oprescu cu Portret Adama Wawrzyńca Rzewuskiego, Kraków 2006, s. 399, na podst.: A. Nakwaska, Wyjątki rania się uczniom, zabrał ten prezent prilejul împlinirii a 80 de ani, red. T. Vianu i in., 1790 r., Sankt Petersburg, Muzeum Suworowa. z pamiętników współczesnych, „Gazeta Warszawska” Bucureşti 1961, s. 511–518; Balzac dans l’empire russe. i przelękły, wraz z tym zawinięciem, Fot. Muzeum Suworowa 1852, nr 219 (21 VIII), s. 3. Jest bardzo prawdopodobne, Da la Russie à l’Ukraine, ed. A. Klimoff, J. Meyer-Petit że Stanisław Aleksandrowicz to jedyna przybrana 1993, s. 128–130; Живописный портрет XVIII w polski strój postać, widoczna na rysunku Józefa – начала XX века из собрания Государственного Peszki, Napoleon z obywatelami litewskimi (1812; 44 T. Lipiński, Zapiski z lat 1825–1831, wyd. K. Bartosze- мемориального музея А.В. Соворова, red. Е.В. Жукова, Б.В. Muzeum im. Lubomirskich, Zakład Narodowy im. wicz, Kraków 1883, s. 10, 171, 206. Галенко, Санкт Петерсбург 2014, s. 111, poz. 194. Ossolińskich we Wrocławiu. Lietuva, Tėvyne mano… 45 K. Koźmian, dz. cyt., t. 3, s. 149. Zob. też T. Lipiński, 41 Zob. P. Mrozowski, Ubiór jako wyraz…, dz. cyt., s. 20; Adomas Mickiavičius ir jo poema „Ponas Tadas” – dz. cyt., s. 69. Warto zaznaczyć, że ów strój Okołowa tenże, Imagines maiorum…, s. 291. Wersję tę, Litwo, Ojczyzno moja… Adam Mickiewicz i jego poemat władze tolerowały, spotkał się on natomiast z naganą o wymiarach zaledwie 81 × 57,5 cm, należy określić „Pan Tadeusz” [katalog wystawy], red. M. Orzeł, za… noszenie białego kapelusza, co zapisał cytowany jako modello. Vilnius 2018, s. 422–423, poz. II.4.9. wyżej Teodor Lipiński.

52 53 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

przedstawił się namiestnikowi z tłumacze- „miał pretensją, że ma postać kontuszową niem się i wypieraniem”46. Jak widać, i tak też w kontuszu, którego nigdy nie no- uczniowskie wybryki dotyczące stroju mia- sił, kazał się sportretować”49. Istotne myśli ły wystarczający ładunek polityczny, by za- zdają się natomiast zawierać trzy kontuszo- przątać uwagę najważniejszych osób we portrety z drugiej ćwierci XIX w., które Królestwa47. oprócz motywu stroju narodowego łączą, Sporadyczne pojawianie się stroju jak się wydaje, specyficzne akcenty patrio- polskiego nie znalazło w okresie 1815–1830 tyczne, zawierające przy tym aluzje o cha- odbicia w malarstwie portretowym kręgu rakterze martyrologicznym. Niestety, ich warszawskiego. Jedyne dobrej klasy przy- rozpoznanie i interpretacja są utrudnione kłady to dwupokoleniowe wizerunki Józefa ze względu na brak źródeł pisanych oraz i Jana Mikorskich (Franciszek Lampi, ok. niezadowalającą wiedzę na temat miejsca, 1820; Muzeum Narodowe we Wrocławiu) czasu i okoliczności powstania malowideł. oraz Stanisława i Jana Krajewskich (Antoni Referendarz stanu w Królestwie Brodowski, ok. 1823; Muzeum Narodowe Polskim Wojciech Grzymała (1793–1871) w Poznaniu), na których żupany i kontusze sprawił sobie portret niewielkich rozmia- zostały wprowadzone jako odwołanie się rów, ale pomyślany reprezentacyjnie, na co do tradycji I Rzeczypospolitej48. wskazują bogaty strój, ordery (malarz nie- Po powstaniu listopadowym decyzja znany, 2. ćw. XIX w.; Muzeum Narodowe o sportretowaniu się w stroju narodowym w Warszawie; il. 5). Zawiera on w tle intrygu- 5. Portret Wojciecha Grzymały, 2. ćw. XIX w., Muzeum 6. Tomasz Tyrowicz, Portret Stanisława Potockiego, z pewnością wiązała się z określonym prze- jący motyw fortecznej budowli. Trudno go in- Narodowe w Warszawie. Fot. K. Wilczyński 1848 r., Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. słaniem. Ranga takiego przesłania mogła terpretować inaczej niż jako aluzję do uwię- Fot. Z. Reszka być różna. Nieco trywialny, ale pouczający zienia Grzymały w latach 1826–1829 za udział przypadek tego rodzaju opisuje znakomity w konspiracji Towarzystwa Patriotycznego, pamiętnikarz Tadeusz Bobrowski. Dotyczy w warszawskim klasztorze karmelitów, on hreczkosieja Franciszka Gumowskiego, a następnie w twierdzy Pietropawłowskiej. żyjącego w drugiej ćwierci XIX w. Wprawdzie ukazana na portrecie budowla w Żywotówce w pow. lipowieckim, nie jest podobna do żadnego z tych gma- w niegdysiejszym woj. kijowskim, który chów, których architektura nie kojarzy się z funkcją penitencjarną, należy jednak 46 K. Koźmian, dz. cyt., t. 3, s. 451–453. przyjąć, że wystylizowano ją w taki sposób, 47 Inną wersję tych wydarzeń opisał w liście do matki by budziła określone skojarzenia. Można z 12 IX 1918 : „Uczniowie naszej jeszcze dodać, że tak zrekonstruowany pro- Akademii zrobili sobie strój podobny do polskiego gram ikonograficzny portretu nie jest i niektórzy przez ciekawość poszli piechotą do Wiednia. Wielki książę wystawił sobie, że jest to w pełni konsekwentny, gdyż Wojciech spisek przeciwko niemu zrobiony […] kazał sobie dać Grzymała uwzględnił w nim z jednej strony listę uczniów”. L. Sapieha, Wspomnienia (z lat od 1803 Order Świętego Stanisława, nadany mu do 1863), przedm. S. Tarnowskiego, wyd., wstęp i oprac. B. Pawłowski, Lwów 1914, s. 276. przez Aleksandra I, z drugiej zaś aluzję do 48 Zob. D. Suchocka, Malarstwo polskie 1766–1945. Katalog więzienia, do którego wtrącił go Mikołaj I. zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, Poznań Młody Stanisław Potocki (zm. 1887), 2005, s. 38, poz. 125; E. Houszka, P. Łukaszewicz, jest także przybrany w kontusz, co na tle 7. Edward Trzemeski, Sokal, d. klasztor brygidek, Malarstwo polskie od baroku do modernizmu. Katalog ówczesnych stosunków w Królestwie baszta narożna obwarowań, rysunek, 1892 r. zbiorów [Muzeum Narodowe we Wrocławiu], Wrocław 2013, s. 127–129, poz. 234; Praemiando incitat. Order samo w sobie jest już pewną rzadkością Świętego Stanisława 1765-1831, red. D. Nowacki, M. Zawadzki [katalog wystawy], Warszawa–Kraków 8. Giacomo Giuseppe Battig (Batić), 2015, s. 344–346, poz. 191, 192 (E. Houszka i A. Skalska- 49 T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, wyd. S. Kienie- Portret Władysława Hieronima Sanguszki, po 1845 r. -Graczyk). wicz, t. 1, Warszawa 1979, s. 231. Tarnów, Muzeum Okręgowe. Fot. Muzeum

54 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

(il. 7) umożliwia natomiast jego nie pozosta- bogato kameryzowanym pasem kauka- wiającą wątpliwości identyfikację z basztą skim. Na rapciach ze złotego sznura zawie- wchodzącą w skład obwarowań dawnego sił szablę kaukaską (z rękojeścią typu per- klasztoru brygidek w Sokalu. Budowla za- skiego, jak się wydaje, charakterystyczną chowała się zresztą do dziś, choć jej obecny dla wschodniogruzińskiej prowincji stan nie pozwoliłby na powyższe ustalenie. Khevsur). Na stoliku nakrytym XVIII- Dlaczego Stanisław Potocki wybrał właśnie wieczną tkaniną z tzw. ornamentem koron- mało znany zabytek z Sokala, z którym oso- kowym leży czerwona czapka z futrzanym biście nic go nie łączyło? Otóż starostwo otokiem oraz białe rękawiczki, zupełnie sokalskie przez ok. 80 lat znajdowało się nieprzystające do stroju staropolskiego, ale w rękach rodziny Potockich52, a fundatora- niezbędne na XIX-wiecznym balu czy pre- mi klasztoru brygidek byli Feliks i Krystyna zentacji na dworze. W tle rysuje się sylwet- z Lubomirskich53, w piątym pokoleniu ka Tarnowa. Powyższy opis, zawierający przodkowie Stanisława. On sam odznaczał nietypowe elementy i atrybuty jest wska- się pewnym poczuciem historycznym (w la- zówką, że portret nie jest dziełem standar- tach 1876-1878 przeprowadził renowację dowym, ale uwzględnia osobiste życzenia kościoła zamkowego w Brzeżanach oraz i preferencje modela. Wskazane wyżej kau- uporządkował nagrobki i sarkofagi kaskie akcesoria stroju księcia Władysława Sieniawskich). Z braku przesłanek dla innej to najpewniej podarunek od jego starszego interpretacji, należy przyjąć, że zrujnowaną brata Romana Stanisława, który po powsta- fundację Potockich, zwieńczoną ich herbo- niu listopadowym odbył pieszo i w kajda- wym znakiem uznał za wymowny obraz nach („пешком и в цепи” – zgodnie z osobistą 10. Cesare Spinetti, Portret Krystyna Ostrowskiego, 1876 r., Muzeum Narodowe w Warszawie. Fot. K. Wilczyński 9. Joseph Désiré Court, Portret Władysława zmierzchu wielkości dawnej Polski. decyzją Mikołaja I) wędrówkę na Sybir, ale Pusłowskiego, 1844 r., Kraków, Muzeum Triadę zbliżonych malowideł uzupeł- przez większość zesłania służył wojskowo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Fot. J. Kozina nia wizerunek Władysława Hieronima właśnie na Kaukazie (w tym także Sanguszki (Giacomo Giuseppe Battig vel w Gruzji). W 1845 r. ostatecznie powrócił do powszechnie otoczony sławą narodowego Batić, po 1845; Muzeum Okręgowe kraju, co zbiegło się z czasem powstania męczennika55. (Tomasz Tyrowicz, 1848; Muzeum Pałacu w Tarnowie; il. 8)54. Książę ma na sobie pąso- portretu jego brata. Pamiątka wygnania O ile powyższe spostrzeżenia są pra- Króla Jana III w Wilanowie50; il. 6). W tle ma- wy żupan i czarny kontusz, ciasno spięty księcia Romana Stanisława stanowi praw- widłowe, omówione malowidła należałoby lowidła widzimy tym razem zrujnowaną dopodobnie klucz do jeszcze jednego specy- uznać za ślad patriotycznego nurtu w sztuce budowlę, stanowiąca najwyraźniej naroż- „Teka Konserwatorska. Rocznik Koła C.K. Konserwa- ficznego elementu zawartego w portrecie. portretowej okresu międzypowstaniowego, nik murów obronnych, nakrytą kopułą z la- torów Starożytnych Pomników Galicyi Wschodniej”, Na neogotyckiej szafce przy prawej krawę- w którym strój narodowy przedstawionych t. 1, 1892, s. 135. tarnią zwieńczoną krzyżem, wystylizowa- dzi obrazu stoi mianowicie średniej wielko- osób odgrywał istotną rolę. Jako świadomą 52 K. Chłapowski, Starostowie niegrodowi w Koronie nym na herbową Pilawę. Jak wynika 1565-1795 (Materiały źródłowe), Warszawa 2017, ści figura, od pasa w górę zakryta przez ko- z sygnatury artysty, portret powstał s. 264. Starostami byli kolejno Stanisław „Rewera” tarę. Z pewnością nie jest to jedna z postaci 55 Wskazane związki portretu z Romanem Sanguszką hetman wielki koronny i wojewoda krakowski, Feliks w Brzeżanach, ale ukazany na nim motyw mitologicznych, powszechnie spotykanych wzmacnia fakt, że G.G. Battig został przez niego Kazimierz hetman wielki koronny i kasztelan sprowadzony po 1845 r. do Sławuty, gdzie był nie jest związany z tamtejszym zamkiem. krakowski, Michał wojewoda wołyński oraz w epoce. Jej strój można ewentualnie od- 51 nauczycielem rysunków i malarstwa jego dzieci oraz Rysunek Edwarda Trzemeskiego z r. 1892 Franciszek Ksawery Potoccy. Ponadto w 2. poł. XVIII czytywać jako polski, ale nie jest to strój niejako nadwornym portrecistą. Słownik artystów w. starostwo trzymali Franciszek Ksawery i niesław- odpowiadający statusowi członka rodziny polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, nej pamięci Stanisław Szczęsny Potoccy. Sanguszków. Za klucz do rozwiązania jej rzeźbiarze, graficy, t. 1, red. J. Maurin-Białostocka i in., 50 Zob. A. Straszewska, Strój polski w malarstwie od 53 Zob. m.in. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego tożsamości należy uznać wyraźnie widocz- 1971, s. 103. Ewentualność, iż pas i szabla Władysława XVI do XIX wieku, Warszawa 2013, s. 128–129. i innych krajów słowiańskich, t. 11, red. B. Chlebowski, Sanguszki mogłyby być wyrobami węgierskimi, została ny kij pielgrzyma czy tułacza. Na portrecie Stosunkowo mało znany Stanisław Potocki (syn Warszawa 1890, s. 10. wykluczona przez specjalistów z Muzeum Wojska Aleksandra, wnuk Stanisława Kostki) był związany 54 Zob. P. Chrzanowska, Katalog portretów książąt eleganckiego, bywającego na wiedeńskim i Węgierskiego Muzeum Narodowego w Budapeszcie. zarówno z zaborem rosyjskim (był carskim koniu- Sanguszków w zbiorach Muzeum Okręgowego dworze Władysława Sanguszki, który K. Sołtys, dz. cyt., s. 51, określa pas portretowanego jako szym i ochmistrzem dworu), jak Galicją, gdzie w Tarnowie, oprac. i uzup. K. Sołtys, Tarnów 1994, zresztą też walczył w powstaniu, został przeworski (niewątpliwie niesłusznie), notuje też mieszkał przez kilkadziesiąt lat. s. 82–83, poz. 38; K. Sołtys, Sanguszkowie. Katalog obecność w obrazie figury, nie podejmując jednak próby 51 Zob. J. Zachariewicz, Wycieczka w powiat sokalski, wystawy stałej, Tarnów 2016, s. 50–51. więc upamiętniony jego brat-zesłaniec, jej rozpoznania i interpretacji.

56 57 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

11. Edward Lepszy, Portret Emiliana Czyrniańskiego, po 1874 r., Kraków, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Fot. J. Kozina

manifestację polskości należy też traktować nionego z Radziwiłłami dworu pruskiego bardzo wysoką konfederatkę, z białego, portrety kontuszowe powstające za granicą, uwolniła go od zesłania, które zamieniono czerwonego lub niebieskiego sukna, która głównie we Francji. Sprawiali je sobie zarów- na deportację do Galicji. z chudym strojem bardzo mizernie wyglą- no Polacy przebywający tak czasowo (Joseph W zaborze austriackim było inaczej. dała”60. Czerń zdominowała również „oficjal- Désiré Court, Portret Władysława Moda narodowa (co ciekawe, także kobieca) ny” strój polski galicyjskiej elity. Zjawisko Pusłowskiego, 1844; Muzeum UJ; il. 9)56, jak pojawiała się tam w czasie kolejnych prób po- to, niezgodne z tradycją przedrozbiorową61, i dożywotni emigranci (zob. portrety pisarza wstańczych w latach 1846 i 1848. Równolegle należy wiązać z powszechnie obowiązującą i działacza emigracyjnego Krystyna żupany, kontusze oraz damskie kontusiki barwą strojów męskich (w tym „demokra- Ostrowskiego, Cesare Spinetti, 1876; były coraz częściej obecne na arystokratycz- tycznych” fraków), ale zapewne także Muzeum Narodowe w Warszawie, il. 10; nych ślubach, a w okresie autonomii galicyj- z trudną sytuacją w Królestwie62. Nie ozna- Urbino, Casa di Rafaello). skiej strój polski nie tylko zdominował tam- cza to oczywiście, by całkowicie zniknęły Już wkrótce strój polski (w połącze- tejsze życie publiczne, ale zyskał (podobnie barwne żupany i kontusze. Kazimierz niu z żałobą strojów kobiecych) miał się jak strój węgierski) rangę galowego stroju Chłędowski, który krytykował strój polski stać ważnym narzędziem walki politycznej na dworze wiedeńskim, która nie przysługi- à la pompe funebre, opisał również jego wer- w okresie tzw. polskich czasów oraz po- wała „demokratycznemu” frakowi59. sję „na wesoło”: [Walerian Podlewski] „kon- wstania styczniowego57, a represje usunęły W ciągu kilkudziesięciu lat moda federatkę miał wysoką z czerwonego aksa- go na wiele lat z życia zaboru rosyjskiego. kontuszowa podlegała ewolucji i oddalała mitu, żupan z jakiejś krzyczącej materii, Dokumentacja obrazowa stroju polskiego się od wzorów z czasów I Rzeczypospolitej. kontusz granatowy, a do strojnego ubrania z tego czasu to przede wszystkim fotografie Rozwijała się przy tym przynajmniej dwu- nawet czerwone lub żółte buty”63. Na por- powstańców, wykonywane w Krakowie torowo. Przede wszystkim nastąpiło wy- tretach Włodzimierza Dzieduszyckiego przed ich wyruszeniem w pole. Istnieje za raźnie zróżnicowanie stroju propowstanio- (Henryk Rodakowski, 1880; Muzeum to niemało portretów kobiecych w żałobnej wej inteligencji oraz „oficjalnego” stroju Narodowe w Krakowie) i Leona Sapiehy czerni, te jednak w warstwie realiów nie galicyjskich notabli. Pierwszy typ suge- (Leopold Horowitz, 1882; Zamek Królewski zawierają narodowych akcentów, a za to stywnie opisuje Kazimierz Chłędowski: na Wawelu) widzimy żupany o głębokiej wpisują się w europejską modę, wprowa- „Ten strój z roku 1863 bynajmniej nie odpo- barwie amarantowej, Mikołaj Zyblikiewicz dzoną przez królową Wiktorię po śmierci wiadał wymaganiom dobrego smaku. (Jan Matejko, 1887; Muzeum Narodowe księcia Alberta w 1861 r. Przede wszystkim strój polski, oparty na w Krakowie) nosi biały żupan i amarantowy Po powstaniu styczniowym wyła- strojach wschodnich, powinien być barw- kontusz, żupan i delia Romana Potockiego mywanie się z zakazów dotyczących stro- nym, szerokim, fałdzistym, aby być miłym (Teodor Axentowicz, ok. 1900, Fundacja jów mogło mieć poważne konsekwencje. dla oka. Strój zaś barwny i fałdzisty nie był Zbiorów im. Ciechanowieckich, dep. Narodowa Galeria Sztuk). Portret prof. Przekonał się o tym niezbyt zrównoważony wygodny do zajęć i sposobu bycia literatów, w Łańcucie; il. 13) są białe, a strój Andrzeja Emiliana Czyrniańskiego (Edward Lepszy, psychicznie książę Wilhelm Radziwiłł, któ- adwokatów, malarzy, rzeźbiarzy, kontu- Lubomirskiego zawiera zestawienie sre- po 1874; Muzeum UJ; il. 11) ukazuje jedyne ry wprawdzie okres powstania spędził za arzystów, i za dużo kosztował. Okrojono brzystej materii żupana z granatem kontu- w swoim rodzaju zestawienie karmazyno- granicą i nie był skompromitowany poli- więc dawny strój polski, zrobiono zeń czar- sza (Kazimierz Pochwalski, 1925; Lwowska wego żupana przewiązanego złocistym pa- tycznie, ale po powrocie „przyszła mu fan- ną, otwartą czamarę, czarny żupan z liche- sem kontuszowym z togą rektora

tazja pójść do gen.-gubernatora [kijowskie- go jedwabnego rypsu, przepasany czarnym 60 K. Chłędowski, Pamiętniki, oprac. A. Knot, t. 1, Uniwersytetu Jagiellońskiego. go] w polskim stroju, za co pod sąd oddany, lakierowanym rzemieniem, zapiętym na Wrocław 1951, s. 72. Odtworzenie dawnego stroju nie było w fortecy osadzony, miał sobie skonfisko- posrebrzaną dużą klamrę z wypukłym or- 61 Za czasów I Rzeczypospolitej czarne stroje służyły łatwe, a klasyczne połączenie żupana i kon- wany cały majątek i w więzieniu pomiesza- łem polskim, i uzupełniono go także czar- jedynie w okresach żałoby, a K. Koźmian, dz. cyt., t. 1, tusza mało praktyczne, na co zwracał uwagę s. 363, podaje, że ubierano je także w piątki. nia dostał”58. Dopiero protekcja spokrew- nymi, mniej więcej szerokimi spodniami, cytowany wyżej Kazimierz Chłędowski. Pas 62 Głównym powodem była tu żałoba narodowa, ale tudzież palonymi, pomarszczonymi butami. wiązano więc z reguły na żupanie, a kontusz trzeba też przypomnieć, że władze rosyjskie, z jednej To wszystko koronowała krakuska, […] czę- strony walczyły z żałobą w strojach kobiecych, (lub archaiczna delia) były najwyraźniej 56 Zob. A. Jasińska, Malarstwo obce w zbiorach Collegium sto jednak ta krakuska zamieniała się na a z drugiej zakazywały używania jaskrawych barw traktowane jako strój wierzchni, który moż- Maius, Kraków 2003, s. 46–47. w strojach męskich. na było zdjąć we wnętrzu. W niektórych 57 Zob. J.K. Ostrowski, Barok – romantyzm – kresy, 63 K. Chłędowski, dz. cyt., s. 164. Warto zwrócić uwagę, przypadkach strój polski składał się z trzech Warszawa 2017, s. 391–397. 59 M. Rosco Bogdanowicz, Wspomnienia, wyd. J. Gintel, że opis ten zawiera niemal wszystkie elementy 58 T. Bobrowski, dz. cyt., s. 326. t. 1, Kraków 1959, s. 423, 453. zakazane przez władze zaborcze w Królestwie. elementów, tj. żupana, kontusza i delii.

58 59 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

12. Kopia wg Floriana Cynka (?), Portret Ludwika Helcla, 13. Wilhelm Leopolski, Portret Kazimierza 14. Teodor Axentowicz, Portret Romana Potockiego, 15. Kazimierz Pochwalski, Portret Andrzeja Potockiego, zm. 1872 r., Kraków, Dom Pomocy Społecznej Grocholskiego, 1880 r., Muzeum Narodowe ok. 1900 r., Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich, dep. 1913 r., Muzeum Narodowe w Warszawie, dep. w Muzeum im. L. i A. Helclów. Fot. D. Błażewski w Krakowie. Fot. MNK w Muzeum Zamkowym w Łańcucie. Fot. M. Kosior Zamkowym w Łańcucie. Fot. M. Kosior

Żupany upodobniano niekiedy do czamar, trudnych zapewne decyzji zainteresowane- Ok. 1880 r. jako „pierwszego krawca” i Frydman / Lwów; K. Frydman, Lwów, Plac które w skromniejszej, „powstańczej” wersji go oraz wysokiej klasy wykonawców. Lwowa określono Karola Kropiowskiego65. Maryacki l. 10; K. u. K. Hofschneider / były okryciem wierzchnim. Jako przykłady Ponieważ „krawcy krakowscy i lwowscy Do dziś zachowały komplety lub elementy Rothmayer & Pokorny / Wien I / można przytoczyć portrety Adama Sapiehy zatracili zupełnie tradycję robienia pięk- strojów kontuszowych z drugiej połowy Habsburgerstrasse 6; A. Matlach / Wien / (Franciszek Machniewicz, 1896; Zamek nych kontuszów, […] najlepszym krawcem XIX i początku XX w., opatrzone naszywka- Krugerstrasse 4; J. Lipczyński / Kraków; Józef Królewski na Wawelu), Stanisława kontuszowym został pierwszy wiedeński mi firmowymi: K. Kropiowski & K. Matlas / Zarzycki / skład sukien / w Krakowie; Adam Badeniego (Kazimierz Pochwalski, 1903; krawiec Niemiec [Carl Moritz] Frank, który Lwów66; J. Wieczyńskiego następcy / Wussyk Rydek Kraków; Ignacy Marek67. Osobne miej- Muzeum Narodowe w Krakowie) i wspo- z dawnych rycin strój polski odrabiał, za- sce zajmują tu pamiątki po Janie Franciszku mniany już portret Romana Potockiego ręki stosowując go, o ile możności, do dzisiejszej Schneider) wymienia m.in. Handbuch des Allerhöch- Stanisławie Konopce (1855–1948): dwa kom- Axentowicza. Ciemnogranatowy, aksamitny postaci. Taki Siemieński, Alfred Potocki, sten Hofes und des Hofstaates seiner k. und k. plety stroju polskiego wykonane przez fir- kontusz Piotra Moszyńskiego (Jan Matejko, później starosta Badeni i inni zawsze mieli Apostolischen Majestät für 1899, [Wien 1899], s. 351. mę K. Kropiowski i K. Matlas we Lwowie, Jan Wieczyński „krawiec i właściciel dóbr” był 1874; Muzeum Narodowe w Krakowie) jest kontusze od Franka”. Pewną przeciwwagą radnym miejskim i wchodził w skład komisji z których jeden został wiernie ukazany na zbliżony do domowego szlafroka. dla niego był mimo wszystko lwowianin wystawy we Lwowie, co świadczy o jego wysokiej bardzo późnym (ok. 1930) portrecie Powyższe obserwacje dowodzą, że „słynny na całą wschodnią Galicję [Jan] pozycji majątkowej i społecznej. Zob. „Gazeta autorstwa Jana Bąkowskiego (wszystkie Lwowska”, t. 62, 1872, nr 38 (16 II), s. 205. skomponowanie stylowego stroju, mające- Wieczyński”, pracujący m.in. dla Sapiehów 65 M. Rosco Bogdanowicz, dz. cyt., s. 76. go swe korzenie w dalekiej przeszłości, „ze względów patriotycznej ekonomii”64. 66 Karol Kropiowski zmarł w 1904 r. W 1913 r. firmę 67 Zob. przede wszystkim B. Biedrońska-Słotowa, Polski a używanego w realiach drugiej połowy przejął Franciszek Matlas, zapewne syn Karola. ubiór narodowy zwany kontuszowym, Kraków 2005, Zob. „Gazeta Lwowska”, t. 104, 1914, nr 59 (14 III), s. 14. s. 153–164. XIX i na początku XX w. wymagało 64 K. Chłędowski, dz. cyt., s. 73. Firmę C.M. Frank jako dostawcę dworu (Currentenwarehandel und 60 61 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

Ludwika Helcla (Kraków, Dom Pomocy Adama (Daniel Penther, 1868; Franciszek wychodziły niekiedy prace zdumiewającej Społecznej im. L. i A. Helclów; il. 12) wyraź- Machniewicz, 1896; wszystkie trzy malowi- urody, łączące tradycyjne realia z nowocze- nie widać znak manufaktury Paschalisa dła w Zamku Królewskim na Wawelu)72. Na sną, pełną ekspresji formą73. Jakubowicza. Zagraniczne manufaktury wspomnianych portretach autorstwa W okresie międzywojennym spotyka- wznowiły też produkcję pasów z przezna- Horowitza i Machniewicza Leon i Adam my jeszcze nieco portretów kontuszowych czeniem na rynek polski. Na znaczną skalę Sapiehowie noszą również tę samą delię. przedstawicieli najwyższych kręgów arysto- wykonywano metalowe guzy do żupanów Podobny przypadek, odnoszący do portretów kracji. Ale nie tylko. Gdy na przełomie lat 20. i kontuszów oraz zapony do delii, a zapo- Romana (Teodor Axentowicz, ok. 1900; i 30. XX w. prezes Towarzystwa Rolniczego trzebowanie na karabele doprowadziło Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich, w Krakowie Jan Gumiński (1883–1938) został do odrodzenia rzemiosła szabelniczego. dep. w Muzeum Pałacowym w Łańcucie; odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu W wyrobach tych stosowano formy dekora- il. 14) i Andrzeja (Kazimierz Pochwalski, Polonia Restituta, jako strój do pamiątkowe- cyjne zgodne ze stylistyką historyzmu. 1913; Muzeum Narodowe w Warszawie, dep. go portretu wybrał właśnie kontusz, zgodnie Niekiedy atrybuty te zastępowano elemen- w Muzeum Pałacowym w Łańcucie; il. 15) z ówczesnymi przepisami, stanowiącymi, że tami nieco przypadkowymi. Na portretach Potockich jest bardziej skomplikowany. ordery mogą być noszone jedynie do fraka, autorstwa Pochwalskiego Andrzej Potocki Na obydwu malowidłach widzimy białą de- munduru oraz stroju narodowego lub ludo- (1903; Muzeum Narodowe w Krakowie) lię podbitą ciemnym futrem. Jest to najpew- wego. Portret wykonał w 1930 r. Tadeusz ma pas kaukaski, a Karol Lanckoroński niej ten sam, nieco ekscentryczny element Okoń (1872–1957). Według tradycji rodzinnej (1919; Zamek Królewski na Wawelu) – szablę stroju polskiego, który nie mógł przejść od prezes Gumiński pozował mu tylko przy ma- perską. Nie stylizowano fryzur ani zarostu jednego z portretowanych do drugiego dro- lowaniu głowy, natomiast figury swej uży- według wzorów staropolskich70, nie uważa- gą prostego dziedziczenia, jak to było czył lokaj Stanisław Ficek, przybrany w żółty no też za niestosowne noszenia do stroju w przypadku Leona i Adama Sapiehów. żupan i ciemnogranatowy kontusz, z pasem polskiego odznaczeń austriackich ani oku- Roman i Andrzej Potoccy należeli bowiem i karabelą74 (il. 16). Za naszych czasów po- 16. Tadeusz Okoń, Portret Jana Gumińskiego, larów71. W kilku przypadkach można zaob- do różnych linii rodu (odpowiednio łańcuc- wstają portrety kontuszowe członków 1930 r., własność prywatna. Fot. D. Błażewski serwować występowanie tych samych kiej i krzeszowickiej). Portret drugiego Bractw Strzeleckich. W warstwie kostiumo- atrybutów na różnych portretach. XIX- z nich jest jednak wizerunkiem pośmiert- logicznej (choć niekoniecznie malarskiej – obiekty w Muzeum Narodowym wieczna karabela o charakterystycznym nym i nie ma żadnej pewności, że ukazany kilka takich dzieł wykonał Leszek Sobocki) w Poznaniu)68. jelcu zbudowanym ze splecionych prętów na nim strój był rzeczywiście noszony przez są to, niestety, tandetne pastisze. Strój polski wymagał specyficznych srebrnych (zachowana w Muzeum tragicznie zmarłego namiestnika Galicji. dodatków. Nierzadko używano pasów Narodowym w Krakowie), figuruje na Wręcz przeciwnie, należy domniemywać, XVIII-wiecznych: na portretach Adama portrecie Leona Sapiehy (Leopold Horowitz, że był to rekwizyt, wypożyczony przez Sapiehy autorstwa Daniela Penthera (1868) 1882) i dwukrotnie na wizerunkach jego syna Pochwalskiego z Łańcuta. Możliwe również, i Franciszka Machniewicza (1896) figurują że Pochwalski użył jako wzoru fotografii pasy wykonane w radziwiłłowskiej persjar- Romana Potockiego w jego wspaniałym ni w Słucku prowadzonej przez 70 Owo zarzucenie zasad staropolskiego decorum stroju narodowym lub też reprodukcji jego dobrze, jak się wydaje, uchwycił Stefan Badeni, który Madżarskich, należące obecnie (podobnie charakteryzując Kazimierza Grocholskiego, prezesa portretu ręki Axentowicza. jak i portrety) do zbiorów Zamku Koła Polskiego w parlamencie wiedeńskim pisze, Późny triumf żupana, kontusza i delii Królewskiego na Wawelu69. Na portrecie że „nosił zawsze czarny strój polski, ale uczesanie dokumentują dziesiątki, jeżeli nie setki por- jego, zarys wąsów i krótkich bokobrodów nadawały twarzy wraz obcy, niepolski”. S. Badeni, Świat tretów. Większość z nich można określić 68 Zob. Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek. przedwczorajszy, Warszawa 1996, s. 157–158. Tego jako poprawne i dobrze spełniające wymogi Tradycje sarmackie w sztuce i kulturze [katalog rodzaju stwierdzenia są jednak zawsze zagrożone malarstwa reprezentacyjnego, niemało jest wystawy], red. J. Dziubkowa, Poznań 2004, s. 73–75, subiektywizmem: M. Rosco Bogdanowicz, dz. cyt., także dzieł wybitnych. Co ciekawe, wśród poz. 56–58. s. 73, opisał Grocholskiego jako osobę o „typowo 73 A. Sieradzka, Ostatni Sarmaci. Polski strój narodowy polskiej powierzchowności” (il. 12). ich twórców, obok czołowych przedstawi- w końcu XIX i w 1. połowie XX w., w: Ubiory w Polsce…, 69 Pas z portretu ręki Penthera zidentyfikowała dz. cyt., s. 96–105. M. Bernasikowa, Polskie pasy kontuszowe, Warszawa 71 Okulary noszą np. Wincenty Wdowiszewski cieli różnych kierunków akademickich, są 1986, il. 3, 4. Obydwa pasy są reprodukowane (Władysław Rossowski, 1900 r.; Muzeum Historyczne także moderniści, spod których pędzla 74 Informacja dra Samuela Gumińskiego, wnuka Jana. w: Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi [katalog Miasta Krakowa) oraz Andrzej Potocki (Józef Istnieją dwie autorskie wersje malowidła w zbiorach wystawy], red. S. Link-Lenczowska, J. Winiewicz- Męcina-Krzesz, 1909; Muzeum Narodowe w Poznaniu. rodzinnych. Fragmenty żółtej materii, z której uszyto -Wolska, Kraków 2011, s. 256, 259, poz. 104, 107. Zob. D. Suchocka, dz. cyt., s. 148, poz. 838). 72 Zob. Sapiehowie, dz. cyt., s. 287–291, 319. żupan, zachowały się do dziś.

62 63 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

STRESZCZENIE SUMMARY BIBLIOGRAFIA Schulz F., Podróże Inflantczyka z Rygi do JESZCZE O STROJU POLSKIM MORE ON THE POLISH NATIONAL ATTIRE Warszawy i po Polsce w latach 1791– W MALARSTWIE PORTRETOWYM IN PORTRAIT PAINTING FROM THE 17TH Źródła 1793, tłum. J.I. Kraszewski, wyd. W XVII–XX WIEKU. POMIĘDZY OBRAZAMI TO 20TH CENTURIES. BETWEEN IMAGES Badeni S., Świat przedwczorajszy, Warszawa W. Zawadzki, Warszawa 1956. A ŹRÓDŁAMI AND SOURCES 1996. Starowolski S., Polska albo opisanie Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, wyd. Królestwa Polskiego, tłum. i oprac. Artykuł przedstawia wybrane zagadnienia The paper presents selected problems con- S. Kieniewicz, t. 1, Warszawa 1979. A. Piskadło, Kraków 1976. dotyczące ukazania polskiego stroju naro- cerning the representation of the Polish na- Chłędowski K., Pamiętniki, oprac. A. Knot, dowego na portretach z XVII–XX w. tional costume in portraits of the 17th-20th t. 1, Wrocław 1951. Opracowania Portrety stanowią cenny materiał dla po- centuries. Portraits make a valuable material „Gazeta Lwowska”, t. 104, 1914, nr 59 (14 III). Ajewski K., O ubiorze sejmowym 1776-1815, znania tego zjawiska od strony kostiumolo- allowing to investigate this phenomenon Handbuch des Allerhochsten Hofes und des w: Arma virumque cano. Profesorowi gicznej, symbolicznej, a nawet politycznej, from the costumological, symbolic and even Hofstaates seiner k. und k. Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w osiem- szczególnie w zestawieniu ze źródłami political point of view, especially when jux- Apostolischen Majestat für 1899, dziesięciopięciolecie urodzin, red. z epoki. Do ok. 1750 r. męski strój narodowy, taposed with historical sources. Until around [Wien 1899]. J.A. Chrościcki i in., Kraków 2006, pochodzenia węgiersko-orientalnego, miał 1750, the male national costume of Jemiołowski M., Pamiętnik, wyd. s. 399-408. wśród Polaków zdecydowaną przewagę Hungarian-oriental origin had a definite ad- A. Bielowski, Lwów 1850. Balzac dans l’empire russe: de la Russie i był uważany za znak rycerskiej tradycji vantage among Poles and was considered Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania a l’Ukraine [exposition Paris, Maison szlachty. W drugiej połowie w. XVIII wybór a sign of the knightly tradition of the nobili- Augusta III, wstęp M. Dernałowicz, de Balzac, 6 avril–11 juillet 1993], ed. stroju polskiego w opozycji do zachodnio- ty. In the second half of the 18th century, the red. i koment. Z. Goliński, oprac. tek- A. Klimoff, J. Meyer-Petit, Paris 1993. europejskiego był wyznacznikiem poglą- choice of the Polish attire in opposition to the stu A. Skarżyńska, Warszawa 1985. Barrett K., Pieter Soutman Life and Oeuvre, dów zachowawczych na poziomie kulturo- Western European one was a sign of a con- Konopka T., Historia domu naszego. Raptularz Amsterdam 2012. wym i politycznym, ale w okresie Sejmu servative attitude on the cultural and politi- z czasów Stanisława Augusta, wyd. Bartkiewicz M., Polski ubiór do 1864 roku, Czteroletniego stał się wyrazem postawy cal level, but in the period of the Four Years’ M. Konopka, Warszawa 1993. Wrocław 1979. patriotycznej. W XIX w. początkowo trwał Sejm (1788–1791) it became an expression of Koźmian K., Pamiętniki, t. 1, Wrocław 1972. Biedrońska-Słotowa B., Polski ubiór narodo- peryferyjnie (niekiedy spotykamy go na a patriotic attitude. In the 19th century, ini- Lipiński T., Zapiski z lat 1825–1831, wyd. wy zwany kontuszowym, Kraków 2005. portretach zawierających indywidualne tially it was used rather peripheraly (some- K. Bartoszewicz, Kraków 1883. Chłapowski K., Starostowie niegrodowi przesłania ikonograficzne), a na szeroką times, we find it in portraits containing indi- Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, w Koronie 1565-1795 (materiały źródło- skalę powrócił w drugiej połowie stulecia vidual iconographic messages), and returned Kraków 1913. we), Warszawa 2017. w Galicji. Był powszechnie noszony przez on a large scale in the second half of the cen- Nakwaska A., Wyjątki z pamiętników współ- Chrzanowska P., Katalog portretów książąt tamtejszą elitę arystokratyczną i polityczną tury in Galicia (i.e. the part of Poland occu- czesnych, ogł. J. Korzeniowski, Sanguszków w zbiorach Muzeum oraz zyskał oficjalny status na dworze ce- pied by Austria). It was commonly worn by „Gazeta Warszawska” 1852, nr 197– Okręgowego w Tarnowie, opr. i uzup. sarskim w Wiedniu. Sporadycznie pojawiał the local aristocratic and political elite and 219 (21 VIII), s. 3. K. Sołtys, Tarnów 1994. się jeszcze w okresie międzywojennym, gained official status at the imperial court in Niemcewicz J.U., Pamiętniki czasów moich, Flamand Christensen S., Kongedragterne fra przede wszystkim w czasie arystokratycz- . It appeared sporadically in the period wyd. J. Dihm, t. 1, Warszawa 1957. 17. og 18. aarhundrede (De Danske nych uroczystości rodzinnych, był też jedną between 1st and 2nd World War, especially Ochocki J.D., Pamiętniki, t. 2, Warszawa 2019. Kongers Kronologiske samling Paa z wersji stroju, do którego można było nosić during aristocratic family celebrations. It Ostrowski A., Żywot Tomasza Ostrowskiego, Rosenborg), Kobenhavn 1940. odznaczenia państwowe. Większość po- was also one of the versions of the outfit that t. 2, Paryż 1840. Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubio- wyższych zjawisk można egzemplifikować could be worn with state decorations. Most Pasek J.Ch., Pamiętniki, Warszawa 1987. rów, Wrocław 1968. na podstawie odpowiednio dobranych por- of the above phenomena can be exemplified Radziwiłł A.S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, Hennel-Bernasikowa M., Polskie pasy kontu- tretów, a źródła (przede wszystkim pamięt- on the basis of appropriately selected por- tłum. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, szowe, Warszawa 1986. niki) stanowią ikonograficzny klucz wyja- traits, and the sources (mainly diaries) offer Warszawa 1980. Horoszkiewicz J., Strój narodowy w Polsce, śniający motywacje osób portretowanych the iconographic key explaining the motiva- Rosco Bogdanowicz M., Wspomnienia, wyd. Kraków 1900. i artystów. tions of the portrayed people and artists. J. Gintel, t. 1, Kraków 1959. Houszka E., Łukaszewicz P., Malarstwo pol- Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana skie od baroku do modernizmu. Katalog SŁOWA KLUCZOWE KEYWORDS Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691– zbiorów [Muzeum Narodowe we dawny portret, strój polski, strój narodowy old portrait, Polish national attire, national 1696, wyd. J. Woliński, Wrocław 1958. Wrocławiu], Wrocław 2013. costume 64 65 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW

Jasińska A., Malarstwo obce w zbiorach K. Brzezina-Scheuerer, A. Dworzak Praemiando incitat. Order Świętego Warszawskim Stowarzyszenia Collegium Maius, Kraków 2003. i in., Kraków 2017, s. 243–250. Stanisława 1765–1831 [katalog wysta- Historyków Sztuki, red. A. Sieradzka, Johansen K., How Polish is Frederik III’s Orzeł i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko- wy], red. D. Nowacki, M. Zawadzki, K. Turska, Warszawa 1994, s. 96–105. “Polish” garment, w: Crossroads -szwedzkie nad Bałtykiem (XVI– Warszawa–Kraków 2015. Sieradzka A., Europejczyk i Sarmata, of Costume and Textiles in Poland. XVII w.) [katalog wystawy], red. Renaudeau O., Les influences de l’Europe cen- „Spotkania z Zabytkami” 2003, Papers from the International K. Połujan, Warszawa 2002. trale sur le costume de guerre et le co- nr 9(99), s. 7–9. Conference of the ICOM Costume Ostrowski J.K., Barok – romantyzm – kresy, stume civil occidental, XVe-XVIIIe sièc- Sieradzka A., Kostiumologia polska jako na- Committee and the National Museum Warszawa 2017. les, „Cahiers d’Etudes et de uka pomocnicza historii, Warszawa in Cracow, ed. B. Biedrońska-Słotowa, Ostrowski J.K., Czasy saskie: „ostatni stopień Recherches du Musée de l’Armée”, 2013. Kraków 2005, s. 15–18. upadku” czy początek odrodzenia?, t. 6, 2008, s. 99–113. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce Katalog zabytków sztuki w Polsce, Seria w: Tkaniny artystyczne z wieków XVIII Roćko A., Kontusz i frak. O symbolice stroju działających. Malarze, rzeźbiarze, gra- Nowa, t. 1, z. 1, oprac. E. Śnieżyńska- i XIX. Materiały sesji naukowej, red. w XVIII-wiecznej literaturze polskiej, ficy, t. 1, red. J. Maurin-Białostocka, Stolotowa, F. Stolot, red. J.Z. Łoziński, M. Piwocka, Kraków 1997, s. 9–18. Warszawa 2015. Wrocław 1971. B. Wolff-Łozińska, Warszawa 1977. Ostrowski J.K., Myśli o portrecie staropolskim. Rościszewski L., Mundur w kwiatki – niezwy- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i in- Lietuva Tėvyne mano… Adomas Mickiavičius Na kanwie wyników II Seminarium kły portret księcia Hieronima Floriana nych krajów słowiańskich, t. 11, red. ir jo poema „Ponas Tadas” – Litwo Niedzickiego, w: Portret. Funkcja – for- Radziwiłła, ok. 1746 roku, w: Sztuka stro- B. Chlebowski, Warszawa 1890. Ojczyzno moja… Adam Mickiewicz ma – symbol. Materiały sesji ju, strój w sztuce, red. M. Furmanik- Sołtys K., Sanguszkowie. Katalog wystawy i jego poemat „Pan Tadeusz” [katalog Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kowalska, A. Straszewska, Warszawa– stałej, Tarnów 2016. wystawy], red. M. Orzeł, Vilnius Toruń, grudzień 1986, red. A. Marczak- Toruń 2016, s. 183–199. Straszewska A., Strój polski w malarstwie od 2018. Krupa, Warszawa 1990, s. 171–185. Ryba G., Kopie graficzne obrazów Daniela XVI do XIX wieku, Warszawa 2013. Mrozowski P., Orientalizacja stroju szlachec- Ostrowski J.K., Petrus J.T., Mieczysław Schultza mł. (1615–1683) na tle jego twór- Suchocka D., Malarstwo polskie 1766–1945. kiego w Polsce na przełomie XVI i XVII Morka, „Polski nowożytny portret kon- czości portretowej, Kraków 1985 [praca Katalog zbiorów Muzeum Narodowego wieku, w: Orient i orientalizm w sztuce, ny” [recenzja], „Folia Historiae magisterska, mpis w Archiwum UJ]. w Poznaniu, Poznań 2005. red. E. Karwowska, Warszawa 1986, Artium”, t. 24, 1988, s. 175–177. Ryszkiewicz A., Deux portraits polonais au Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek. s. 243–261. Piwocka M., Polski strój Medyceuszy, „Folia Musée de Kiev, w: Omagiu lui George Tradycje sarmackie w sztuce i kulturze Mrozowski P., Ubiór jako wyraz świadomości Historiae Artium”, Seria Nowa, t. 4, Oprescu cu prilejul implinirii a 80 de ani, [katalog wystawy], red. J. Dziubkowa, narodowej szlachty polskiej w XVI–XVII 1998, s. 231–242. ed. T. Vianu i in., Bucuresti 1961, Poznań 2004. w., w: Ubiory w Polsce. Materiały III se- Pokotycka B.R., Portrety Mikołaja Potockiego, s. 511–518. Tazbir J, Spotkania z historią, Warszawa 1979. sji Klubu Kostiumologii i Tkaniny starosty kaniowskiego, „Biuletyn Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi [katalog Turnau I., Ubiór narodowy w dawnej Artystycznej przy Oddziale Historii Sztuki”, r. 57, 1995, nr 3/4, wystawy], red. S. Link-Lenczowska, Rzeczypospolitej, Warszawa 1991. Warszawskim Stowarzyszenia s. 365–377. J. Winiewicz-Wolska, Kraków 2011. Zachariewicz J., Wycieczka w powiat sokalski, Historyków Sztuki, red. A. Sieradzka, Polski słownik biograficzny, t. 34, Wrocław- Siarczyński K., Obraz wieku panowania „Teka Konserwatorska. Rocznik Koła K. Turska, Warszawa 1994, s. 19–27. Warszawa-Kraków 1992–1993. Zygmunta III, króla polskiego i szwedz- C.K. Konserwatorów Starożytnych Mrozowski P., Imagines maiorum – galerie Poniński I., Ikonografia stroju polskiego na te- kiego, t. 1, Poznań 1843. Pomników Galicyi Wschodniej”, t. 1, przodków w kulturze dawnej Polski. renie Prus Królewskich, w: Europa – Sieradzka A., Ostatni Sarmaci. Polski strój na- 1892, s. 133-147. Między imaginacją a potrzebą wiary- Rzeczpospolita – Prusy Królewskie – rodowy w końcu XIX i w 1. połowie Живописный портрет XVIII – начала XX века из godności, w: Polska i Europa w dobie Nowożytność, red. D. Dettlaff, XX w., w: Ubiory w Polsce. Materiały собрания Государственного мемориального nowożytnej. Prace naukowe dedykowa- Bydgoszcz–Puck 2018, s. 253–264. III sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny музея А.В. Соворова, red. Е.В. Жукова, Б.В. ne Profesorowi Juliuszowi A. Poniński I., Prawda i fantazja. Portrety króla Artystycznej przy Oddziale Галенко, Санкт Петерсбург 2014. Chrościckiemu, red. T. Bernatowicz Jana Kazimierza w strojach polskich, i in., Warszawa 2009, s. 287–292. „Kronika Zamkowa – Roczniki”, Seria Mrozowski P., Portret Piotra Widawskiego Nowa”, t. 4(70), 2017, s. 129–135. i problem początków stroju narodowego Poniński I., Wizerunki króla Jana Kazimierza w Polsce, w: Velis quod possis. Studia w strojach polskich, w: W kręgu sztuki z historii sztuki ofiarowane profesorowi polskiej i grafiki europejskiej, red. Janowi Ostrowskiemu, red. A. Betlej, K. Moisan-Jabłońska, Warszawa 2011, s. 196–198. 66 67