/ nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW Jeszcze o stroju polskim w malarstwie „po polsku chodził”3. Przykładem owej Warto przy tym zwrócić uwagę, że w XVIII mody są również malowane przez Justusa w. strój węgierski, a przynajmniej inspiro- Sustermansa portrety „alla polacca” mło- wany przez węgierski, na powrót stał się dych Medyceuszy z początku lat 20. XVII obcym, jak o tym świadczy np. portret portretowym 4 w. czy wizerunki króla szwedzkiego Hieronima Floriana Radziwiłła pędzla Gustawa II Adolfa w stroju à la polonaise Jakuba Wessla (1746; Muzeum Narodowe (w tym dzieło autorstwa Mathäusa w Warszawie)7. Taneczny wykrok ubranego w XVII–XX wieku. 5 Meriana, 1632; Skokloster) . Cały zespół do- w kwiaciasty strój Radziwiłła świadczy skonale zachowanych strojów z ok. 1640 r., jednocześnie o kryzysie staropolskiego mo- * określanych jako polskie, należących do dusu powagi i dostojeństwa8. Pomiędzy obrazami a źródłami króla Danii Fryderyka III, znajduje się Wyraźna dominacja stroju polskiego w zbiorach zamku Rosenborg trwała przez ponad stulecie. Podlegał on DOI: https://doi.org/10.21697/an.7925 w Kopenhadze6. Obydwaj władcy skandy- oczywiście przemianom – moda nie znosi nawscy nosili okrycia zbliżone do ferezji, stabilizacji ani zastoju. Notowali to obser- z bogatymi szamerunkami. Po Fryderyku watorzy XVII- i XVIII-wieczni. Jan JAN K. OSTROWSKI W ciągu pierwszej tercji XVII w. narodowa III zachowały się także dwa żupany. Chryzostom Pasek zapisał pod 1660 r.: „Co ja POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI moda męska została powszechnie przyjęta2 Niezależnie od tradycyjnych okre- już pamiętam odmiennej mody w sukniach, ORCID: 0000-0002-2912-0183 i wkrótce pojawiło się zjawisko swoistego śleń, inspiracje polskie bywają w takich w czapkach, w butach, szablach, rządzi- eksportu owej mody pod „marką” polską. przypadkach trudne do odróżnienia od wę- kach, w każdym aparacie wojennym i do- Polski strój narodowy o korzeniach węgier- Jan Chryzostom Pasek zapisał pod rokiem gierskich, a nawet moskiewskich. mowym, nawet w czuprynach, gestach, 9 sko-orientalnych zrodził się w wyniku kil- 1658, że kurfürst brandenburski Wilhelm w stąpaniu i witaniu” . Ewolucję mód w XVIII w. dokładnie opisywali Jędrzej kudziesięcioletniego procesu w latach dla przypodobania się polskiej szlachcie 3 J.Ch. Pasek, Pamiętniki, Warszawa 1987, s. 12. Kitowicz10 i Kajetan Koźmian11. Pasek ok. 1560–1600. Główne przesłanki owego 4 M. Piwocka, Polski strój Medyceuszy, „Folia Historiae procesu to fala wpływów węgierskich za Artium”, Seria Nowa, t. 4, 1998, s. 231–242. Szczególnie i Kitowicz są zgodni, że motorem zmian 12 czasów Stefana Batorego, stałe kontakty narodowego w Polsce, w: Velis quod possis. Studia niezwykły jest portret ok. 10-letniego Ferdynanda była chęć wyróżnienia się na tle otoczenia . (późniejszego wielkiego księcia Toskanii Ferdynanda II) z krajami Wschodu, upowszechnienie się z historii sztuki ofiarowane profesorowi Janowi Ostrowskiemu, red. A. Betlej i in., Kraków 2017, na wspaniałym siwym koniu (Konopište, zamek), od przekonania o sarmackim, a więc oriental- s. 243–250. Cytowani autorzy wyrażają nieco odmienne dawna fascynujący polskich badaczy, którzy uważali go 7 Portretowi temu poświęcił osobne studium L. Rości- nym pochodzeniu polskiej szlachty, wresz- opinie co do chronologii tego zjawiska. Irena Turnau za wizerunek Jana Kazimierza. Jako taki obraz został szewski, Mundur w kwiatki – niezwykły portret księcia sprowadzony na wystawę wazowską na Wawelu cie reakcja przeciwko cudzoziemskim sytuuje je w szerokim przedziale 1500–1640, a Przemy- Hieronima Floriana Radziwiłła, ok. 1746 roku, w: Sztuka sław Mrozowski podkreśla przełomowe znaczenie w 1976 r. (poza katalogiem), a następnie na jej wersję stroju, strój w sztuce, red. M. Furmanik-Kowalska, (głównie niemieckim) obyczajom dworu ostatniej ćwierci XVI w. Kontrowersja jest w gruncie pokazaną w Sztokholmie. Tożsamość portretowanego A. Straszewska, Warszawa–Toruń 2016, s. 183–199. Zygmunta III. Zjawisko to jest dobrze uka- rzeczy pozorna, gdyż chodzi przecież nie o jednorazo- została wyjaśniona kilka lat później. J.K. Ostrowski, Identyfikuje on strój Radziwiłła jako mundur huzarski zane w literaturze zarówno na podstawie we wydarzenie, a o proces społeczny, zachodzący przez J.T. Petrus, Mieczysław Morka, „Polski nowożytny (co – jeżeli chodzi o krój – jest całkowicie słuszne). portret konny”, [recenzja], „Folia Historiae Artium”, 1 długi czas na rozległym terytorium. Mamy tu do czynienia z tzw. uniforme de fantaisie, czy źródeł pisanych, jak i obrazowych . t. 24, 1988, s. 175–177. maskaradowym fancy dress, być może, jak chce autor, 2 Trzeba jednak zwrócić uwagę, że jeszcze w 1632 r. związanym ze ślubem księcia z Magdaleną z Czapskich. Szymon Starowolski pisał: „Co do ubioru, ani stały jest, 5 Zob. m.in. Orzeł i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko- -szwedzkie nad Bałtykiem (XVI–XVII w.), red. K. Połujan Znaczna część uwag zawartych w artykule sprawia * Artykuł powstał w ramach pracy nad obszerną książką ani jeden jego rodzaj albo rodzaje […], lecz jaki się [katalog wystawy], Warszawa 2002, s. 208, poz. III 3. jednak wrażenie nadinterpretacji. Portret w dawnej Polsce, wydaną w r. 2019 przez komukolwiek, bogatemu czy ubogiemu podoba. 8 Podobną kompozycję zastosowano w niemałej liczbie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Zagraniczne atoli szczególną cieszą się u szlachty 6 Zob. S. Flamand Christensen, Kongedragterne fra 17. portretów z 1. poł. XVIII w., co ciekawe, zazwyczaj 1 Zob. przede wszystkim P. Mrozowski, Orientalizacja popularnością, żołnierze zaś najbardziej owej og 18. aarhundrede (De Danske Kongers Kronologiske łącząc ją z rycerskim kostiumem w postaci zbroi stroju szlacheckiego w Polsce na przełomie XVI i XVII różnorodności strojów są sprawcami. […] I w ten samling Paa Rosenborg), København 1940, s. 84–97, płytowej. wieku, w: Orient i orientalizm w sztuce, red. E. Karwow- sposób w ciągu jednego tylko dziesięciolecia trzy- albo poz. 36–40, 271–272, tabl. XL–IL; K. Johansen, How Polish ska, Warszawa 1986, s. 243–261; I. Turnau, Ubiór czterokrotnie wygląd wierzchniej odzieży poprawiali- is Frederik III’s „Polish” garment, w: Crossroads of Costu- 9 J.Ch. Pasek, dz. cyt., s. 43. śmy albo raczej szpecili ustawicznym zmienianiem. […] me and Textiles in Poland. Papers from the International narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, 10 J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Zazwyczaj jednak wszyscy używamy sukien zagranicz- Conference of the ICOM Costume Committee and the s. 11–23; P. Mrozowski, Ubiór jako wyraz świadomości wstęp M. Dernałowicz, red. i koment. Z. Goliński, nych, mianowicie niemieckich, flandryjskich, National Museum in Cracow, ed. B. Biedrońska-Słotowa, narodowej szlachty polskiej w XVI–XVII w., w: Ubiory oprac. tekstu A. Skarżyńska, Warszawa 1985, francuskich, angielskich, hiszpańskich oraz włoskich”. Kraków 2005, s. 15–18; O. Renaudeau, Les influences w Polsce. Materiały III sesji Klubu Kostiumologii s. 247–261. i Tkaniny Artystycznej przy Oddziale Warszawskim S. Starowolski, Polska albo opisanie Królestwa Polskiego, de l’Europe centrale sur le costume de guerre et le e e 11 K. Koźmian, Pamiętniki, t. 1, Wrocław 1972, s. 362. Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. A. Sieradzka, tłum. i oprac. A. Piskadło, Kraków 1976, s. 123–124. Zob. costume civil occidental, XV –XVIII siècles, „Cahiers K. Turska, Warszawa 1994, s. 19–27; tenże, Portret też J. Horoszkiewicz, Strój narodowy w Polsce, Kraków d’Etudes et de Recherches du Musée de l’Armée”, t. 6, 12 J.Ch. Pasek, dz. cyt., s. 43: „moda ma wielką kompla- Piotra Widawskiego i problem początków stroju 1900, s. 32. 2008, s. 99–113. cencję u ludzi, póki nie przyjdzie do prostych ludzi”. 44 45 / nr 4 / 2020 Instytut Historii Sztuki UKSW Kitowicz wskazuje przy tym kontuszowego W połowie XVIII w. nieodzownym Świadkiem tego wydarzenia jest cała rodzi- arbitra elegancji w osobie wojewody smo- akcesorium stał się pas tekstylny, jedwab- na fundatorów, której starsze pokolenie jest leńskiego Piotra Sapiehy13, a Tadeusz ny, srebrno- lub złotolity, dziś uważany za przybrane w stroje polskie, a młodsze naj- Konopka wspomina młodych ludzi, jeden z głównych elementów stroju pol- wyraźniej uległo już wpływom płynącym Niemirycza i Dłuskiego, którzy już za cza- skiego. Każde zestawienie polskich portre- z Zachodu20. sów Stanisława Augusta wprowadzili tów z XVII–XVIII w. uderza bogactwem bar- Wśród portretów męskich powsta- szczególną modę zdobienia kontusza sznu- wy, nieco nadmierną obfitością formy, łych w okresie ok. 1600–1730/50 w natural- rami z pereł14. często także nadużywaniem klejnotów. ny sposób przeważają postacie przybrane Dawne portrety stanowią podstawo- Trudno jednak na ich podstawie w pełni w strój narodowy. Wśród wczesnych wyso- we źródło do odtworzenia staropolskich zrekonstruować niezwykłą różnorodność kiej klasy przykładów można wymienić wi- strojów, szczególnie wobec szczątkowego oraz dynamikę rozwoju stroju narodowego, zerunki Stanisława Tęczyńskiego (przypi- stanu zachowania oryginalnych okazów15. opisywaną przez dawnych autorów. sywany Tomaszowi Dolabelli, ok. 1634; Z przeglądu materiału wynika, że elemen- Niewiele wiemy też na temat ewentualnie Zamek Królewski na Wawelu), królewicza tem niejako ponadczasowym był żupan. występujących jego odmian regionalnych, Władysława Zygmunta (Pieter Soutman, W XVII w. jako okrycie wierzchnie przewa- choć Kitowicz wspomina, że Litwini wyko- ok. 1625; Muzeum Pałacu Króla Jana III żała delia. Obecność „lisztewek” pomaga nywali plecy żupana z surowego płótna16, w Wilanowie)21