Qarabağ Dünən, Bu Gün Və Sabah”

QARABAĞ AZADLIQ TƏŞKİLATI

“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”

18-ci elmi-əməli konfransının

MATERİALLARI

KONFRANS QARABAĞ GENERAL- QUBERNATORLUĞUNUN 100 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNUR

BAKI-2019 Redaksiya heyəti: fəlsəfə elmləri doktoru Əli Abasov, tarix elmləri doktoru Qasım Hacıyev, tarix elmləri doktoru Kərim Şükürov, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Firdovsiyyə Əhmədova, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Şamil Mehdi.

QAT (Qarabağ Azadlıq Təşkilatı). “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 18-ci elmi-əməli konfransının materialları toplusu. Bakı, 2019, səh. 306

Buraxılış Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi ilə əlaqədar 2019-cu il mayın 23-də keçirilən “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 18-ci elmi-əməli konfransının məruzə və çıxışlarının materiallarını əhatə edir.

This edition covers theses of lectures and speeches o scientific-practical conference “Karabakh yesterday, today and tomorrow”, which was held on May 23, 2019, concerning to settlement of Azerbaijan-Armenia war.

Redaksiyadan Bu nəşrdə “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” mövzusunda 18-ci elmi-əməli konfransının Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və onun birbaşa təcavüzü nəticəsində yaranmış Azərbaycan-Ermənistan müharibəsinin müxtəlif cəhətlərinə həsr olunan materialları toplanmışdır. Qarabağ Azadlıq Təşkilatının təşəbbüsü ilə 2019-cu il 23 mayda Bakı şəhərində keçirilən bu konfransın da məqsədi Azərbaycan- Ermənistan münaqişəsinin yaranmasının kökləri və həlli perspektivləri haqqında beynəlxalq ictimaiyyəti məlumatlandırmaqdan, həmçinin taleyüklü problemə dair ədalətli və reallığa uyğun ümumi mövqe formalaşdırmaqdan ibarətdir. From Editorial These of reports of the 18th scientific- practical conference “Karabakh yesterday, today and tomorrow”, dedicated to Azerbaijan-Armenia war, arising from territorial claim and realizing aggression to Azerbaijan by Armenia? Were published in this edition. This conference is held on initiative of Organization of Karabakh Liberation on May 23, 2019 has a goal to infrom international public opinion about the root of origin and perspectives of settlement of Azerbaijan-Armenia conflicte and also too form common, fair and real position on this vital problem. От Редакцин В этом В этом издании опубликованы материалы докладов 18-ый научно-практической конференции “Карабах вчера, сегодня и завтра”, посвященной Азербайджано-армянской войне, возникшей в результате территориальных претензий Армении к Азербайджану и ее прямой агрессии.

Конференция, проводимая по инициативе Организации Освобождения Карабаха в городе Баку 23 мая 2019 года, преследует своей целью информирование международной общественности о корнях возникновения и перспективах разрешения Азербайджано-армянского конфликта, а также формирование общей, справедливой реалистичной позиции по этой жизненно важной проблеме.

Akif Nağı Qarabağ – dünya azərbaycanlılarının milli ideyası

İranda 2019-cu ilin fevralında baş verən hadisə, erməni təxribatı nəticəsində Ermənistanın baş nazirinin İrana səfəri zamanı orada yaşayan erməni icmasının nümayəndələri tərəfindən Dağlıq Qarabağdakı qondarma rejimin "əskisinin" və "Qarabağ Ermənistanındır" yazılmış plakatın açılması ilə bağlı 20 ildən çoxdur təbliğ etdiyimiz milli ideya məsələsinə bir daha qayıdıram. İranda , Gürcüstanda , Rusiyada baş verən son hadisələr , həmçinin Bakıda 2018-ci il sentyabrın 29-da keçirilən Qarabağ mitinqi əyani şəkildə göstərdi ki, Azərbaycanda və bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıları birləşdirən əsas və yeganə milli ideya Qarabağ, Qarabağın azadlığından ibarətdir.Biz bunu illərdi Azərbaycanda, İranda, Türkiyədə, Rusiyada, hər yerdə təbliğ edirik. Vaxt var idi, Gürcüstanda biz Qarabağın azadlığı naminə bütün azərbaycanlıların birləşməsinin vacibliyini deyəndə, bizə cavab verirdilər ki, bizi bu işə qatmayın, yaxud Azərbaycanda bizi bəziləri ittiham edirdilər ki, Gürcüstanın Qarabağa nə dəxli var. Amma səpdiyimiz toxumlar nəticəsini verir, bu gün Gürcüstanda əksəriyyət Qarabağ tələbini qoyur. 2019-cu ilin fevralında borçalılar məhz Qarabağ məsələsinə, Xocalıda qətl törətmiş erməni qatilinə abidə qoyulmasına görə bir araya gəldilər, tələblərini irəli sürdülər. Moskvada azərbaycanlılarla çeçenlər arasındakı münaqişənin ermənilər tərəfindən törədildiyi ortaya çıxanda bütün azərbaycanlılar bir araya gəldilər, hədəf ermənilər və ermənipərəst Ağadadaş Kərimov oldu. Avropada bütün azərbaycanlılar birləşərək Ümumavropa Qarabağ mitinqi keçirdilər. İranda azərbaycanlılar məhz Qarabağ məsələsində görünməmiş birlik nümayiş etdirərək, erməni təxribatına qarşı çıxdılar. Azərbaycanda 29 sentyabr Qarabağ mitinqi indiyə qədər görünməmiş milli birliyin

5 nümayişi oldu. Bütün müxalif partiyalar, hakim partiyalar, Qarabağ döyüşçüləri mittinqə dəstək verdilər və iştirak etdilər. YAP, AXCP, Musavat və digərləri mitinqi birmənalı dəstəklədilər, bu, Qarabağ naminə milli birlik demək idi. 1988-ci ildən bu günə qədər hakimiyyətlə xalqın, xalqın bir hissəsi olan müxalifətin belə bir birliyi olmamışdı. Deməli, Azərbaycanda və bütün dünyada azərbaycanlıları birləşdirən milli ideya Qarabağdır. Son hadislər bir məsələni də ortaya gətirdi ki, bütün dünyada Qarabağın azadlığına çalışan azərbaycanlılar bu işi yaşadıqları ölkələrin hakimiyyətinə arxalanaraq həyata keçirməlidirlər. Azərbaycanlı hansı ölkədə yaşayırsa, o ölkənin vətəndaşı kimi fəaliyyət göstərməli, o ölkəyə inteqrasiya etməli, o ölkənin güclənməsinə çalışmalıdır. Gürcüstanda erməni qatilinə qoyulan abidəyə qarşı çıxan soydaşlarımız gürcü xalqı ilə birlikdə hərəkət etdilər ,keçirdikləri mitinqdə gürcülər də iştirak və çıxış etdılər, hakim gürcü partiyasının azərbaycanlı və gürcü deputatları erməni abidəsinə qarşı birlikdə bəyanat verdilər. Biz də Bakıda Gürcüstan səfirliyi qarşısında aksiya keçirib, Azərbaycan- Gürcüstan dostluğuna qarşı yönəlmiş erməni təxribatına yox demək istəyirdik. Bəzi "ağıllılar" buna imkan vermədilər. Amma biz QAT olaraq münasibətimizi bildirdik. Moskvada azərbaycanlıları çeçenlərlə üzüzə qoymuş erməni təxribatının da qarşısını soydaşlarmız Rusiya hakimiyyəti və rus nümayəndələri ilə birlikdə aldıiar. Rusiyaya bir neçə ay əvvəl etdiyim son səfər zamanı çox müsbət prosesi müşahidə etdim. Oradakı dostlarımız artıq belə bir fikrə sahibdirlər ki, Rusiyada yaşayırıq, bu ölkəyə inteqrasiya olunmalı, mövqe tutmalıyıq. Onlar oradakı həyatlarına artıq müvəqqəti hal kimi baxmırlar, bir az pul qazandım qayıdım Azərbaycana qaçım, vəzifə tutum demirlər. Həyatlarını tam şəkildə orada qururlar, artıq övladları vacib vəzifələrdə çalışırlar. Eyni zamanda mədəni-mənəvi-milli dəyərlərini də qoruyub saxlayırlar. Hesab edirəm ki, düzgün tendensiyadı və digər ölkələr üçün də örnək ola bilər. Bunu

6 artıq bəzi Avropa ölkələrində də müşahidə etmək olar. Soydaşlarımız orada artıq sürücülük, alver, yükdaşiyan kimi işlərlə kifayətlənmir, sürətlə yaşadıqları ölkələrin həyatına inteqrasiya edir, özləri, övladları deputat, dövlət məmuru, hüquqşünas və sair olmağa çalışırlar. İranda da son hadislərlə bağlı soydaşlarımız İranı, öz ölkələrini sevən vətəndaşlar kimi hərəkət etdilər, həm erməni təxribatına qarşı aksiyalar keçirdilər, həm hakimiyyət orqanları ilə təmasa girib məsələyə aydınlıq gətirdilər. Bununla da İranla Azərbaycan arasında münasibətləri gərginləşdirmək istəyənlərin niyyətlərini dəf etmək üçün töhfələrini verdilər. Bütün ölkələrdə soydaşlarımızın məhz bu mövqedə olmaları ümımi işlərimizə daha çox xeyir gətirə bilər. Burada vacib bir məsələnin üzərinə gəlirik. Bu, xarici ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızla bağlıdır. Onlar həmin ölkələrdə özlərini necə aparmalıdırlar və bizim onlarla bağlı siyasətimiz necə olmalıdır? Bir qədər yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, biz xarici ölkələrdəki soydaşlarımıza həmin ölkə əhalisinin, həmin ölkələrin özünün bir üzvi hissəsi kimi baxmalıyıq. Onlar öz ölkələrinin inkişafı naminə çalışmalı, eyni zamanda Azərbaycanda və başqa ölkələrdə yaşayan soydaşları ilə mədəni-mənəvi-milli əlaqələri saxlamalıdır. Bu, dünya azərbaycanlılarının mədəni-mənəvi- milli birliyi deməkdir. Biz bu birliyin əldə olunması istiqamətində çalışmalıyıq. Soydaşlarımızın yaşadıqları ölkələrə, məsələn, İrana, Gürcüstana, Rusiyaya ərazi iddialarının irəli sürülməsi yanlış və zərərli ideyadır. Yanlışlıq ondan ibarətdir ki, başqa dövlətlərin ərazi bütovyyünə hər hansı ad altında qəsd dünya birliyi , beynəlxalq hüquq tərəfindən qəbul edilmir, həmçinin ciddi sübutlara, faktlara, arqumentlərə söykənmir. Zərərlidir ona görə ki, bizi əsas hədəflərimizdən yayındırır, qonşu ölkələrlə düşmən münasibətləri yaradır. Xeyli müddətdi təbliğ olunan "Bütöv Azərbaycan" ideyası həmin yanlış və zərərli ideyaların ümumiləşdirilmiş formasıdır. Bu ideyanı ortaya atanlar onun milli ideyaya

çevriləcəyinə ümid edirdilər, amma elə olmadı, bu gün bu ideya çox az adam tərəfindən müdafiə olunur. Baxın, Qarabağ milli ideyası bütün dünyada azərbaycanlıları necə birləşdirir, "Bütöv Azərbaycan" ideyası ilə bağlı bunu müşahidə etmirik. Bu ideyanın tərəfdarları ilk vaxtlar dünya azərbaycanlılarını birləşdirmək məqsədlərini açıqlayırdılar, əslində bu ideya İranın ərazi bütövlüyünə qarşı yönəldi, "Bütöv Azərbaycan" deyəndə Azərbaycan respublikası ilə İranın şimal hissəsinin, azərbaycanlıların tarixən yaşadıqları ərazilərin birləşdirilməsini nəzərdə tutduqlarını göstərdilər. Bu təşəbbüs həm də bu cəhətinə görə milli ideya səviyyəsinə yüksələ bilmədi. "Cənubi Azərbaycan" və ya "Güney Azərbaycan" ideyasını heç kəsin adına yazmağa ehtiyac yoxdu,ideya SSRİ KQB- sinə məxsusdu və 1945-ci ildə İranın bir hissəsini SSRİ- yə birləşdirmək üçün irəli sürülmüşdü. O vaxt bu ideyanın həyata keçirilməsi yarımçıq qaldı. İkinci dəfə həmin ideya 1950-ci illərin sonunda Moskva tərəfindən ortaya atıldı, məqsəd həmin dövrdə ABŞ-a ciddi şəkildə yaxınlaşmış İran rəhbərliyinə təzyiq etmək idi. Bu ideya növbəti dəfə 1990-cı illərin əvvəlində İranı sevməyən bəzi dövlətlər tərəindən təzyiq vasitəsi kimi yenidən ortaya gətirildi. Bu ideya Azərbaycanın maraqlarına cavab vermir, müəyyən maraqlı mərkəzlər və dövlətlər tərəfindən İrana və Azərbaycana zərər yetirmək üçün dövriyyəyə buraxılıb. "Bütöv Azərbaycan" ideyası həm də "Böyük Ermənistan" ideyasından qaynaqlanır. Bir mənalı şəkildə aydındır ki, "Böyük Ermənistan" ideyası ermənilərə məxsus deyil və ermənilərə çox böyük ziyanlar gətirib. Bu ideya ermənilərə Osmanlı dövlətinin çökməsini istəyən dövlətlər, onların yaratdıqları mərkəzlər tərfindən sırınıb. Həmin qüvvələr bu ideyaları qəbul etmiş ermənilərdən Osmanlı dövlətini dağıtmaq üçün alət kimi istifadə ediblər. Həmin qüvvələr istəklərinə müəyyən qədər nail oldular ,əli boşda qalan ermənilər oldu. 1913-cü ildə Türkiyədə ermənilərin sayı təxminən 1milyon 300 min idi. Bu o dövr uçün böyük rəqəm

8 idi , əgər etdikləri xəyanətə görə az sonra oradan köçürülməsəydilər , yeni Türkiyənin ikinci ən böyük toplumu olar və bundan geniş şəkildə yararlana bilərdilər. Amma bu ideya onları məhv etdi , bu gün də məhv etməkdə davam edir. Azərbaycanlılara sırınmış eynı məzmunlu ideya da bizə yaxşı heç nə vəd etmir. 1945-ci ildə minlərlə soydaşımız yurdunu tərk etdi, bu gün yüz minlərlə İranlı soydaşımız dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnib. Bəzi beynəlxalq güclər bir də təkan versələr Arazın o tayında azərbaycanlı qalmayacaq. Bu proses Gürcüstanda, Dağıstanda da gedir. Yanlış ideyalar faciəli nəticələrə gətirir. Proseslər vaxtında düzgün istiqamətə yönəldilməlidir. Mən vaxtilə "Qarabağın azadlığı Təbrizdən keçir" şüarının da yanlış olduğunu demişdim. Təbrizə, Borçalıya, Dərbəndə gedən yol Qarabağdan keçir. Mənim mövqeyim belə olub. Qarabağı bütün dünyadakı soydaşlarımızın birgə mübarizəsi ilə azad edib, Təbrizdə, Borçalıda, Dərbənddə - bütün dünyada yaşayan soydaşlarımızın mədəni-mənəvi-milli birliyinə nail olacağıq. Bir hərbi mükəlləfiyyət, borc anlayışı var. Hər kəs hərbi mükəlləfiyyətini , hərbi borcunu yerinə yetirməyə can atır, çalışır. Yəni əskərliyə getməyi, hərbi xidməti keçməyi özünə borc bilir. Təbii ki, burda da istisnalar yox deyil. Bir qisim gənclər özləri hərbi xidmətdən yayınır və ya valideynləri müxtəlif yollarla onları hərbi xidmətdən yayındırırlar. Bu kateqoriyaya daxil olanlar çox cüzidir, getdikcə azalır, hətta, deyəsən, yox dərəcəsinə çatıb. Qürurvericidir ki, ölkəmizdə əskərliyə getməyənlərə qarşı ciddi ictimai qınaq mühiti mövcuddur. Bunu yüksək dəyərlindərməliyik. Bu, demək istədiklərim deyil, demək istədiklərimə girişdi. Hərbi mükəlləfiyyt qədər vacib olan Qarabağ mükəlləfiyyətindən danışmaq istəyirəm. Yaşından, cinsindən, dinindən, siyasi mənsubiyyətindən, tutduğu sosial mövqeyindən, peşəsindən, sənətindən, yaşadığı yerindən, vətəndaşlıq mənsubiyyətindən asılı olmayaq bütün soydaşlarımız hərbi mükəlləfiyyət qədər, hətta ondan bir qədər də artıq Qarabağ mükəlləfiyyətinə

9 yüklənməli, Qarabağın azadlığı üçün çalışmağı özünə borc bilməlidir. Hərbi borcumuzu yerinə yetirərkən heç vaxt fikirləşməmişik, ətrafımıza baxmamışıü ki, filankəs əskərliyə gedir, ya yox, özümüzə borc bilmişik ki, gedib əskərliyimizi çəkək. İndi də heç kəsə baxmalı deyilik, prezident, nazir, deputat, sağımızda - solumuzda olan öz borcunu, Qarabağ mükəlləfiyyətini yerinə yetirir, ya yetirmir, hərbi borcumuzu yerinə yetirdiyimiz kimi, Qarabağ mükəlləfiyyətini də yerinə yetirməli, bu borcumuzu yerinə yetirdiyimizdən qürur duymalıyıq. Bütün ermənilər deyirlər ki, Qarabağ məsələsini artıq bitirmişik, qalib gəlmişik, qələbəni əldən vermərik. Bütün ermənilər belə düşünürlər. Bizə hardasa salam deyən erməni də, salamı Qarabağı ermənilərin əlində saxlamaq məqsədilə verir, ona görə də salam deyən erməniyə də inanmayın. Bizə dişini qıcırdan erməni eyni mədsədlə dişini qıcırdır ki, Qarabağdan əlinizi üzün. Bunlar onu göstərir ki, ermənilərin hamısı Qarabağ mükəlləfiyyətinə yükləniblər. Bizlər isə hələki yox. Dövlət rəsmisi deyirsə ki, 2019-cu ildə Qarabağ məsələsində "müəyyən irəliləyiş" ola bilər , deməli, hələ Qarabağ mükəlləfiyyətinə yüklənməyib. Necə yəni "müəyyən irəliləyiş"? Torpağı işğalda olan dövlət rəhbəri əgər özünü Qarabağ mükəlləfiyyətinin daşıyıcısı hesab edirsə, dişimlə-dırnağmla yer eşəcəm, amma Qarabağı qaytaracam deməlidir. Deməli, hələ də Qarabağ mükəlləfiyyətinə yüklənməyib. Müxalifət lideri, ətrafında olanlar deyirlərsə ki, bu hakimiyyət getməsə, Qarabağ azad olmayacaq, deməli, bu insanlar Qarabağ mükəlləfiyyətinin nə olduğunu bilmirlər. Müxtəlif bəhanələrlə əllərini qoynuna qoyub baxanlar, kiminsə gəlib Qarabağı azad edəcəyini gözləyənlər də Qarabağ mükəlləfiyyətinə yüklənməkdən hələ çox uzaqdırlar. Vəziyyətimiz ağırdı, amma çıxılmaz deyil. Çıxış yolu hər kəsin özündən başlamasındadır. Gəlin başlayaq, hər kəs Qarabağ mükəlləfiyyətini, Qarabağ borcunu yerinə yetirməyə başlasın. Vəziyyətdən çıxış yolu Qarabağ Milli İdeyasında, bu

10 ideyanın geniş təbliğindədir. Qarabağa Azadlıq Milli İdeyası artıq bütün dünya azərbaycanlılarını bir araya gətirməkdədir. Bu ideya ətrafında birləşməli və bütün dünya azərbaycanlılarının mədəni-mənəvi-milli birliyinə nail olmalıyıq.

Asya Əhmədova Sonuncu işğal Ermənilər tərəfindən süni şəkildə yaradılan Dağlıq Qarabağ problemi 6 il içində yüz minlərlə azərbaycanlının öz doğma el- obasından ayrı düşməsinə, öz tarixi yurd yuvasını tərk edib məcburi köçkün kimi respublikanın digər ərazilərinə sığınmasına səbəb oldu. 1988-ci ildən hərbi əməliyyatlarla başladılan Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 1994-cü ildə atəşkəslə dayandırıldı. Qarabağ və ona bitişik olan 7 rayon ermənilər tərəfindən işğal edildi. İşğal edilən ərazilərdən ən sonuncusu Zəngilan rayonu oldu. 1988-ci ildən Dağlıq Qarabağda Ermənistan tərəfindən dəstəklənən erməni separatizminin başladığı vaxtlardan etibarən Zəngilan da cəbhə zonasına çevrilir. Tez-tez təcavüzə məruz qalan yerli əhali əksər hallarda ov silahları ilə könüllü özünümüdafiə dəstələrində birləşib bu hücumların qarşısını alır. Zəngilan rayonu həmsərhəd olduğu Ermənistanın Mehri və Qafan şəhərlərindən dəfələrlə təcavüzə məruz qalsa da düşmənin ilk işğal cəhdi 1989-cu il avqustun 2-si gecə saat 3 radələrində Seyidlər kəndinə olur. Gecə birdən göyə fişəng atılır və onun ardınca kənd güclü atəşə tutulur. Vahiməyə düşmüş dinc sakinlər hara gəldi üz tuturlar. Ermənilərdən biri ruporla elan edir ki, “Təcili kəndi tərk edin, yoxsa hamınızı qıracağıq”. Bu ultimatum xarakterli hədə-qorxudan sonra kəndə sürətlə bir maşın girir. Kəndin müdafiəçiləri maşını saxlayıb,beş nəfərlik quldur dəstəsini ələ keçirirlər. Quldur dəstəsinin başçısı SSRİ Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən

11 axtarışda olan Hamlet Koçaryan idi. Ələ keçirilən quldur dəstəsi Bakıya göndərilir.(3;7) Zəngilan müharibə alovunu 1990-cı ildən daha tez-tez hiss etməyə başlayır. Ermənilər dəmir yolunu bağlayır, qatarları saxlayır, adamları girov götürürdülər. 9 oktyabr 1991-ci ildə Zəngilan rayonunda ilk dəfə olaraq 806 saylı yerli özünümüdafiə batalyonu təşkil olunur. 10 dekabr 1992-ci il tarixində isə həmin batalyonun əsasında 865 saylı alay formalaşır.(5) 1992-ci ilin əvvəlindən rayonun sərhəd kəndləri demək olar ki, döyüş zonasına çevrir.Yanvar ayının sonunda ermənilərin Zəngilana mütəşəkkil hücumları başlayır. Fevralın 1-də Günqışlaq, Qazançı, Dərəli və Vejnəli kəndlərinə basqınlar edilir. Döyüşlər get-gedə intensivləşir. XX əsrin ən dəhşətli faciələrindən olan Xocalı soyqırımından sonra heç bir beynəlxalq təşkilat və xarici dövlətin əsrin faciəsinə görə öz səsini çıxarmaması insanlarda ümidsizlik və inamsızlıq yaradırdı. Azərbaycan əhalisi güman edirdi ki, dünyanın demokratik dövlətləri və təşkilatları Xocalı soyqırımına görə ermənilərin əməllərini təcavüzkar kimi qiymətləndirəcək, bununla da 1988-ci ildən başlayan təcavüzlərə birdəfəlik son qoyulacaq. Təssüf ki, bu belə olmadı. Xocalı faciəsindən sonra digər sərhəd rayonlarında yaşayanlar kimi Zəngilan rayonunda yaşayan əhalinin də psixoloji vəziyyəti xeyli ağırlaşır. Ermənilərin Zəngilanda Xocalı soyqırımını təkrarlamaq planları ilə bağlı yayılan xəbərlər vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Buna görə də 1992-ci ilin mart ayında rayon sakinləri hər an ehtimal olunan düşmən hücumları vaxtı az itki vermək məqsədilə qocaları, uşaqları və qadınları müvəqqəti olaraq sərhəd bölgələrindən uzaqlaşdırırlar. Vəziyyət bir qədər sakitləşən kimi isə hamı geri qayıdır.Bu Zəngilanda birinci köçkünlük dövrü idi. Düşmənin hücumları 1992-ci ilin əvvəllərində artıq irimiqyaslı xarakter almağa başlayır. Aprel ayının 9-da erməni silahlı birləşmələri Qazançı, Seyidlər, Dərəli, Ağkənd, Pirveyis,

Günqışlaq kəndlərinə soxularaq evlərə od vururlar və bu kəndlər ermənilərin nəzarəti altına düşür. (7) 2 həftə sonra 24 aprel 1992-ci ildə saat 18 radələrində Ermənistan ordusunun silahlı qüvvələri Qafan şəhəri istiqamətindən Qazançı, Dərəli, Ağkənd, Günqışlaq, Seyidlər, Şərikan, Pirveyis, Yuxarı Yeməzli və Quydərə Xəştab kəndlərini güclü artileriya atəşinə tuturlar. Bir neçə saat davam edən atəşdən sonra düşmənin hava hücumu başlayır. Sayca və texnika sarıdan üstün olan erməni silahlı qüvvələri hava hücumu zamanı Qazançı, Dərəli,Ağkənd, Günqışlaq, Pirveyis, Seyidlər, Yuxarı Yeməzli, Quydərə Xəştab, Şərikan, Cambar kəndləri ilə bərabər iki erməni kəndini də dağıdırlar. Bu da onu göstərirdi ki, hava hücumunda ermənilərlə yanaşı ərazini tanımayan qeyri-erməni millətindən olan muzdlular da iştirak edirmiş. Qazançı və Dərəli kəndlərini 8 saatdan artıq bir müddət ərzində əlində saxlayan erməni silahlı qüvvələri müdafiəçilərimizin müqavimətinə tab gətirə bilməyərək geri çəkilirlər. Beləliklə, 2 həftə ermənilərin nəzarəti altında qalan Qazançı və Dərəli kəndləri azad edilir, Seyidlər kəndi isə mühasirədə qalır. Dinc sakinlər isə hələ də kəndlərdən çıxmaq istəmir və beynəlxalq aləmin Ermənistanın təcəvüzkarlıq hərəkətlərinin qarşısını tezliklə alınacağına və onların bu hərəkətlərini rəsmi kanallarla pisləyəcəyinə, həqiqətlərin bərqərar olacağına böyük ümid bəsləyirdilər. 1992-ci il aprelin 27-də Azərbaycan Respublikasının o zamankı Baş nazirinin müavini - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fövqəladə Səlahiyyətli nümayəndəsi işləmiş Əlisahib Orucov Zəngilana gəlir. Ə.Orucov vəziyyətlə ətraflı tanış olduqdan sonra döyüşçülər qarşısında geniş nitq söyləyərək bildirir ki, düşməni geri oturtmaq və Qafan ərazisinə girmək lazımdır. “Qoy bizim də əsgərlərin çəkməsi sərhəddin o tayına, düşmən torpağına dəysin” – söyləyir. Bu fikir hamının ürəyincə olur. Polkovnik-leytenat İldırım İmanovun əmri ilə döyüş əməliyyatı başlanır. İşğal olunmuş kəndlər azad edilir. Sonra döyüşçülər Qafan rayonu ərazisinə

13 daxil olurlar. Döyüşün qızğın yerində Bakıdan atəşi dayandırıb, qüvvələri geri çəkmək haqqında əmr gəlir.(1;76- 78) Bundan sonra ermənilərin növbəti hücumu iyunun 29-da olur. Bütün yayı Zəngilanın kəndləri və rayon mərkəzi düşmən atəşinə məruz qalır. Bir müddət fasilə verdikdən sonra oktyabrın 20-də ermənilərin döyüş təyyarələri rayon mərkəzini bombalayır. 10 dekabr - Beynəlalq insan hüquqları günü. 1948-ci ilin 10 dekabrında BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən “İnsan hüquqları haqqında ümumi bəyannamə” qəbul edilib və 1950-ci ildən başlayaraq isə hər il dekabr ayının 10-u bütün dünyada “Beynəlxalq İnsan Hüquqları Günü” kimi qeyd olunur. 1992- ci ilin bu günü isə 20-ci əsrin daha bir faciəsi baş verir. Ermənistan ordusu Qafan şəhəri tərəfdən respublikamızın dövlət sərhəddini pozaraq Zəngilan rayonuna üç istiqamətdən güclü hücuma keçir. Həddindən çox ağır texnika və piyadalardan ibarət olan işğalçı ordu gözlənilmədən sərhəddə yerləşən Qazançı, Dərəli, Ağkənd, Günqışlaq, Şərikan və Seyidlər kəndlərinə basqın edir. Birdən-birə güclü hücuma məruz qalan müdafiəçilərimiz qeyri-bərabər döyüşdə geri çəkilməyə məcbur olurlar. Sərhəd kəndlərini ələ keçirən ermənilər sərhəddən bir qədər aralıda yerləşən kəndlərə də hücuma keçirlər. Hava işıqlanana yaxın Ermənistan ordusunun əsgərləri Pirveyis, Canbar, Yuxarı və Aşağı Göyəli kəndlərini də işğal edərək, Bürünlü, Şayıflı və Qaragöl kəndlərinə tərəf irəliləməyə başlayırlar. Ermənilər işğal etdikləri azərbaycanlı kəndlərində yaşayan dinc sakinlərə aman-iman vermir, girov götürə bilmədiklərini vəhşicəsinə öldürürdülər. Ən dəhşətli faciə isə sərhəddən 15 kilometr aralıda yerləşən, 300-dən artıq yerli sakinin və bir il ərzində ermənilər tərəfindən yurdları dağıdılmış qonşu kəndlərdən gələn yüzlərlə qaçqının sığınacaq tapdığı Şayıflı kəndində baş verir. Kəndə soxulan ermənilər və onlar tərəfindən tutulmuş muzdlular qarşılarına çıxanı öldürür, evlərə od vurur, dinc sakinlərə olmazın divanını tuturlar.

Kəndin camaatı çaşqınlıq içində nə edəcəklərini belə bilmirlər. Döyüş iki gündən artıq davam edir. Müdafiəçilərimiz çətinliklə də olsa hücumların qarşısını ala bilir. Ermənilər Şayıflı və Qaragöl kəndlərinə olan nəzarəti öz əlində saxlamaqla bir qədər geri çəkilirlər. Digər kəndlər isə düşmənin əlində qalır. Erməni hərbi qüvvələri rayonun Şayıflı, Ağkənd, Qazançı, Canbar, Seyidlər, Günqışlaq və Pirveyisli kəndlərini tuta bilir. Lakin Zəngilan alayı əks hücumla bu kəndlərin dördünü tezliklə geri alır, Qazançı və Ağkənd yarıanklav vəziyyətində olduğundan onları qaytarmaq mümkün olmur. Azad edilmiş dörd kənddə qəsbkarlardan sonra yalnız onlarca yandırılmış ev və yaxın məsafədən güllələnmiş 21 azərbaycanlı meyidi qalır. Onların arasında 13 dinc sakin – kənddən çıxmağa macal tapmamış qadınlar və uşaqlar var idi. Yerli sakinlərdən 5 nəfərin taleyi isə məlum deyildi.(3;32) Dekabr ayının 10-da ermənilərin Zəngilan ərazisinə hücumu 13 kəndin işğalı, 63 nəfərin şəhid olması, 2 nəfərin girov götürülməsi, həmin kəndlərin əhalisinin köçkün düşməsi ilə tarixə yazılır. Beləliklə, 1992-ci ilin yanvarından başlanan mütəşəkkil hücumlar ilin sonuda 13 yaşayış məntəqəsinin və bir çox strateji yüksəkliklərinin ermənilərin əlinə keçməsi ilə nəticələnir. Bununla da rayonun işğalının əsası qoyulur. 1993-cü ildən başlayaraq döyüşlər ara vermir, yaz fəslində isə ermənilərin hücumları daha da intensivləşir. Martın 2-də Aşağı Göyəli və Canbar kəndləri işğal olunur. 2 gün sonra Şayıflı və ətraf kəndlərə düşmən hücumları genişlənir. Rayon mərkəzi də atəş altında qalır. Belə bir şəraitdə çətinliklərə baxmayaraq mərd əhali təslim olmur, düşmən hücumları dəf edilir. Dünyaya Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin guya hüquqlarının pozulduğunu car çəkən ermənilərin bu torpaqdan xeyli aralı olan sərhəd bölğələrinə hücumları əslində onların işğalçı niyyətlərini göstərsə də, dünya dövlətləri və beynəlxalq təşkilatlar onların təcavüzkarlığına göz yumur, Ermənistanı təcavüzkar hesab etmirdilər. 2 aprel 1993-cü ildə Kəlbəcərin

15 işğalı Ermənistanla bağlı bəzi məsələləri nüfuzlu dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar üçün açıqladı. Kəlbəcər rayonunun işğalından sonra bir çox xarici dövlətlərin Ermənistana olan münasibəti bir qədər dəyişir. Lakin ermənilər növbəti qətnamənin onların xeyrinə olmayacağını başa düşsələrdə daha çox torpaq zəbt etməyə çalışır, bütün sərhəd boyu hücumlarını genişləndirirdilər. Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələri Zəngilan rayonunun sərhəd bölgələrinə xeyli miqdarda ağır texnika və canlı qüvvə topladıqdan sonra aprelin 11-ə keçən gecə Kolluqışlaq, Rəzdərə və Şabəyli istiqamətlərində güclü hücuma keçirlər. Səhərə qədər rayon ərazisi ağır texnikadan atəşə məruz qalır. Hava işıqlaşana az qalmış Ermənistan ordusunun əsgərləri respublikamızın dövlət sərhəddini bir daha pozaraq torpaqlarımızı işğal etmək üçün hücuma keçirlər. Düşmən hücumunun qarşısını almaq müdafiəçilər üçün asan olmur. Bu səbəbdən də bir neçə kilometr geri çəkilməyə məcbur olurlar. Əlavə qüvvənin olmaması işi çətinləşdirirdi. İşğalçı ordunun rayon mərkəzinə kimi irəliləmək planı artıq reallaşırdı. Vəziyyətin son dərəcə ağır olduğunu nəzərə alaraq kömək məqsədilə dinc əhaliyə müraciət olunur. Beləliklə, iki günə yaxın davam edən döyüş nəticəsində çətinliklə də olsa torpaqlarımızın işğalına yol verilmir. Bu döyüşlərdə 11 nəfər həlak olur, 33 nəfər yaralanır, 7 nəfər itkin düşür. İtkin düşənlərdən 3-ü bir neçə gün düşmən mühasirəsində qalandan sonra azad ola bilir. Digərləri isə 20 gün sonra biri yaralı, üçünün isə meyidləri təhqir edilmiş şəkildə dəyişdirilir.(3;40) Ermənistan Respublikası BMT Təhlükəsizlik Şurasının Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə dair keçirəcək iclasına qədər çox cəhd göstərsədə rayon ərazisindən əlavə torpaqlar işğal edə bilmədi. Ancaq yaşayış sahələrinə, ictimai və fərdi təsərrüfatlara xeyli zərər vurdu. 1993-cü il aprelin 30- da BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822 saylı qətnaməsi qəbul olundu. Bu qətnaməyə əsasən Ermənistan respublikası Azərbaycan torpaqlarından öz qoşunlarını geri çəkməli idi.

Ancaq əfsuslar olsun ki, işğalçı dövlət olan Ermənistan Respublikası dünyanin ən böyük təşkilatının qətnaməsini yerinə yetirməkdən boyun qaçırır, işğal etdiyi torpaqlardan çıxmaq istəmir. 1992-ci il 10 dekabrda Zəngilanın Qafanla sərhəddə olan kəndlərinin işğalından sonra təhlükıli vəziyyətə düşmüş Şayıflı və Qaragöl kəndləri vaxtaşırı olaraq düşmənin artileriya qurğularından atəşə məruz qalır. Erməni silahlı qüvvələri 15 may 1993-cü ildə səhər tezdən yenidən bu kəndlərə hücum edir. Düşmən hücumu iki gün davam edir. Şayıflı və Qaragöl kəndləri dağıdılır, 5 mülki şəxs, 9 müdafiəçi şəhid olur. Lakin düşmən bir addım da irəliləyə bilmir. İyun ayının əvvəllərində Azərbaycan tərəfi ilə Ermənistan tərəfi arasında atəşin müvəqqəti olaraq dayandırırlması barədə ikitərəfli razılıq əldə edilir. Lakin buna baxmayaraq düşmən bütün dövlət sərhəddi boyu ara-sıra hücumları genişləndirməklə respublikamızın Ağdam, Füzuli, Zəngilan və Tovuz rayonlarını işğal etməyə cəhd göstərir. Atəşkəs haqqında razılaşmadan sonra sərhəd bölgələrinə gedən respublikamızda olan BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəsi Mahmud Əl-Səid başda olmaqla xarici ölkə və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri Zəngilan rayonuna gəlirlər. Nümayəndə heyəti erməni təcavüzləri nəticəsində dağıdılmış və yandırılmış Azərbaycan ərazilərinə baxmaq üçün Şayıflı kəndinə gedirlər. Şayıflı kəndinə çatmış xarici nümayəndələrin maşınları ağır texnikadan və iriçaplı qurğulardan atəşə tutulur. İki saata yaxın davam edən atışmadan sonra düşmən susdurulur. Təsadüf nəticəsində ciddi xəsarət almayan nümayəndələr ağır sarsıntı keçirərək, Ermənistanın atəşkəs haqqında razılaşmaya əməl etmədiyinin, kəndlərimizi necə dağıtdığının və Azərbaycana qarşı işğalçılıq planlarını getdikcə genişləndirdiyinin şahidi olurlar. Əfsuslar olsun ki, Qarabağın dağlıq hissəsi ilə heç bir əlaqəsi olmayan və sırf Ermənistanla sərhəddə yerləşən Zəngilan rayonunun ərazisinin bir hissəsinin işğal edilməsi və rayonun hər an təcavüzə məruz

17 qalması xarici ölkə və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin şahidliyindən sonra da davam etdirilir. Dünya ictimaiyyəti isə Ermənistanın əməllərinə göz yumaraq onu təcəvüzkar adı ilə damğalamır. 15 avqust 1993-cü ildə qonşu rayonlardakı vəziyyətlə əlaqədar olaraq Zəngilan-Bakı sərnişin qatarının və rayondan başqa ərazilərə işləyən avtobusların hərəkəti dayanır. Rayona mətbuat və məktub gətirilmir. Avqustun 24-dən rayon ərazisinə elektrik enerjisinin verilməsi kəsilir.Yerli qeydiyyatı olanların yaşından və cinsindən asılı olaraq səbəbsiz rayonu tərk etmələrinə icazə verilmir. Sərhəd boyu əlavə qüvvələr toplayan Ermənistan Respublikasının təcavüzkar ordusunun rayon ərazisinə hər an güclü hücumu gözlənilir. Əl-qolu işdən soyumuş, səksəkə içində yaşayan camaatın hadisələrin hansı səmtdə dəyişəcəyini gözləməkdən və vəziyyətin tezliklə düzələcəyinə ümid etməkdən başqa əlacı yox idi. Avqust ayının ortalarından sonra erməni silahlı qüvvələrinin Füzuli və Cəbrayıl rayonlarına irimiqyaslı, güclü hücumunun qarşısını kəsmək üçün alay komandiri F.Şabanovun yerli müdafiəçilərin bir hissəsi ilə ora ezam edilməsi rayon sakinlərinin narahatlığını daha da artırır. Füzuli və Cəbrayıl rayonlarında gedən ağır döyüşlərdə düşmənə müqavimət göstərə bilməyən müdafiəçilərimiz xeyli itki verərək geri çəkilir. Avqustun 25- də erməni hərbi birləşmələri genişmiqyaslı hücuma keçərək daha 5 kilometr irəliləyir. Rayon mərkəzinin mühasirəyə düşmək təhlükəsi daha da artır. İşğal olunmuş torpaqlarımızda qüvvələrini cəmləşdirən düşmən Qubadlı rayonu üzərinə doğru irəliləyir və güclü hücumla Qubadlı rayon mərkəzini və bir neçə kəndi zəbt edir. Mühasirə həddinə çatan Zəngilan rayonunun ərazisinə soxulmaq düşmənə bu dəfə qismət olmur. Bütün atəş nöqtələrin yerindəcə susdurulur. Avqustun 23-də Füzuli və Cəbrayıl işğal olunduqdan 8 gün sonra, avqustun 31-də Qubadlı da işğal olunur. Bu rayonların bütün döyüş texnikası müdafiə nazirinin əmri ilə Zəngilan üzərindən Beyləqana çıxarılır. Daha sonra düşmən Beyləqan

18 istiqamətində hücumları davam etdirir. Bakı istiqamətində hücumların dayandırıldıqdan sonra düşmən geriyə dönərək mühasirədə qalmış Zəngilana doğru irəliləyir. Ölkədə hökm sürən xaos şəraitində düşmənlə döyüşlərdə yüzlərlə itki vermiş Zəngilan alayının rayonu saxlamaq üçün heç bir şansı qalmır və rayonun düşmən işğalı altına düşməsi qaçılmaz olmur. Beləliklə, 1993-cü ilin ortalarından başlayaraq Bakıda hakimiyyət uğrunda gedən siyasi mübarizədən, xarici güclərin təxribatlarından istifadə edən Ermənistan ordusu Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonları bir-birinin ardınca tutur və çox keçmədən Zəngilan üç istiqamətdən düşmən mühasirəsinə düşür. Füzuli və Cəbrayıl rayonları işğal olunduqdan sonra zəngilanlılar 67 gün tam mühasirə şəraitində ermənilərlə vuruşurlar. Cəbrayıl rayonunun işğal olunmasıyla Zəngilan alayı köməksiz qalır və belə vəziyyətdə yeganə mümkün yol ancaq əhalinin İran üzərindən xilas edilməsi olur. Ermənistan silahlı qüvvələrinin 1993-cü il oktyabrın 24-25-də başlanan genişmiqyaslı hücumu 5 gün içində Zəngilan rayonunun, habelə Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının Arazboyu yaşayış məntəqələrinin işğalı ilə başa çatır. Zəngilanda 865 saylı alayın bölük komandiri olmuş Qarabağ müharibəsi əlili, 7 dəfə güllə və qəlpə yarası alan, yaralı vəziyyətdə xəstəxanadan çıxıb döyüşlərə atılan, hazırda Qarabağ Əlilləri və Veteranları Cəmiyyətinin Xətai rayon təşkilatının sədri olan Tahir Məmmədov Zəngilan uğrunda gedən amansız döyüşlər haqda xatirələrində deyir ki: “Əslində rayon işğal edilməzdən az əvvəl Zəngilan alayı Ermənistan ərazisinə çox uğurlu əks-hücuma keçərək Naxçıvana quru dəhlizi aça bilib. Şayıflı kəndinə ermənilərin hücumundan sonra 1993-cü ildə alay komandiri Firudin Şabanov bir əməliyyat hazırladı. Müdafiə Nazirliyi bu əməliyyata icazə vermirdi, əməliyyat alayda hazırlanıb. Qafanla Mehri arasındakı 4 yaşayış məntəqəsini - Hənd, Kilsə, Şıxavuz və Safı götürdük. Bu, Qafanla Mehrini birləşdirən dəhlizdir.

Oradan tank, ”KamAZ" belə gətirdik. O ərazini 24 saat əlimizdə saxladıq. O vaxt müdafiə naziri Məmmədrəfi Məmmədov idi. O, vertolyotla Zəngilanın mərkəzi stadionuna gəldi. Dedi ki, ATƏT-dən nümayəndə gəlib, bizə erməni torpağı lazım deyil, 6 saat müddətində geri qayıdın. Biz aldığımız ərazi ilə faktiki Naxçıvanla Zəngilanı birləşdirirdik. Məmmədrəfinin əmri olmasaydı, o torpaqları saxlaya bilsəydik, artıq Naxçıvanın blokadası açılacaqdı. Bu, çox strateji bir plan idi və gözəl də həyata keçirilmişdi. Firudin Şabanov güclü kadr olduğu, xəritəni güclü bildiyi üçün Sumqayıt kimi iki böyük şəhəri iki yerə parçaladıq, cəmi 2 şəhid verdik". (5) Düşmən işğalı altında qalan şəhər və rayonlarımızın hər biri mühüm siyasi, iqtisadi və coğrafi əhəmiyyətə malikdir. Zəngilan rayonunun strateji əhəmiyyəti isə ondan ibarət idi ki, bu rayon həm də Bakı-Culfa-Naxçıvan dəmir yolunun üzərində yerləşirdi. Zəngilanın işğalı ilə Naxçıvanla Azərbaycanın digər əraziləri arasındakı məsafə daha da çoxalır, Muxtar Respublikanın blokadası isə daha da güclənirdi. Buna görə də Ermənistan, demək olar ki, bütün hərbi gücünü bu rayonun işğalına sərf etmişdi. Hücumda təyyarələr də iştirak edir və rayonun mərkəzini bombalayır. Ciddi müqavimətə baxmayaraq, vəziyyət daha da çətinləşir. Dörd gün ərzində əsasən, Mehri, Qafan, Gorus ərazilərindən aramsız hücuma keçməklə qüvvələrimizi bu istiqamətə cəlb edən düşmən beşinci gün – oktyabrın 27-də səhər Cəbrayıl- Qubadlı istiqamətindən cəbhəni yarır. Mehri istiqamətində hərəkət edən düşmən yüksəklikləri ələ keçirir, Vejnəli və Ağbənd kəndlərini işğal edir. Qafan istiqamətində hərəkət edən ermənilər Bürünlü, Şayıflı, Göyəli kəndlərini tutub rayon mərkəzinə gedən yola çıxırlar. Cəbrayılın işğal olunmuş ərazilərindən hücum edərək Məmmədbəyli, Havalı, Zərnəli, Ağalı kəndlərini, Qubadlının işğal olunmuş ərazilərindən hərəkət edərək Saldaş, Çərəli, Mollalı, Qiyaslı, Ulaşlı, Əbilcə, Qarakişi, Tinli, Xocahan, Ağbis kəndlərini və

Ağbis yüksəkliklərini ələ keçirirlər. Sığırt və Bartaz yüksəklikləri tutulduqdan sonra Zəngilan faktiki olaraq işğal edilir. Həmin vaxt əhali tam mühasirədə qalır. Üç tərəfdə qana susayan düşmən, qarşıda isə bol sulu Araz çayı vardı. Azərbaycan rəhbərliyinin danışıqları sayəsində İran hökuməti Araz çayı üzərindəki bənddən suyu bağlayır və əhali çayı keçib xilas olur. Zəngilanda ikinci Xocalı faciəsinin baş verməsinin qarşısı alınır. 35 minə yaxın əhali xilas olur, Zəngilanın işğalı nəticəsində, təqribi hesablamalara görə, ölkəmizə həmin dövrün rəqəmləri ilə 1 milyard 390 milyon ABŞ dolları məbləğindən çox ziyan dəyir. Rayonun erməni hərbi birləşmələrinin hücumundan müdafiəsi zamanı 188 nəfər şəhid olur, 44 nəfər itkin düşür. (11) Ərazisi 707 kvadrat kilometr olan Zəngilan rayonu eyni adlı şəhərdən, Mincivan qəsəbəsindən və 83 kənddən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Zəngilan tarixi-mədəni abidələri ilə tanınmış rayonlarımızdandır. İşğal nəticəsində rayonda 10 mühüm tarixi abidə dağıdılıb. Onlar arasında Məmmədbəyli türbəsi (XIII əsr), Şərifan sərdabəsi (XII əsr), Hacallı dairəvi bürcü (XIV əsr), Yenikənd sərdabəsi (XIV əsr), Bartaz Qız qalası (XIII əsr) və digər əhəmiyyətli abidələr də var idi. Arxeoloji abidələrdən ən böyüyü isə “Şəhri Şərifan” adı ilə tanınan orta əsr şəhərinin xarabalıqlarıdır. İndi xarabalıqları xatırladan təkcə Şəhri Şərifan deyil, bütün Zəngilandır. Zəngilan təkcə tarixi, coğrafi mövqeyi ilə deyil, həm də torpağı, iqlimi ilə seçilir. Avropada birinci, dünyada ikinci olan Çinar meşəsi məhz Zəngilanda idi. Rayon ərazisində 1974-cü ildə yaradılan Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu vardı. 2270 metr yüksəkliyində Şükrətaz dağı, çiyin-çiyinə dayanan Əsgülüm, Susənin zirvələrinə qədər uzanıb gedən dağ silsilələri, bu dağ və yamacların can dərmanı olan zoğalı, əzgili, qaragiləsi, böyürtkəni, narı, alçası, armudu, fındığı, cəvizi əvəzsiz sərvətimiz idi. Zəngilan rayonu həm də zəngin yeraltı sərvətləri ilə seçilən bölgələrdəndir. Burada qızıl, qara

21 mərmər yataqları, tabaşir çöküntüləri, əhəng xammalı, tikinti daşı və sair var. Rayon iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı – üzümçülük, tütünçülük və heyvandarlıq təşkil edirdi. Rayonda istehsal gücü 30 min tona çatan 2 şərab zavodu, konserv zavodu, çörək zavodu, 2 toxuculuq kombinatı, 1 çınqıl, 2 asfalt zavodu, mərmər, əhəng istehsalı sahələri var idi. 200 çarpayılıq xəstəxana və şəhər poliklinikası, eləcə də iki 50 və iki 25 çarpayılıq kənd xəstəxanaları, 46 feldşer-mama məntəqəsi, 5 kənd ambulatoriyası, 125 çarpayılıq Mincivan Dəmiryol Xəstəxanası əhaliyə tibbi xidmət göstərirdi. İşğala qədər rayonda 66 məktəb, 300 nəfər kontingenti olan texniki-peşə məktəbi, eləcə də qiyabi orta məktəb, 28 uşaq bağçası fəaliyyət göstərirdi. Rayonun mədəniyyət müəssisələri şəbəkəsinə isə 50 kitabxana, 9 mədəniyyət evi, 39 klub, 7 səyyar avtoklub, 21 kinoqurğu, 3 tarix-diyarşünaslıq muzeyi, 4 musiqi məktəbi daxil idi. Rayon işğal olunanda əhalisi 35,6 min nəfər olub. Onlar Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məskunlaşıblar.(6) Azərbaycanın Zəngilan rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalından 25 il ötür. 1974-cü ildə BMT Baş Məclisinin 29-cu sessiyasındakı qətnamədə göstərilir ki: “Bir dövlətin başqa bir dövlətin suverenliyinə, ərazi toxunulmazlığına və ya siyasi istiqlaliyyətinə qarşı silahlı qüvvə işlətməsi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Nizamnaməsilə bir araya sığmayan həmin tərifdə müəyyən edildiyi kimi hər hansı bir yolla qüvvə tətbiq edilməsi təcəvüzkarlıq hesab olunur”. 1957-ci il Helsinki müşaivrəsində qəbul edilmiş yekun aktında da göstərilir ki, «İştirakçı dövlətlər öz qarşılıqlı münasibətlərində, habelə ümumiyyətlə, beynəlxalq münasibətlərdə nə hər hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi istiqlaliyyətinə qarşı, nə də Birləşmiş Millətlərin məqsədləri və bu Bəyannamə ilə araya sığmayan hər hansı başqa bir yolla zor işlətməyəcək və zor işlətməklə hədələməyəcəklər».

Müstəqilliyi 150-dən artıq ölkə tərəfindən tanınan, BMT və ATƏT başda olmaqla bir çox beynəlxalq təşkilatlatların üzvü olan Azərbaycan Respublikasının ərazisinin qonşu dövlət tərəfindən işğal edilməsi sırf təcəvüzkarlıqdır. BMT Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü ildə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 822, 853, 874 və 884 saylı 4 qətnamə qəbul edib. Bu qətnamələr Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildiyini təsdiqləyir. Qətnamələrdə Ermənistan silahlı qüvvələrinin Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilandan dərhal çıxarılması tələb edilir. Bundan başqa, 2008-ci il martın 14-də BMT Baş Assambleyasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal altındakı ərazilərdən çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul edilib. Sənəddə azərbaycanlıların öz evlərinə qayıtmaq hüququ da təsdiqlənib. Lakin Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi 31 ildir ki, hələ də davam edir. Nədənsə hələ də, bu qətnamələrəi yerinə yetirməkdən boyun qaçıran işğalçı Ermənistanın əməllərini dünya dövlətləri düzgün qiymətləndirməyərək onu təcəvüzkar adlandırmırlar.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat Akif Kərimli. 10 dekabr 1992-ci il faciəsi. Bakı, 2010 Adil İsa Əlili. Deyə bilmədiklərim. Bakı, 2010 Mikayıl Nərimanoğlu Zəngilanın süqutu. Bakı, 1997. az.wikipedia.org›…BMT_Təhlükəsizlik…qətnamələri https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/zengilanin- isgalindan-25-il-otur/ http://musavat.com/news/gundem/zengilan-nece-isgal- olundu_111317.html http://www.serqqapisi.az/index.php/ictimai-siaysi/8311- zaenzhilan-n-ishghal-ndan-22-il-oetur http://azerbaycanli.org/az/news-425.html

23 www.zengilan.com saytından remedium.az›10 dekabr – Beynəlxalq insan hüquqları günüdür testbook.az›blog/details/15757/beynelxalq- huquqdatəcavüzkarlıq https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/zengilanin- isgalindan-25-il-otur

Ceyhun Tağı

Немецкая пресса о Нагорно-Карабахском конфликте

В многочисленных изданиях прессы ФРГ, в программах телевизионных каналов изредка проходит информация о нагорно-карабахском конфликте. Как правило, эта информация грешит неточностями, фактами, не соответствующими действительности, а иногда и прямой (целенаправленной) дезинформацией, которая связана со злым умыслом или же незнанием сути проблемы (а также больше безразличием и из-за нехватки времени на самостоятельный анализ происходящего), что заставляет авторов таких публикаций и телерепортажей опираться на чужое мнение. При этом делается упор на том, что это многовековой конфликт между христианами и мусульманами. В качестве примера – официальное заявление Центрального первого канала телевидения Германии (ARD) в сводке новостей «Tagesschau» от 3-го апреля 2016 года. (Источник: https://www.tagesschau.de/ausland/kaukasus-armenien- aserbaidschan-konflikt-bergkarabach-101.html) Например, источник: https://www.tagesschau.de/ausland/kaukasus-armenien- aserbaidschan-konflikt-bergkarabach-101.html

«Tagesschau» 3-го апреля 2016 г. в качестве разъяснения ситуации пишет: «В Армении в основном живут христиане, жители Азербайджана преимущественно мусульмане». При этом нигде не упоминается, что религиозный фактор после многих годов атеизма в СССР не играл существенной роли. Так же произвольно обращаются со статистикой, голословно утверждая, что «сегодня армяне-христиане составляют большинство из 150 тыс. Нагорного Карабаха». Вместе с тем, отмечается, что Россия встала на сторону Армении, которая поддержала своих соотечественников за границей и тем самым решила исход конфликта. На этом фоне весьма отличается статья Хайко Лангнера (Heiko Langner: Berg-Karabach: Steiniger Weg zum Frieden. In: ostjournal, 10.05.2018, URL: https://www.ostjournal.de/berg-karabach-steiniger-weg-zum-frieden), опубликованная вначале в печатном издании немецкого журнала «Ost-Journal» в 2017 г. Х. Лангнер (1971), изучал политологию в Институте им. Отто Зура Свободного университета г. Берлина. Его работа сосредоточена на предотвращении международных кризисов и исследовании конфликтов. Приведем некоторые выдержки из его статьи: «Нагорный Карабах: каменистый путь к миру». Автор пишет: «Армяно-азербайджанский конфликт вокруг Нагорного Карабаха – региона, населенного армянами, но по международному праву являющегося частью территории Азербайджанской Республики, является старейшим нерешенным сепаратистским конфликтом в постсоветском регионе. После недавней войны в начале 1990-х годов отколовшийся регион Южного Кавказа находился под военным контролем Армении или фактическим режимом, существующим там в течение двух с половиной десятилетий».

Отмечая, что режим прекращения огня, согласованный в 1994 году, нарушается почти ежедневно вооруженными силами обеих сторон конфликта, автор обращает внимание на то, что представители обоих гражданских групп населения часто оказываются между линиями фронта. «В начале апреля 2016 года несколько сотен гражданских лиц погибли в ходе конфликта, который часто ошибочно называли «замороженным» и который длился несколько дней с применением систем тяжелых вооружений». Лангнер отмечает, что в основном этот конфликт освещается очень кратко в западных СМИ. Обращаясь к истории конфликта, автор пишет о периоде независимости государств Закавказья: «Ультранационалистическое армянское дашнакское правительство вовлекло Армению в этот короткий промежуток времени в чрезмерную переоценку собственных сил в воинственные пограничные конфликты почти со всеми соседями. В Нагорном Карабахе и других спорных районах со смешанным населением произошли взаимные расправы, жертвами которых было гораздо больше, чем во время последней войны в начале 1990-х годов». И далее продолжает: «Последующая реинтеграция Южного Кавказа в состав Советского Союза, которая была построена в соответствии с национальными структурами, заморозила конфликт на 70 лет. В соответствии с официальной установкой «дружбы между народами», предыдущий опыт насилия был табуирован. 5 июля 1921 года советское «Кавказское Бюро» – в составе семи человек и с участием армянских представителей – четырьмя голосами при трех воздержавшихся приняло решение, в первую очередь по экономико-географическим причинам, оставить Нагорный Карабах в пределах Азербайджанской ССР в качестве армянской Автономной

области». В статье отмечается, что во времена горбачевской перестройки началось формирование нового армянского национального движения, которое хотело использовать «гласность» для пересмотра принятого 5 июля 1921 года решения в пользу Армении и присоединения Нагорного Карабаха к Армении, которое однако не получило успеха из-за сопротивления со стороны Москвы и Баку. «Националистическая напряженность между двумя советскими республиками вспыхнула в 1988 и 1990 годах в результате кровавых погромов против армян в Азербайджане, в то время как представители азербайджанского меньшинства подверглись нападению в Армении. Москва временно взяла на себя непосредственное управление Нагорным Карабахом. В Советской Армении национал-демократическая (националистическая) оппозиция вытеснила армянских коммунистов из власти и немедленно приступила к созданию собственных вооруженных сил. Просоветское правительство Азербайджана, с другой стороны, продолжало полагаться на помощь Москвы, затягивая создание собственной армии. Во время начала войны после распада Советского Союза в Азербайджане практически не было вооруженных сил, способных вести боевые действия» Регулярная армия в независимой Республики Армения с самого начала активно поддерживала боевые действия военизированных формирований карабахских армян и до сих пор оккупирует не только бывшую армянскую автономную область Нагорного Карабаха, но и семь других прилегающих районов, в которых до войны проживало азербайджанское население. В завоеванном районе были совершены самые тяжкие военные преступления, и все азербайджанское гражданское население систематически выдворялось. До начала сирийской войны Азербайджан

был страной с самой высокой в мире долей внутренне перемещенных лиц (ВПЛ) - более миллиона человек, хотя Армении также пришлось принять около 350 000 беженцев войны. В обеих южно-кавказских республиках до сих пор проживают лишь несколько представителей соответствующих перемещенных меньшинств, в основном в смешанных браках. Обе стороны в конфликте рассматривают друг друга как воплощение зла. В национальных системах образования и подготовке кадров обоих государств образ врага и идеологически окрашенный образ конфликта передаются молодым поколениям. Армянская сторона часто рассматривает тесные и дружественные отношения между азербайджанским и турецким населением для того, чтобы провести линию преемственности между нагорно- карабахским конфликтом и “геноцидом” армян в Османской империи в 1915/16 году. Национальная травма, причиненная “геноцидом” во времена правления младотурок-османов, которая, несомненно, продолжает сказываться на армянском населении и по сей день, не может служить оправданием для этнического изгнания азербайджанского населения с завоеванных территорий Азербайджана более 75 лет спустя. В этом контексте он выполняет, прежде всего, социально-психологическую функцию по пресечению военных преступлений Армении во время нагорно-карабахской войны. Это, в частности, относится к крупнейшей кровавой расправе в Ходжалы в конце февраля 1992 года над примерно 600 азербайджанскими мирными жителями, включая женщин, престарелых и даже маленьких детей. С азербайджанской стороны, однако, ситуация выглядит едва ли лучше: здесь армян считают «вечными грабителями земли». Эффект тот же: кровавые погромы и участие в жестоком изгнании армянского населения во время операции «Кольцо» скрываются. Молодое поколение в обеих республиках

Южного Кавказа часто не знают исторических фактов. Националистическая пропаганда обеих конфликтующих сторон единодушно озабочена предотвращением возникновения межличностного сопереживания для того, чтобы избавить себя от вины. Историческая предыстория конфликта уже указывает на надрегиональный контекст межэтнического опыта насилия. Только по этой причине было бы неправильно сводить урегулирование политического конфликта к переговорам между Азербайджанской Республикой и провозглашенной в самом регионе «Нагорно-Карабахской Республикой», которая до сих пор не была дипломатически признана ни одним государством мира, даже Арменией. Нагорно- карабахский конфликт является классическим межгосударственным конфликтом между двумя южно- кавказскими республиками – Арменией и Азербайджаном. Это очевидно не только, но и особенно ясно на военном уровне: военная техника Армении и непризнанной на международном уровне сепаратистской республики слились в единое целое. Профессиональные солдаты государственной армии Армении составляют около трети личного состава вооруженных сил. С другой стороны, большинство так называемых «сил самообороны» Нагорного Карабаха составляют молодые призывники, которые набираются главным образом из Республики Армения и которые должны проходить свою обычную военную службу на оккупированных территориях Азербайджана. Военная оккупация Арменией частей соседней страны нарушает как запрет на насилие в межгосударственных отношениях, так и запрет на вмешательство во внутренние дела других государств в соответствии с Уставом Организации Объединенных Наций. Таким образом, требование Армении об открытии прямых переговоров между Азербайджаном и режимом де-факто в Нагорном Карабахе преследует

транспарентную цель сокрытия межгосударственного характера конфликта, с тем чтобы его не заклеймили как международного агрессора. После распада Советского Союза регион Южного Кавказа, как непосредственная близость Большого Центрально- азиатского региона, стал перекрестком конкурирующих геополитических интересов крупных и региональных держав в силу своих богатых нефтегазовых месторождений и важности в качестве транзитного коридора. Во время президентства Бориса Ельцина постсоветская Россия впервые столкнулась с потерей влияния в бывшей южно-кавказской сфере интересов из- за огромных проблем трансформации, и уже в 1992 году полностью вывела свои войска из Азербайджана. В нагорно-карабахском конфликте Москва перешла на сторону Армении, поскольку Турция, как член НАТО, временно попыталась распространить свое геополитическое влияние через Азербайджан на регион Южного Кавказа и центрально-азиатские туркестанские республики Казахстан, Узбекистан, Туркменистан и Кыргызстан. Армения, с другой стороны, предложила себя в качестве естественного союзника, так что в 1995 году обе стороны договорились о военном союзе с правом размещения российского военного персонала в Армении, который был продлен до 2044 года, но не включает гарантии помощи для Нагорного Карабаха. Россия также извлекла выгоду из своего экономического доминирования в государстве Южного Кавказа, не имея возможности компенсировать структурные экономические проблемы Армении, вызванные экономическим эмбарго Азербайджана и Турции в отношении Нагорного Карабаха, которое сделало транзитные расходы на несколько экспортируемых товаров значительно более дорогими. В противоположность этому, Азербайджан превратился из проигравшего войну в экономически

могучее государство в результате длительного нефтяного бума 2000-х годов. Его экономика в отдельные времена достигла самых высоких темпов роста во всем мире - около 40%. В то же время доля малообеспеченных среди населения за десять лет снизилась с чуть менее 50% до 6% в результате реализации государственной инвестиционной политики и масштабных социальных программ для малообеспеченных слоев населения. С 2006 года строительство новых энергетических трубопроводов через Грузию в Турцию позволило азербайджанской нефти и природному газу впервые выйти на западные рынки в обход России. Россия отреагировала стратегией возрождения старой дружбы с Азербайджаном, существовавшей в советский период. Неурегулированный конфликт используется Москвой как приманка в смысле классической бартерной сделки: Азербайджану обещано восстановить его территориальную целостность, но отказаться от членства в НАТО и вместо этого присоединиться к военно-оборонному альянсу ОДКБ государств СНГ и Евразийскому экономическому союзу, в котором доминирует Россия. Реакция Азербайджана на пожелания России до сих пор была в основном отрицательной, так как это не соответствует его собственным интересам. В 2011 году южно-кавказская республика присоединилась к движению неприсоединившихся государств и, в отличие от соседней Грузии, фактически отказалась от перспективы вступления в НАТО, что порой значительно ускоряло динамику российско-азербайджанского процесса сближения. Для Армении такое развитие событий крайне неблагоприятно, поскольку оно снижает шансы на сохранение статус-кво, не говоря уже об отстаивании собственных максимальных интересов. Как следствие, в последнее время в Армении участились антироссийские протесты. Поворот Украины в евроатлантическом

направлении ознаменовал серьезное геополитическое поражение России, а улучшение украинско-российских отношений в долгосрочной перспективе кажется невозможным в связи с аннексией Россией Крымского полуострова и вооруженным конфликтом на Донбассе. В связи с этим необходимо избегать дальнейших геополитических потерь (например, Азербайджана) в непосредственной близости. Поэтому Россия уже некоторое время является крупнейшим поставщиком оружия обеим сторонам конфликта не только из-за заинтересованности в прибыли своего влиятельного военно-промышленного комплекса, но и по геополитическим причинам, несмотря на свой военный союз с Арменией. Прямое сравнение абсолютных расходов на оборону показывает, что Азербайджан потратил в 2015 году примерно в девять раз больше, чем его южно-кавказский сосед. Главная цель военного вооружения заключается в повышении альтернативных издержек продолжения армянской оккупации, с тем, чтобы Армения была вынуждена перенаправлять средства с гражданской экономики в военный сектор в случае значительного ухудшения экономической ситуации. Желаемый результат был достигнут. В рейтинге Глобального индекса милитаризации (GMI) Боннского международного центра по конверсии, который измеряет взаимосвязь между размещением гражданских и военных ресурсов, Армения в 2016 году продолжала занимать третье место, а Азербайджан – 9-е. Политическая готовность армянской стороны к компромиссу не поощряется, хотя массовое социальное обнищание населения в результате неблагоприятного распределения ресурсов уже давно существует. Форумом для посредничества в урегулировании конфликтов является неофициальная Минская группа ОБСЕ, которая существует с 1992 года. Переговоры ведутся

исключительно на уровне президентов Армении и Азербайджана под трехсторонним сопредседательством России, США и Франции. В политической практике Россия, как ведущая гегемонистская держава на Южном Кавказе, также является наиболее влиятельным посредником в урегулировании конфликтов среди трех сопредседателей. Это означает, что любой прогресс на переговорах связан с геополитическими интересами России. Москва не может диктовать разрешение конфликта, но может препятствовать его разрешению, которое ей не нравится. Однако США вряд ли будут рассматриваться как более надежный альтернативный посредник, поскольку Вашингтон в прошлом даже поддерживал непризнанный международным сообществом режим отделения в Нагорном Карабахе с помощью официальных фондов государственного развития. Хотя переговорный формат соответствует типу конфликта, баланс остается слабым: все еще отсутствует эффективный режим прекращения огня. Аналогичным образом, обе стороны конфликта до сих пор приняли только «Мадридские принципы», разработанные в 2007 году, в качестве формальной основы для урегулирования конфликта. В осуществлении пока не достигнуто никакого прогресса. Планируется вывод армянских вооруженных сил с оккупированных территорий Азербайджана за пределами Нагорного Карабаха, снятие всех ограничений на связь, движение и торговлю, установление временного статуса Нагорного Карабаха, право всех внутренне перемещенных лиц и беженцев на возвращение в места их прежнего проживания, а также определение окончательного политического статуса Нагорного Карабаха путем проведения обязательного референдума с участием обеих групп населения под международным контролем. Основные принципы Мадридской системы призваны сбалансировать напряженность между

несколькими не менее важными принципами международного права, такими как территориальная целостность, государственный суверенитет и право на самоопределение. На сегодняшний день юридически действительного отделения Нагорного Карабаха от Азербайджана не проводилось. На предыдущих «референдумах о независимости» карабахских армян существующие процессуальные нормы советского законодательства были проигнорированы, и азербайджанское население Нагорного Карабаха также не было допущено к участию в них. Следовательно, достижение почти 100-процентного результата голосования не является большим искусством, если практически все, кто мог бы быть против, были исключены из него. Поскольку односторонняя аннексия Нагорного Карабаха Арменией не может быть принудительно осуществлена, армянский сепаратистский режим теперь ссылается в своих целях на право на самоопределение, которое никоим образом не тождественно праву всех этнических или религиозных групп на собственное государство. Армянское население Южного Кавказа уже имеет собственное государство в форме Республики Армения, создание которой практически исчерпало свое право на национальное самоопределение. Армянское население, проживающее за пределами международно признанных государственных границ Армении, является не нацией, а меньшинством в рамках других титульных наций. Как таковые, они имеют право на внутреннее самоопределение в этих государствах, но не имеют внешнего права на самоопределение в форме отделения. Поэтому смена политической территориальной принадлежности или международно признанных государственных границ может происходить только на основе взаимного согласия. Помимо обеспечения соблюдения норм международного

права, стороны в конфликте должны прежде всего договориться о том, должно ли возможное мирное решение основываться на возобновлении сосуществования двух групп населения или на их постоянном разделении. Западная общественность часто не имеет представления о культуре кавказского менталитета в условиях меняющихся экстремальных явлений. Семидесятилетний мирный период советской эпохи показывает, что ненасильственные межэтнические отношения в принципе возможны, даже если им предшествовала опустошительная война. Традиционная высокая терпимость к меньшинствам в азербайджанском обществе также ведет к оптимизму. Это преимущественно шиитский исламский Азербайджан, в котором строго светское государство с легкостью одобряет строительство новых синагог и церквей, что также является существенной причиной отличных, прочных отношений с Израилем. Тем не менее, всем мирным решениям должен предшествовать более длительный процесс укрепления взаимного доверия между двумя группами населения, который включает общественную переоценку исторического опыта насилия и военных преступлений. В решающем вопросе о будущем политическом статусе Нагорного Карабаха есть, по сути, три варианта решения: восстановление территориальной целостности Азербайджана путем добровольной реинтеграции Нагорного Карабаха с гарантированным Конституцией статусом автономии, что в значительной степени соответствует фактической независимости, легализация государственной независимости Нагорного Карабаха в результате демократического референдума с участием обеих групп населения и одновременный запрет на подключение к Армении или передача территории Нагорного Карабаха Армении для сухопутного коридора Азербайджана в ее эксклав Нахчыване в рамках взаимного

территориального обмена. Семь прилегающих азербайджанских районов должны быть исключены из решения о статусе, при необходимости, за вычетом узкого соединительного коридора между Нагорным Карабахом и Арменией и, в любом случае, возвращены из Армении в Азербайджан. Ниже этого порога урегулирование конфликтов невозможно. С точки зрения международного посредничества в урегулировании конфликтов приветствовалось бы любое компромиссное решение, с которым обе стороны в конфликте могли бы согласиться. Каменистый мирный процесс, основанный на международном праве, не имеет альтернативы».

Əbülhəsən Abbasov

Карабахская проблема в контексте формирования нового миропорядка

Глубоко убежден в том, что решение Карабахской проблемы, да и всего комплекса задач между Азербайджаном и Арменией не возможно вне рассмотрения сущности и особенностей нового (очередного) переустройства мира. Но почему-то наши политологи и эксперты, дипломаты и политические деятели предпочитают не говорить об этом. В результате создается искаженное видение столь судьбоносной проблемы. Фактически, рассматривая противостояние между Арменией и Азербайджаном вне и без учета особенностей формирования глобального миропорядка, мы невольно искажаем саму онтологическую сущность и картину происходящих процессов, явлений и событий. Следовательно, искажаем и саму мыслительную установку, а также гносеологическую представленность проблемы и связанных с нею основных задач. Таким

образом, мы еще больше усугубляем ситуацию и создаем дополнительные трудности на пути решения сложной проблемы. Пора, наконец, понять: провоцируемый не одно десятилетие Арменией и ее мошной диаспорой крестовый поход против тюркского мира в целом и Азербайджана в частности есть явление не только локальное и региональное. Это явление, за которым стоят мировые силы, исходящие из собственных геополитических, а конкретно – имперско-националистических интересов. Во главе этой закулисной провокации, этого крестового похода против тюркского ареала стоит Великобритания с ее мошной и вездесущей разведкой, мастерски действующей посредством разбросанной по всему миру агентурой, своих финансовых центров, транснациональных корпораций и банков. Естественно: в зловещей закулисной провокации Великобритания участвует не одна. В этой геополитической, торгово- экономической, информационной, морально- психологической войне против тюркского мира особое место отводится таким странам как Франция, Россия и США. Каждая из этих стран играет свою существенную роль – в зависимости от собственных имперских интересов, а также диктата и императивов времени, сложившейся исторической ситуации, перегруппировки сил и возможностей. Та самая афера, которую преподносят (отчасти и с участием наших отечественных политологов!) всему мировому сообществу как «мирная, бескровная революция» армянского народа во главе с Н. Пашиняном, была организована путем сговора между собой именно этими силами во главе с Англией, дабы создать еще один, очередной действенный аргумент для обоснованности и правомерности армянской агрессии против Азербайджана. Главная цель была такова: в мировом общественном

мнении еще больше запечатлеть и укрепить образ «цивилизованных», «миролюбивых» армян, столетиями страдающих из-за «дикости и кровожадности» тюрков. Вдобавок, этой так называемой мирной революцией можно будет, согласно заговорщикам, оправдать уже совершенную и планируемую на будущее агрессию Армении, оккупацию ею земель Азербайджана. «Мирной революцией» стране-оккупанту фактически был придан дополнительный статус. И совсем не случаен десятикратно разгоревшийся аппетит у армянских ястребов-националистов. Они уже поговаривают о дополнительных «исконно армянских» землях, подлежащих освобождению от чужеземцев, то есть – от тюрков, когда-то пришедших с Алтая. Собственно, армяне всегда использовались в корыстных целях мировыми центрами сил накануне и в период глобальных трансформаций, переделов и переустройств. Тому подтверждение сама история и конкретные факты. И сегодня происходит то же самое, но в более зловещей и запутанной форме. Исходя из этих реалий, следовало бы более продуманно и осторожно подходить ко всякого рода союзам и договоренностям с Западным миром, в частности, с Европейским Союзом. В этих отношениях никто не застраховал Азербайджан как государство от попадания в искусно размещенные мины на полях геополитических, торгово-экономических, военно- политических и морально-духовных противостояний. Любое соглашение, партнерство и сотрудничество с Западом должны преследовать одну цель – обеспечение территориальной целостности Азербайджана и его национальных интересов. Игры постмодернистского толка с пустоблудием по поводу прав человека, либеральных ценностей и свободных выборов следует попросту прекратить. В конце концов, пора понять, что могучий Советский Союз был разорван Западом по частям не для

того, чтобы бывшие граждане «империи зла» жили в условиях демократии и процветали, радуясь освобождению от гнета советского социализма. Скорее всего, все было сделано наоборот и с другим расчетом: превратить эти бывшие союзные республики в сырьевые и рабочие придатки глобального капитализма, в места энтропийных отходов; или же, как в случае с Арменией, искусно манипулировать той или иной республикой для достижения своих зловещих целей. Нагнетание вражды и ненависти между народами, между властью и гражданами, пропаганда оголтелого национализма и религиозного мракобесия, разрушение здоровых жизненных устоев и ценностей – все это из античеловеческого арсенала тоталитарного капитализма нынешнего мирового олигархата. Но, продолжаться долго это коварство не может и не должно. Человечество просто обязано, дабы жить в условиях надежного мира и обеспечить свое будущее, изменить неестественный ход истории, найти иные формы и способы сосуществования. Такие мегатренды общественного и глобального порядка, которые бы обеспечивали равноправие, справедливость и всеобщий прогресс на нашей планете. В этом плане, думается, существенную роль может сыграть разрабатываемая нами постнеоклассическая философия и ее значимая составляющая, а именно – философия синергизма. Мне представляется, что синергетическая философия организации и управления, партнерства и сотрудничества является неотъемлемой составляющей любого оптимального мегатренда. Современный мир нуждается в коренной реконструкции, в новом форматировании. Это единственный путь выхода из всеобщего кризиса и нарастающего хаоса, чреватых гибелью человеческой цивилизации. Но, встает вопрос: на базе какой парадигмы, каких идейно-теоретических и материально-практических оснований осуществить это

необходимое форматирование и обеспечить качественно новое, приемлемое с позиций справедливости и гуманизма, всеобщего прогресса и благоденствия состояние глобального миропорядка? Уверен, что руководствуясь, как и прежде, идеологией «геополитического реализма» невозможно решение этой судьбоносной глобальной задачи, ибо порождаемая ею мыслительная и практическо-деятельная установка изначально отметает принципы всеобщего мира и согласия, равноправия и справедливости, синергетического общежития и рациональности. Доминирующий по сей день в международных отношениях геополитический реализм с присущей ему элементами эгоистичности, оправдания субъективной воли и права избранных, есть, в сущности, разновидность социал-дарвинизма и диктует примат сильнейшего. Точнее говоря, геополитический реализм – это парадигма обеспечения выживаемости и процветания для меньшинства, изначально привилегированных народов и государств. В этом смысле он олицетворяет собой парадигму не взаимосогласия, солидарности и единения, а эпистемологическую базу для разобщения, раздробления и дискриминации, беспощадного противостояния и ещё большого хаоса. Продолжение концепции геополитического реализма и её экстраполяция в будущее – это путь саморазрушения и гибели человечества. Следовательно, необходима иная, качественно другая альтернатива – такая дееспособная парадигма, которая своим эпистемологическим и праксиологиеским набором качеств обеспечивала бы равноправное соучастие и сотрудничество для всех народов и государств в общем деле созидания, строительства нового мира, служила бы высшей идее единого человечества. На мой взгляд, китайская концепция «Один пояс – один путь» является именно такой альтернативой. Она

открывает возможности для всех и каждого, изначально преследует цели, достойные человека и человечества. Проект Нового Шелкового Пути, впервые озвученный руководителем Китая 7-го сентябре 2013-го года во время выступления в университете Казахстана, преследует реализацию высшей идеи единения человечества, всеобщего благополучия и прогресса, когда народы смогут мирно и счастливо сосуществовать, развиваясь в условиях взаимовыгодного сотрудничества. Этот проект является совершенно новой моделью международных отношений, призванной сменить старую систему геополитических и торгово-экономических противостояний, порождающих войны и истребления народов. Исходя из философско-этических, духовно- нравственных императивов данного проекта, а также бесспорных преимуществ его научно-технического и технологического, материально-финансового обеспечения, можно уже сегодня с уверенностью говорить о плодотворности и значимости ожидаемых результатов. Примечательно, что вера в неограниченные возможности человеческого разума, в креативность интеллекта и его самоотверженность (как основы рационального переустройства настоящего и построения будущего!) составляет стержневую идею китайского проекта. Поэтому он по всем своим измерениям являет собой инновацию. Причём, здесь инновация – всеобщее общественное достояние. В качестве существенного идейно-теоретического позитива можно выделить и то, что философский дух китайской парадигмы не замкнут в самом себе, а открыт для иных (некитайских) культурно- философских традиций, в том числе для европейской гуманистической традиции. Вдумчивый анализ философского, идейно-политического содержания китайской концепции показывает, что много здесь элементов, созвучных воззрениям таких, например,

мыслителей как Платон, Н. Кузанский, Г. Лейбниц, И. Кант, Ф. Шиллер, И. Фихте, В. Вернадский, В. Франкл. Видимо, не случайно, что с середины 90-х годов прошлого столетия именно Международный Шиллеровский Институт, созданный в 1984-м году, начал активно развивать и продвигать идею «Нового шелкового пути», тесно взаимодействуя с китайскими политическими и экономическими кругами. Уже тогда в работах таких известных учёных, как Линдон Ларуш и Хелга Цепп- Ларуш отводилась ведущая роль продуктивной физической экономике, составляющей ядро предполагаемого будущего проекта. Сам проект, говоря словами самих авторов, «был задуман как альтернатива несущей войны и разрушения спекулятивной финансовой империи Сити и Уолл-стрит». Логично предположить, что активное участие Азербайджана в проекте «Новый Шелковый Путь» весьма выгодно для республики и несомненно принесет свои плоды. Помимо чисто экономических, материально- финансовых и культурных приобретений, что следует ожидать в случае действенного участия, Азербайджан может обрести новых партнеров, более надежных союзников в лице Китая, Индии, Индонезии, Пакистана, Вьетнама, двух корейских государств, Ирана и России. Деловые и дружественные связи же с Турцией, Израилем, Грузией, Украиной, Молдовой, Казахстаном, Узбекистаном, Киргизстаном и Туркменистаном еще больше укрепятся. Эти надежные союзнические отношения, безусловно, могут сыграть свою решающую роль в справедливом разрешении Карабахской проблемы и территориальных споров между Азербайджаном и Арменией. Без надежных и сильных союзников во главе с Китайской Народной Республикой, а также решительного перехода на качественно иной – дееспособный, разумный, продуктивный мегатренд общественного развития и

управления нашей республике трудно, да и невозможно будет справиться с уже имеющимися и ожидаемыми в будущем вызовами и угрозами. Формула управления, базирующаяся на частно-особом субъективизме, клановости и коррупции, деления граждан на «своих» и «чужих», избранных и бесправных, обернется гибелью и нации, и государства. Терпение Бога, как говорится, не безгранично!

Əli Abasov

Sumgait events 27-29 February 1988: Attempts to analyze after 30 years

2018 was the 30th anniversary of the Sumgayit events on February 27-29, 1988, which played a significant role in fomenting the Armenian-Azerbaijani conflict, will be marked. Until now there is no clarity in the real causes of the tragedy. Only different, usually contradictory versions, which can be called probable scenarios of events. Let's try to group them: Sci.1: The events in Sumgait are genocide, which is the continuation of the genocide of 1915 in the Ottoman Empire. Azerbaijanis in their cruelty and hatred of Armenians are no different from Turks, there cannot really be any difference, since Azerbaijanis are Turks. Sumgait is the plan for the final eviction of Armenians from Azerbaijan through intimidation and terror. The presence of lists of Armenians, the manufacture of cold steel at factories ( the talk is about the reinforcing bars), the disconnection of telephones by the workers of the city communication center, as well as the power cuts in entire neighborhoods in the day of the pogroms, are not "fabrications" that "continue to interfere with the

43 investigation" , but the facts lying on the surface of events, ignoring which leads the investigation into the impasse outlined by the authorities. Explanations should be sought in history, in certain ideological and psychological realities. The massacres of Armenians in Baku in 1918, the massacre in Shusha in 1920, the methodical survival of the indigenous Armenian population from the Nakhichevan Autonomous Soviet Socialist Republic, frequent crimes on national grounds, the constant and almost undisguised discrimination of the Armenian population throughout the Republic of Azerbaijan, the desecration of Armenian monuments of history and architecture, inspired since childhood enmity towards Armenians. Sc.2: Armenians needed a strong reason for the withdrawal of Nagorno-Karabakh from Azerbaijan, therefore, certain people were commissioned and carried out pogroms and murders in Sumgait attributed exclusively to Azerbaijanis on behalf of the center in Yerevan. The Armenians detained as guilty of the Sumgait events were released. The main defendant in the case, Eduard Grigoryan, who incited the participants of the violence to violence, personally killed six Armenians and raped several Armenian women. Grigoryan, who was convicted three times, spent a total of more than ten years in prison. Shortly after the verdict on the Sumgayit events, E. Grigoryan was sent to Armenia, where he was released, then he moved to Russia. Today, the Armenian side tries to present the situation in such a way that E.Grigorian's mother was Azerbaijani, and he himself was Azerbaijani. However, in the criminal case there are copies of his passport and military ID card, where the nationality indicates that he is Armenian. And today we continue his search for the purpose of bringing to criminal liability. It was possible to reveal that he lived in the Moscow area, but then his tracks were lost, - Deputy Prosecutor R.

Usubov. More than 100 Armenians withdrew large sums of money from bank accounts before the riots and left Sumgait. We are talking about wealthy families". According to the version first voiced by academician Z. Buniyatov in the article "Why Sumgait", Sumgayit pogroms were organized by "Armenian nationalists" in order to discredit Azerbaijanis. The Armenian conspirators allegedly installed hidden cameras in the places of future pogroms ahead of time, and the captured film was immediately distributed to news agencies around the world. Buniatov's version is based on disparate and unrelated facts. One of them: on the eve of the events Sumgayit Armenians withdrew about one million rubles from their accounts in the local savings bank. Another fact: participation in the pogroms of the Armenian Eduard Grigoryan. According to one version, during the riots Grigoryan instigated others to commit excesses, and according to another version, Grigoryan was forced to join the pogrom- makers of his factory friends-Azerbaijanis. The State Security Committee and the Prosecutor's Office of the former USSR: conducted an investigation of these events, during which numerous facts were revealed that unequivocally and convincingly prove that the actual organizers of the Sumgayit events were the Armenians themselves. In investigative materials, the main organizer of the Sumgayit events is Eduard Grigoryan, born in 1959, which is confirmed by numerous testimonies and evidence. The investigation revealed that six of the 26 killed were personally killed by E. Grigorian. In addition, during the investigation, the names of other Armenians - Oganyan, Samoilov and Pavlovsky, as well as the names of the brothers of the above-mentioned E. Grigorian were raised among the organizers. Zardusht Ali-Zade: met with workers of the local aluminum plant. According to him, the workers said "about the strange, unearthly kind of young men who started the crowd." It is

45 necessary to find out whether they really were, where they had gone, whether they had tried any of them. Usubov: "At that time, Colonel Kalantarov, an active member of the" Committee for the reunification of the Nagorno- Karabakh Autonomous Region with the Armenian SSR "(" Krunk ") arrived in Sumgait. He had lists and addresses of Armenians living in the city. Before the riots he left Sumgait. Violence was inflicted on the families of those Armenians who did not pay contributions to Krunk. The investigation revealed that the majority of the deceased Armenians were exactly those who refused to pay the "Krunk" committee. Among the provocateurs of the riots were people dressed in black cloaks, who talked among themselves in Armenian, while being fluent in Azerbaijani. They conducted propaganda among the crowd, distributed alcohol to the youth and cold steel. " Sci. 3: The events in Sumgait were the result of the actions of the Azerbaijanis expelled from Armenia, against which the Armenians showed unprecedented cruelty, which in some cases resulted in killings. Thomas de Waal cites the testimony of two people who claim that they saw Azerbaijani refugees from Armenia in Baku back in November 1987 and January 1988 (there is absolutely accurate information about the appearance of refugees in Baku in November 1987, going to the Central Committee of the Communist Party of Azerbaijan.) At the same time, he writes that Aramais Babayan, in 1988 the second secretary of the Kafan Committee of the Communist Party of Armenia, told him that he "cannot remember a single case that the Azerbaijanis leave the territory of the region until February." Fuad Musayev, in February 1988, First Secretary of the Baku City Committee of the CPAz: hundreds of refugees from Armenia started arriving in Baku in mid-February. They were located in the settlements of the Absheron peninsula, populated by immigrants from Armenia. In the morning buses were sent there, they were sent to the city, but the refugees

46 went to complain not to the Central Committee, the Council of Ministers and other instances, but to workers 'and students' dormitories. Their stories about harassment and insults committed by Armenians in Armenia, extremely excited the crowd. Buses were organized by Zohrab Mammadov, the first secretary of the Absheron District Committee of the AKP, himself a native of Armenia, from the staff of Heydar Aliyev. I realized that it was a pogrom, ordered to block all roads to the city from these settlements. The order was executed. The buses went to Sumgait, a town of chemists 25 kilometers from Baku. On February 26th, there began a pogrom. Sci.4: The pogroms were carried out by the declassed, hooliganous and criminal elements of Sumgait, initiated by reports of a mass forced eviction of Azerbaijanis from Armenia. Sumgait is the first of a series of terrible events in modern Azerbaijani history, which is almost impossible to understand, because in politics, imbued with informal "mafia" ties and corruption, politics is really made by secret forces, collusions and provocations, and even more - interpreted through secret forces, conspiracies and provocation. If you add to this: - Moscow's desire to silence Sumgayit events in order to "calm" the society. -The aspiration of Armenians to inflate them as much as possible, presenting the continuation of the genocide of 1915, the Azerbaijanis, - to blame everything on the Armenian provocation, blowing up the mysterious role of one of the most active pogroms - the Sumgait working criminal E. Grigoryan, then we will have to admit that the truthful picture of Sumgayit events is unlikely to ever be restored. But it is clear that in Sumgait, the combustible mass of those who had recently arrived from the village and who formed lower- middle cities of the traditionalist consciousness, exploded in the city of Sumgait (whether it exploded itself, or someone

47 threw a match) acquiring a specifically lumpen-criminal shade in the city ... (D. Furman, A Abasov) Out of a huge number of pogroms, 94 rank-and-file participants, mostly adolescents and young men, were brought to justice. About eighty people were convicted. One of them, Ahmed Ahmedov, was sentenced to death. SC.5: The events in Sumgait are the result of the activities of the special services of the Center (KGB and GRU) on the instructions of the party bodies (variant "a") or on their own initiative (variant "b") to stop the "perestroika" process and at the same time scare the Armenians so that they refused political demands. There were also versions that Sumgayit pogroms were initiated by the KGB in order to frighten Armenians and force them to abandon political protests. According to another version, the massacre in Sumgait was organized in order to discredit Gorbachev and his perestroika. The prosecutor's office of the USSR rejected evidence of preparations for the massacre. In the media, only the first two processes were mentioned, while the rest were not marked. R.Usubov: "The Kremlin and the KGB demanded a quick transfer of the criminal case to the court. As a result, a fair and thorough investigation was not conducted. The leadership of the secret services and the USSR demanded that the criminal case be submitted to the court as quickly as possible, and tried to keep Azerbaijanis out of the investigation so that the main guilty persons were not brought to criminal responsibility " Sc.6: Events developed and implemented so-called "agents of influence" on behalf of various Western centers with the aim of the collapse of the USSR. In the 1990's. this version was developed in the Azerbaijani film trilogy Echo Sumgait, in which its author, filmmaker Davud Imanov, presented Sumgait as the arena of an international conspiracy against Azerbaijan prepared by the

CIA in conjunction with Russians and Armenians in order to break up the Soviet Union. Hardly anyone doubts that since the late 1980s the West in all directions has confidently "pierced" the collapse of the USSR as a decisive factor in the collapse of the world socialist system. So the "Sumgait break" was the most important link in the chain of bloody events that inevitably brought the collapse of the USSR. A. Mostova writes: "The state collapsed not in Belovezhskaya Pushcha - there was divided power, and not the country ... for the Soviet Union the crack passed through Sumgait." In the refraction of the development of the "Armenian movement" the role of A. Yakovlev is clearly seen, i.e. this wing of the CPSU recognized the possibility of redrawing borders within the USSR. Sc.7: The main "agent of influence" was M. Gorbachev - all responsibility for Sumgait and subsequent incidents in the USSR lies solely on him. "The central authorities were aware of what was happening. In order to prevent mass riots in Sumgait, it was enough to use the army. However, as Mikhail Gorbachev later stated in the case of Sumgait, on January 20 in Baku, Alma-Ata, Tbilisi, Vilnius, "we were late one or two days". This is a blatant lie. As Soviet Defense Minister Dmitry Yazov said in his memoirs, "we were there and were waiting for the center's instructions, but instructions were never received," the deputy prosecutor general of Azerbaijan said. "It so happened that during the acute perestroika conflicts on interethnic grounds M. Gorbachev was usually abroad ... This circumstance was used by those who believed that all the troubles come from the conservative wing of the Politburo, and not from Gorbachev, Yakovlev, Shevardnadze (USSR minister in 1985-1990) and Medvedev (Vadim Medvedev - a member of the Politburo of the CPSU Central Committee in 1988-1990) who often traveled abroad together. Naive people

49 who believed in these children's tales! Can such events be organized and implemented in a few days? They in fact are a consequence of any reasons and ripen not one day. Especially since the secretary general ... not for a single minute was not connected with any point of our country, and indeed of the whole world "- Chairman of the Council of Ministers, Nikolai Ryzhkov. "The origins of destruction." Sergei Grigoryants: "The whole history of the USSR is abundantly in blood. The killers and their inspirers are well known to us. Who is guilty today? First of all, Gorbachev. This must be said, even at the risk of helping his more sinister opponents" Sc.8: Sumgait events are the result of the struggle for power in Azerbaijan between two party groupings, in connection with which the name of H.Aliyev is mentioned. Party and Soviet authorities were inactive, the Sumgayit militia in some cases contributed to the pogrom. However, during the inspection of the facts by the General Prosecutor's Office of the USSR, this information was not confirmed. In an article published in 1989, George Soros, suggested that the local pogroms related to the Armenian pogroms were led by the former head of the KGB, Heydar Aliyev, who in 1987- 1990, was retired. Sc.9: Complex - options that combine all or some of the scenarios into one. For each of these scenarios, over a period of thirty years, a certain number of eyewitness and analytical materials was collected. However, their juxtaposition builds a rather curious picture: some of the "eyewitnesses" did not see anything, or resulted, presented biased information, or simply lied. Analytical materials in general were of a one-sided nature, which makes bring s to the idea that the authors were bribed, or trusted unverified and unconfirmed testimonies and materials.

The Nagorno-Karabakh conflict, and, consequently, its so important episode - the Sumgait events are called the detonator of an explosive device that destroyed the USSR. So, Tom de Waal estimated these events as the first outbreak of mass violence in the perestroika USSR. Meanwhile, those were the events of Kazakhstan on 16-18.12.1986 in Alma-Ata and some other large cities of the Kazakh SSR, also under various secrets and myths. So, later there were stories about dozens of protesters who were taken out of town and left there without clothes. There were also (though never received 100% confirmation) information about the Kazakhs, dropped by representatives of punitive structures from the roofs of houses. According to official data, three people were killed, including a volunteer. Unofficial sources are expected to yield much higher figures: from 10 to more than 100 dead. However, these data subsequently did not receive confirmation: it was estimated that the number of arrested, detained or simply interrogated in this case reached many thousands. Up to 900 people were sentenced to administrative penalties (fines, correctional labor). Hundreds of citizens were dismissed from work or expelled from universities. About 100 people were prosecuted, which is very similar to the events after the Sumgayit pogrom, including attempts to silence them in the press. According to official data of the Prosecutor General's Office of the USSR, during the riots in Sumgait, 26 Armenian citizens and 6 citizens of Azerbaijani nationality were killed, more than 100 people were injured. Why did the tragedy in Sumgait become possible? The events were spontaneous or were they planned? The answer to these questions to some extent gives a chronicle of the events of the previous tragedy. A unilateral, consistent and systematic escalation of the conflict was bound to lead to a spontaneous reaction and bloodshed, after which the point of return became difficult, if not possible.

Chronicle of events: Autumn of 1945 is Armenia's first appeal on the accession of Nagorno-Karabakh. In November 1945, the head of the Armenian Communist Party, G.Arutyunov, addressed Stalin with a letter, in which he raised the issue of including Nagorno-Karabakh as a part of Armenia as the Karabakh region. On the instructions of Stalin, Secretary of the Central Committee of the CPSU (b) Malenkov sent a request to the Secretary of the Communist Party of Azerbaijan Mir Jalal Bagirov about the proposal of Arutyunov. Bagirov offered a different solution, namely territorial exchange: with the exception of the Shusha district, populated primarily by Azerbaijanis, the rest of the territory of the Nagorno-Karabakh Autonomous Region passes to Armenia. In return, the three regions of Armenia, adjacent to Azerbaijan and mostly populated by Azerbaijanis, are moving to Azerbaijan. The decision was postponed. 1948-49 - Mass expulsion of Azerbaijanis started on the pretext of return of repatriated Armenians to Armenia. In total, more than 200 thousand Azerbaijanis were evicted. 1963 - Khrushchev's petition signed by 2,500 Karabakh Armenians. Disorders in Karabakh, which affected 18 people. The tension that arose was maintained until the early 1970s. 1986 - Z.Balayan's anti-Turkish book "Hearth" August 1987 - on behalf of 75,000 Karabakh Armenians Gorbachev sent a petition on joining the region to Armenia. With the same request to the head of state appeals the Armenian Academy of Sciences. In September, Zori Balayan, and in October the son of Anastas Mikoyan, Sergei, made a speech in the foreign press on the Karabakh issue October 17-18 - the first rallies in Yerevan. The Paris statement of Gorbachev"s adviser - A.Aganbekyan on the expediency of joining the Nagorno-Karabakh to the Armenian SSR

November 1987 - the first Azerbaijani refugees from Armenia. early 1988 - massive clashes and unrest in the town of Kafan of Armenia. January 25 - hundreds of Azerbaijanis are forced to flee to Azerbaijan. On February 20, the session of the regional Council of People's Deputies of the Nagorno-Karabakh Autonomous Region in Stepanakert adopted an appeal to the Supreme Soviets of the Azerbaijani, Armenian SSR and USSR with a request to allow the withdrawal of the Nagorno-Karabakh Autonomous region from Azerbaijan, and to join it Armenia. February 21 - Azerbaijani radio and television: unrest in the Nagorno-Karabakh Autonomous Region is organized by extremist groups. On February 22, near the Armenian settlement of Askeran in the territory of the Nagorno-Karabakh Autonomous Region, there was a clash with the use of firearms between a large crowd of Azerbaijanis from Agdam going to Stepanakert to "restore order", militia-cordons on their way, and the local population. As a result of the clash, two Azerbaijanis were killed (by the Azerbaijani policeman), 50 people were injured. February 23 - the number of Azerbaijani refugees from Armenia increased to 4,000. February 26 - in Sumgait, a small rally in the central square of the city named after Lenin on the occasion of the appeal of General Secretary of the CPSU Central Committee Mikhail Gorbachev to the working people, to the peoples of Azerbaijan and Armenia in connection with the events in and around Nagorno-Karabakh. The evening of February 26 - First Secretary of the Central Committee of Azerbaijan Communist Party Kamran Bagirov and the chairman of the government Hasan Seyidov visited the city of Suymgayit: in the evening they met with citizens in the Club of Chemists. Unpleasant questions and accusations. The

53 leaders of the republic are forced to retreat through the back door and go to Baku. The evening of February 27 - tribune performances grew into violent actions. February 28 - the most violent acts. In the evening of February 28, G. Kharchenko, deputy head of the Organizational-Party Work Department of the CPSU Central Committee, and General of the Army F. Bobkov, First Deputy Chairman of the KGB, arrived from Baku to Sumgait. G. Kharchenko: by the time of our arrival in Sumgait 15 people have already died. February 29 - a regiment of internal troops of the Ministry of Internal Affairs of the USSR flew to Sumgait by airplanes and cadets of the Baku Combined-Arms School arrived. Despite the introduction of troops, murders and pogroms in some areas continued, as the troops had no ammunition and an order for the use of force and weapons to the pogroms. Officers and soldiers practically did not react to the appeals of the victims of the interference. February 29 - meeting of the Politburo of the Central Committee of the CPSU on Sumgait. A curfew was introduced in Sumgait.

Əli Abasov

27-29 fevral 1988-ci il Sumqayıt hadisələri: 30 il sonra təhlil cəhdləri

2018-ci il Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin qızışdırılmasında mühüm rol oynamış 1988-ci il 27-29 fevral Sumqayıt hadisələrinin 30 illiyi tamam olub. Faciənin əsl səbəbləri xüsusunda indiyədək aydınlıq yoxdur. Yalnız müxtəlif, adətən bir-birinə zidd və hadisələrin mümkün

54 ssenariləri (Ss) adlandırıla bilən fərziyyələr var. Onları qruplaşdırmağa çalışaq: Ss.1: Sumqayıt hadisələri 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında baş vermiş “soyqırım”ın sanki davamıdır. Azərbaycanlılar ermənilərə qarşı olan qəddarlığı və nifrətinə görə türklərdən heç nə ilə fərqlənmirlər, əslində heç bir fərq ola da bilməz, çünki azərbaycanlılar türkdürlər. Sumqayıt ermənilərin Azərbaycandan təhdid və terror yolu ilə birdəfəlik köçürülməsi planıdır. Ermənilərin siyahılarının tutulması, müəssisələrdə soyuq silah (söhbət ilk növbədə, armatur çubuqlardan gedir) hazırlanması, talan günlərində şəhər rabitə qovşağı işçiləri tərəfindən telefonların kəsilməsi, bütövlükdə bir sıra məhəllə və mikrorayonlara elektrik enerjisinin verilməməsi "istintaqa mane olmaqda davam edən" "uydurmalar" deyil, hadisələrdə üzdə olan faktlardır və onların nəzərə alınmaması istintaqı hakimiyyət tərəfindən nəzərdə tutulmuş dalana aparır. Bunların izahını tarixdə, bəzi ideoloji və psixoloji həqiqətlərdə axtarmaq lazımdır. 1918-ci ildə Bakı şəhərində və 1920-ci ildə Şuşada törədilmiş erməni qırğını, yerli erməni əhalisinin Naxçıvan MSSR-dən müntəzəm surətdə sıxışdırılıb çıxarılması, milli zəmində tez-tez baş verən cinayətlər, bütün Azərbaycan Respublikası üzrə erməni əhalisinə qarşı daim və açıq-aşkar ayrı-seçkiliyin salınması, ermənilərin tarixi və memarlıq abidələrinin təhqir edilməsi, uşaqlıqdan ermənilərə düşmənçiliyin təlqin edilməsi. Ss.2: Ermənilərə Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq üçün tutarlı bir bəhanə lazım idi, buna görə də İrəvandakı mərkəzin tapşırığı ilə müəyyən şəxslər tərəfindən Sumqayıtda talan və qətllər hazırlanıb həyata keçirildi və onları müstəsna olaraq yalnız azərbaycanlıların üstünə atdılar. Sumqayıt hadisələri üzrə təqsirkar qismində saxlanılan ermənilər azad edilib. İş üzrə əsas fiqur, iğtişaş iştirakçılarını zorakılığa sövq edən Eduard Qriqoryan altı ermənini şəxsən

özü öldürüb və bir neçə erməni qadını zorlayıb. Üç dəfə məhkum olunmuş Qriqoryan, ümumilikdə, 10 ildən artıq bir müddəti azadlıqdan məhrumetmə yerlərində keçirib. Sumqayıt hadisələri üzrə hökm çıxarıldıqdan bir müddət sonra E.Qriqoryan yatabla (etapla) Ermənistana aparılıb və orada onu azadlığa buraxıblar. Bundan sonra Rusiyaya köçüb. Bu gün Ermənistan tərəfi vəziyyəti belə qələmə verməyə çalışır ki, E. Qriqoryanın anası və elə onun özü də azərbaycanlı idi. Lakin cinayət işində onun pasportu və hərbi biletinin surəti var və orada "milliyyəti" qrafasında göstərilir ki, o, ermənidir. Biz bu gün də E. Qriqoryanı cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək məqsədilə onun axtarışlarını davam etdiririk. Müəyyənləşdirmək mümkün olub ki, o, Moskvanın bir rayonunda yaşayırdı, lakin sonra onun izləri itdi". Bunları baş prokurorun müavini R.Usubov bildirib. O vurğulayıb ki, yüzdən çox erməni iğtişaşlar ərəfəsində bank hesablarından böyük məbləğdə pul çıxarıb və Sumqayıt şəhərindən çıxıblar. Söhbət imkanlı ailələrdən gedir. İlk dəfə akademik Z.Bünyadovun "Niyə Sumqayıt?" məqaləsində irəli sürülmüş versiyaya görə, Sumqayıt qırğını "erməni millətçiləri tərəfindən" azərbaycanlıları nüfuzdan salmaq üçün təşkil olunub. Erməni qəsdçiləri guya əvvəlcədən talan aparılacaq yerlərdə gizli kameralar quraşdırıb və çəkilmış lent dərhal bütün dünya üzrə informasiya agentliklərinə yayılırdı. Z.Bünyadovun versiyası dağınıq və bir-biri bağlı olmayan faktlara əsaslanır. Onlardan biri budur: hadisələr ərəfəsində Sumqayıt erməniləri yerli əmanət bankından öz hesablarından təxminən 1 milyon rubl çıxarıblar. Digər bir fakt: qırğında erməni Eduard Qriqoryanın iştirak etməsi. Daha bir versiyaya görə, iğtişaşlar zamanı E.Qriqoryan başqalarını azğınlıqlara təhrik edirdi, digər ehtimala görə isə E.Qriqoryanı fabrikdən olan azərbaycanlı fəhlə dostları talançılara qoşulmağa məcbur ediblər. Keçmiş SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi və Prokurorluğu təhqiq və istintaqın gedişində Sumqayıt hadisələrinin əsl

56 təşkilatçılarının ermənilərin özlərinin olduğunu danılmaz və inandırıcı şəkildə sübut edən çoxsaylı faktlar aşkar ediblər. İstintaq materiallarında Sumqayıt hadisələrinin əsas təşkilatçısı olaraq 1959-cu il təvəllüdlü Eduard Robertoviç Qriqoryan göstərilib ki, bu da çoxsaylı şahid ifadələri və sübutlarla təsdiqlənib. İstintaq müəyyən edib ki, öldürülmüş 26 nəfərdən altısını şəxsən E. Р. Qriqoryan özü qətlə yetirib. Bundan əlavə, istintaqın gedişində Sumqayıt hadisələrinin təşkilatçıları arasında olan digər ermənilərin - Ohanyanın, Samoylovun və Pavlovskinin, həmçinin öncə sözügedən E. Р. Qriqoryanın qardaşlarının adları üzə çıxıb. Zərdüşt Əlizadə yerli Alüminium zavodunun fəhlələrilə görüşüb. Onun sözlərinə görə, fəhlələr "kütləni qızışdırıb təhrik edən qəribə, qərib görkəmli cavan kişilər"dən danışırdılar. Aydınlaşdırmaq lazımdır: onlar həqiqətənmi olub, haraya gediblər, onlardan kimi isə mühakimə ediblərmi? R.Usubov: "O vaxt Sumqayıta "DQMV-nin Ermənistan SSR- yə birləşməsi uğrunda Komitə"nin ("Krunk") fəal üzvü, erməni polkovniki Kələntərov gəlmişdi. Onda şəhərdə yaşayan ermənilərin siyahısı və ünvanları var idi. O, ixtişaşlar ərəfəsində Sumqayıtdan çıxıb gedib. "Krunk"a üzvlük haqqı ödəməyən ermənilərin ailələri zorakılığa məruz qalıb. İstintaq müəyyən edib ki, həlak olmuş ermənilərin əksəriyyəti məhz "Krunk" komitəsinə pul ödəməkdən imtina edənlər idi. İğtişaşları qızışdıran təxribatçıların sırasında öz aralarında erməni dilində danışan, eyni zamanda Azərbaycan dilini gözəl bilən, əyinlərində qara plaş olan adamlar var idi. Onlar kütlənin arasında təbliğat aparır, gənclərə spirtli içki və soyuq silah paylayırdılar". Ss.3: Sumqayıtdakı hadisələr Ermənistandan qovulmuş, ermənilərin göstərdiyi görünməmiş və bir sıra hallarda qətllərə gətirib çıxarmış qəddarlığa məruz qalmış azərbaycanlıların hərəkətləri nəticəsində baş verib. Tomas de Vaal hələ 1987-ci ilin noyabrında və 1988-ci ilin yanvarında Bakıda Ermənistandan olan azərbaycanlı

57 qaçqınları gördüklərini təsdiq edən iki nəfərin şahidliyini göstərir (qaçqınların 1987-cu ilin noyabrında Bakıya gəlib Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-ya getdiyi barədə tamamilə dəqiq məlumatlar var). Eyni zamanda o yazır ki, 1988-ci ildə Ermənistan KP Qafan komitəsinin ikinci katibi olmuş Aramais Babayan ona deyib ki, "azərbaycanlıların fevral ayına qədər rayon ərazisini tərk etdiyinə aid heç bir hadisə xatırlaya bilmir". Fuad Musayev, 1988-ci ilin fevralında Azərbaycan KP Bakı Şəhər Komitəsininin 1-ci katibi: "Fevralın ortalarından Ermənistandan Bakıya yüzlərlə qaçqın gəlməyə başladı. Onlar Abşeron yarımadasının əslən ermənistanlı olanların məskunlaşdığı qəsəbələrində yerləşdirilirdi. Səhərlər oraya avtobuslar göndərilirdi və qaçqınlar şəhərə yollanırdı, lakin onlar şikayət etmək üçün Nazirlər Sovetinə, MK-ya və digər instansiyalara deyil, fəhlə və tələbə yataqxanalarına gedirdilər. Onların Ermənistanda ermənilərdən çəkdikləri təhqir, məhrumiyyət və zülm haqqında danışdıqları camaatı son dərəcə əsəbiləşdirirdi. Avtobusları özü əslən ermənistanlı olan AKP Abşeron Rayon Komitəsinin birinci katibi, Heydər Əliyevin kadrlarından olan Zöhrab Məmmədov təşkil edirdi. Başa düşdüm ki, iş qırğına doğru gedir və bu qəsəbələrdən şəhərə gedən bütün yolları bağlamağı əmr etdim. Əmr yerinə yetirildi. Avtobuslar Bakıdan 25 kilometr aralıda yerəşən kimyaçılar şəhəri Sumqayıta yollandı. Fevralın 26-da orada talan başlandı". Ss.4: Talanları Sumqayıtın azərbaycanlıların Ermənistandan zor tətbiq etməklə kütləvi şəkildə qovulması barədə xəbərlərdən əsəbiləşmiş pozğun, xuliqanlıq edən və cinayətkar ünsürlərı həyata keçirib. Sumqayıt müasir Azərbaycan tarixinin dəhşətli hadisələri silsiləsindən birincisidir ki, ondan baş çıxarmaq demək olar ki, mümkün deyil, çünki qeyri-rəsmi "mafioz" əlaqələr və korrupsiyanın bürüdüyü cəmiyyətdə siyasət çox böyük dərəcədə gizli qüvvələr, sazişlər və təxribatlarla real surətdə

58 həyata keçirilir və daha çox dərəcədə gizli qüvvələr, sövdələşmə və təxribatlar vasitəsi ilə izah edilir. Əgər buna: - cəmiyyəti "sakitləşdirmək" üçün Moskvanın Sumqayıt hadisələrinin üstünü açmamağa çalışdığını, - ermənilərin onları 1915-ci il soyqırımının davamı kimi təsvir edərək maksimum şişirtmək istədiyini, -azərbaycanlıların ən fəal talançılardan birinin - sumqayıtlı fəhlə-cani E. Qriqoryanın sirli rolunu şişirdərək hər şeyi erməni təxribatının üzərinə yıxmaq cəhdini əlavə etsək onda etiraf etməli olacağıq ki, Sumqayıt hadisələrinin əsl mənzərəsi çətin ki nə vaxtsa bərpa olunsun. Amma aydındır ki, Sumqayıtda kənddən yeni gəlmiş və şəhər cəmiyyətinin şəhər şəraitində spesifik lümpen-kriminal çalar alan ənənəçilik şüurunun daşıyıcıları kütləsinin aşağı təbəqəsini təşkil edənlərin tezalışan kütləsi partlayıb (özü partlayıb, ya da kimsə kibrit atıb)... (D. Furman, Ə. Abasov). Çoxsaylı talançılardan olan əsasən yeniyetmə və gənclərdən ibarət 94 sıravi iştirakçı məhkəmə məsuliyyətinə cəlb olunub. Təxminən 80 nəfər məhkum edilib. Onlardan biri, Əhməd Əhmədov edam cəzasına məhkum edilib. Ss.5: Sumqayıtda baş vermiş hadisələr - Mərkəzin xüsusi xidmət idarələrinin (DTK və Baş Kəşfiyyat İdarəsinin) partiya orqanlarının göstərişi (variant "a") və ya öz təşəbbüsü (variant "b") ilə "yenidənqurma" prosesinin dayandırılması və eyni zamanda ermənilərin siyasi tələblərdən imtina etməsi üçün onları qorxutmaq məqsədilə apardığı fəaliyyətin nəticəsidir. Belə bir versiya da var idi ki, guya Sumqayıt talanları DTK- nın təşəbbüsü ilə erməniləri qorxutmaq və siyasi etirazlardan əl çəkməyə məcbur etmək məqsədi ilə həyata keçirilmişdi. Başqa bir versiyaya görə, Sumqayıtda qırğın Qorbaçovu və onun yenidənqurmasını nüfuzdan salmaq üçün təşkil olunmuşdu.

SSRİ Prokurorluğu qırğına hazırlıq barədə sübutların mövcudluğunu inkar etdi. KİV-də yalnız ilk iki proses qeyd olundu, qalan proseslər nəzərə çarpmadan keçdi. R.Usubov: "Kreml və DTK cinayət işini tez bir zamanda məhkəməyə verməyi tələb edirdi. Nəticədə ədalətli və müfəssəl təhqiqat aparılmadı. Xüsusi xidmət orqanları və SSRİ rəhbərliyi cinayət işini mümkün qədər tez məhkəməyə verməyi tələb edir və əsas təqsirkar şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmaması üçün azərbaycanlıları istintaqdan kənarda saxlamağa çalışırdı". Ss.6: Hadisələri SSRİ-ni dağıtmaq məqsədilə Qərbin müxtəlif mərkəzlərinin tapşırığı ilə "təsir agentləri" işləyib hazırlamış və həyata keçirmişdi. 1990-cı illərdə bu versiya Azərbaycanın "Sumqayıtın əks- sədası" kinotrilogiyasında inkişaf etdirilmişdi. Onun müəllifi, kinorejissor Davud İmanov Sumqayıtı Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi tərəfindən ruslar və ermənilərlə birgə Sovet İttifaqını dağıtmaq məqsədi ilə Azərbaycana qarşı beynəlxalq qəsd meydanı kimi təqdim etmişdi. Heç kim şübhə etmir ki, 1980-ci illərdən etibarən Qərb bütün istiqamətlər üzrə SSRİ-nin dağıdılmasını dünya sosializm sisteminin süqutunun həlledici amili kimi inamla həyata keçirirdi. Məhz "Sumqayıt sınması" SSRİ-nin parçalanmasını labüd surətdə yaxınlaşdıran qanlı hadisələr silsiləsində ən mühüm hissə oldu. А.Mostovoy yazır: "Dövlət Belovejskaya Puşşada dağılmadı, orada ölkəni deyil, hakimiyyəti bölüşdürürdülər...Sovet İttifaqının dağılması Sumqayıtdan başladı". "Erməni hərəkatı"nın inkişafı baxımından bu proseslərdə A.Yakovlevin rolu birmənalıdır, yəni Sov.İKP-nin bu qanadı SSRİ daxilində sərhədlərin dəyişdirilməsinin mümkün olduğunu qəbul edirdi. Ss.7:Başlıca "təsir agenti" M.Qorbaçov idi: Sumqayıt hadisələrinə və SSRİ-də sonrakı insidentlərə görə bütün məsuliyyət müstəsna surətdə onun üzərinə düşür.

"Mərkəzi hakimiyyət orqanları hadisələrdən xəbərdar idi. Sumqayıtda kütləvi iğtişaşların qarşısını almaq üçün ordudan istifadə etmək kifayət idi. Lakin sonralar Mixail Qorbaçovun Sumqayıtla, Bakıda 20 Yanvar hadisələri ilə, Alma-Ata, Tbilisi və Vilnüslə bağlı bəyan etdiyinə görə, "biz bir-iki gün gecikdik". Bu, həyasızcasına yalandır. SSRİ müdafiə naziri Dmitri Yazov xatirələrində göstərirdi ki, "biz orada idik və Mərkəzdən göstəriş gözləyirdik, lakin göstəriş gəlmədi", - Azərbaycan baş prokurorunun müavini vurğulayır. "Elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, yenidənqurma dövründə millətlərarası zəmində kəskin münaqişələr zamanı M.Qorbaçov bir qayda olaraq, xaricdə olurdu...Bu amildən bütün nəhs hadisələrin tez-tez xaricə gedən Qorbaçovdan, Yakovlevdən, Şevardnadzedən (1985-1990-cı illərdə SSRİ xarici işlər naziri) və Medvedevdən (1988-1990-cı illərdə Sov- İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü Vadim Medvedev) deyil, Siyasi Büronun mühafizəkar qanadından qaynaqlandığını düşünənlər yararlanırdı. Bu uşaq nağıllarına inanan insanlar sadəlövhdür! Doğrudanmı, belə hadisələri bir neçə günə təşkil etmək və həyata keçirmək mümkündür? Axı onlar hansısa səbəblərin nəticəsidir və bir günə ərsəyə gəlmir. Üstəlik, baş katib ölkənin, eləcə də dünyanın hər hansı nöqtəsi ilə əlaqəsini ... bir dəqiqə də itirmirdi", - Nazirlər Sovetinin sədri Nikolay Rıjkov, "Süqutun qaynaqları". Sergey Qriqoryants: "SSRİ-nin bütün tarixi qana bələnib. Həm qatillər, həm də onların ilhamvericiləri bizə yaxşı məlumdur. Bu gün kimdir müqəssir? İlk növbədə Qorbaçov. Hətta onun daha qorxunc rəqiblərinə kömək etmək riski olsa belə, bu gün bunu demək zəruridir". Ss.8: Sumqayıt hadisələri Azərbaycanda iki partiya qruplaşması arasında hakimiyyət uğrunda mübarizənin nəticəsidir, bununla əlaqədar H.Əliyevin adı çəkilir. Partiya və sovet hakimiyyəti orqanları fəaliyyətsizlik göstərirdi, Sumqayıt milisi bir sıra hallarda talançılara kömək edirdi. Lakin SSRİ Baş Prokurorluğunun bu faktlar üzrə

61 apardığı yoxlama zamanı bu məlumat təsdiqini tapmadı. Corc Soros 1989-cu ildə dərc olunan məqaləsində belə bir ehtimal irəli sürmüşdü ki, erməni talanlarında respublika DTK-nın keçmiş başçısı, 1987-1990-cı illərdə pensiyada olan Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi yerli mafiyanın əli olub. Ss.9: Kompleks ssenari - bütün, yaxud bəzi ssenariləri birləşdirən variantlar Otuz il ərzində bu ssenarilərdən hər biri üçün bu və ya digər sayda şahid ifadəsi və analitik material toplanıb. Lakin onların müqayisəsi maraqlı mənzərə yaradır: "şahidlər"in bir hissəsi ya şahid olmayıb, ya ən azı qeyri-obyektiv məlumat verib, ya da sadəcə, yalan danışıb. Analitik materiallar bütövlükdə birtərəfli xarakter daşıyıb, bu da onların müəlliflərinin ələ alınması, yaxud yoxlanılmamış və təsdiqlənməmiş şahid ifadələrinə və materiallara etibar etməsi ilə bağlı şübhələr doğurur. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və deməli, onun Sumqayıt hadisələri kimi mühüm epizodu SSRİ-ni dağıtmış partladıcı qurğunun detonatoru adlandırılır. Belə ki, Tomas de Vaal bu hadisələri yenidənqurma SSRİ-sində kütləvi zorakılığın ilk təzahürü kimi qiymətləndirib. Hərçənd 16-18.12.1986-cı il tarixdə Alma-Atada və Qazaxıstan SSR-in bəzi digər böyük şəhərlərində baş vermiş, müxtəlif sirlərə və əsatirlərə bürünmüş Qazaxıstan hadisələri də bu qəbildəndir. Belə ki, sonralar onlarla etirazçının şəhər kənarına aparılaraq soyundurulması haqqında əhvalatlar üzə çıxmışdı. Hətta cəza strukturları nümayəndələrinin binaların damından atdığı qazaxlar haqqında (100 faiz təsdiqini tapmayan) məlumatlar da mövcud idi. Rəsmi məlumatlara görə, üç nəfər, o cümlədən bir drujinaçı həlak olub. Qeyri-rəsmi mənbələr daha yüksək rəqəmlər gətirir: 10 nəfərdən 100 nəfərə qədər insan həlak olub. Bu məlumatlar sonradan təsdiqini tapmadı. Bu iş üzrə həbs olunan, saxlanılan, yaxud, sadəcə, dindirilən şəxslərin sayı minlərlədir. 900-ə qədər insan inzibati qaydada cəzalandırılmışdı (cərimə, islah işləri).Yüzlərlə vətəndaş işdən

62 qovuldu, yaxud ali məktəbdən xaric olundu. 100-ə yaxın insan cinayət təqibinə məruz qaldı, bu da mətbuatdan gizlətmək cəhdlərinə qədər Sumqayıt talanlarından sonrakı hadisələri çox xatırladır. SSRİ Prokurorluğunun rəsmi məlumatlarına görə, Sumqayıt iğtişaşları zamanı erməni milliyyətindən olan 26 vətəndaş və azərbaycanlı milliyyətindən olan 6 vətəndaş həlak olub, yüzdən çox adam yaralanıb. Bəs Sumqayıt faciəsi hansı səbəblərdən mümkün oldu? Hadisələr daxili səbəblərdən törəyən idi, yoxsa planlaşdırılmışdı? Bu suallara müəyyən dərəcədə faciədən əvvəlki hadisələrin xronikası cavab verir. Münaqişənin birtərəfli, ardıcıl və planauyğun surətdə qızışdırılması labüd şəkildə kortəbii reaksiyaya və qan tökülməsinə gətirib çıxarmalı idi, bundan sonra geri qayıtma qeyti-mümkün olmasa da çox müşkül oldu. Hadisələrin xronikası: 1945-ci ilin payızı - Ermənistanın Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsi ilə bağlı ilk müraciəti. Ermənistan Kommunist Partiyasının rəhbəri Q.Arutyunov 1945-ci ilin noyabrında Stalinə məktubla müraciət edərək DQMV-nin Qarabağ vilayəti kimi Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi məsələsini qaldırdı. Stalinin tapşırığı ilə ÜİK(b)P MK katibi Malenkov Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbəri M.C.Bağırova Arutyunovun təklifi ilə bağlı sorğu göndərdi. Bağırov ərazi mübadiləsi təklif etdi: əsasən azərbaycanlıların yaşadıqları Şuşa rayonu istisna olmaqla, DQMV-nin qalan ərazisi Ermənistana keçir. Əvəzində Ermənistanın Azərbaycana bitişik və əsasən azərbaycanlıların yaşadıqları üç rayonu Azərbaycana keçir.Qərar təxirə salındı. 1948-49-cu illər - erməni repatriantların Ermənistana qayıtması bəhanəsi ilə azərbaycanlıların kütləvi surətdə köçürülməsinə başlandı. Cəmi 200 mindən çox azərbaycanlı köçürüldü.

1963-cü il - Xruşşova 2500 Qarabağ ermənisinin imzası ilə petisiya ünvanlandı. Qarabağda iğtişaşlar nəticəsində 18 nəfər xəsarət aldı. Yaranmış gərginlik 70-ci illərin əvvəllərinə qədər qaldı. 1986-cı il - Z.Balayanın antitürk "Ocaq" kitabı. 1987-ci ilin avqustu - 75.000 Qarabağ ermənisinin adından Qorbaçova vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi haqqında petisiya ünvanlandı. Ermənistan Elmlər Akademiyası da dövlət başçısına bu xahişlə müraciət etdi. Sentyabrda Zori Balayan, oktyabrda isə Anastas Mikoyanın oğlu Sergey xarici mətbuatda Qarabağ mövzusunda çıxış etdilər. 17-18 oktyabr -Yerevanda ilk mitinqlər. Qorbaçovun müşaviri A.Aqanbeqyanın Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR- in tərkibinə verilməsinin məqsədəuyğunluğu haqqında Parisdə bəyanat verməsi. Noyabr, 1987-ci il - Ermənistandan ilk azərbaycanlı qaçqınlar. 1988-ci ilin əvvəlləri - Ermənistanın Qafan rayonunda kütləvi toqquşma və iğtişaşlar. 25 yanvar - yüzlərlə azərbaycanlının Azərbaycana qaçmağa məcbur olması. 20 fevral - Stepanakertdə DQMV Xalq Deputatları Sovetinin sessiyası. Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR və SSRİ Ali sovetlərinə DQMV-nin Azərbaycanın tərkibindən çıxıb Ermənistana birləşdirilməsinə icazə verilməsi xahişilə müraciət qəbul etdi. 21 fevral -Azərbaycan radiosu və televiziyası: DQMV-də iğtişaşlar ekstremist qruplar tərəfindən təşkil olunub. 22 fevral - DQMV ərazisində ermənilərin Əsgəran yaşayış məntəqəsinin yaxınlığında "qayda-qanun yaratmaq" üçün Ağdamdan Stepanakertə yollanmış çoxsaylı azərbaycanlılar, onların yolunda qoyulmuş milis-qoşun dəstələri və yerli əhali arasında odlu silahdan istifadə olunmaqla toqquşmalar baş verdi. Toqquşmalar nəticəsində 2 azərbaycanlı (onlardan biri

64 azərbaycanlı milis nəfərinin əlindən) həlak oldu, 50 nəfər bədən xəsarəti aldı. 23 fevral - Ermənistandan azərbaycanlı qaçqınların sayı 4.000 nəfərə çatdı. 26 fevral - Sumqayıtda Lenin adına mərkəzi meydanda Sov.İKP MK-nın baş katibi M.S.Qorbaçovun Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı hadisələrlə əlaqədar Azərbaycan və Ermənistan zəhmətkeşlərinə, xalqlarına müraciəti münasibətilə azsaylı mitinq keçirildi. 26 fevral axşamı - Azərbaycan KP MK birinci katibi Kamran Bağırov və hökumət sədri Həsən Seyidov Sumqayıta gəldi. Onlar axşam Kimyaçılar klubunda şəhər sakinləri ilə görüşdü. Kəskin suallar və ittihamlar səsləndirildi. Respublika liderləri arxa qapıdan qaçaraq Bakıya qayıtdılar. 27 fevral axşamı - tribunaların çıxışları zorakılıq hərəkətlərinə keçdi. 28 fevral - ən böyük zorakılıq hərəkətləri. 28 fevral axşamı - Bakıdan Sumqayıta Sov.İKP MK təşkilat- partiya işi şöbəsinin müdir müavini Q.Xarçenko və SSRİ DTK sədrinin birinci müavini, ordu generalı F.Bobkov gəldi. Q.Xarçenko: "Biz gələndə Sumqayıtda artıq 15 nəfər həlak olmuşdu". 29 fevral - Sumqayıta təyyarələrlə SSRİ DİN daxili qoşunlar alayı yeridildi və Bakı ümumqoşun məktəbinin kursantları gətirildi. Qoşun yeridilməsinə baxmayaraq, bəzi rayonlarda qətl və talanlar davam edirdi, çünki qoşunların döyüş sursatı yox idi və talançılara qarşı güc və silah tətbiq etmək əmri verilməmişdi. Zərərçəkənlərin müdaxilə çağırışlarına zabitlər və əsgərlər cavab vermirdi. 29 fevral - Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun Sumqayıt hadisələri ilə bağlı iclası keçirildi. Sumqayıtda komendant saatı tətbiq olundu.

Elmira Təhməzova

Ədalətsiz savaş

1988-ci il fevralın 22-dən Əsgəranda şəhid olmuş iki gəncin öldürülməsi ilə başlamış ədalətsiz savaş hələ də bitməmişdir. 1940-cı illərdə Erməni lobbisinin başçısı A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə Ermənistanda gizli “Qarabağ komitəsi” yaradılmışdı. SSRİ rəhbərliyinə hər vasitə ilə təsir etməyə çalışan ermənilər 1945-ci ildə Dağlıq Qarabağı onlara vermək məsələsini sovet hökuməti qarşısında qaldırmış və həmin il Moskvadan Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi M.C.Bağırova göndərilən məktubda bu məsələyə onun rəyi istənilmişdi. Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi M.C.Bağırov müəyyən şərtlər qoyaraq razılıq verməmişdir. 60-cı illərin ortalarında Ermənistan SSR-də növbəti dəfə antiazərbaycanlı hərəkat qızışdı. Qondarma “erməni soyqırımı”nın 50 illiyi, cəllad Andranikin 100 illiyi Ermənistanda geniş qeyd edildi və bu, öz doğma torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıların daha da sıxışdırılmasına təkan verdi. Ermənilər 1977-ci ildə SSRİ Konstitusiyası və 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyası qəbul edilərkən də Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı iddialar qaldıraraq Moskvaya, SSRİ mərkəzi orqanlarına kütləvi ərizələrlə müraciət etməyə başladılar. Heydər Əliyev Sovet İttifaqı KP MK-nın baş katibi L.Brejnevlə görüşərək erməni şovinistlərinin Dağlıq Qarabağla bağlı əsassız iddialarını puça çıxardı. Artıq 1988-ci ilin yanvar ayınadək Qarabağ münaqişəsinin yeni mərhələsinin startı üçün bütün hazırlıq yekunlaşmışdı. Heydər Əliyevin ittifaq rəhbərliyindən uzaqlaşdırılması ilə mərkəzdə ermənilərin xeyrinə dəyişən balans problemin həllində Moskvanın birbaşa olaraq ermənipərəst mövqe tutacağını şərtləndirmişdi. Ağdamlılar Qarabağ münaqişəsinin ilk şəhidlərini – Əli ilə Bəxtiyarı Əsgəranda torpaq və millət uğrunda fəda etdi. Bakıda da ilk

ümumxalq mitinqi keçirildi. Xalq Moskvadan ədalətli olmasını, problemə son qoyulmasını istəyirdi. Ölkə rəhbərliyindən tələb olunurdu ki, Qarabağda baş verən hadisələr xalqdan gizlədilməsin, hakimiyyət problemin ciddiliyini qəbul edib tədbir görsün, Qarabağda vuruşan insanları silah-sursatla təmin etsin. Əli ilə Bəxtiyarın dəfn günü bütün ətraf və uzaq rayonlardan Ağdamın dərdinə şərik olmağa gələnlərin sayı hesabı yox idi. 1988-ci ilin sonlarından Ermənistandakı azərbaycanlıların kütləvi deportasiyası başladı. 1989-cu ildə Moskva tərəfindən “Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarə formasının tətbiq edilməsi haqqında” fərman verildi. Fərmana əsasən Dağlıq Qarabağ Azərbaycan tərkibində muxtar vilayət statusu saxlanılmaqla, Moskvaya tabe olan xüsusi idarə forması yaradıldı. A.Volski rəhbər təyin edildi. Vilayət ərazisindəki bütün müəssisələrin artıq Azərbaycanda deyil, Ermənistanda yerləşən müəssisələrlə iqtisadi əlaqələr qurmasını təmin edən sərəncamlar verdi və bunu qısa müddət ərzində həyata keçirdi. 1991-ci ilə qədər Dağlıq Qarabağda və eləcə də Ermənistanla həmsərhəd rayonlarda azərbaycanlılar yaşayan kəndləri işğal edən, himayəçilərinə arxalanan ermənilər, həm də müstəqilliyimizin ilk illərində dağlıq Qarabağı və ona bitişik rayonları işğal etdilər. Dağlıq Qarabağ bütün dünyada rəsmən Azərbaycanın ərazisi kimi tanınır. Bununla belə Qərb dünyası ermənilərin işğalçılıq siyasətinə, Azərbaycan ərazilərinin hələ də işğal altında qalmasına göz yumur. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, müstəqilliyi 140-dan artıq dövlətin tanıdığı, BMT və ATƏT və bir çox beynəlxalq təşkilatların üzvü olan Azərbaycan Respublikasının Ermənistan tərəfində işğal olunması təcavüzkarlıqdır. BMT Baş Məclisinin qətnaməsində göstərilir: “Bir dövlətin başqa bir dövlətin suverenliyinə, ərazi toxunulmazlığına və ya siyasi qüvvə işlətməsi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Nizamnaməsilə bir araya sığmayan həmin tərifdə müəyyən

67 edildiyi kimi hər hansı bir yolla qüvvə tətbiq edilməsi təcavüzkar hesab olunur”. Biz işğal edilmiş Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonlarının azad edilməsinə, Azərbaycanın ərazi bütövlüynün tam təmin edilməsinə ümidlə baxırıq. Prezident İlham Əliyev dünya azərbaycanlılarını təbrik edərək Dağlıq Qarabağ məsələsinəsə toxunub. Dövlət başçısı cənab İlham Əliyev vurğulayıb ki, ən müasir silahlarla, texnika ilə təchiz edilmiş Azərbaycan Ordusu çox yüksək döyüş qabiliyyətinə malikdir və biz bu il bunu bir daha təsdiq etdik: “Azərbaycan Ordusu Azərbaycan-Ermənistan sərhədinin Naxçıvan istiqamətində uğurlu əməliyyat keçirərək 11 min hektar torpağa tam nəzarət edir. Strateji yüksəkliklərin əldə edilməsi bizə imkan verir ki, Ermənistan ərazisindən keçən önəmli kommunikasiyalara və yollara tam nəzarət edək. Biz bundan sonra da öz hərbi qüdrətimizi artıracağıq. Biz Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini sülh yolu ilə həll etmək istəyirik və danışıqlarda iştirakımız bunun əyani sübutudur. Ancaq hər kəs bilir və bilməlidir ki, münaqişənin həlli üçün hərbi amil xüsusi rol oynayır və bundan sonra da biz hərbi qüdrətimizi artıracağıq. 2018-ci il may ayında Naxçıvanın Şərur rayonunun 1 kəndinin və ətrafdakı 11 min hektar ərazinin işğaldan azad edilməsi Silahlı Qüvvələrimizə Ermənistandan işğal altındakı Dağlıq Qarabağ bölgəsinə gedən yolları nəzarətdə saxlamağa imkan verdi. Yəni bütün bunlar bir daha göstərdi ki, Azərbaycan ərazi bütövlüyü məsələsində çox ciddi addımlar atıb və həmişə bu məsələ Azərbaycan dövlətinin gündəlik fəaliyyətində əsas məsələ kimi qalacaq. Əgər Ermənistan özünün işğalçılıq siyasətini davam etdirəcəksə, bu ona gətirib çıxaracaq ki, Ermənistan vəziyyətini daha da ağırlaşdıracaq. Görülən işlər bunu təsdiq edir. 2019-cu il uğurlu olacaq və Prezidentimizin dediyi kimi, 2019-cu ildən gözləntimiz çoxdur. Xüsusilə Dağlıq Qarabağ probleminin həlli istiqamətində, irəliləyişlər olacaq və 2019-cu il həlledici il kimi tarixdə qalacaq.

Hələ də Ermənistan Azərbaycana qarşı təcavüzünü və 29 ildən artıqdır Azərbaycan ərazilərini işğal altında saxladığını aşkar şəkildə nümayiş etdirir. Bu illər ərzində beynəlxalq vasitəçilərin səyləri ilə münaqişənin tənzimlənməsi üzrə aparılan danışıqlar çərçivəsində Ermənistan rəhbərliyinin gücdən istifadə etməklə qonşu ölkənin işğal etdikləri ərazilərində təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsindən bəhs etməsi işğalçı siyasətə haqq qazandırmaq və işğalın nəticələrini möhkəmləndirmək niyyətinin göstəricisidir. Dağlıq Qarabağ, eləcə də Azərbaycanın hər bir yerində təhlükəsizlik və sabitlik bizim üçün vacibdir. Bu barədə ölkə rəhbərliyi səviyyəsində Azərbaycanın mövqeyi hər zaman bəyan edilib. Münaqişənin həlli üzrə uzunmüddətli davam edən danışıqlar təcrübəsi onu göstərir ki, Ermənistan tərəfindən verilən vədlər və razılaşdırılan bəyanatlar kifayət etmir, bu işdə ən əsas məsələ verdiyin vədə və ya bəyanata uyğun davranmaqdır. O da ki, Ermənistan rəhbərliyində yoxdur.

Elxan Şahinoğlu Putin həm İrəvana, həm də Bakıya niyə zəng edib? Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan aprelin əvvəlində Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə Avstriya paytaxtında görüşdükdən sonra danışılanlar haqqında iki nəfəri telefonla məlumatlandırmağı lazım bildi. Paşinyan görüşdən sonra birinci Dağlıq Qarabağ separatçılarının lideri Bako Saakyana zəng etdi. Bunun səbəbi məlumdur. Paşinyan separatçıları rahatladır ki, narahatlığa əsas yoxdur, Vyanada onların istəyi əleyhinə heç nəyi müzakirə etməyib. Paşinyan Bako Saakyandan sonra Rusiyanın prezidenti Vladimir Putinlə telefonla danışdı. Birincisi, Paşinyan bununla göstərdi ki, Qarabağ problemini separatçılarla yanaşı Rusiyanın icazəsi olmadan da həll etməyəcək. Paşinyan Putinə zəng etməklə Rusiyadan asılı olduğunu göstərir. Halbuki,

Paşinyan hakimiyyətə gələndə Qərblə Rusiya arasında balans saxlamağa çalışırdı. Balans alınmadı. Paşinyan özündən əvvəlkilər kimi Rusiyanın vassallığını seçdi. İkincisi, Putin telefonda Paşinyana dedi ki, Rusiya bundan sonra münaqişənin həlli prosesinə dəstək verməyə hazırdır. Bu cümləni belə də anlamaq olar: Danışıqlar prosesi Kremlin nəzarəti altında olmalıdır! Belə çıxır ki, Azərbaycan həm Ermənistan, həm də Ermənistan üzərindən Rusiya və separatçılarla da danışıqlar aparır. Paşinyan sadəcə vasitəçidir. Putin Paşinyandan sonra İlham Əliyevlə də telefonla danışdı. Bununla Putin göstərmək istədi ki, guya həm Azərbaycanla, həm də Ermənistanla eyni məsafədədir. Vyana görüşü nəticəsiz qaldı. Çünki eyni gündə Ermənistanın müdafiə naziri David Tonoyan dedi ki, Ermənistan ordusu Azərbaycanın yeni torpaqlarını da işğal edə bilər. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi bəyanat yaydı ki, Paşinyan Tonoyanın açıqlamasına münasibət bildirsin. Paşinyan isə Tonoyanı müdafiə etdi və bununla Vyana görüşünün üstündən xətt çəkdi. 2016-cı il aprelin 2-də Azərbaycanla Ermənistan arasında hərbi toqquşma baş vermişdi. Döyüşlər nəticəsində Azərbaycan ordusu bəzi əraziləri azad etmişdi. Üstündən 3 il keçdikdən sonra həm Azərbaycan prezidenti, həm də Ermənistanın baş naziri müxtəlif açıqlamalar verdilər. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bir daha vurğuladı ki, müharibə bitməyib. Bu ritorika göstərir ki, sülh danışıqları nəticə verməyəcəyi halda bölgədə yenidən müharibənin başlanması risqi var. Bu arada Azərbaycanın müdafiə naziri Zakir Həsənov müsahibə verdi. O dedi ki, Azərbaycan ordusu güclüdür və Ermənistanla müharibəyə hazırdır. Zakir Həsənov bu açıqlama ilə Ermənistanın müdafiə naziri David Tonoyana cavab verdi. Zakir Həsənovun açıqlamasında belə cümlə var idi: “Biz indiki vaxtda müharibə şəraitində olan dövlətlərin təcrübəsindən istifadə edirik. Biz döyüş hazırlığında

Türkiyənin təcrübəsindən istifadə edirik. Çünki qardaş ölkənin bu sahədə böyük təcrübəsi var”. Göründüyü kimi, Zakir Həsənov Türkiyənin adını xüsusi çəkir. Zakir Həsənov bununla demək istəyir ki, Ermənistan Rusiyanın hərbi təcrübəsindən istifadə edirsə, biz də Türkiyə təcrübəsindən istifadə edirik və edəcəyik. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, Rusiyanın Ermənistanda hərbi bazaları var, Türkiyənin Azərbaycanda hərbi bazaları yoxdur. Bu məsələni də həll etmək lazımdır. Bu arada, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Mariya Zaxarova “ONA” agentliyinə müsahibəsində Rusiya- Azərbaycan münasibətlərinin mövcud durumunu dəyərləndirməsi də diqqəti cəlb edirdi. Mariya Zaxarova dedi ki, bu gün Rusiya və Azərbaycan siyasi, ticarət-iqtisadi, humanitar və digər sahələrdə aktiv dialoq aparan strateji tərəfdaşdır. Rusiyalı diplomat bildirib ki, Rusiya Azərbaycanın böyük ticarət tərəfdaşlarından biridir. Hiss olunur ki, Zaxarova müsahibəyə yaxşı hazırlaşıb. Çünki rusiyalı diplomat müsahibə boyunca xeyli statistik rəqəmlərə müraciət edib. Məsələn, Zaxarova ticarət-iqtisadi və humanitar əlaqələrin dinamik inkişafından danışarkən bunları qeyd edib: “2018-ci ilin yanvar-noyabr aylarında iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 2,2 mlrd. ABŞ dolları təşkil edib. Bu göstərici 2017-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 14 faiz çoxdur. Hal-hazırda Azərbaycanda 700-dən çox birgə müəssisə fəaliyyət göstərir. Rusiyada təhsil alan 11 minə yaxın azərbaycanlı tələbə var. Onlardan 1000 nəfərə yaxını dövlət büdcəsi hesabına təhsil alır. Hər il 200-dən çox Azərbaycan vətəndaşına təqaüd verilir”. Mariya Zaxarova müsahibəsində Azərbaycanı gah strateji tərəfdaş, gah da strateji müttəfiq adlandırıb. Görünür, özü də bu məsələdə yekun qərar verə bilməyib. Onun bu cümləsi diqqəti cəlb edir: “İki ölkə liderinin 2018-ci ilin sentyabr ayındakı rəsmi görüşündə Rusiya-Azərbaycan arasında strateji

71 müttəfiqliyin yeni keyfiyyət səviyyəsinə çatdırılmasına dair razılaşmalar 5 yol xəritəsinin reallaşmasına yaxşı təkan verib”. Zaxarova iki ölkə arasındakı münasibətlərdə neqativ faktı da xatırladıb: “Əlbəttə ki, ikitərəfli gündəmimizdə ayrıca problemli məqamlara da rast gəlinir ki, məlum olduğu kimi belə hallardan hətta ən yaxın dövlətlər arasındakı münasibətlər belə sığortalanmayıb. Onlardan biri - erməni kökənli Rusiya vətəndaşlarının Azərbaycana buraxılmaması ilə bağlı olan müntəzəm insidentlərdir. Hesab edirik ki, bu problem qarşılıqlı anlaşma əsasında həll ediləcək. Ancaq təkrar edirəm ki, Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin ümumi gedişatı çox yaxşıdır”. Münasibətlərin gedişatı yaxşıdırsa, niyə Rusiya XİN hər dəfə Azərbaycanın əleyhinə bəyanatlar yayınlayır? Mariya Zaxaxora bu ilin əvvəlində brifinqdə demişdi ki, Rusiyanın erməni mənşəli vətəndaşlarının Azərbaycana buraxılmaması doğru deyil. O bunu diskriminasiya adlandırmışdı. Ermənistan Azərbaycan torpaqlarını işğal edib, azərbaycanlılar Xocalı soyqrımını umutmayıblar. Ona görə də azərbaycanlılarla ermənilər arasında sülh hələ ki, mümkün deyil. Belə olan halda erməni mənşəli Rusiya vətəndaşının Azərbaycana gəlməsi onun özünə təhlükəsizlik problemi yarada bilər. Ancaq Mariya Zaxarova və onu öyrədənlər bu sadə həqiqəti anlamaq istəmirlər. Mariya Zaxarova son müsahibəsində Azərbaycanla əlaqəli iki mövzuya da münasibət bildirmişdi. Birincisi, Zaxarova dedi ki, “ABŞ və NATO-nun Cənubi Qafqazdakı hərbi fəaliyyətini Rusiya üçün ciddi hərbi-siyasi çağırış kimi qəbul edirik”. Bu bir növ bölgə ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana xəbərdarlıqdır. Vaxtilə belə xəbərdarlıqlar Moskvadan Baltikyanı ölkələrə də göndərilirdi. Bu gün həmin ölkələr NATO-nun üzvüdürlər. Gürcüstan da NATO üzvlüyünə çalışır. Azərbaycan da Rusiyanın istəyi ilə ABŞ və NATO ilə hərbi əməkdaşlıqdan imtina etməyib və etməməlidir. NATO rəhbərliyi də Azərbaycanla əməkdaşlığı yüksək qiymətləndirir.

İkincisi, Zaxarova dedi ki, “Qarabağ mövzusunun Azərbaycan üçün nə qədər ağrılı olduğunu yaxşı anlayırıq”. Zaxarova bununla əlaqədar olaraq Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması yolunda vacib mərhələlərdən biri kimi 2008-ci ildə Moskva deklarasiyasının qəbul olunmasını xatırladıb. Rusiya XİN rəsmisi bildirib ki, Moskva deklarasiyası Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması ilə bağlı Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin imzaları olan ilk və hələlik yeganə sənəddir. Həmin sənəddə tərəflərin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hüquq prinsipləri və normaları əsasında siyasi yolla nizamlanması və regionda sabitlik və təhlükəsizliyin bərqərar olmasını təmin etmək niyyəti açıq şəkildə ifadə olunub: “2016-cı ilin aprelində genişmiqyaslı silahlı toqquşmaları Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan baş qərargah rəislərinin Moskvada əldə etdiyi razılıq sayəsində dayandırmaq mümkün oldu. O vaxtdan indiyə kimi sərhəddə və təmas xəttində nisbi sakitlik yarandı”. Zaxarovanın dediyinin əksinə olaraq 2008-ci ildə imzalanan Moskva deklarasiyası çoxdan unudulub. Çünki həmin deklarasiya konkretlikdən uzaq idi. Doğrudur, Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri həmin deklarasiyanı Moskvada imzaladılar, ancaq sənəddə göstərilən bəndlər yerinə yetirilmədi. Əgər bu deklarasiya ciddi sənəd olsaydı, 2016-cı ildə 4 günlük müharibə baş verməməli idi. Zaxarovanın 2016- cı ilin aprelindəki silahlı toqquşmaların Rusiyanın baş qərargah rəisinin vasitəçiliyi ilə qarşısının alınması fikrinə gəldikdə isə əslində bununla Moskva müttəfiqi Ermənistanı ağır məğlubiyyətdən xilas etdi. Moskvanın bu vasitəçiliyinin Azərbaycana faydası olmadı. Çünki daha sonra Moskva münaqişənin danışıqlar yolu ilə həllini sürətləndirmədi.

Əsəd Qurbanlı

Azərbaycanlıların tarixi - etnik torpaqlarından - Ermənistan SSR-dən deportasiyasının bəzi qaranlıq məsələləri barədə. (1947-1953-cü illər)

Azərbaycan türklərinin 1948-1953-cü illərdə tarixi-etnik torpaqlarından – Ermənistan SSR ərazisindən kütləvi deportasiya probleminin tədqiqi istiqamətində bir çox işlər görülsə də, bir çox məqamlar hələ də aydınlaşdırılmamışdır. Bu baxımdan Azərbaycanlı köçkünlərin köçürülməyə olan münasibəti məsələsinin tədqiqi öz aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır. Məlum olduğu kimi, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri İ.V.Stalinin imzası ilə «Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermsənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi» haqqında 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərar qəbul edilmişdi. Həmin qərara görə, 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-cu ildə 40 min nəfərin, 1950-ci ildə isə 50 min azərbaycanlının Ermənistan SSR-dən köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. [1,v.14]. Qərarda köçürülmənin «könüllü» olduğu göstərilirdi. Arxivdə saxlanılan rəsmi dövlət sənədlərində də köçürülmənin «könüllü» aparıldığı qeyd olunur. Bəzi erməni müəllifləri də son zamanlar belə bir iddia ilə çıxış edirlər ki, köçürülmə könüllü olmuşdur. Guya onlar Azərbaycan SSR K(b)P MK-nın birinci katibi M.C.Bağırovun SSRİ hökumətinə, azərbaycanlıların Azərbaycan SSR-in Kür- Araz ovalığına köçürülməsi haqqında xahiş-müraciəti əsasında köçürülmüşdür [3,c.58]. Əlbəttə ki, onların bununla bağlı gətirdiyi əsassız arqument tarixi gerçəkliyi əks etdirmir və növbəti erməni yalanından başqa bir şey deyil. Apardığımız tədqiqat işləri göstərir ki, azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından köçürülməsi iqtisadi səbəblə yox, sırf siyasi səbəblərlə bağlı olmuşdur.

Doğrudanmı köçürülmə könüllü idi? Bu «könüllü» köçürülmə zamanı 100 mindən artıq soydaşlarımız məcburi köçürülməyə məruz qalmışdı [4,s.12]. Bəs, köçürüləcək azərbaycanlı əhalinin köçürmə siyasətinə münasibəti necə idi və onlar bu siyasi tədbiri necə qarşılayırdalar? Tədqiqat işimizlə bağlı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində işləyərkən rast gəldiyimiz bir arxiv sənədi bu məsələdə müəyyən tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılmasında, xüsusən də Azərbaycan türklərinin bu amansız və ağır bir siyasətə olan münasibətinə aydınlıq gətirmək baxmından qiymətli mənbədir. Bu mənbə həm də o vaxtkı, İ.V.Stalin başda olmaqla SSRİ rəhbərlərinin, Ermənistanın kommunist , əslində isə millətçi siyasi dairələrinin azərbaycanlılara qarşı yönəldilmiş və həyata keçirilmiş cinayətkar hərəkətlərini ifşa etmək üçün olduqca tutarlı sənəddir. 1948-ci ildən etibarən azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası prosesi həyata keçirilməyə başladı. Arxiv sənədindən aydın olur ki, köçürülmə haqqında SSRİ hökumətinin bu məlum qərarı soydaşlarımız üçün olduqca gözlənilməz olur. Əhalinin bir hissəsi bu qərarı SSRİ ilə Türkiyə arasında olacaq müharibə ehtimalı ilə, bir qismi isə, ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı olan tarixi-etnik düşmənçiliyi ilə əlaqələndirirdilər. [2,v.20-30]. Köçürülməyə erməni əhalisinin münasibəti çox maraqlıdır. Azərbaycanlıların köçürülməsi haqqında məlum qərar ermənilər üçün bir fürsət olur. Onlar bu qərarı tarixi, təbii hadisə kimi qəbul edir və sevinclə qarşılayırdılar. Ermənistan rəhbərlərinin birinin qeyd etdiyi kimi, köçürülmə ilə bağlı ermənilərin fikirlərində müxtəlif mülahizələr səslənir ki, bu da millətçi xarakter daşıyır. [2,v.20]. 1948-ci il mart ayının 10-da SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri İ.V. Stalinin imzası ilə “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” qəbul

75 edildiyi ikinci qərarda isə göstərilirdi ki, bu qərar “SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli qərarına əlavədir” [1,v.21]. Fərmanda Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilirdi ki, Ermənistan SSR-dən kolxozçular və başqa azərbaycanlı əhalinin Kür-Araz ovalığına köçürüləcəyi müddətdə İrəvan şəhərində öz xüsusi nümayəndəliyini açsın. SSRİ Nazirlər Sovetinin məlum qərarından irəli gələn vəzifələri yerindəcə tez və operativ həll etmək məqsədilə Azərbaycan SSR K(b) P MK-nin 13 mart 1948-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti İrəvanda xüsusi nümayəndəliyini açmış, həmin vəzifəyə M. Məmmədov təyin edilmişdi [1,v.17]. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında İrəvandakı xüsusi nümayəndəsi M. Məmmədovun Azərbaycan SSR K (b) P MK-nın birinci katibi M. Ç. Bağırova və Nazirlər Sovetinin sədri Teymur Quliyevə göndərdiyi sənəd köçürmə ilə bağlı bir çox həqiqətlərin üzə çıxarılmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Sənəddən aydın olur ki, Ermənistan SSR-in 1948-ci il üçün azərbaycanlılar yaşayan 53 yaşayış məntəqəsindən 11.244 nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulur, ermənilər ilkin olaraq azərbaycanlılarla ermənilərin birgə yaşadıqları qarışıq kəndləri, əsasən də iri azərbaycanlı kəndlərini köçürmək istəyirdilər. Bunlar biri 245 təsərrüfatı olan (1179 nəfər) Noyemberyan rayonunun Ləmbəli kəndi və 238 təsərrüfatı olan (1410 nəfər) Zəngibasar rayonunun Mehmandar kəndi idi. Aydın olur ki, belə bir böyük köçürülmə tədbirləri köçürüləcək azərbaycanlı əhali arasında həddən çox suallar doğurmuş, bu məqsədlə Ermənistanın müxtəlif rayon və kəndlərindən azərbaycanlı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən olan şəxslər İrəvana-Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin nümayəndəliyinə üz tutur, bir çox suallara cavab axtarırlar. M.Məmmədovun Azərbaycan rəhbərliyinə ünvanlanmış ilkin köçürmə planından aydın olur ki,ona çoxlu azərbaycanlılar müraciət edərək bildirmişlər ki, onları mümkün qədər tez bir müddətdə Azərbaycana köçürsünlər.

Aydın olur ki, nümayəndəliyə müraciət edənlərin əksəriyyəti işsiz insanlardır. Belə ki, Ermənistanın vəzifəli şəxsləri erməni-repatriantları yerləşdirmək adı altında azərbaycanlıları kütləvi surətdə işdən azad etmişlər.[2,v.20 ] Köçürüləcək əhali iqlim şəraiti ilə bağlı narahatlıqlarını gizlətmir, onların əsasən dağlıq və dağətəyi rayonlarda yerləşdirilməsini hökümətdən xahiş edirdilər. M. Məmmədovun məlumatında göstərilirdi ki, köçkünlər Kirovabad (indiki Gəncə) Şamxor (indiki Şəmkir), Tovuz, Ağstafa, Qazax və Kirovabad (indiki Gəncə) ətrafında məskunlaşmaq istəyirlər.[2, v. 20-27] Sənəddən məlum olur kim, SSRİ Nazirlər Sovetinin müvafiq qərarında nəzərdə tutulduğu kimi, köçürülmə heç də xoşluqla olmayıb və məcburi xarakter daşıyıb. Köçürmə illərində Ermənistan SSR Daxili İşlər Naziri işləmiş Xoren Qriqoryanın Azərbaycan K(b) MK-nın I katibi M.C.Bağırova ünvanlanmış, üzərində «tamamilə məxfidir» qrifli «Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisi arasında köçürülməyə dair əhval-ruhiyyə haqqında» 3 may 1948-ci il tarixli arayışı diqqəti çəkəndir. X.Qriqoryan arayışda bildirdi: «Xarakterik haldır ki, gələcək köçürülmə ilə bağlı əhaliyə xəbər verilən kimi və bu tədbirin məqsədləri kolxozların ümumi yığıncağında açıqlandığı zaman iştirakçılar öz tərəfindən hökumətin bu qərarını yekdilliklə müsbət qarşılasalar da, öz aralarında olan təkbətək söhbətlərində əhalinin çoxu bu tədbirə qarşı öz etirazlarını bildirirlər»[2,v.9]. Köçürülmə ərəfəsində Ermənistan xüsusi xidmət orqanları və onların yerlərdəki çoxsaylı agentləri vasitəsi ilə azərbaycanlı əhalinin köçürmə siyasətinə olan münasibəti öyrənilir və lazımi dövlət instansiyalarına çatdırılırdı. Azərbaycanlı əhali arasında dinləmələr və ictimai rəyin öyrənilməsi zamanı məlum olur ki, azərbaycanlı əhali tərəfindən köçürməyə olan münasibət heç də rəsmi orqanların bildirdiyi kimi bir mənalı deyildi. Ermənistan SSR Daxili İşlər Naziri X.Qriqoryan azərbaycanlı əhali arasında yaranmış mənfi əhval-ruhiyyəni

77 onlar arasında aparılmış zəif izahat işləri ilə bağlasa da, əsl həqiqətdə Azərbaycan türkləri minillər boyu yaşadıqları, tarixi-etnik torpaqlarını heç də asanlıqla tərk etmək istəmirdilər. Bu faktı təsdiq edən X.Qriqoryan Azərbaycan rəhbərinə ünvanladığı arayışda bildirirdi: «Bizim tərəfimizdən çoxlu faktlar əldə olunmuşdur ki, azərbaycanlılar yaşayış yerlərindən köçmək istəmirlər…»[2,v.9]. SSRİ Nazirlər Sovetinin məlum qərarına qarşı qeyri leqal və yarımleqal formada, gizli olsa da, mənfi münasibət davam edir və bu cür münasibət Ermənistanın Azərbaycan türkləri yaşayan bütün şəhər və rayonlarını əhatə etmişdi. Bu cür münasibət Zəngibasar, Amasya, Noyemberyan, Basarkeçər, Sisyan, Vedi, Qəmərli, Qarabağlar, Oktamberyan, Meğri, Qafan və başqa rayonların azərbaycanlı əhalisi arasında kəskin şəkildə nəzərə çarpırdı [2, v.30]. Amasya rayonunun Çivinli, Basarkeçər rayonunun Şişqaya kəndlərinin böyük bir hissəsi qəti surətdə Azərbaycana köçməkdən imtina etmiş, Artaşat rayonunun Axund Bozavənd, Darğalı kəndlərinin azərbaycanlı əhalisi isə bildirirdilər ki, bizimlə nə edirlər etsinlər, hec bir halda biz buradan köçən deyilik. Qoy bizi elə yerimizdəcə öldürsünlər. Qafan rayonunun Siznak kənd kolxozunun sədri Bəşir Tağıyev isə bütün həmkəndlilərinin köçürməyə olan münasibətini ifadə edərək deyirdi: «Doğma kənddə ölmək, təzə yerə köçməkdən yaxşıdır»[2,v.25]. Zəngibasar rayonunun Zəngilər, Xırda Dəmirçi, Oktomberyan rayonunun Baxçalar kəndlərinin bir qrup sakinləri isə köçürülmənin səbəbini erməni repatriantlarının gəlişi ilə əlaqələndirirdilər. Onlar bu qənaətdə idilər ki, onların təsərrüfatlarında erməni-repatriantlar yerləşdiriləcək. Amasya rayon MTS-nın bir qrup traktorçusu isə bu fikrə gəlmişdilər ki, bu il onlar yaz əkinini keyfiyyətsiz keçirəçəklər. Çünki bu məhsulu ermənilər yığacaq və bizə hec nə çatmayacaq. Amasya rayonunun Çivinli, İbiş, Daşkörpü, Zəngibasar rayonunun Şurakənd, Zəngilər, Kolanlı, Ağahəmzəli, Vedi

78 rayonunun Böyük Vedi, Taytan, Şirazlı kəndlərinin bir qrup sakinləri isə öz evlərini sökür, tikinti materiallarını satır və həyətyanı meyvə ağaclarını kəsib doğrayırdılar ki, onlara qismət olmayan fərdi təsərrüfatlar və tikililər ermənilərə qalmasın. [2,v.14]. Kolxoz təsərrüfatlarında çalışan azərbaycanlı əhali köçürmə siyasətinə etiraz əlaməti olaraq tarlalara çıxmır, vergi ödəməkdən imtina edirdilər. Oktemberyan rayonunun Bağçalar kəndinin kolxozçuları Zəngibasar rayonunun Zəngilər, Kolanlı, Ağahəmzəli, Basarkeçər rayonunun Çaxırlı, Amasya rayonunun Çivinli kəndlərinin kolxozçuları kütləvi sürətdə işə çıxmaqdan imtina etmişlər. Onlardan işə çıxmamalarının səbəbini soruşduqda onlar cavab verirdilər ki, bir halda ki, ermənilər bizi Ermənistandan köçürürlər, kim üçün və nə üçün biz işləməliyik [2,v.20 ]. Vergi ödəməkdən imtina edən Zəngibasar rayonunun Sarıcalar kəndinin kolxozçuları isə bunu onunla izah edirdilər ki, onsuzda hamımızı köçürəcəklər, nahaq yerə bizim kolxozçular vergi ödəyirlər. Göygümbəz kəndinin kolxozçuları isə söhbətdə bildirirdilər ki, nahaq yerə biz kolxozda işləyirik, bizim bütün əməyimiz ermənilərə qalacaq. Ümumiyyətlə ermənilərlə yaşamaq çətindir. Çünki onlar bizi sıxışdırırlar, hətta kolxozlarda belə bizə münasib iş vermirlər [2,v.21] Dinləmələrdən aydın olur ki, azərbaycanlı əhalinin əksər hissəsi köçürülmənin əsas səbəbini ermənilərin türklərə qarşı olan tarixi etnik düşmənçiliklərində görürdülər. Bütün bunlar təsadüf deyildi. Azərbaycanlıların yaşlı və cavan nəsli bu ərazidə ermənilərin zaman-zaman onların başına gətirdikləri qanlı faciələrin şahidi idilər. 1905-1907-ci illərin məşəqqətli hadisələrini, 1918-1920-ci illərin qaçqınlıq illərini yaşamış əhalinin qan yaddaşı ermənilərin törətdikləri dəhşətli faciələri hələ də unuda bilməmişdi. Azərbaycan türklərinin köçürülməsi haqqında SSRİ Nazirlər Sovetinin məlum qərarının kütləvi məlumat vasitələri

79 ilə əhaliyə çatdırılmaması, qərarın onlardan gizli saxlanılması azərbaycanlı əhalidə onların köçürüləcəyi ərazi, onun istiqaməti ilə bağlı şübhələrin meydana çıxmasında və bəzən də şaiə xarakteri daşımasında həlledici sözünü deyirdi. Köçürüləcək azərbaycanlı əhali köçürülmənin nə dərəcədə dəhşətli olduğunu bilirdilər. Onlar Krımdan Krım türklərinin, Ahıskadan Ahıska türklərinin hansı şəraitdə köçürülmələrindən xəbərdar idilər. Köçkünlərin köçürüləcək ərazi və onun istiqaməti ilə bağlı şübhələrin yaranması onlarda sovet dövlətinə olan inamsızlıqlarından irəli gəlirdi. Amasya rayonunun Quzukənd, Təpəköy, Zəngibasar rayonunun Sarıcalar kəndlərinin türk əhalisi isə belə hesab edirdilər ki, köçürülmə hec də könüllü olmayacaq və onlar Axalkələkdə olduğu kimi dəmiryol vaqonlarına doldurulub Qazaxıstana aparılacaqlar. Ən cəsarətli etiraz forması isə Arpaçay (Axuryan) və Araz boyunca yaşayan azərbaycanlı əhalinin müəyyən qrupu tərəfindən irəli sürülürdü. Onlar köçürülmə tədbirlərinə qoşulmaqdansa Türkiyəyə və İrana keçmək haqqında götür- qoy edir, bəziləri isə vaxtında bu ölkədən çıxıb getməməkdə öz təəssüflərini gizlətmirdilər. Azərbaycan türkləri köçürməyə olan münasibətlərini müxtəlif formalarda bildirməkdən çəkinmirdilər. Onlar SSRİ hökumətinə, Azərbaycan rəhbərliyinə teleqramlar vurur, öz narazılıqlarını açıq-aşkar ifadə edirdilər. Aydın olur ki, köçmək məcburiyyətində qalan azərbaycanlı kolxozçular tarlaya çıxmaqdan imtina edir, yetişdirdikləri meyvə ağaclarını qırır, öz evlərini və təsərrüfat tikililərini sökürlər. Köçürüləcək əhalinin köçürmə siyasətinə qarşı narazılıqlarının bir səbəbi də onların köçürüləcəyi Kür-Araz ovalığının isti iqlim şəraitinin bağlı idi. Köçürüləcək azərbaycanlı əhali arasında 1905-1907, 1918-1920-ci illər qaçqınlığının dəhşətlərini yaşamış insanlar az deyildi. Onlar Azərbaycanın Aran rayonlarının isti iqlimini görmüş və fəlakətlərini

80 yaşamışdılar. Odur ki, onlar Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayonlarında məskunlaşmaq istəyirdilər. Köçürülmə tədbirlərinə qoşulmayan və bütün əhalisi ilə birlikdə bu siyasi tədbirə etiraz edən Noyemberyan rayonunun Ləmbəli kəndinin əhalisi hələ 1948-ci ildə köçürülməsi nəzərdə tutulan kəndlərin siyahısında idi. Onlar Azərbaycanın Salyan rayonuna köçməkdən qəti imtina edir, açıqdan-açığa hökumətin qərarına itaətsizlik nümayiş etdirirdilər. Azərbaycan SSR Köçürmə İdarəsinin rəisi A. Gözəlovun, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri Q. Quliyevin adına göndərilmiş 26 oktyabr 1948-ci il tarixli məktubunda bildirilirdi ki, 245 təsərrüfatdan (1192 nəfər) ibarət olan Ləmbəli kəndinin əhalisi Azərbaycana köçmək istəmir. [4, s.38]. Mingəçevirə köçürülməsi nəzərdə tutulan Meğri rayonunun Nüvədi kəndinin əhalisi isə öz yerlərini tərk etmirdi.Vaxtı ilə Zəngilan rayonunun tərkibində olan, 1929-cu ildə Ermənistana verilən bu kəndin əhalisi tərəfindən kolxozçuların ümumi yığıncağında qəbul edilmiş qərarda onların narazılığı ifadə olunurdu.İ.V.Stalinə göndərilmiş teleqramda deyilirdi ki, onları öz yerlərindən köçürməkdənsə, kəndinin əvvəlki sərhədlərinin bərpa olunması və Zəngilan rayonun inzibati bölgüsünə daxil edilməsi xahiş edilirdi [1, v.24]. Arxivdə qorunub saxlanılan sənədlərdən biri də Vedi rayonun İcraiyyə Komitəsinin sədri Ə. Məmmədovun Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinin sədr müavini Çarqoğluyana məktublarıdır. Bu məktublar Vedidə, Qarabağlar da azərbaycanlı əhalinin necə və hansı şəraitdə köçürülməsinə aydınlıq gətirir. Ermənistan rəhbərləri Vedi rayonundan türk əhalini köçürmək üçün daha sərt üsuldan istifadə edirdi. Köçürmənin ilk ilində planda nəzərdə tutulduğu kimi Vedi rayonundan 500 adamın köçürülməsi nəzərdə tutulsa da 1948- ci aprelin 28- nə kimi 9. 915 min adamın köçmək üçün ərizəsi alınmışdı. Rayondan daha çox azərbaycanlı əhalini köçürmək məqsədilə

Ermənistan K(b)P MK-nın xüsusi tapşırığı ilə rayonun əlaqədar təşkilatları bir neçə kəndlərdən 628 təsərrüfatın köçürülməsi haqqında ərizələri alınmışdı. Bu, həm də inzibati qaydada həyata keçirilirdi. [2,v.296]. Vedi rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri Ə. Məmmədov 1949-cu il noyabr ayının 3-də Çarqoğluyana vurduğu teleqramdan aydın olur ki, rayonun Kölcığ, Məngük, Ərmik, Qaraqoyun, Sünbül kəndlərinin azərbaycanlı əhalisi evlərini, mal-qaralarını satmış və onlar arasında daha çox gündəlik ərzaq, çörək ehtiyatları tükənmiş adamlar var. RİK sədrinin “ Bir azdan qar yolları örtəcək və onların köçürülməsi mümkün olmayacaq” barədə xəbərdarlığına baxmayaraq Ermənistan rəhbərləri bu vəziyyətdən faydalanmağa çalışır, zavallı insanların taleyinə qarşı biganəlik nümayiş etdirir.Ermənistan hökumətindən heç bir kömək görməyən və ac qalmaq vahiməsi həmin təssərüfatların köçməsinə gətirib çıxartmışdı. Göründüyi kimi, belə faktlar köçkünlər arasında narazılığa səbəb olur, minlərlə azərbaycanlı köçürmə qanunlarına məhəl qoymadan özbaşına öz yurdlarını tərk edirdilər.Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə İdarəsinin tam olmayan məlumatına görə, 1949-cu ildə özbaşına olaraq 4.396 nəfəri özündə birləşdirən 856 ailə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçüb gəlmişdi [2. v .22]. Köçürülmə tədbirlərinə qarşı etiraz edən azərbaycanlı əhali onların köçürülməsi ilə bağlı Sovet hökumətinə, Azərbaycan rəhbərliyinə teleqramlar vurur, teleqramlarda onların narazılığı açıq-aşkar ifadə olunurdu. Mərkəzi hökumətə vurulan teleqramlar Ermənistanın poçt idarələrində ciddi nəzarətə götürülür, onun mətni yoxlandıqdan sonra teleqramların vurulmasına icazə verilirdi. Bəzi hallarda isə onlara göndərilmiş cavab teleqramları sahiblərinə bilərəkdən çatdırılmırdı. Köçürülmə siyasətinə təkcə sadə əhali etiraz etmir,bu siyasi tədbirə eyni zamanda, Azərbaycan türkləri yaşayan rayonlarda

82 yüksək vəzifə tutmuş partiya-sovet, təssərüfat rəhbərləri də qoşulmuşdu.Mirzə Bəşirov, Qəşəm Şahbazov, İbiş Abbasov, Yaqub Qəribov, Rəhim Allahverdiyev, Yusif Abbasov, Talıb Musayev, C.Vəlibəyov kütləvi köçürülməyə qarşı olduqları üçün Ermənistan K(b)P MK-nin bürosunun xüsusi göstərişi əsasında tutduqları vəzifələrindən azad edilmişlər.Vəzifələrindən azad edilmiş və Ermənistanda təqiblərə məruz qalan bu şəxslər sonralar Azərbaycana köçmüşlər [5, s.95]. Köçkünlər kütləvi şəkildə Ucar, Zərdab, Jdanov (Beyləqan), Əlibayramlı, Saatlı, Sabirabad, Tərtər, Salyan və b. rayonlara köçürülürdü. Köçürülməyə 197 kənd, 100-ü tamamilə, 97-si isə qismən deportasiyaya məruz qaldı. Bütün bu deyilənləri ümumiləşdirərək onu qeyd edə bilərik ki, köçürülmə könüllü deyil, məcburi qaydada həyata keçirilmiş, azərbaycanlı əhalinin açıq müqaviməti ilə müşayiət olunmuş, ErmənistanSSR-nin azərbaycanlılar yaşayan 22 rayonunu əhatə etmişdi.

Ədəbiyyat siyahısı 1.ARPİİSSA, f.1, siy.222, iş 48 2.ARPİİSSA, f.1, siy.221, iş 48 3.Naqornıy Karabax (İstoriçeskaya spravka) Erevan, 1988 AN.Arm.SSR,128 s. 4.Paşayev.A. Köçürülmə. Bakı, 1995, 40 s. 5.Rəhimoğlu. H. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar.B., 1998 , 260 s.

Fəridə Bağırova Карабахский конфликт и потенциальные проблемы В течении многих лет, несмотря на то, что урегулирование Карабахской проблемы остается в центре внимания международной общественности, решения данного вопроса по-прежнему находится в заторможенном

состоянии. Война в кавказском регионе превратила Карабахский регион из достаточно благополучного в фактически экономически мертвую зону, оказавшеюся вне международных программ экономического развития. Единственным достижением по проблеме урегулирования конфликта можно считать соглашение о прекращении огня, подписанное 12 мая 1994 года. Минская Группа ОБСЕ предпринимая попытки сбалансировать отношения между Арменией и пострадавшим Азербайджаном, с самого начала допустила серьезную ошибку, применив неверный подход к решению Карабахского конфликта. Оккупировав часть азербайджанских территорий руководство Армении не показывала свою заинтересованность в конфликте и отрицая факт агрессии все же объявляет Народный Карабах неотъемлемой частью Армении. Следует отметить, что не только в Баку, но и большинством крупных держав действия Армении квалифицируются как акт агрессии, но одновременно также заметно сочувствие определенных кругов международной общественности к "многострадальному" армянскому народу. Сегодня очевидным становится то, что продолжение конфликта наносит вред Азербайджанскому государству, поэтому мы нуждаемся в стабильном мире в регионе, который возможен только при справедливом решении Карабахского конфликта. На наш взгляд, для скорейшего разрешения проблемы необходимо создание Единого Государственного Центра по Карабаху, главной задачей которого будет разрешение карабахского конфликта, а также нужна консолидация всех слоев общества Азербайджана с мобилизацией как материальных так и человеческих ресурсов для выхода из сложившейся ситуации. Можно с уверенностью сказать, что лишь разработка единой платформы и общей позиции азербайджанского общества является одним из вариантов

для решения Карабахского конфликта. Следует вновь обратится к истории напомнив, что Нагорный Карабах, небольшая территория в Закавказье, с древней историей, где соседствовали армяне и азербайджанцы. Разделенный на равнинную и нагорную части, в Карабахе исторически преобладало азербайджанское население в Нагорной территории, а армянское всегда уступало по численности. Враждуя все время жили народы рядом, войны сменяли мир. Упадок Российской империи превратил Карабах в арену ожесточенной армяно-азербайджанской войны в 1918-1920 годах. Лишь в 1921 году, после долгих рассуждений, ЦК РКП было вынесено решение о включении Нагорного Карабаха в состав Азербайджанской ССР с предоставлением ему автономии. Тем временем, Армянская сторона на протяжении многих лет пытаясь повлиять на Москву несколько раз поднимала тему передачи Нагорного Карабаха Армянской ССР, что жестко пресекалось центральным руководством. Поводом беспокойства у армян являлся факт снижения их численности в НКАО, например, с 1923-1980 года процент армянского населения Нагорного Карабаха снизился с 90%- 76%. В Москву одна за другой ехали делегации армянской интеллигенции, которые встречаясь с представителями ЦК КПСС уверяли — в 1920-х Нагорный Карабах был закреплен за Азербайджаном по ошибке. В то время когда в Москве делегатов принимали, обещая изучить вопрос, то в Нагорном Карабахе это воспринималось как готовность центра поддержать передачу региона Армянской ССР. Обстановка с каждым годом накалялась. Люди, далекие от политики, стали опасаться за свою безопасность. На соседей другой национальности начали смотреть с подозрением. На центральной площади Степанакерта практически безостановочно проходил митинг, участники которого требовали передачи НКАО

Армении. Акции в поддержку этого требования начались и в Ереване. В Баку и других городах Азербайджана также стали проходить массовые акции с требованием пресечь вылазки армянских экстремистов и сохранить Нагорный Карабах в составе республики. За тем, что решит Москва, внимательно следили обе стороны конфликта. Все чаще слышались общие правильные фразы М.Горбачева обо всем хорошем и против всего плохого. Но увещевания уже не помогали. Пока интеллигенция выступала с обещаниями на митингах и в печати, на местах все чаще процессом управляли радикалы. Общий кризис, начавшийся в СССР, все больше отвлекал внимание политиков от проблемы Нагорного Карабаха. Ни одна из сторон не готова была идти на уступки. К началу 1990 году незаконные вооруженные формирования с обеих сторон развернули боевые действия, счет убитых и раненых шел уже на десятки и сотни. Сразу после августовского переворота 1991 года, когда центральная власть перестала существовать, независимость провозгласили не только Азербайджан, но и Нагорно-Карабахская Республика. С сентября 1991 года происходящее в регионе стало войной в полном смысле слова. В конце года из Нагорного Карабаха были выведены подразделения внутренних войск бывшего МВД СССР, уже никто не мог помешать войне. Карабахская война, продлившаяся до мая 1994 года, завершилась подписанием соглашения о перемирии. Общие потери сторон убитыми независимыми экспертами оцениваются в 25-30 тысяч человек. Уже более четверти века Боевые действия различной интенсивности вспыхивают регулярно на линии соприкосновения и Нагорно - Карабахская Республика существует в качестве непризнанного государства. Власти Азербайджана по-прежнему пытаются вернуть контроль

над утраченными территориями. С обеих сторон людям застит глаза ненависть, любые комментарии в адрес соседа рассматривается как национальное предательство. Со школьной парты детям внушается мысль о том, кто является главным врагом, который должен быть уничтожен. До сегодняшнего дня в ходе переговоров по урегулированию нагорно-карабахского конфликта армянская сторона все еще пытается ввести в заблуждение мировое сообщество заявлениями, противоречащих нормам международного права. Вспомним недавнее интервью французскому изданию "Le Figaro" главы МИД Армении З. Мнацаканяна. По словам главы МИД невозможно вести мирные переговоры в атмосфере ненависти. «На наш взгляд, главный вопрос – это безопасность 150 тысяч армян, которые живут в Арцахе. Они находятся под постоянной угрозой, учитывая атмосферу ненависти к ним»- сказал он. Комментируя высказывания З. Мнацаканяна, директор Экспертного совета Baku Network Э.Алескеров заявил что: «Во- первых, не существует т.н. Арцаха - во всех международных документах говорится об оккупированных территориях Карабаха. Во-вторых, на этих территориях проживает максимум 50 тысяч, большинство из которых составляют военнослужащие Армении и необходимо провести там перепись населения. Необходимо отметить, что проживающее там армянское население - заложники политики официального Еревана, который превратил оккупированные территории в концентрационный лагерь, из которого не позволяют никому уезжать, а З. Мнацаканян не «замечает» азербайджанских беженцев, которые согласно «Мадридским принципам» должны вернуться в Карабах» (с.1). В заключении стоило бы отметить, что на протяжении истории атмосфера ненависти культивируется армянской

стороной, предъявляющей территориальные претензии не только к Азербайджану, но и к Турции, Грузии и Ирану. Минская группа ОБСЕ остается основной платформой для переговоров между Арменией и Азербайджаном по урегулированию армяно-азербайджанского, нагорно- карабахского конфликта. Однако, несмотря на усилия международных посредников, этот конфликт остается неразрешенным более 20 лет. Не смотря на существование резолюции Совета Безопасности ООН, о выводе армянских вооруженных сил с оккупированных территорий Азербайджана Нагорный Карабах и семь прилегающих к нему районов - до сих пор находятся под оккупацией вооруженных сил Армении.

Список литературы: 1. https://www.kavkaz-uzel. © Кавказский Узел 2.Население Карабаха находится под постоянной угрозой: МИД Армении: https://regnum.ru/news/ 3.Нагорный Карабах: локальный конфликт глобальных интересов//www.golos-ameriki.ru

Firdovsiyyə Əhmədova

Cənubi Qafqazın ilk mədəni muxtariyyəti 100 il öncə Qarabağda gerçəkləşdi

Azərbaycan Cümhuriyyətinin elanından az sonra ermənilər nəinki Qarabağın yuxarı hissəsinə iddia etməyəcəklərinə dair verdikləri vədi pozdular, açıq iddia ilə çıxış edib, həm də «Qarabağda azərbaycanlılara qarşı təcavüzü» genişləndirdilər. Erməni hökuməti Qarabağa dair iddialarını Azərbayсan hökumətinə dərhal rəsmi şəkildə ünvanlamasa da, xariсdə apardıqları təbliğatda, o сümlədən Türkiyənin rəsmi şəxsləri ilə görüşlərdə tələb etdikləri sərhədlər daxilində tərtib olunmuş

88 xəritəyə görə bir çox ərazilərlə yanaşı Qarabağa da iddialı idilər. Bu iddianı rəsmi erməni hökumətinin deyil, Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan ermənilərin gerçəkləşdirməsi adı altında iyulun 22-də, yəni Azərbayсan və Erməni Milli Şura nümayəndələri arasında erməni federasiyası ilə Azərbayсan ərazilərinin sərhədlərinə dair danışıqlarda əldə olunmuş razılaşmaya rəğmən ay yarım sonra Qarabağın dağlıq hissəsini müstəqil elan etdilər. Xüsusən müsəlman qətliamlarının təşkilatçılarından, qəddarlığı ilə vahimə doğuran Andranikin Zəngəzura və Qarabağa gəlməsi vəziyyəti dözülməz həddə çatdırmışdı. Qarabağ ərazisində «qeyri-rəsmi» ad altında Andranikin hərbi qüvvələri intensiv olaraq dinc müsəlman əhalini kütləvi surətdə qırırdı. 1918-ci ilin iyulundan Zəngəzur qəzasında müsəlman kəndlərini məhv edərək avqustda qəzanın bir hissəsini tutmuş, Şuşa qəzasını Azərbaycandan təcrid etmişdi. Azərbaycan hökuməti «bütünlüklə Bakı məsələsi ilə məşğul olduğundan» erməni separatçılarının törətdiyi problemi danışıqlar yolu ilə nizama salmaq məqsədilə Şuşaya nümayəndə heyəti göndərmiş, avqustun 15-də Andranikin törətdiyi qırğınlarla əlaqədar Ermənistan hökumətinə etiraz notası vermişdi. İki gün sonra erməni hökuməti notaya сavabında bildirirdi ki, Andranik və onun dəstəsi onların rəsmi korpusuna daxil deyildir. Məsuliyyətdən kənarda qalmaq səbəbindən Andranikin xüsusi erməni korpusuna tabe olmadığı bildirilirdi. Andranikin fəaliyyətinin Ararat dövlətinə aidiyyatının olmaması görüntüsü yaratmaq, Qarabağla bağlı niyyətini, planlarını ört-basdır etmək məqsədilə Ermənistan hökumətinin Tiflisdəki diplomatik nümayəndəsi 1918-ci ilin avqustunda Azərbaycanın oradakı diplomatik nümayəndəsindən Şuşaya Ermənistanın «xüsusi nümayəndə heyəti» göndərməsinə razılıq verməyi xahiş etmişdi. Erməni hökumətinin Qarabağla bağlı planlarını faktiki olaraq Andranik gerçəkləşdirirdi. Vəziyyətdən xəbərdar olan Nuru paşa bütün qüvvələri Bakının azad edilməsinə səfərbər etməsinə baxmayaraq podpolkovnik İsmayıl Haqqı bəyin

89 məlumatını diqqətə alaraq avqustun əvvəllərində 9-cu Qafqaz alayından bir bölüyünü İsmayıl Haqqı bəyin sərəncamına göndərmişdir. İsmayıl Haqqı bəy yerli qüvvələrin də köməyi sayəsində Şuşanı erməni qəsbkarlarından təmizləmiş, onların işğal etdiyi Qalakənd qəsəbəsini ələ keçirmişdi. Lakin ermənilər Azərbaycan hakimiyyətinə tabe olmamaqda qərarlı idilər. Şuşada avqustun 5-də keçirdikləri birinci qurultayda Nuru paşanın Qarabağın Azərbaycan hakimiyyətinə tabe olmaq tələbini rədd etmişdilər. 1918-сi il yayın sonunda Qarabağdakı vəziyyətin azərbayсanlılar üçün son dərəсə dözülməz olduğu səbəbindən Ənvər paşa Nuru paşaya Zəngəzur və Qarabağı tutmaq əmri vermişdi. 1918-ci il iyulun 18-də imzaladığı əmrdə «Hədəfimiz Bakıdır» deyən Nuru paşa sentyabrın 15-də əldə edilmiş qələbə haqqında verdiyi məlumatı «Hədəfimiz olan Bakı alınmış, bu mühüm əməliyyat sona çatmışdı. Bundan sonra hərəkatımız Şimali Qafqaz və Qarabağa istiqamətlənmişdi», - yazaraq sonlandırmışdı. QİO-nun cüzi qüvvələri və yerli əhalinin birgə müqaviməti ilə getdikcə genişlənən və azğınlaşan erməni təcavüzünün qarşısını almaq mümkün deyildi. Bölgədəki bütün müsəlmanların məhvə məhkum olduqlarını görən İsmayıl Haqqı bəy Nuru paşadan Qarabağ hərəkatına ən qısa zamanda başlanmasını istəmişdi. Bakını azad etdikdən sonra Nuru paşa Qarabağ ermənilərindən silahları təhvil verib, Azərbaycan hakimiyyətinə tabe olmağı tələb etsə də, ermənilər bu tələbi də rədd etmiş, daha irimiqyaslı qırğın törətməyə hazırlaşmışdılar. Nuru paşanın əmri ilə yubanmadan Qarabağın erməni təcavüzündən qurtuluş hərəkatına başlanıldı. Qarabağda döyüş əməliyyatlarına rəhbərlik birinсi Azərbayсan diviziyasının komandiri Сəmil Сahid bəyə həvalə olunmuşdu. Polkovnik Cəmil Cahid bəy Qarabağ hərəkatını həyata keçirəcək 1-ci Azərbaycan Diviziyasının komandiri təyin edilmişdi. Diviziya hissələri sentyabrın 25-də Qarabağ ərazisinə daxil olmuşdu. Ermənilər sentyabrın 20-24-ü arası tarixində keçirdikləri

90 növbəti qurultayda Azərbayсan hökumətini tanımayaсaqlarını bildirdikdə, Nuru paşanın təslim tələbini rədd etdikdən sonra Cəmil Cahid bəy də sentyabrın 29-da Qarabağ ermənilərindən tabe olmağı istədi, tərksilah və Azərbayсan hökumətinə tabe olmaları haqqında Qarabağ ermənilərinə ultimatum verdi. Сəmil Сahid bəy ən qısa müddətdə ermənilərin təslim olmayaсağı təqdirdə Şuşaya hüсum başlanaсağını söyləmişdi. Ermənilərdən yenə də rədd cavabı gəlmişdi. Oktyabrın 1-də Ağdama gələn Nuru paşa bir daha ermənilərə təslim olmaq ultimatumu verdi. Ermənilərin təcavüzkar əməllərinə baxmayaraq QİO rəhbərliyi bir neçə dəfə onlara sülh yolu ilə tərk-silah olub, Azərbaycan hökumətinə tabe olmağı təklif etmişdi. Lakin ermənilər Azərbaycan hökumətini tanıdıqlarını məcburən bildirsələr belə, silahları təhvil vermək istəməmişdilər. Oktyabrın 3-də ermənilər yeni qurultay çağıraraq Azərbayсan hökumətini tanımağı qərara alsalar da, tərksilaha dair tələblə razılaşmamışdılar. Erməni quldur dəstələrinin döyüşü davam etdirməsi onlara qarşı genişmiqyaslı hücumu labüd etmişdi. Osmanlı-Azərbaycan hərbi hissələri oktyabrın 8-də Şuşa şəhərinə daxil olmuş, əhali tərəfindən təntənə ilə qarşılanmış, ermənilər Azərbaycan hakimiyyətini qəbul etdiklərini bildirmişdilər. Cəmil Cahid bəyin barışdırıcı çıxışları, sülh və asayişi təmin etmək məqsədilə gördüyü tədbirlər ermənilərin təcavüzkar xislətinə rəğmən, onlara qarşı növbəti dəfə humanist münasibətin təzahürü idi. QİO-nun Qarabağ hərəkatı bir ay davam etmişdir. 1-ci Azərbaycan Diviziyasının Qarabağ bölgəsini erməni quldur dəstələrindən təmizləməsinin qarşısını almaq məqsədilə Osmanlı yeni hökumətinə oradakı ermənilər tərəfindən şikayətlər edilirdi. QİO-nun Bakını «ələ keçirməsin»dən sonra 30.000-ə qədər ermənilərin öldürülməsi, qırğınlarda Osmanlı əsgərlərinin də iştirak etməsi, Bakıda ermənilərə işgəncələr verilməsi, bir çoxlarının həbs edilməsi məzmununda şikayətlər edən erməni milli şurası «Türk ordusu»nun Qarabağa daxil

91 olmasının düşmənçiliyə və qırğınlara səbəb olacağı haqqında yeni Osmanlı hökumətində fikir formalaşdırmışdı. Yeni hökumətin başçısı Əhməd İzzət paşa oktyabrın 23-də Nuru paşaya teleqraf göndərərək ordunun Qarabağdan dərhal geri alınmasını, bu barədə Baş Qərargaha məlumat verilməsini və Qarabağda heç bir Osmanlı əsgərinin olmamasını tələb edirdi. Həmçinin «Bakı hadisəsinin» səbəbkarlarının, günahkarlarının cəzalandırılması, həbs edilmiş ermənilərin dərhal azad edilməsi, təqib olunmaması, Ermənistana və Gürcüstana getmələrinə mane olunmaması, onlar üçün hər cür şərait yaradılması göstərişi verilmişdi. Mudros müqaviləsi ərəfəsində hökumət bütün cəbhələrdə hərəkatı dayandırmağa məcbur durumda olmuşdur. Təbii ki, Nuru Paşa teleqrafdakı ittihamlarla razılaşmamış, oktyabrın 27-də cavab məktubu göndərmişdi. 4 bənddən ibarət cavabda ermənilərin ittihamları rədd edilirdi: “qırğınların qarşısı alınmış, aşayiş təmin edilmiş, heç bir neqativ hadisə baş verməmişdi…”. Bakının azad olunduğu ilk günlərdə həbs edilmiş ermənilərin həqiqətən təqsirkar olduğu, digərlərinə isə Gürcüstana və Ermənistana getməkdə heç bir maneçilik törədilmədiyi bildirilirdi. Bütün hallarda QİO-su nəinki Qarabağdan, Cənubi Qafqazdan çıxarılmalı idi. Nuru paşa beynəlxalq durumu və Osmanlı dövləti qarşısında qoyulan şərtləri nəzərə alaraq Qarabağda olan Osmanlı birliklərini geri çağırdı. General-mayor İ.Usubov 1-ci Azərbaycan diviziyasının komandiri təyin edildi: «Qarabağda erməni təcavüzünə qarşı mübarizə aparmaq bütünlüklə Azərbaycan hissələrinin öhdəsinə düşdü». QİO-nun Qarabağ hərəkatı erməni təcavüzünü tamamilə dəf edə bilməsə də, bölgənin Azərbaycan hakimiyyəti altında olmalığına dair mövqeyini qətiyyətlə ifadə etdi. Qarabağda hərbi-siyasi durumun azərbaycanlıların xeyrinə dəyişməsi az sonra Azərbaycana gələn ingilis komandanlığını mövcud vəziyyətlə hesablaşmağa məcbur etdi.

Osmanlı qüvvələri Cənubi Qafqazı tərk etdikdən sonra ermənilər təcavüzkar əməllərini davam etdirsələr də, QİO-nun Qarabağ hərəkatı bölgədə ermənilərin silah-sursatını təhvil verməsi, mövqelərinin zəifləməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan türkləri iri miqyaslı növbəti qətliamdan qurtulmuş, asayiş bərqərar olmuş, erməni azğınlıqlarının qarşısının alınması Azərbaycan türkünün, müsəlman əhalisinin güvənini qaytarmış, ruh yüksəkliyi yaratmışdır. Xarici hərbi qüvvələrin Azərbaycanda siyasi gücə malik olduqları mərhələlərdə ermənilər Qarabağla bağlı iddialarını gündəmdə saxlamaqda davam edirdilər. Artıq 1918-ci ilin payızından etibarən Qarabağla bağlı xarici qüvvə faktorunun təsiri siyasi müstəvidə özünü göstərir. Osmanlı hərbi hissələri Cənubi Qafqazdan çıxdıqdan və müttəfiq dövlətlərinin hərbi qüvvələri gəldikdən sonra Andranik yenidən «fəlakətlər çıxarmağa başladı, böyük xətalar əmələ gəldi». 1918-ci ilin dekabrında Andranik «ingilislərin Qarabağı onun ixtiyarına verməsi haqqında» şayiə yaymağa başlamışdı. Tomsonun əvvəl göndərdiyi «heyət və məktub ilə guya Qarabağın ixtiyarını və idarəsini Andranikə» tapşırdığı barədə dekabrın əvvəlində yayılmış xəbərin yanlış olduğunu F.x.Xoyski parlamentdəki çıxışında bəyan etmiş və dekabrın 22-də general Tomson da yayılmış bu şayiəni təkzib etmişdi. Hökumət başçısı F.x.Xoyski Zəngəzur mahalında Andranikin törətdiyi qırğın və talanlar barədə general Tomsona məlumat verib, gələn teleqramların surətini ona göndərmişdi. Tomsonun nümayəndəsi Andranikə bildirmişdi ki, asayiş bərpa edilməsə bütün məsuliyyət onun öhdəsinə düşəcəkdir. Andranikin Qarabağla bağlı planlarını və əməllərini əks etdirən məktubu daşnakların «Nor Orizon» qəzetində dərc edilmiş və həmin yazı «Azərbaycan» qəzetinin 17 dekabr 1918-ci il tarixli nömrəsində verilmişdir. Noyabrın 27-nə aid olan məktubda Andranik 3 ay ərzində Qarabağda olduğunu göstərir. Mətnə görə Ermənistan Respublikası ilə «Türk hökuməti» arasında Batumda sülh müqaviləsinin

93 imzalanmasını Qafqaz erməniləri üçün faciə saymış, müttəffiq ingilis ordusu ilə birləşib «Türkiyə Ermənistanının qurtuluşuna» nail olmaq istəsə də, Naxçıvan yaxınlığında toqquşmadan sonra öz dəstəsi ilə Qarabağ dağlarına sığınmışdır. Andranikin yazdığına görə Zəngəzur əhalisi tərəfindən etibar və dəstək görməyərək dəstəsinin əksər hissəsi Qarabağdan getmişdir. Özü ilə az sayda əsgərin qaldığını və heç bir halda Ararat Respublikası hüdudlarına girməməyə qərar verdiyini yazmışdır. Azərbaycan hökumətinə tabe olub, silahı təhvil vermək tələbi müqabilində Gümrüdə, Gorusda əhali Azərbaycan hakimiyyətinin təbəəliyini qəbul etməyə razı olduqda Andranik özünün yazdığına görə «qətiyyətli müqavimət» göstərərək bu niyyətin qarşısını almış, Sisyanda 20 yaşından 30 yaşınadək, Qafanda 20 yaşından 50 yaşınadək kişilərin səfərbərliyi keçirilmişdir. Azərbaycan hökumətini «güclənmiş və azğınlaşmış düşmən» adlandıran Andranik Zəngəzur, Sisyan və Qafan məsələsinin artıq faktiki həll olunduğunu, yaxın vaxtda Şuşa ilə bağlı da həll olunacağına ümid etdiyini yazırdı. Andranikin belə əminliklə proqnoz verməsi bölgədə müsəlman əhalinin - azərbaycanlıların amansızcasına qətliama məruz qalması prosesinin nəticəsinə hesablanmış qərar sayıla bilər. Yerli müsəlman təbəələrinə qarşı qırğınların, talan və zorakılıqların davam etməsi Azərbaycan hökumətini qəti tədbirlər görməyə məcbur edirdi. Andranikin qanlı əməllərinin şahidləri Azərbaycan hökumətinə teleqramlar ünvanlayırdı. F.x.Xoyski Cəbrayıl qəzasından aldığı 2 teleqramı məlumat üçün general Tomsona göndərmişdi. Andranikin başçılığı ilə erməni quldur dəstələrinin müsəlman əhaliyə tutduğu qanlı divan konkret şəxslərin imzaladığı teleqramlarda faktlar əsasında göstərilirdi. Zəngəzurda 50-dən çox türk kəndinin dağıdıldığı, minlərlə ölən və yaralanan olduğu bildirilirdi. Müttəfiq dövlətlərin nümayəndələrinin diqqətini Zəngəzura cəlb edib, yerlərdə ermənilərin vəhşiliklərini öz gözləri ilə görüb inanmaları üçün təcili komissiya göndərməyi, başdan-

94 başa qırılan müsəlmanların müdafiəsi üçün dərhal tədbirlər görməyi xahiş edirdilər. Bu teleqramlardan bir neçə gün öncə general Tomson Azərbaycan ərazisindəki erməni dəstə başçılarına teleqram ünvanlayaraq Gəncə və Qazax qəzalarında ermənilərin törətdiyi özbaşınalıqlara, qarətlərə son qoymağı əmr etmiş və bütün ermənilərə sakitcəsinə öz evlərində qalmağı tapşırmışdı. Müttəfiq komandanlığı nümayəndələrinin hərbi əməliyyatları dayandırmaq haqqında xəbərdarlığına müsəlmanlar riayət edərək erməni həmləsinin qarşısını almaq üçün tutduqları mövqeləri tərk edib evlərinə dağılmışdılar. Müsəlmanlar ingilis heyətinə inanıb, səngərlərindən çıxıb gedən kimi ermənilər müsəlman kəndlərini yandırıb dağıtmağa başlamışdılar. Bu vəziyyətdən istifadə edən Andranik Türkiyə və yerli ermənilərdən ibarət dəstəsinə müsəlman kəndlərinə qəfildən hücuma keçməyi əmr etmişdi. Zəngəzur qəza rəisi Məlik- Namazəliyevin teleqramına görə silahlı ermənilər dekabrın 9- da 12-dən çox müsəlman kəndinə od vurmuş, qılıncdan keçirmiş, cinsinə, yaşına fərq qoymadan vəhşicəsinə müsəlmanları qırmış, meyitlər üzərində həqarət etmiş, qadınlara təcavüz etmişdilər. On qadının ermənilərdə əsir olduğunu bildirərək qoşun göndərilməsini xahiş edirdi. Qarabağda Andranikin və dəstəsinin törətdiyi azğınlıqlar səbəbindən Azərbaycan parlamentinin 1918-ci il dekabrın 20- də təcili iclası çağırıldı. Geniş, gərgin, əsasən hökumətə qəti tədbirlər görmək tələbi ilə keçən müzakirədə Fətəli xan Xoyski çıxış edərək iyul ayından etibarən Andranikin törətdiyi qanlı əməllərdən, hökumətin gördüyü tədbirlərdən ardıcıllıqla bəhs etmişdir. Müttəfiq dövlətlər komandanlığının, general Tomsonun məsələyə müdaxiləsinin nəticələrinə münasibətdə Fətəli xan nikbin yanaşmamış («Qarabağa zirehli avtomobillər və əsgərlər ilə heyət gedən vaxtda istərəm Tomsona yazıb xəbər verim ki, Qafqaziya əhalisi bu tövr heyətləri çox görmüşdür. Bunlar ilə iş düzəlməyib nəticəsiz qalacaqdır. Burada iş görmək üçün söz ilə deyil, başqa yol

95 ilə təsir etməlidir. Göndərilən heyətin nə iş gördüyü və nəticəsi məlum deyildir»), bununla belə «ixtilaflı sərhəd məsələlərinin sülh yolu ilə həll olunmasını» təklif etmiş, amma bunu da bildirmişdir ki, «lazımi təqdirdə silaha sarılsaq, hamı bunu bilir ki, bizi belə vəsiləyə əl uzatmağa məcbur ediblər. Hökumət tərəfindən ərz edirəm ki, mümkün qədər zərərsiz, qansız, sülh ilə hər məsələnin xitamə yetməsinə çalışmaq, hökumət şimdi də belə müamilədə bulunacaqdır. Əks surətdə hökumət özü, öz gücü ilə, qüvvəsilə Azərbaycan hökumətini hər bir təcavüzdən mühafizə edəcəkdir». Hətta sosialistlər adından ətraflı mövqe bildirən Əhməd Cövdət çıxışının sonunda «Biz nə qədər hərb tərəfdarı olmasaq da fəqət, bu vaxtda qüvveyi-cəbriyyənin bütün-bütünə Qarabağda icra olunmasını rədd etməyir, istəriz» söyləmişdir. Vəziyyətin daha təhlükəli aqibəti barədə digər sosialist Ə.Şeyxülislamov xəbərdarlıq etmişdir: «Qafqaziya qitəsi Balkan yarımadası kimi qan dəryasına dönə bilər... Əsl məsələ hüdud məsələsidir... bu hərəkətin bir hazırlanmış layihəsi, procesi vardır ki, Sinaen dağlarından Şuşa dağlarına təkin toplar guruldayır, qanlar sel kimi axır. Bu layihə ermənilər üçün böyük əhəmiyyəti haiz daşnaq firqəsi tərəfindən hazırlanmışdır... Bu qiyamətləri qoparan, bütün Qafqaziya sülhünü pozan, qanlar ilə dağları boyayan ancaq daşnaqlar firqəsi olmuşdur... Biz sosialistlər müharibəyə zidd olduğumuz ilə bərabər, rəsmi bir müharibəyə şükür etməliyiz. Çünki orada dinc əhalinin hüququnu mühafizə edici qanun vardır. Burada isə müharibə deyil, qoca, qarı, övrət, uşaq qırılır. Dinc əhalinin xanimanları dağılıb, özləri çöllərə buraxılır». İclasda çıxış edən fraksiya nümayəndələrinin hamısı hökumətdən daha qəti tədbirlər görməyi tələb etmişdilər. Q.Qarabəylinin söylədiyi «Gördükdə ki, ingilislər oraya nümayəndələr göndərdilər, bir iş görüldüyü hələ yoxdur. Deməli, bizim öz qüvvəmiz olmalıdır. Əlimizdə olan qüvvənin həpsini əldə etmək lazımdır ki, bunların qarşısını özümüz alalım» fikirləri Abdulla bəy Əfəndiyev

96 qismən etirazla, mahiyyətcə isə dəstəkləyici tərzdə tamamlamışdır: «Deyirlər, hazırda bizim qüvvəmiz yoxdur. Lakin bu səhvdir. Millət böyük bir qüvvədir. Millət görsə ki, vətən və istiqlalın müdafiəsinə durmaq lazımdır, dərhal çeteçilərin müqabilinə cümhuriyyətimizi müdafiə və mühafizə etməyə hazırdır. Hökumətimiz millətin belə hazırlığına istinad edərək məsələni sülh ilə həll etmək mümkün olmasa, qüvvə müqabilinə qüvvə çıxara bilər». Azərbaycan hökumətinin öz ərazisində milliyyətinə fərq qoymadan vətəndaşlarının həyatını, heysiyyatını, mülkiyyətini məsuliyyətsiz şəxslərin özbaşınalığından qorumaq və qayda- qanunu bərpa etmək məqsədilə gücləndirilmiş tədbirlər görməyi nəinki hüquqi, hətta mənəvi borcu hesab edərək Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur rayonlarında müvəqqəti general-qubernatorluğun təsisi haqqında 1919-cu il 13 yanvar tarixli qərarına Ermənistan hökuməti etirazını bildirmişdi. Bu etirazı Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq cəhdi ilə onun suverenliyinə qəsd kimi dəyərləndirməyi mümkün hesab edərkən A.Ziyadxanov ermənilərin ittiham motivinə qarşı çıxırdı. Belə ki, Azərbaycan hökumətinin qərarını qonşu tərəf Ermənistanın ərazi hüquqlarına qəsd hesab etmişdi. Məhz bu səbəbdən Ermənistanın etirazı əsassız sayılmış, onlara cavab notasında general-qubernatorluq ərazisinin Azərbaycanın şəksiz və ayrılmaz hissəsi olduğu vurğulanmışdır. Ermənistan hökumətinin ölkəsi daxilində müsəlman əhaliyə qarşı zorakı siyasətinin genişləndiyi və Azərbaycan torpaqlarına iddialarının səngimədiyi şəraitdə, oraya Azərbaycanın diplomatik nümayəndəsinin tezliklə təyin edilməsinin vacibliyinə dair T.Makinskinin F.Xoyskiyə 18 yanvar 1919-cu il tarixli müraciətindən az sonra yanvarın 31-də vəkil M.Təkinski Azərbaycanın Ararat Respublikasında diplomatik nümayəndəsi təyin olundu. Yanvarın 29-da isə Xosrov Paşa Sultanovun Qarabağ general-qubernatoru təyin edilməsi qərara alındı. Azərbaycan hökumətinin qəti addımlarından narahat

97 olan Ermənistan hökuməti Qarabağa dair açıq iddia ilə çıxış etdi. 1919-cu ilin əvvəllərində Ermənistan hökumətinin Qarabağın bir hissəsinə iddia ilə çıxış etməsini Azərbaycanın rəsmi dairələri gözlənilməz addım kimi tamamilə əsassız hesab etdilər. Erməni tərəfi hamıya iddialarının «etnoqrafik və tarixi hüquqlara» əsaslandığını və bu hüquqlarının «mübahisəsiz» olduğunu bildirməyə çalışırdı. Bu iddianın heç bir əsasa malik olmadığını göstərmək üçün Azərbaycan xarici işlər nazirliyinin əməkdaşı A.S.Şepotyev «Azərbaycan» qəzetində Qarabağın tarixinə dair məqalə ilə çıxış etdi. Borçalının bütün ərazisinə iddialarında uğursuzluğa düçar olan ermənilərin, indi də Azərbaycanın ayrılmaz əsas hissələrindən birinə – Qarabağa iddiasına dərhal son qoyulması tələb olunurdu. Qarabağa iddialarının çoxdan «hazırlandığı», erməni hökumətinin «bir müddət» rəsmən imtina etdiyi, sonra isə öz himayəsi altına aldığı Andranikin çağırışından bəlli olduğu göstərilirdi. Erməni dövləti yaradılarkən Qarabağa iddia etməyəcəkləri vədinə rəğmən buna əməl etmədi, az sonra bu barədə hər fürsətdə məsələ qaldırırdı. 1918-ci ilin oktyabrında erməni heyətinin sədri A.Aqoronyan Ə.- M.Topçubaşova məktub göndərərək Qarabağa hərbi ekspedisiya göndərilməsinin qarşısını almağa çağırmışdı. Azərbaycan hökumətinin Qarabağa qoşun göndərə bilməsini qanuni sayan Ə.-M.Topçubaşov bildirmişdi ki, Qarabağı təşkil edən Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları Azərbaycanın tərkibinə daxildir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin etmək yönündə hökumətin müvafiq tədbirinə sərt reaksiya verən erməni dövləti Andranikin dəstəsi ilə aylarla Qarabağda törətdiyi qırğınlara seyrçi qalmışdı. Parlament üzvləri Gürcüstan və Ermənistan dövlətləri arasında qanlı toqquşmaya dair müzakirəyə keçəndə də Azərbaycan torpaqlarının müqəddəratına münasibətdə M.-Ə.Rəsulzadə bir daha ümumi mövqeni ifadə etdi: «Arada ixtilaflı olan torpaq məsələsidir. Əz jümlə «Borçalı» uyezdi süni bəhsidir.

Biz biliriz ki, Borçalının türk və müsəlmanlar ilə məskun olan qismi Azərbaycandan ayrılmayacaq bir qitədir. Zəngəzur, Qarabağ uyezdi yenə Azərbaycandan ayrılmayacaqdır». Qara bəy Qarabəyli «yenə müsəlman qanları axıdıla biləcəyi»ndən ehtiyat edirdi: «Çünki toqquşma vaqe olan yerlər Borçalıdır. Burası müsəlman yerləridir. Burada ən əvvəl müsəlman qanları axacaqdır». Hökumət başçısı Fətəli xan Xoyski yaranmış narahatlığı əsaslı sayaraq Qarabəylinin sualını «hüdudumuzun başqa bir tərəfdən keçilməməsi üçün bir çox əsgəri tədbirlər görülmüşdür. Qüvvə də hazırlamışıq» - deyərək cavablandırmışdır. Azərbaycan hökuməti, hüdudlarının mühafizəsi yönündə gücləndirici tədbirlər görməklə yanaşı mütəmadi olaraq erməni təcavüzünün qarşısını almaq məcburiyyətində idi. Təcavüzə məruz qalan əhali təbii olaraq hökumətdən imdad diləyir, təxirəsalınmaz tədbirlər görməyi tələb edirdi. Milli komitənin sədri Mir Hidayət Seyidzadə Ordubad şəhəri və ətraf ərazilərində müsəlmanların vəziyyəti haqqında 1918-ci il dekabrın 22-də hökumətə göndərdiyi məlumat vərəqəsində sərt xəbərdarlıq etmişdir: «Ermənilər bu ərazini müsəlmanlardan təmizlədikdən sonra artıq gec olacaqdır. Onda bizim torpaqlara ermənilər yerləşdiriləcək, bizim xalqın burda hətta izi belə qalmayacaqdır… Onlar cəhd edirlər ki, Ararat dövləti Türkiyə sərhədlərindən Şuşayadək uzansın və bu məkanda tək bir müsəlman-türk belə yaşamasın, bunun üçün də hər əlverişli fürsətdən istifadə edirlər». Bəzi kəndlərdə bütün Zəngəzur qəzasının erməni dövlətinə birləşdirilməsi haqqında erməni hökumətinin elanları asılmışdı. Zəngəzur, Şərur, Naxçıvan və Ordubad qəzalarında son dərəcə dəhşətli vəziyyət barədə bir neçə gün sonra «Azərbaycan» qəzeti məlumat verirdi. Bölgədən olan nümayəndə böyük çətinliklərlə yanvarın 4-də Bakıya çatmış, bəzi sənədlər və hökumətə məlumatlar gətirmişdi. Qəzetdə dərc olunan məktubların birində Ordubad müsəlmanlarının faciəli vəziyyəti həyəcan doğurmaya bilmir: «Qardaşlar! Vəziyyət

99 günbəgün pisləşir… Qarabağda ermənilər müsəlman kəndlərini darmadağın edir… Bir milyonluq müsəlman əhalisi İrəvandan başlayaraq Şuşaya qədər zülm çəkir, talan olunur, məhv edilir… heç kim bizim yardım harayımızı eşitmir». «Bu qədər camaatın məhv edilməsinin» dözülməz olduğunu Avropa dövlətlərinə bildirmək, qonşu gürcülərə xəbər vermək tələb olunurdu. Kömək xahişi ilə həmçinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin Təbrizdəki nümayəndəsi Rauf bəyə Naxçıvandan teleqram verilmişdi. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın daxili işlər nazirliyi tərəfindən Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında müvəqqəti general- qubernatorluq yaradılması təklifinin hökumət səviyyəsində qərarlaşması gerçək vəziyyətdən irəli gələn, bölgədə baş verən qanlı proseslərlə şərtlənən təxirəsalınmaz zəruri tədbir idi. Zəngəzur qəzasında fövqəladə şərait səbəbindən Azərbaycan ordusuna əsgər yığılması xüsusi sərəncam olanadək təxirə salınmışdı. Xosrov bəy Sultanov general-qubernatorluğun təşkili ilə əlaqədar bəzi işləri Bakıda gördükdən sonra fevralın 12-də Şuşaya gələrək vəzifəsinin icrasına başlamışdır. Hər vəchlə Qarabağ general-qubernatorluğunun ləğvinə nail olmağa çalışan Ermənistan hökuməti müttəfiq qoşunlarının komandanlığına təsir göstərsə də istədikləri nəticəni əldə edə bilmədilər. Ermənistanın Britaniya qoşunlarının Tiflisdəki komandanı Uorkerə müraciəti cavabsız qalmış, general Tomsona edilən təzyiqlər də nəticə verməmişdi. Bununla belə ermənilər separatçılıq fəaliyyətini davam etdirirdilər. 1919-cu il aprelin sonunda keçirdikləri qurultayda Qarabağ general- qubernatorunun hakimiyyətini tanımaqdan imtina etmişdilər. Belə qərarların qəbul olunmasında Ermənistan hökuməti və onun Dağlıq Qarabağdakı nümayəndələrinin pozuculuq fəaliyyəti mühüm rol oynayırdı. Tomsonun nümayəndəsi polkovnik Şatelvorq 1919-cu ilin yazında Şuşaya gedərək ermənilərin Azərbaycan hökumətinə tabe olmasını tələb etmişdi. General-qubernatorluğun səlahiyyətləri Azərbaycan

100 hökumətinin qərarları ilə tənzimlənir, razılaşdırılmamış tədbirlər görülmürdü. Bir neçə ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq general qubernatorluğu erməni milli şurasının qatı mürtəce nümayəndələri tanımaqdan imtina edirdilər, Ermənistan hökumətinin Qarabağdakı emissarları pozuculuq fəalliyyətini davam etdirirdi. Belə şəxslərin sürgün edilməsi haqqında Tomson sərəncam vermiş, həmin şəxslər ingilis komandanlığı nümayəndəsinin müşayiəti ilə iyunun 5-də Şuşadan Tiflisə sürgün olunmuşdu. Qubernatorluğun gördüyü tədbirlər nəticəsində 1919-cu il avqustun 15-də Qarabağdakı ermənilər Azərbaycan hökuməti ilə saziş bağlayırlar və Azərbaycan hakimiyyətini tanıdıqlarını qəbul edirlər. Azərbaycan hökuməti isə onlara mədəni müxtariyyət təklif etmişdi. Sentyabrın 29-da general-qubernatorluğun sərəncamına Qarabağın erməni müəllimlərinə, yardım kimi paylanmaq üçün bir milyon rubl pul ayrılmışdı. Bu, hökumətin dinc erməni əhalisinə qarşı humanist bir addımı idi. Ermənistan hökuməti isə orada yaşayan azərbaycanlıların canına, malına- mülkünə qəsd edərək, doğma yurdlarını tərk etmələrinə, həmin torpaqların «etnik təmizlənməsi» nəticəsində yalnız ermənilərə məxsus olmasına çalışırdı. Həmin dövrdə də Şuşaya xaricilər hər hansısa təşkilatların nümayəndələri qismində Azərbaycan hökumətinin məlumatı olmadan, yerli hökumət orqanlarına heç bir mandat təqdim etmədən səfər edirdilər. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan hakimiyyətini tanımasından sonra amerikanların müvafiq sənəd təqdim etmədən Qarabağa gəlişinə Azərbaycan XİN etiraz münasibətini bildirmişdir. XX yüzilin əvvəllərində türk dünyasında, islam aləmində ilklərin sahibi olan Azərbaycan xalqı Cənubi Qafqazda ilk milli-mədəni muxtariyyəti gerçəkləşdiribdir.

101

Firuzə Əliyeva

Qarabağ müharibəsi və mənəvi-əxlaqi dəyərlərimiz

Qarabağ bizim dərdimiz, ağrılı-acılı yerimiz. Xalqımın qüssəli-kədərli ürəyi. Düşmənlərin əsarətində qalan, qan ağlayan bəhərli-bərəkətli torpaqlarımız, heyif səndən, zaman gələcək unudulacaqsan. Lakin sənin uğrunda döyüşən, canlarını fəda verən igidlərimiz heç vaxt unudulmayacaqdır. Vəhşi erməni nankorlarının əlinə düşməmək üçün özlərini qayalardan, dağlardan atan qız-gəlinlərimizin ahu-naləsi yerdə qalmamalıdır. Qarabağ müharibəsində torpaqlarımızın itirilməsi ilə yanaşı mənəvi-əxlaqi dəyərlərimiz, namus, qeyrətimiz də erməni vəhşiləri tərəfindən ayaqlar altına atıldı. Tarixi vərəqləyərkən ermənilərin əsrlər boyu türklərə qarşı yeritdiyi genosid siyasətinin şahidi oluruq. Hələ 1827-1829-cu illərdəki rus-İran və rus-Osmanlı müharibələri vaxtı ermənilər müstəqil dövlət yaratmaq istəyirdilər. Belə ki, bu müharibələr ərzində Rus imperiyasında yaşayan ermənilər İranda və Osmanlı imperiyasında yaşayan ermənilərlə birləşərək öz qonşularının əleyhinə ruslara kömək edirdilər. Ümumiyyətlə, ermənilər rusların köməyi ilə müsəlman əhalisini öz ev- eşiyindən qovaraq, onlara sahib olurdular. Krım müharibəsi dövründə (1853-1856) Osmanlılar öz qüvvələrini Qərb dövlətləri ilə rusların əleyhinə birləşdirdi. Satqın ermənilər casusluq fəaliyyəti göstərərək Rusiyaya köməklik edirdi. Məhz buna görə də Qarsda bir neçə erməni həbs edildi. Ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə insanları vəhşicəsinə qətlə yetirirdilər. Belə ki, təkcə “Van və Bitlis” kəndlərində

102

300.000-dən 400.000-dək müsəlman kürdünü məhv etmişdir (1, 60).1 Erməni satqınlığı haqqında Mark Sayks 1915-ci ildə “Çalefin son irsi” adlı kitabında yazmışdır: Ermənilər böyük məmnuniyyətlə qiyamçıları gizlədir, onlara qonaqpərvərlik göstərərək, onların sonunun çatmasını ləngidirdilər. Bu millətin özəllikləri çoxlu qəribəliklər yaratmış və erməni missionerlərə, İisusa, konsullara və avropalı səyyahlara nifrət dolu və ehtiram olmayan ibadətə məcbur etmişdir. Kasıb ermənilər uca və gur səslə səndən kömək istəyər, lakin nadir hallarda kömək üçün təşəkkür edər. Konsulluq zabitlərinin və missionerlərin təhqir olunması erməni mətbuatının arsenal ehtiyatlarının yalnız bir hissəsidir. Ermənilərin bir millət kimi ədəbi bədbəxtliyə məhkum olması fikri mənə təbii görünür, çünki onların bədbəxtliklərinin bir hissəsi ona görə azalmır ki, onlar səfeh , köçəri, xəstə xislətli despotizm şəraitində yaşayırlar və bu onların bir-birinə olan münasibətindən daha da artır. Bir qədər əvvəl Vanda olmuş açlıq vaxtı erməni tacirləri taxılı gizlətməyə cəhd etmişdi, erməni inqilabçıları düşmənlərlə döyüşən öz legionerlərinin əmlakını çapıb talayırlar. Konstantinopoldakı anarxistlər soyqırım görüntüsü yaratmaq məqsədilə öz millətindən olanların evlərinə qumbaralar atırlar. Erməni kəndləri müxtəlif cəbhələrə bölünüb, inqilabçı cəmiyyətlər bir-biri ilə didişir, dindarlar yepiskopun öldürülməsinə barmaqarası baxırlar, kilsə lap başlanğıcdan bölünmüşdür. Heç bir xalq heç vaxt tiranın əlində oyuncaq olmağa belə tam hazırlaşdırılmayıb; heç bir xalq heç vaxt inqilabçı cəmiyyətlərə belə asanlıqla baş əyməyib; irəli getməyə və ya tərəqqiyə belə çətinliklə meyl edən bir xalq heç vaxt olmamışdır. Bütün bu xarakterik

1 Səmyuel A. Uimiz. Ermənistan – terrorçu, “xristian” ölkənin gizlinləri. B., Mütərcim. 2015-3889, s.61. 103

əlamətlərin müsəlman zülmünün nəticəsi olaraq yaranmasına bir anlığa da inanmıram (1, 501).2 Göründüyü kimi amerikan alimi ermənilərin yalançı, saxtakar olduqlarını bir daha bəyan etmişdir. Qərb dünyasının hər yerindən olan çoxlu alimlər belə bir fikirə şərik çıxırlar ki, tarixin müxtəlif dövrlərində saxtakarlıq edərək ermənilər qeyri-real mənzərə yaratmaq istəmişlər. Ermənilər xristian dünyasının içində dönə-dönə nağıllar söyləyərək özlərinin İsus Xristos yolunda əzabkeş ölkə olması haqqında xristian dünyasında ictimai fikir yaratmaq istəmişlər. Ermənilər xristian olmayan hər şeyin xristianlığa qarşı ziyan, qorxu və nifrət olması təsəvvürünü formalaşdırırlar” (2, 157-158).3 Həqiqətən də ermənilər həmişə xristian olduqlarını bir bayraq edərək bütün dünya xristianlarına türklər haqqında yalançı, cəfəngiyat nağıllar söyləyirlər. Bu sahədə Erməni Qriqoryan kilsəsi mühüm təbliğat kampaniyası aparır. Erməni Qriqoryan kilsəsindən başqa digər ibadətlə məşğul olmamağı Ermənistan müdafiə naziri televiziya vasitəsi ilə çıxış edərək demişdir. Erməni polisi hücum edərək Amerika Protestant Missioner Assosiasiyasının baş idarəsini tutmuş, işçiləri təşvişə salaraq bütün məlumatları aparmışdır. Bu hadisələr 1995-ci ildə baş vermişdir. Sonra erməni polisi Yevangel və Baptist kilsələrini tutaraq ibadət edənləri hədələmişdir. Erməni Qriqoryan kilsəsi yalnız üç “təkinancıl” kilsə ilə məqamlarını bölüşür. Həmin kilsələr Misir, Suriya və Efiopiyada yerləşir. Erməni Qriqoryan kilsəsi internet vasitəsi ilə amerikan ermənilərinə aşağıdakıları yerinə yetirməyi tövsiyə edir. Öz yerli, dövlət və milli hökumət rəsmlərinizə yazın və təsir göstərin ki, 17 iyun 2001-ci il Erməni Kilsə günü elan etsinlər.

2 Zwynne Dyer. Turkish falsifiers and American deceivers. Middle Eastern Studies, Janvary 1976, p.101. 3 S.R.Sonyeli New Armenian Propaganda Deceiwed the Christian World/ Bulletin, Vol XLI №161, Ankara, January 1977, p.157-158. 104

Yaşadığınız ərazidə erməni kilsəsi olmayan məbədlərdə mühazirələr təşkil edərək 301-ci il ilə 2001-ci ilin tarixi və əhəmiyyəti haqqında danışın. Yerli din xadimləri və onların birliklərini öz kilsənizə dəvət edin. Yaşadığınız ərazidəki kilsə xadimləri və ibadətə gələnlərdə digər kilsələrə gedin, onlara sizin ibadətxanadakı hadisələr haqqında danışın və öz ibadətlərinizin vaxtı onların iştirakını təmin edin. Göründüyü kimi ermənilər satqın, nankor, ikiüzlü, yaltaq, çoxbilmiş, ikinci bir millət tapmaq çətindir. Özgə torpaqları hesabına respublika yaradan ikinci bir belə faşistlərdən də cəllad, qatil bir millət tapmaq çətindir. Onlar yaramazdırlar, öz qızlarını mənafeylərinə uyğun sataraq ilan donuna girmiş qatildirlər. Dünyada nə qədər murdar sözlər vardırsa, hamısı nankor, çörəyi dizinin üstündə olan bu millətə aiddir. Erməni kilsəsi digər xristian məbədlərində ibadət edən hər bir ermənini kilsədən uzaqlaşmış hesab edir. Erməni kilsəsi rəsmi kilsədən savayı digər kilsələrdə ibadət edən erməniləri cəhənnəm odu ilə lənətləyir. Onların sayəsində məhz bütün azərbaycanlılar qətlə yetirilmiş və dədə-baba yurdu olan Ermənistandan qovulmuşdurlar. Tarixə nəzər yetirsək görərik ki, 1890-cı illərdə indiki Qafqaz adlanan o vaxtkı Cənubi Rusiyada və Balkanlarda yaşayan əhalinin əksəriyyəti müsəlmanlar idi. 1923-cü ilədək bütün bunlar dəyişdi və əksər müsəlmanlar bu yerləri tərk etdilər. 1923-cü ilədək 5,5milyondan artıq adam ya müharibədə, ya da ki, didərginlikdə dünyasını dəyişdi (1, 70).4 Həmin ərazilərə sonra ermənilər yerləşdirildi. Ermənilər gələn kimi yerləşdikləri ərazilərin adlarını dəyişərək erməni adları qoydular.

4 Səmyuel A. Uimiz.. Ermənistan – terrorçu “xristian” ölkənin gizlinləri. B., Mütərcim, 2015, 388 s., s.70. 105

Ermənilərin bu siyasəti tarix boyu davam etdirilmişdir. Belə ki, bu gün Bakı şəhərində yaşayan 30 mindən çox erməni öz adını soykökünü dəyişərək yəhudi, gürcü, rus adları ilə yaşayırlar. Bu onların xislətindədir. Azərbaycan xalqı gərək heç vaxt ermənilərin onlara etdikləri vəhşilikləri unutmasın. Ancaq təəssüflər olsun ki, biz unutqan xalqıq. Çünki əsrlər boyu ermənilər bizə zülm etmiş, lakin sonralar unutmuşuq. Vaxtı ilə İrəvan necə verilmişdirsə, indiki dövrümüzdə də Qarabağ o aydada verildi. Zaman gələcək İrəvanı unutduğumuz kimi Qarabağı da eləcə unudacağıq. İndiki nəsil Qarabağ bizimdir deyir. Gələcək nəsilərin heç yadına da düşməyəcəkdir. Biz hər il Azərbaycan rayonlarının verılməsini deyil, onun azad olunmasını qeyd etməliyik. Lakin təəssüflər olsun ki, belə deyildir.

Güntəkin Nəcəfli

Qarabağda erməni dövləti qurmağa dair general Zubova verilən məxvi təlimatlar (Rusiya arxiv sənədləri işığında)

XVIII əsrin 80-ci illərinin sonundan başlayaraq Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəsi daha da intensivləşdi. Artıq İranda hakimiyyəti ələ alan Qacar hökmdarı Ağa Məhəmməd xan (1780-1797) da bu mübarizəyə qoşulduğu üçün vəziyyət xeyli gərginləşdi. 1787-1791-ci il Rusiya-Osmanlı savaşında mühüm qələbələr əldə edən Rusiya 1791-ci il dekabrın 29-da Yassıda 13 maddədən ibarət sülh müqaviləsi imzaladı [bax: 10, 41-49; 1, 289-297]. Osmanlı dövləti ilə bağlanan bu müqavilə Rusiyanın Cənubi Qafqazda geniş fəaliyyəti üçün böyük imkanlar yaratdı. II Yekaterina (1762-1796) hökuməti Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarının zəbt edilib, Rusiya

106 imperiyasına birləşdirilməsi məqsədilə artıq əməli tədbirlərə keçməyi planlaşdırırdı. Bu zaman öz niyyətlərini həyata keçirmək üçün əlverişli fürsət arayan ermənilər, dərhal yaran- mış şəraitdən istifadə edərək Rusiya hakim dairələri ilə daha da yaxınlaşdılar. Bütün bunlara baxmayaraq, Rusiya hakim da- irələri Cənubi Qafqaza yürüşə başlamaqdan çəkinir və yeni əlverişli imkan axtarırdı. Nəhayət, belə bir imkan üçün bəhanə tapıldı. Bu bəhanə 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şərqi Gürcüstana yürüşü oldu. Qacarın rəsmən Rusiyanın himayəsində olan Kartli-Kaxet çarlığının mərkəzi Tiflis şəhərini alıb dağıtması Rusiyanın bu regiona hərbi müdaxiləsi üçün bir növ hüquqi əsas vermiş oldu. II İraklinin Rusiya dövlətinə müraciət etməsinə baxmayaraq II Yekaterina höku- məti Kartli-Kaxet çarlığına kömək etmədi. Rusiya hakim dairələri Ağa Məhəmməd xan Qacarın Tiflisi işğal və qarət etməsinə bir növ “göz yumdu” ki, Cənubi Qafqaza hərbi qüvvə yeritmək üçün bəhanə və imkan qazansın [bax: 15,12]. Rusiya himaysində olan Kartli-Kaxet çarlığının mərkəzinin Qacar qoşunları tərəfindən dağıdılması Rusiyanın bu regiondakı nüfuzunun aşağı düşməsinə səbəb oldu. II Yekaterina Cənubi Qafqazda nüfuzunu bərpa etmək üçün diplomatik vasitələrdən bilavasitə hərbi qüvvə tətbiqinə keçdi. O, 1796-cı ilin yazında Cənubi Qafqaza və Azərbaycana yürüşə başlamaq haqqında göstəriş verdi. Bu yürüşdə rus qoşununa komandanlıq etmək imperatriçənin sevimlisi (favoriti) general Platon Zubovun qardaşı Valerian Zubova (1771-1804) həvalə edildi [16, 291]. Bu barədə iki hissədən ibarət xüsusi “Təlimat (Наставление) və “Manifest” imzaladı [8, 368-371; 1, 299-306]. Rus tarixçisi P.Q.Butkov 1796-cı il 19 fevral tarixində V.Zubova verilən “Təlimat”ı baş komandanın siyasi rəftarına dair qaydalar adlandırır. Burada yerli hakimlərlə münasibətlər, girovlar götürülməsi və s. nəzərdən keçirilir. 1796-cı il martında verilən “Manifest” mahiyyət etibarı ilə I Pyotrun

107

1722-ci il Manifestini xatırladır. Burada yürüşün səbəbləri Rusiyanın mənafeyinə uyğun şəkildə şərh edilir. Yerli hakimlərin yürüş zamanı özünü aparmasına münasibət aydınlaşdırılır [1, 300-301]. II Yekaterinanın 1796-cı ilin martında imzaladığı həmin manifestdə yürüşün məqsədləri açıqlanırdı. Sələfi I Pyotr kimi Cənubi Qafqaza olan işğalçı yürüşünə haqq qazan- dıran imperatriça bu yürüşün yalnız xeyirxah məqsədlər daşıdığını vurğulayırdı. Cənubi Qafqaz ərazisinə qonşu dövlətlərin “təhlükə törətdiyini”, “xalqın hüquqlarının pozulduğunu” və özlərinin bu “qısa müddətli və sülhsevər yü- rüşlərinin həmin çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün həyata keçirildiyini” elan edirdi [2, 425-427]. Qeyd edək ki, regionda yaşayan xristian əhalidən beşinci kalon kimi istifadə edən II Yekaterina hökuməti manifesti həmçinin erməni dilində çap etdirmişdi. Müxtəlif dillərdə çap olunan həmin sənədin erməni dilində olan mətninin sonuna İ.Arqutinskinin imzası qoyulmuşdu [15, 27]. V.Zubovun Azərbaycana hərbi yürüşü Rusiya imperiyasının həm siyasi, həm də iqtisadi-ticarət maraqlarını həyata keçirmək planlarına xidmət edirdi. Rusiya hakim dairələri bu yürüşə çox böyük əhəmiyyət verirdi [18; 19]. Bu münasibətlə hətta Xəzər dənizinin qərb sahillərinin plan- xəritələri də tərtib edilmişdi [21; 17]. Hələ 1796-cı il fevralın 19-da V.A.Zubova 30 bənddən ibarət məxfi təlimat verilmişdi. Həmin təlimatda deyilirdi ki, rus qoşunlarının yürüşünün əsas vəzifələrindən biri II İraklinin bütün mülklərində hakimiyyətini bərpa etmək, Qarabağ məliklərini və onların təbəələrini Rusiyadan asılı hala

 II Yekaterina tərəfindən V.A.Zubova verilmiş təlimat barədə rus tarixçisi P.Q.Butkov 1869-cu ildə nəşr etdirdiyi əsərində məlumat vermişdir [bax: 8, 368-371]. Lakin əsərdə eyni gündə verilmiş 30 bənddən ibarət məxvi təlimat haqqında heç bir söz deyilmir. Məqalədə istifadə etdiyimiz həmin təlimat Rusiya Dövlət Hərbi Tarix arxivinin Hərbi Elmi Arxiv fondundan əldə edilmişdir. 108 gətirməkdir. Təlimatın VI bəndində açıq-aşkar Xəzər hərbi hissələrinin Tiflisdən aşağı Kür çayı boyunca Gəncəyə doğru hərəkət edərək, buradan Qarabağa gəlməsi və burada xristianlıı bərpa etməsi planlaşdırılırdı. Rusiyanın maraqları naminə “Ararat patriarxı”ndan da istifadə etmək tələb olunurdu [18, лл.1-7об]. Bu məxfi təlimatı Rusiya Xarici Siyasət Arxivindən əldə etdiyimiz qiymətli bir sənəd bir daha təsdiq edir. Həmin sənəddə “Qarabağ xanlığını devirmək və hakimiyyəti yerli xristianlara vermək” barədə V.Zubova məxfi göstərişin verildiyi məlum olur [5, лл.26-26об, 27- 27об, 28]. General V.Zubov öz vəzifələrini uğurla həyata keçirmək üçün Rusiyaya meyl edən xristian hakimlərindən istifadə etməyə çalışırdı. Məhz bu səbəbdəndir ki, 1796-cı ilin may ayında general Cənubi Qafqaz xalqlarına müraciət etdi. Müraciətdə general rus qoşunlarının gəlişinin sülhməramlı olduğunu vurğulayaraq, əsas məqsədinin yerli əhalini zülümkardan – “yırtıcı Ağa Məhəmməd xan”dan “xilas etmək” olduğunu bildirirdi [2, 431]. Bu zaman erməni ideoloqları öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün Rusiya hakim dairələrinə arxalanmağı, məhz onlara xidmət göstərməklə Azərbaycan əpazisində özlərinə erməni dövləti yaradılmasını arzulayırdılar. Məhz buna görədir ki, hələ rus qoşunları hərəkətə başlamamışdan qabaq erməni keşişi İosif Stepan Davidov, V.Zubovun qılığına girərək bu “tarixi yürüş”də generalın məsləhətçisi kimi iştirak etməyə nail olmuşdu [11, 147]. Bundan başqa İ.Arqutinski “Ararat erməniləri”nin də “imzası” ilə V.Zubova müraciət yazdırmışdı [20]. İ.Arqutinskinin vasitəçiliyi ilə Zubova göndərilən məktubların əksəriyyətində dəfələrlə Qarabağ xanlığını devirmək və hakimiyyəti yerli xristianlara vermək məsələsi qoyulurdu [4, лл.26-26об, лл.27-27об, 28]. V.Zubov və eləcədə rus sarayı bu işğalçı yürüşdə qeyd olunan dövrdə Rusiyada ən çox fəallıq göstərən erməni

109 ideoloqu arxiyepiskop İosif Arqutinskiyə (Hovsep Arqutyan) böyük ümid bəsləyirdi. İ.Arqutinski Qafqaza yürüş edəcək korpusun qərargahına məsləhətçikimi dəvət olundu. O, Üçkilsə katolikosu ilə əlaqəyə girərək onunla birlikdə “Qarabağda və Cənubi Qafqazın başqa yerlərində yaşayan er- mənilərə kollektiv müraciətnamə” yazdı. Bu müraciətnamədə deyilirdi ki, rus qoşunları İrana “erməniləri müsəlmanların əsarətindən qurtarmaq və onlara müstəqillik vermək” məqsədi ilə girmişlər [bax: 9, 78-79]. Bundan başqa, İ.Arqutinski Dərbəndi işğal edən rus qoşunlarına müəyyən kömək göstər- məklə kifayətlənməyərək, rus qoşunlarını əsasən Qarabağ və İrəvan üzərinə istiqamətləndirməyə çalışırdı. Bununla da, nəzərdə tutduqları xəyali erməni dövlətini rus qoşunlarının yardımı ilə qurmağa çalışırdı. Zubovun 1796-cı il aprelin 18-də başlanan işğalçı yürüşü nəticəsində may ayının 10-da Dərbənd, iyunun 6-da Quba işğal olundu. Bakılı Hüseynqulu xan iyunun 13-də Bakı qalasının açarını təslim etdi. Oktyabr ayında Gəncə ələ keçirildi. Qışın yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq rus qoşunları Muğanda yerləşdilər. Muğanda qışladıqdan sonra – yəni, 1797-ci ilin yazında rus qoşunları hərbi əməliyyatları Azərbaycanın cənubuna keçirmək niyyətində idi. Buna görə də İ.Arqutinski nəinki Azərbaycanın Arazdan şımaldakı

 Ermənidilli sənədlərdə əsl adı ilə Hovsep Arqutyan (Յօվսէփ Արկուտյան) adlanan bu şəxs ...gənc yaşlarında Üçkilsə monastr məktəbində təhsil almış, 26 yaşında yepiskop, bir az sonra isə arxiyepiskop rütbələri almağa nail olmuşdu. 1773-cü ildə İ.Arqutinski erarxiya rəisi kimi Rusiyaya göndərilir. Həştərxana gələn İosif tezliklə Rusiya hakimiyyət orqanlarının rəğbətini qazana bilir və dini işlərlə kifayətlənməyərək fəaliyyətini siyasi məsələlərə yönəldir. İ.Arqutinski 1775-ci ildə Üçkilsə katalikosu tərəfindən Rusiyadakı ermənilərin rəsmi nümayəndəsı və buradakı erməni kilsəsinin arxiyepisokpu təyin olunur [Bax: 12, 20-21; 13, 41].

110 xanlıqları, həm də Arazdan cənubdakı xanlıqlarının ərazisində məskunlaşmış ermənilərlə sıx əlaqə saxlayır, onları bu yürüşə kömək göstərməyə çağırırdı. Həmin dövrdə erməni arxiyepiskopu İosif Arqutinslkiyə Urmiya məliklərindən İsa bəy, İsa xan, Ağa minbaşı Göytəpəli, İosif Ərdişli, Bədəl Supurqanlı, Allahverdi Qarabağlı və s. imzası ilə məktublar göndərilmişdi. Bu məktublarda Ağa Məhəmməd xandan şikayət edir, onları incitməsindən danışırdılar və tezliklə rus qoşunlarının gəlməsini gözlədiklərini bildirirdilər [4, лл.5- 5об.] İ.Arqutinskinin 02 sentyabr 1796-cı il tarixli Pirsaatçay yaxınlığında yazmış olduğu, qraf Zubova ünvanlanmış məktubunda rus qoşunlarının növbəti yürüşü ilə bağlı XI bənddən ibarət planı verilmişdi. Bu planın VIII bəndində şuşalı İbrahim xanı devirmək üçün hazırladığı ssenaridən bəhs olunurdu. Erməni keşişi yazırdı: “Əgər Şuşa xanı sizin göstərişinizlə hərəkət etməsə, onun sadiqliyinə inanmaq olmaz. Belə vəziyyətdə Qarabağın erməni məliklərindən istifadə etmək lazımdır”. Bundan başqa erməni keşişi Qarabağ məliklərinin rus ordusuna 5 min nəfərlik qoşun verə biləcəyi kimi fantastik bir rəqəmlə həvəsləndirir və onların gizli himayə edilməsini xahiş edirdi [3, лл.34-39]. Öz işğalçı məqsədində ermənilərdən yararlanmağa çalışan rus qoşunlarının komandanlığı Üçmüədzim katolikosu Qukas Karnetsi ilə də əlaqə yaratdı. V.Zubov 02 oktyabr 1796- cı il tarixli məktubunda ona yazırdı ki, ... İmperatriçənin iradəsini yerinə yetirərək biz artıq Kür çayı sahillərinə çatmışıq; tam təhlükəsizliyi təmin etmək üçün bizə tabe olan general Aleksandr Mixayloviç Rimski-Korsakovun rəhbərliyi altında olan güclü korpusun Gəncə yaxınlığında yerləşməsini əmr etmişik; V.Zubov katolikosa təklif edirdi ki, rus qoşun- larının Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsi üçün yardım göstərsin [7, лл.73-74]. Lakin bu missiyanı Üçkilsə katolikosu deyil, İ.Arqutinski öz üzərinə götürdü. Onun “fəaliyyəti” nəticəsində

111 qısa vaxt ərzində Qarabağ məliklərindən öncə Abovun [5, 98- 98об, лл.101-101об], Vərəndə məliyi Cəmşidin və Gülüctan məliyi Firudinin [6, лл.4-4об, 115-119, 143-146], Qarabağ məliyi Baltazarın [5, лл.9-49об, 57-59], Gəncə şəhərindəki ermənilərin adından Reyhan İosifin [5, лл.6-6об.], Dərbənd şəhərində yaşayan ermənilərin yerli xanlardan şikayət məktubu [5, лл.7, 26-29] və eyni məzmunlu digər məktublar göndərildi. Bu məktublar işğalçı rus qoşunlarının Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsi üçün əvəzolunmaz vasitə idi. Bu zaman şuşalı İbrahimxəlil xan hakimiyyətdən devriləcəyindən və xanlığın idarəsinin məliklərə veri- ləcəyindən ehtiyat edirdi. Çünki, onun V.Zubovun Peterburq- dan bu barədə göstəriş alması haqqında məlumatı var idi [14, 184]. Lakin bütün bunların müqabilində İbrahimxəlil xan özünü təmkinli apardı və özünü Rusiyaya “sədaqətli” göstərməkdə davam edərək əks-hücuma hazırlamağa başladı. V.Leviatovun yazdığına görə əsasən qarabağlı İbrahimxəlil xa- nın və şamaxılı Mustafa xanın rəhbərliyi ilə general V.Zubova sui-qəsd təşkil olunmuşdu. Lakin bu işi həyata keçirəcək Nurəli bəyin ehtiyatsızlığı ucbatından bu qəsd baş tutmadı [14, 184]. Göründüyü kimi, İbrahimxəlil xan həm Ağa Məhəmməd şah Qacar, həm Rusiya və həm də Rusiyaya arxalanan erməni təhlükəsindən xanlığını xilas etmək, qorumaq üçün diplomatik manevrlərlə yanaşı bəzən əməli tədbirlərə də əl atmaq məcburiyyətində qalırdı. Lakin 1796-cı il noyabrın 6-da II Yekaterinanın qəflətən vəfatı və Rusiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə münasi- bətlərinin mürəkkəbləşməsi V.Zubovun başçılıq etdiyi rus qo- şunlarının Cənubi Qafqazdan geri çağırılmasına səbəb oldu. Beləliklə, V.Zubovun başçılıq etdiyi rus qoşunlarının Şimali Azərbaycan torpaqlarına yürüşü zamanı çar Rusiyasının burada “Ararat çarlığı”, “Ermənistan kralığı”, “Alban dövləti”, “Alban çarlığı” yaratmaq planı həmin dövrdə baş tutmadı.

112

Biblioqrafiya

1. Azərbaycan: beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi (1639-1828). I cild. (Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri akad.müx. üzvü Y.M.Mahmudov, t.e.d. K.K.Şükürov). Bakı: “Regionların inkişafı ictimai birliyi”, 2009. 2. Армяно-русские отношения XVIII веке. (1760-1800 гг.) Сборник документов, т.IV, ч.II, Ереван: «Изд-во АН Арм. ССР», 1990. 3. АВПРИ, ф.100 “СРА” . оп.100/3, 1764-1800 гг, дело 462. 4. АВПРИ, ф.100 “СРА” . оп.101, дело 463. 5. АВПРИ, ф.100 “СРА” оп.100/3, дело 463. 6. АВПРИ, ф.100 “СРА” оп.100/3, 1797-1799 гг, дело 464. 7. АВПРИ, ф.110 “СРГ”, оп.110/3, 1795-1797 г. дело 459. 8. Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа c 1722 по 1803 гг. ч.II, СПб., 1869. 9. Величко В.Л., Кавказ. Русское дело и междупле- менные вопросы. (СПб., 1904), Баку, «Элм» 1990. (переиздание). 10. Договоры России с Востоком: политические и торговые. (Собрал и издал Т.Юзефович), СПб., «Тип. О.И.Бакста», 1869. 11. Дубровин Н.Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. т.III, (кн.I), СПб., «Печатано в тип. Департамента уделов», 1886. 12. Иоаннисян А.Р. Россия и Армянское освободительное движение в 80- х г. XVIII веке. Ереван, «Изд-во АН Арм. ССР», 1947. 13. Иоаннисян А.Р. Иосиф Эмин. Ереван, “Издательство АН Армянской СССР”, 1989.

113

14. Левиатов В.Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку, “Изд. АН Азерб., ССР”, 1948. 15. Мамедова Г. О походе В.Зубова в Азербайджан 1796 г. Баку, “Elm”. 2003. 16. 16 О.П. Россия, Закавказе и международные отношения в XYIII веке. Москва, «Наука». 1966. 17. РГВИА, ф.846 (ВУА), оп.16. №19523. 18. РГВИА, ф.846 (ВУА), оп.16. дело 2799. 19. РГВИА, ф.846 (ВУА), оп.16. дело 2800. 20. РГВИА, ф.846 (ВУА), оп.16. дело 2802. 21. РГВИА, ф.846 (ВУА), оп.16. №2813.

Həcər Abdallı

Bakıda və Şamaxıda soyqırım izləri tarixi yaddaşımızda

1917-ci ilin fevralında Rusiyada burjua demokratik inqilabı nəticəsində Romanovlar sülaləsi devrildi və Müvəqqəti hökumət təşkil edildi. Bu hökumət Rusiya xalqlarına müraciət elan etdi ki, Birinci Dünya müharibəsi başa çatandan sonra xalqların öz müqəddəratını həll etməsi məsələsinə baxılacaqdır. Əfsuslar olsun ki, 1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyəti zorakı yolla ələ keçirməsi Rusiya xalqlarının bu arzularını məhv etdi. Bolşeviklər fəhlə kəndli hökuməti qurmaq adı altında əvvəlki imperiyanı bərpa etməyə başladılar. Bakıda 1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin əvvəllərində daşnak-bolşevik birləşmələrinin milli qüvvələrə qarşı gizli mübarizədən açıq mübarizə şəklində özünü büruzə verirdi. Rusiyanın dövlət başçısı V.İ.Lenin tərəfindən 1917-ci ilin dekabrında Qafqazın Fövqəladə Komissarı təyin olunmuş S.Şaumyanın Korqanovun başçılıq etdiyi Hərbi İnqilab Komitəsi ilə birlikdə Tiflisdən Bakıya gəlişi buradakı siyasi

114 vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Qafqaz cəbhəsindən geri qayıdan əsgərlər vətənlərinə dönmək əvəzinə Bakıda toplandılar. Bunların arasında Şaumyan böyük fəallıq göstərirdi. Yenə də tarixi faktlara müraiət edək. Məlumdur ki, həmin dövrdə Azərbaycanda milli qüvvələrə başçılıq edən «Müsavat»ın getdikcə artan nüfuzundan qorxuya düşən bolşevik-daşnak qüvvələri Bakını inqilabla əksinqilab arasında mübarizə meydanına çevirmişdilər. Əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan 20 minlik silahlı qüvvə bolşevik-daşnak qüvvələrinin birləşdiyi Bakı Sovetinin ixtiyarında Qırmızı ordu adı altında toplanmışdı. Yəni, Bakıda 1918-ci ilin martında siyasi vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Bakı Solvetinə keçirilən seçkilərdə «Müsavat»ın böyük səs çoxluğu ilə qələbə qazanması bolşevikləri və daşnakları ciddi narahat edirdi. Cənubi Qafqazın ən güclü siyasi partiyasına çevrilən «Müsavat» Azərbaycanın ərazi muxtariyyəti və siyasi hakimiyyət uğrunda inamla mübarizə aparırdı. Erməni Milli Şurası və «Daşnaksütyun» partiyasının rəhbəri ilə birlikdə Şaumyan başda olmaqla bolşevik qüvvələri «Müsavat»a qarşı əsl müharibəyə başladılar. Azərbaycan milli qüvvələrinin sayca az və pis silahlanmış olduğunu yaxşı bilən Şaumyan Bakıda müsəlmanlara «dərs vermək» üçün milli qırğına hazırlaşırdı. Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən martın 29-da şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət olan «Evelina» gəmisinin tərksilah edilməsi milli qırğına başlamaq üçün bəhanə oldu. Hadisələrin gərginləşdiyi bir məqamda, yəni silahla ehtiyatsız davrandığından həlak olmuş H.Z.Tağıyevin oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini 1918-ci ilin martın 17-də Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstəsi bolşevikləri lərzəyə saldı. Mərhumu dəfn edən müsəlman dəstəsi «Evelina»gəmisi ilə Lənkərana geri dönməlı idi. Silahlı bolşeviklər paroxodun körpüdən aralanmasına az qalmış müsəlman dəstələrinin tərksilah

115 olunmasını tələb etdi. Dəstənin rədd cavabına tüfənglərdən və pulemyotlardan atılan atəşlə cavab verilsə də gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Səhərisi gün şəhərin cənubunda erməni əsgərləri nəzərə çarpırdı. Onlar bütün küçə boyu səngərlər qazmağa, torpaq və daşlardan ibarət bəndlər ucaltmağa başladılar Həmin gün müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin binasında keçirilən toplantıya gələn Bakı şəhərinin keçmiş rəisi Ter-Mikaelyants Erməni Milli Şurası və «Daşnaksütyun» partiyası adından bəyan etdi ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarşı çıxış etsələr, ermənilər də onlara qoşulacaq və bolşeviklərin Bakıdan qovulmasına köməklik göstərəcəklər. Doğrudan da martın 18-də (martın 31-də-yeni tarixlə - H.A.) səhər o başdan şəhərin müsəlmanlar yaşayan məhlələrinə hücumlar başlandı. Ermənilərin yalançı vədlərinə inanmış müsəlmanlar əvvəlcə şəhərdə nə baş verdiyini müəyyən edə bilmirdilər.Hücum ərəfəsində bütün ermənilər şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsindən ermənilər yaşayan hissəsinə keçdülər. Müsəlmanlar yaşayan hissədə əhalidən xristian, ruslar və gürcülər qalmışdı. Tədqiqat prosesində bir həqiqət də bəlli odu ki, hələ 1917-ci ildən Bakıda mart soyqırımı planı «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli Komitəsi tərəfindən hazırlıq gedirdi. Dəfələrlə onlar müsəlmanları bolşeviklərə qarşı silahlı çıxışa təhrik etməyə cəhd göstərmişdilər. Ermənilərin məqsədi bolşeviklərin əli ilə müsəlman əhalisini qismən məhv etmək idi. Müsəlman məhllələrinin darmadağın edilməsi və adamların qətlə yetirilməsi planlı surətdə mütəşəkkil şəhərin hər yerində erməni hərbi hissələri tərəfindən qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş planlarla həyata keçirilirdi. Burada bir məqam da acınacaqlı hal kimi vurğulanmalıdır ki, Bakı Soveti qüvvələrinə rəhbərlik edən Ş.Şaumyanın erməni hərbi hissələrindən istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləşdirmişdir. Bolşevikləri müdafiə etmək bəhanəsi ilə erməni hərbi hissələri türk-müsəlman əhalisinə

116 qəddarcasına divan tuturdular. Bildiyimiz kimi Bakı Soveti də, onun yaratdığı ordu da əsas etibarı ilə ermənilərdən ibarət idi. Sovetin tərkibində olan daşnaklar Sakko Saakyan, Arakelyan və başqaları bolşevik dəstələrinə müsəlman fəhlələrinin qəbul edilməsinə hər vasitə ilə əngəl törədirdilər. Azərbaycanlılara milli ordu yaratmaqda daşnaklar mane olur, Sovetin adından istifadə edərək millətçi-şovinist siyasətini canfəşanlıqla həyata keçirir, Bakı, Şamaxı və Azərbaycanın digər bölgələrində türk-müsəlman əhalisinə qarşı qırğınlar hazırlayırdılar. Erməni milli komitəsi bu baxımdan xüsusi fəallıq göstərirdi. Şamaxı, Göyçay, Gəncə, Nuxa, Qazax, Lənkəran, Salyan, bir sözlə Azərbaycanın bir çox rayonlarını, bütün bölgələrini müsəlmanlara qarşı talanlar bürümüşdü. Hadisələrin real şahidəlrindən biri A.N.Kvasniki Təhqiqat Komissiyası tərəfindən dindirilərkən ifadəsində demişdir ki,.. «Bu il martın 17-21-də ürək ağrısı ilə Bakıda baş vermiş hadisələri «1918-1920-ci illərdə türk-müsəlman soyqırımları» adlı məqaləsindəki materialları da ardıcıl qeyd etmək yerinə düşər və sənədlərdə olduğu kimi vardır. Daha sonra mənbədə vurğulanır - «Müsəlman əhalisinin əvvəlcə Bakı şəhərində, sonra isə ətraflarda qismən məhv edilməsi, onların əmlakının hamısının qarət olunması və bütün var- dövlətlərinin və siyasi-üstünlüyün ermənilərin əlinə təbii surətdə keçməsi məqsədilə ermənilərin müsəlmanlara qarşı təşkil etdikləri qanlı qəsd idi»». (Azərbaycan Milli Dövlət Arxivi.1905,1915,1918,1920.fond.106.iş.95.v.2.) Dinc azərbaycanlı əhalini qırıb-çatmaq üçün azğınlaşmış və vəhşiləşmiş erməni quldurları ən amansız üsullara əl atırdılar. «Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş haqqında» Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Y.Kluqe bu komissiyanın sədrinə məruzəsində deyirdi: «Yaxşı silahlanmış, təlim keçmiş erməni əsgərlər çoxlu miqdarda pulemyotların müşayiəti ilə hücum edirdilər…ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və xəncərlərlə doğram-

117 doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, öldürülən valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm etmir, hamısını öldürürdülər». Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-çox qiymətli olan şeyləri isə özləri ilə apaprırdılar. Sonralar təkcə bir yerdən torpağın altından 57 müsəlman qadın və qızın meyiti tapılmışdı. Onların qulaqlarını, burunlarını kəsmiş, qarınlarını yarmışdılar. Ermənilər öldürməyə macal tapmadıqları qadınları isə öz hörükləri ilə bir-birinə bağlayaraq, başıaçıq ayaqyalın arabalara mindirib aparır, yolda isə tüfənglərin qundaqları ilə onları döyür, şikəst edirdilər. Tarixi faktilardan məlum olur ki, 1918-ci ilin mart soyqırımı zamanı Bakı şəhərində 11 min nəfərədək türk- müsəlman öldürülmüşdür. Onların çoxunun meyitləri tapılmamışdır. Çünki şahidlərin dediklərinə görə, ermənilər meyitləri od-alova bürünmüş evlərə, dənizə və quyulara atırdılar ki, cinayətin izini itirsinlər. Hadisələrlə ilgili statistik məlumatlardan aydın olur ki, Bakının şəhər camaatından 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə olunmuşdur. Xalqın bir çox ziyarətgahları və tarixi abidələri dağıdılıb yerlə-yeksan edilmişdir. Uzaqvuran toplarla Təzəpir məscidi zədələnmişdir. Daşnaklar Bakıda dünya memarlığının incilərindən sayılan «İsmailiyyə» binasına od vurub yandırmışdılar. Erməni vandallarının törətdikləri faciələri barədə daha sonra Təhqiqat Komissiyasının materiallarında deyilir: «1918- ci il martın 18-də bir erməni zabiti, yanındakı üç erməni əsgəri ilə «Kaspi» qəzeti redaksiyasının və «İsmailiyyə» müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin binaları arasındakı dalana gəldi və «İsmailiyyə» binasına daxil oldu. Bir azdan binanın pəncərəsində tüstü və alov göründü. Nəinki Bakı müsəlmanlarının iftixarı sayılan, həm də bütün şəhərin yaraşığı olan bu əzəmətli bina yanğından məhv oldu. Yanğını

118 söndürməyə adam yox idi, çünki müsəlmanlar küçəyə çıxa bilmirdilər, onları pulemyotlarla və top-tüfənglə atəşə tuturdular». Həmin zabit «Daşnaksütyun» partiyasının görkəmli xadimi Tavetos Əmirov idi. Bu, həmin Tatevosdur ki, uzun illər ərzində tariximiz, mətbuatımız onu «yenilməz inqilabçı», «xalqlar dostluğu uğrunda mətin mübariz» kimi təbliğ etmişdi. (Həmin T.Əmirov idi ki, onun adına Bakıda küçə var idi -H.A.). Hətta vəziyyət o yerə çatmışdır ki, talançılar «Kaspi» qəzeti redaksiyasının və «Dağıstan» mehmanxanasının binalarını, «İsgəndəriyyə»ni, «İsmailiyyə»ni də yandırmışlar. Əsədbəy “Şərqdə neft səltənəti”əsərində erməni vəhşiliklərini, onların çox hiyləgər bir iblis olduqlarını söyləmişdir. O, qeyd etmişdir ki, erməni vəhşiliklərindən təkcə Azərbaycan müsəlmanları deyil, bu qırğınlarda bütün Qafqaz müsəlmanları ziyan çəkdilər. O vaxt Bakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti «İsmailiyyə» binasında yerləşirdi və həmin təşkilatlara məxsus pul, sənədlər burada saxlanılırdı.Həm də müsəlmanlar yığıncaq və qurultaylara bura toplaşırdılar. Azərbaycan dilində «Kaspi» qəzetinin redaksiyasında kitablar nəşr olunurdu. Burada Quranın yenicə çap edilmiş 5 min nüsxəsi saxlanılırdı ki, bina yandırılan zaman məhv edilmişdi. Yəni hamısı yanıb külə dönmüşdü. Mart talanlarında yaxşı təşkil olunmuş hərbi hissələrlə yanaşı erməni ziyalıları, gəncləri də iştirak edirdilər. Təhqiqat Kolmissiyasının materiallarında göstərilirdi ki, «erməni əhalisinin bütün siniflərini təmsil edən nümayəndələr bu «müharibə»də iştirak etməyi özlərinə borc bilirdilər. Burada neftxudalar, mühəndislər, həkimlər, kontor işçiləri var idi, bir sözlə, erməni əhalisinin bütün təbəqələri öz «vətəndaş borcu»nu yerinə yetirirdi». (Bax: Məhəmməd Əsədbəy “Şərqdə neft səltənəti”). Erməni vəhşiliklərinin qarşısının alınmasına yönəlmiş bir məqama da diqqət yetirək. Hadiisələrin qızğın dövründə «Nikolay Buniatov» paroxodu komandirinin köməkçisi Kazım

119

Axundova Bakının Çənbərəkənd adlandırılan dağüstü hissəsinin mühafizəsi üçün martın 24-də təyyarəçi Rozenblyumun başçılığı ilə 10 silahlı matros göndərilmişdir. Axundov martın 25-dən Nikolayev küçəsindəki meyitlərin yığışdırılmasına başladı. Onların arasında süngülərlə didik- didik edilmiş və qılıncla tikə-tikə doğranmış 3 müsəlman gimnaziyaçısının, 11 gimnaziyaçı qızın 1 rus qadının, 3-5 yaşlarında 3 müsəlman oğlan uşağının, 8 rus kişisinin, 19 İran təbəəli müsəlman qadınının və müxtəlif peşa sahibləri olan 67 azərbaycanlının meyitləri var idi. Bundan başqa, «Vulkan» cəmiyyətinin köhnə yanalma körpüsünə müsəlman kişilərin, qadın və uşaqların 6748 meyiti gətirilmişdi. Axundov öz tanışı texnik Vladimr Sokolovu «Kərpicxana» deyilən yerə aparmışdı. Burada, o, 3 fotoşəkil çəkmişdi. Birinci şəkildə başında güllə yarası, bədənində beş süngü yarası olan və sağ körpücük sümüyünə qılınc zərbəsi endirilmiş qadın meyiti təsvir olunmuşdur. Onun sağ döşü üstündə hələ sağ olan körpə uzanmışdır. Anasının döşünü əmən bu körpənin ayağında süngü yarası vardır. Faktların gerçəkliyini təsdiq edən ikinci şəkildə iri mismarla divara vurulmuş iki yaşlı uşaq təsvir edilmişdir. Mismarın başından aydın görünür ki, onu divara daşla vurmuşlar. Daş elə oradaca idi. Üçüncü şəkildə 13-14 yaşlı qızın meyitidir. Bicarənin bədənindən görünür ki, onu bir dəstə kişi (baxın, belə alçaqlara, «kişi» demək olarmı? Quduz köpəklərə kişi demək mümkündürmü? -H.A.) zorlamışdır... Daha sonra Axundovla Sokolov 4-cü evə daxil olduqda onlar dəhşətli bir mənzərə görmüşdülər. Geniş bir otağın döşəməsi üstündə 22-23 yaşlı bir qadının, 9 yaşlı qızın, 8 yaşlı oğlanın və südəmər körpənin meyitləri var idi. Körpənin əl-ayağını itlər gəmirib yemişdi. Təsvir olunan mənzərə Sokolova elə ağır təsir göstərmişdi ki, o daha fotoşəkil çəkə bilməmişdi. İnsanlıqdan kənar olan talançılar hətta öz tanışlarına

120 da rəhm etmirdilər, məsələn, martın 20-də Stepan Lalayev erməni əsgərlərdən ibarət dəstə ilə Vorontsov küçəsində yaşayan həkim Bəybala bəy Sultanovun mənzilinə soxulmuş və revolverini çıxarıb onu öldürmüşdür. Həyətə düşən Lalayev müsəlman dalandarı, onun arvadını və iki yaşlı oğlunu da güllələmişdir. Otuzadək silahlı erməni məşədi Əhməd Rəhim oğlunun evinə soxulmuş, 34 min 840 manat dəyərində qiymətli əşya oğurlamışdır. Məşədi Əhməd cinavyətkarlar arasında qonşuları - dərzi Haykı və dükançı Yexuşu tanımışdır. Bəşəriyyət əleyhinə töbrədilmiş Bakıda baş vermiş faciəli hadisələr şəhərə olduqca böyük ziyan vurmuşdur. Epidemiya tüğyan edərək minlərlə insanı qırmış, əhalinin su, ərzaqla təchizatı dayanmışdır. Bazar və mağazalardan, demək olar ki, bütün ərzaq məhsulları yoxa çıxmışdır. Talançılar olub-qalan ərzaq ehtiyatlarını toplayıb aparmışdılar. Mətbuat yazırdı ki, «əhali aclıqdan əməlli-başlı zillət çəkirdi». Dövlətçilik ənənəsinə malik qədim Azərbaycan şəhəri Şamaxı da dəhşətli talan və vəhşiliklərə məruz qalmışdır. Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası üzrə ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında 7 cild, 925 vərəqdən ibarət təhqiqat materialları toplanmışdı. Burada bədnam S.Lalayevin başçılıq etdiyi əsgərlər və T.Əmirovun dəstəsi azğınlaşaraq müsəlmanları soyub-talayır və qırırdılar. Şamaxının müsəlmanlar yaşayan hissəsinin hamısına od vurulmuşdu. 13 məhəllə məscidi və məşhur müqəddəs ocaq - Cümə məscidi yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm bir qibləgah, həm də qədim abidə kimi əziz idi. Erməni quldurlar minlərlə dinc adamı qətlə yetirmişdi. Azərbaycanda ermənilərin ən dəhşətli soyqırıma məruz qaldığı Şamaxıda böyük hörmət sahibi olan axund Cəfərquluya olmazın işgəncələr verilmişdi. Ermənilər ona axund olduğu məsciddə dəhşətli əzab-əziyyət verərək, bu allah bəndəsinin saqqalının tüklərini bir-bir yolmuş, dişlərini, gözlərini çıxarmış, qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər.

121

Ermənilər axunda pənah gətirmiş saysız-hesabsız qadın və uşağı da öldürmüşdülər. Hacı axundun tamamilə yandırılmış evinin həyətində sonralar Təhqiqat Komissiyasının üzıləri tərəfindən çoxlu miqdarda insan sümükləri aşkar edilmişdi. Qafqaz-İslam ordusu 1918-ci ilin iyulunda Şamaxını ermənilərdən azad edərkən meyitlərin iri sümüklərini yığıb basdırmışdılar. Komissiya üzvləri 1918-ci ilin oktyabr və noyabrında bu barədə hazırladığı məruzədə qeyd edirdilər ki, həyətdə hələ də çürümüş meyitlərin qalıqları qalmaqdadır. Şamaxı qəzasının müsəlmanlar yaşayan təxminən 80 kəndinin taleyi də bu cür olmuşdur. Daşnakların törətdiyi vəhşiliklərin həddi-hüdudu yox idi. Ermənilər tərəfindən törətdilən bu cür vəhşilikləri gizlətmək mümkün olmadığından 1919-cu il martın 30-da «Azərbaycan»qəzetində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının «Çağırış» məqaləsi dərc edilmişdir . Komissiyanın sədri Ə. Xasməmmədovun imzaladığı bu sənəddə deyilirdi ki, «Şamaxının yalnız xarabalıqları qalmışdır. Şəhərin müsəlman hissəsindəki bu xarabalıqlarda məscidlərin ən qədimi 800 ildən çox tarixi olan Cümə məscidinin ancaq yanıb qaralmış minarələri görünür, şəhərin on beş minlik müsəlman əhalisindən sağ qalanlar isə bütün Zaqafqaziyaya dağılmış, əllərində qoltuq ağacı və bellərində torba qapı-qapı düşüb dilənirlər ki, acından ölməsinlər. Adlarını «bolşevik» qoyan qaçaq-quldur dəstələrinin əlindən qaçıb can qurtaran əhalinin qalan hissəsi türk qoşunları Azərbaycana gəldikdən sonra öz el obalarına qayıtmışdır. Onlar qayıdıb gəldikdə əsrlərdən bəri yaşadıqları ocaqlarını yandırılmış və yerlə yeksan edilmiş görmüşlər». Bu dövrdə Şamaxı qəzasının ayrı-ayrı kəndləri üzrə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının apardığı təhqiqatların- şahid ifadələri, zərərçəkənlərin dindirmə protokolları, rəsmi idarələrin əhalinin sayı və əmlaklarının dəyəri haqqında məlumatları, ölən və yaralananların siyahısı və s. əsasında 53 kənd üzrə tərtib olunmuş yekun aktlarında ayrı-ayrı kəndlər

122

üzrə öldürülənlərin sayı və hər bir kəndə dəymiş ümumi zərərin miqdarı göstərilmişdir. Bu aktlarda olan rəqəmlərə əsasən, Şamaxı qəzasının 53 kəndində ermənilər 8027 azərbaycanlını qətlə yetirmişlər. Onlardan 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuşdur. Bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon manat idi. «Azərbaycan» qəzetində dərc olunmuş «Çağırış» məqaləsi bu sözlərlə qurtarırdı: «Şamaxı qəzasının zərər çəkmiş əhalisinə yardım göstərmək hər bir vətəndaşın, xüsusən müsəlmanın vətəndaş vəzifəsi və mənəvi borcudur. Vətəndaş müsəlmanlar, Şirvanı xilas edin!». Bu sənədlərlə yaxından tanış olduqdan sonra erməni vandalizmlərin dəhşətlərini görürük. Onların Azərbaycanlıların soyqırımlarına və bu torpaqlara sahib olmağa çalışdıqlarını görürük. Bu sənədlərdən məlum olur ki, Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə vurulmuş ziyan orta hesabla bir milyard manatdan artıqdır . Görünür öncədən planlaşdırılmış daşnak-bolşevik qoşunu Şamaxını işğal etməli, sonra isə Quba qəzasına daxil olmalı idi. Bu barədə Xaçmazda yaşayan ermənilər xəbərdar edilmiş, onlara xeyli əlavə silah və sursat göndərilmişdi. Quba qəzasında müsəlman əhalisinə qarşı 1918-ci ilin ilk aylarından başlanan qırğınları faciə adlandırmaq vəhşiliklərin mahiyyətini tam açmır. Minlərlə insanın, dinc əhalinin, qadınların, uşaqların və qocaların əzab və işgəncə ilə qətlə yetirilməsi dəhşətli və ağlasığmaz qırğin idi. Bu qırğın erməni vandalizminin əsl üzünü xalqa tanıdır və dəhşətli faciəni yaddaşlara həkk olunmasına çalışır. Yalnız Quba faciəsi deyil, bütün bu qırğınlar sırf siyasi məqsəd daşıyırdı. Qırğınlarda erməni daşnak qüvvələri ilə yanaşı, bolşevik əsgərləri də iştirak edirdi. Erməni cəlladları hakimiyyətsizlikdən məharətlə istifadə edərək, Qubada böyük bir qırğın həyata keçirdilər. Bu qırğınlarda əsas məqsəd Azərbaycanda müsəlman əhalisini məhv edərək Sovet rejimi qurmaq idi. Ona görə ki, Sovet

123 rejiminə rəhbərlik edən Şaumyan Cənubi Qafqazda «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdi. Ermənilərin yalnız bir arzusu, «dənizdən-dənizə» xülyasını həyata keçirmək, bütün Azərbaycana sahib olmaq. Təki Azərbaycan deyilən dövlət dağılsın. Mənbələrdə qeyd edilir ki, 1918-1920-ci illərdə türk- müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən qətllər və kütləvi insan qırğını təsadüfi hadisə deyil, «Daşnaksütyun» partiyasının «Böyük Ermənistan» planını reallışdarmaq yolunda atılan addım və soyqırımı siyasəti olmuşdur.

Hənifə Səlifova

Ədəbiyyatda Qarabağ həqiqətləri və problemləri. (Mərziyyə Səlahəddin yaradıcılığı əsasında)

Müasir nəsrimizdə Qarabağ problemi kifayət qədər işıqlandırılmış, bu mövzuda hekayə, povest, romanlar yazılmışdır.Yazıçı-publisist Əlisahib Əroğlunun bu problemlə bağlı maraqlı fikirləri diqqəti cəlb edir: “Bu gün hər bir Azərbaycan vətəndaşı kimliyindən, etnik mənsubiyyətindən, ictimai mənşəyindən, mövqeyindən, sosial vəziyyətindən, rütbəsindən və vəzifəsindən asılı olmayaraq Qarabağlı olmalıdır, yəni Qarabağın təəssübünü çəkməlidir. Qarabağ uğrunda gedən mübarizədə hər an varından, varlığından keçməyə hazır olmalı, fəal həyat mövqeyi tutmalıdır. Qarabağ mövzusu hər bir fərdin beynində özünə yer eləməli, yaddaşında oyuq açmalı, kodlaşmalıdır”. Yazıçının demək istədiyi odur ki, nə kitabı, nə də silahı əlimizdən qoymamalıyıq. Qarabağ mövzusunda oxumaq, yazmaqla bərabər, eyni zamanda kimliyindən, yaşından, vəzifəsindən asılı olmayaraq, hamılıqla Qarabağ uğrunda mübarizə aparmalıyıq.

124

Sabir Əhmədlinin “Axirət sevdası”, Ağarəhim Rəhimovun “Ovlaq keçidi”, Elçin Mehrəliyevin “90-cı illər” romanlarında Qarabağ problemi əksini tapıb. A.Rəhimov eyni zamanda, “İkili dünyam”, “Qoşa qanad”, “Canavar balası” romanlarını da Qarabağ müharibəsinə həsr etmişdir. Bu əsərləri digərlərindən fərqləndirən cəhətlər odur ki, bu əsərlərdə müharibənin canlı mənzərəsi yaradılmış, fakt və sənədlərdən istifadə edilərək təsvir olunan faciə real şəkildə canlandırılmışdır. Həmin faciəli günlərimizdə poeziyamızın da yanğılı naləsi duyulurdu. Şairlərdən Qabil, N.Xəzri, C.Novruz, B.Vahabzadə, X.R.Ulutürk, M.Araz, S. Rüstəmxanlı və b. Qarabağ hadisələrinə öz mövqeyini şeir dili ilə bildirirdilər. Müasir dövrdə Qarabağ mövzusunda yazanlardan Ələmdar Quluzadə, Abdulla Qurbaninin şeirləri də xalqımızı səbrli olmağa, düşməndən doğma torpaqlarımızı azad etməyə, vətənimizin bütövlüyünü qorumağa səsləyir:

Əzizim dağlar məni, Dağladı dağlar məni. Murov elə dağdı ki, Dağ vurub dağlar məni.

Gedər, qalmaz qara bulud, Göz yaşın sil qəmi unut. Şəhidəm, başını dik tut, Ağlama, anam, ağlama

Bu sətirləri həyəcansız oxumaq olmur. Şeiri oxuduqca günahsız insanların başına gətirilən müsibətlər gözlərimiz önündən lent kimi keçib gedir. Qarabağ mövzusunda, tarixi torpaqlarımızın yadellilər tərəfindən işğalı, çoxsaylı vətəndaşımızın şəhid olması, qaçqın, köçgün, itkin düşməsi haqqında çox əsərlər

125 yazılmışdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, yenə də içimizdəki Qarabağ yanğısı sönmək bilmir ki, bilmir. AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru Mərziyyə Səlahəddin yaradıcılığında Qarabağ mövzusu ayrı bir vüsət tapmışdır. Müharibəni gözləri ilə görən, onun dəhşətlərini uzun illər qəlbində yaşadan Mərziyyə xanım, kiçik qardaşı Səlahəddinin şəhid olmasından sonra daha böyük yanğı ilə Qarabağ mövzusunda yazıb-yaratmağa başlayır. Eyni zamanda, “Qarabağ mövzusu bədii publisistikada” adlı namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiə eləyir. Mənim Mərziyyə xanımla ilk tanışlığım Müstəqillik dövrü Azərbaycan Ədəbiyyatı şöbəsinə gəlişimlə oldu. Bir oxucu kimi onun şeirlərinin, hekayələrinin vurğunu oldum. Bir gün Mərziyyə xanıma belə bir sual verdim ki, Qarabağ mövzusuna bu qədər üstünlük verməyinizin səbəbi nədir? Mərziyyə xanımın cavabı belə oldu ki, “Qarabağda baş verən hadisələr, neçə-neçə yurddaşlarımızın əsir aparılması, olmazın əzablar verilməsi, körpə uşaqların, hamilə qadınların işgəncə verilərək öldürülməsi mənimçün təsirsiz qala bilməzdi. Elə ilk hekayələrimi bu hadisələrin təsiri ilə yazmağa başlamışdım.” Bütün bu hadisələr Mərziyyə xanımın mövzu seçiminə öz təsirini göstərir. Gənc yaşlarından Mərziyyə Nəcəfovanın hekayələri, şeirləri mətbuatda çap olunmağa başlamışdı. Elə ilk hekayələrindən mətbuatda maraqla qarşılanmışdır. “Ədəbiyyat” qəzetinin 1998-ci il 31 iyul sayında “Şəhid anası” hekayəsi, “Şəhriyar” qəzetinin 1998-ci il 30 iyul sayında “Bir ovuc torpaq”, “Ədalət” qəzetinin 3 may 2003-cü il sayında “Səs”, 15 fevral və 22 fevral saylarında “Bağışlanmayan günah” hekayələri dərc olunmuşdur. Eyni zamanda “Ulduz” jurnalının 2000-ci il 5-ci sayında “Ağ at”, 2001-ci ilin 10-cu sayında “Apardı sellər Saranı” hekayələri, “Azərbaycan” jurnalının 2003-cü il 6-cı sayında “Sona bülbüllər” hekayəsi,

126

“Ustad” ədəbiyyat və sənət dərgisində isə “Saat səsi” hekayəsi dərc olunmuşdur. Bunların sayını kifayət qədər artırmaq da olar. Mərziyyə Nəcəfovanın kiçik qardaşı Səlahəddin Qarabağ döyüşlərində şəhid olur. O gündən Mərziyyə xanımın ürəyinə bir qardaş dağı da əlavə olunur. İlk kitabı olan “Sənsiz düşüncələrim” də elə qardaşının əziz xatirəsinə həsr olunmuş, onun haqqında hekayələr, mənsur şeirlər, şeirlər, xatirələr və məqalələr toplanmışdır. Qardaşının adını özünə təxəllüs götürən Mərziyyə xanımın məqsədi dünyadan kam almadan vaxtsız köçən əziz qardaşının adını həmişə özündə yaşatmaq, onu unudulmağa qoymamaq, qardaşının yarımçıq qalmış arzularını həyata keçirməkdir. “Bir ovuc torpaq” hekayəsi qısa və lakonik olsa da, müəllif bununla oxucuda çox dərin izlər buraxır, onu əməlli- başlı sarsıdır. Can verən, lakin ölə bilməyən Gülsüm nənənin timsalında Qarabağ torpaqlarında şəhid olmuş oğullarımızın analarının çəkdiyi əzablar təsvir olunur. Ana öz doğma torpağını, ciyərparası Şahininin məzarını görmədən ölmək istəmirdi. Gəlin qocanın əzab çəkdiyini, canını tapşıra bilmədiyini görüb, ananı sakitləşdirmək, onun işgəncəsinə son qoymaq üçün köhnə dəsmala bükülmüş torpağı anaya gətirdi .Ana torpağı dilinə yaxınlaşdırıb, bircə dəfə torpaqdan yaladı və gözlərini əbədi yumdu. Gəlin qocanı aldatdığına peşman idi, daxilən əzab çəkirdi və fikirləşirdi ki, görəsən Şahinin qəbrindən bir ovuc torpaq götürüb ananın qəbrinə tökə biləcəkdimi?! “Şəhid anası” hekayəsində əzablı günlər yaşayan ana özündə güc toplayıb oğlunun şəhid olduğu Füzulinin Dilağarda kəndinə gedir ki, oğlunun uğrunda canını verdiyi, qanını tökdüyü doğma torpağından bir ovuc gətirsin. Gedərkən yol boyu çox hadisələrlə, dəhşətlərlə üz-üzə gəlir, erməni vəhşiliklərinin törətdikləri qansızlıqlar ananın ürəyini ağrıdır. Ağacdan asılmış iki qız cəsədini açmaq istəyərkən dərəyə yuvarlanır. Lakin yenə də oğlunun qəbrinə tökmək

127

üçün bir ovuc torpağı dəsmala bükməyi unutmur. Şəhidlər Xiyabanında ananın oğlunun xəyalı ilə söhbəti insanı çox təsirləndirir: “Torpağı məzarın üzərinə yaxınlaşdıranda bir möcüzə baş verdi. Azər anasının qarşısında dayanmışdı. Ana həyəcanlandı. Əvvəl elə bildi Azərin xəyalıdır. Ancaq get- gedə Azərin səsini eşidirdi, nəfəsini duyurdu. – Ana, torpağa görə çox sağ ol! - deyirdi, Azər. Keçmişi anasının yadına salırdı. – Ana, yadındadı mənə qan verməyin? Torpağı gördüm , yadıma düşdü.” Mərziyyə xanımın bütün hekayələrində emosiyalar, hisslər güclüdür. Mərziyyə Səlahəddin “Vətən sevgisi əbədidir” adlı ilk hekayəsi 1941-45-ci illər müharibəsindən bəhs edir. “Qapı ağzında” hekayəsində isə həm 1941-45-ci illər müharibəsi, həm də Qarabağ müharibəsi vəhdət təşkil edir. Müəllif sanki nəsildən-nəsilə keçid edərək, hər nəslin nümayəndəsinin yaşadığı faciəni qarşılıqlı şəkildə göstərmək istəmişdir. Hekayənin qəhrəmanı Rəhim kişi uşaqlıqdan qapının ağzında oturub müharibədən qayıtmayan atasının yolunu gözləyir. Günlər keçir, illər keçir lakin atası qayıtmaq bilmir. Rəhim böyüyür, evlənmək yaşına çatır, anasının təkidi, yalvarışları ilə evlənməyə razı olur, ancaq yenə də gözünü yollardan çəkmir, ta ki, toy günü atasını yuxuda görüb onunla dərdləşənə qədər: ”Hardasan ata? Yolunu gözləməkdən, dözməkdən, səbr eyləməkdən taqətimiz qalmadı axı? –Yolum çox uzaqdı, oğul, lap çox. Yuxuna gəlməyə belə uzaqdı. Ancaq bu gün necə olursa –olsun gəldim deyəm ki, gözlərinə qurban olum , daha evlin bir kişi oldun. Bu gün, sabah oğul-uşaq sahibi də olacaqsan. Daha körpə uşaq kimi qapının kəndarında oturub gözləmə məni, gələ bilmirəm. Heç vaxt da gələ bilməyəcəyəm.” Gözlərini yoldan çəkən Rəhim kişi bundan sonra da, Qarabağ döyüşlərinə gedən oğlu Şahinin yolunu gözləyir. Yazıq atanın taleyinə yol gözləmək yazılmışdı sanki! İllər sonra oğlu əsirlikdən qayıdıb gəlir, atanın nəhayət ki, üzü gülür, ancaq bu gülüş çox çəkmir və onun üzündəcə donub

128 qalır. Rəhim kişi başa düşür ki, oğlu danışa bilmir, qansız ermənilər onun ağzında dilini kəsiblər. Bu əzaba necə dözmək olar? Rəhim kişi də buna dözə bilmir, elə oturduğu kötüyün üstündə gözlərindən bir damla yaş axıdaraq bu fani dünyaya əlvida deyir. O gündən Şahin də atası Rəhim kişinin oturduğu kötüyün üstündə oturub uğrunda canlarını verdiyi doğma torpaqların alınması xəbərini gözləyir. Biz də ümidvarıq ki, bu gözləntilərimizə son qoyulacaq, düşməndən qisasımızı alacağıq! Müharibənin törətdiyi fəlakətlər, insanların əlil, şikəst qalması, kantuziyalar alması “Saat səsi” hekayəsində ustalıqla qələmə alınmışdır. Xəstəxanada tanışını ziyarətə gedən hekayənin qəhrəmanı orada qəribə hadisə ilə üzləşir: Kantuziyalı müharibə veteranının səsi bütün xəstəxananı başına götürüb, heç cür Şuşanın, doğma Qarabağının düşmən əlinə keçməsini qəbul edə bilmir. Yaşadığı hadisələr beynində sağalmayan yaralar açıb, əsəbləri o dərəcədə pozulub ki, hətta arvadını da düşmən gözündə görüb boğub öldürmək istəyir. Xəstəxanaya gətirilən müharibə veteranı burada da özünə yer tapa bilmir, divardakı işləməyən saat belə onu narahat edir, saatı yerə çırpıb çilik-çilik edir.Vətən həsrəti onu durub- dincəlməyə qoymur: “Torpaqlarımızı, Qarabağımızı verdik. Şuşada olsaydım çoxdan sağalıb ayağa qalxmışdım. Qurban olum Şuşaya, Şuşasız qalandan mən xəstə düşmüşəm. Qoy bir müharibə başlasın. Alacam Şuşanı. Heç kəsin də gücü çatmasa özüm alacam.” Təkcə bu hekayənin qəhrəmanı deyil, minlərlə müharibə veteranlarımız bu əziyyətləri çəkir, günlərini Qarabağ, vətən həsrəti ilə keçirir, Qarabağımıza qovuşmağı səbirsizliklə gözləyirlər. Ali Baş Komandanımız əmr verərsə, gənc əsgərlərlə birgə vətən uğrunda mübarizəyə hər zaman hazırdırlar. Mərziyyə Nəcəfovanın “Buz heykəl” hekayəsi onun Qarabağ mövzusunda yazdığı əsərlərin ana xəttini təşkil edir. Hekayənin adı rəmzi mənada işlənmişdir. Uzun müddətdir oğlunun yolunu gözləyən ana ümidsiz halda yuxusuz gecələr

129 keçirir, yuxuya getmədən yuxular görürdü. Bir gün yenə ana yuxuda “Murov” dağlarına gedir. Yay olmasına baxmayaraq görür ki, hər tərəf buzla örtülüb, yüzlərlə “buz heykəllər” yan- yana düzülüb. Ana bu heykəllərin arası ilə gedirdi. Nəhayət, birinə yaxınlaşıb “oğlum” deyə fəryad edir. Nə qədər çalışırsa heykəllərin buzunu əridə bilmir. Bu hekayədə çox dərin mənalar gizlənib, buz heykəllərin timsalında Qarabağda, Murovda şəhid olmuş igid oğullarımızın heykələ dönmüş cəsədlərini görürük. Ümumiyyətlə, Mərziyyə xanımın əksər hekayələrində derdli ana obrazı,anaların keçirdiyi hisslər o qədər incəliklə qələmə alınıb ki, bu sətirləri həyəcansız oxumaq olmur. Bundan başqa, “Bağışlanmayan günah”,”Şairin səsi”, “Ağ at”, “Apardı sellər Saranı”, “Unudulmağa qoymayaq” hekayələri də Qarabağ mövzusunda yazılmış dəyərli əsərlərdir. “Apardı sellər Saranı” hekayəsinin adı xalq arasında yayılmış bir əhvalatdan götürülüb, rəmzi mənada işlənib. Hekayənin qəhrəmanı Qönçə də yuxuda bu əhvalatı görür, bir müddət gördüyü yuxunun təsirindən çıxa bilmir. Bədbəxtlikdən Qönçənin taleyi də elə Saranınkı kimi faciəli olur. Düşmən əlindən qurtulmaq üçün özünü və hələ qırxı çıxmamış körpə balasını Araz çayına atır. Bu sətirləri oxuyanda dəhşətə gəlməmək, erməni vandallarına bir daha lənət yağdırmamaq olmur. “Ağ at” hekayəsində qaçqınların yaşayışından, keçirdiyi hisslərindən, vətən həsrətindən, Qarabağsız yaşaya bilməməsindən söhbət gedir. Saleh kişi vətənini, doğma torpağını düşmən əlində qoyub gəldiyi üçün mənən əzab çəkir, daxilən sarsıntı keçirir. “Şairin səsi”ndə ana yeganə balasının ölüm xəbərini eşidəndən sonra, yaşamağın mənasız olduğunu düşünür, övladı ilə birgə anaya da qəbir qazıb basdırırlar. Mərziyyə Səlahəddin poeziyada da Qarabağ mövzusunu yaşatmış, unudulmağa qoymamışdır. Onun yanğılı şeirləri ürəkləri ağrıdır:

130

Xocalı dərd yaddaşım. Gör nələr çəkdi başım İlim-ilim itildi Əziz bacım, qardaşım. Xocalı sönməz dağım. Cənnətməkan oylağım. Həsrətli illər ötdü, Çat-çat oldu torpağım.

Xocalının başına gətirilən müsibətləri dillə demək, onu sözlə təsvir etmək hər bir vətəndaş üçün ağırdır. Mərziyyə xanımın şeirləri insanları bu faciəni görməyə, onun ağırlığını çiyinlərində daşımağa, unutmağa qoymamağa çağırır:

Xocalı o gecə Qərq olmuşdu qaranlığa, Kəsilən qanlı başlar Nifrət yağdırırdı insanlığa Qurumuş cəsədlər Üst-üstə qalanmışdı, Cəsədlərin arasında Körpəcə qız uşağı Ölmüş ana döşlərini Bərk-bərk qucaqlamışdı.

Bu qansızlığa, bu ədalətsizliyə qarşı yaşından, vəzifəsindən asılı olmayaraq qanında bu millətin qanı axan heç bir vətəndaşımız səssiz qalmamalıdır. İşğal olunmuş hər qarış torpağımız uğrunda canımızdan belə keçməyə həmişə hazır olmalıyıq. Mərziyyə Nəcəfovaya işində, yaradıcılığında uğurlar arzulayırıq, vətən sevginiz, vətən məhəbbətiniz heç vaxt tükənməsin deyirik.

131

İlqar Niftəliyev

Гарегин Нжде – идеолог армянского фашизма

Сегодня в ходе развернувшейся в Армении кампании по героизации лиц, которые активно сотрудничали в годы Второй мировой войны с нацистами, к лику святых приписан основатель армянского фашистского движения «Цегакрон» (в переводе с армянского цега-род, племя, крон-вера, религия) Гарегин (Тер-Арутюнян) Нжде. Доказательством тому являются недавно обнаруженные азербайджанскими историками документы под грифом "совершенно секретно" Управления государственной безопасности Народного комиссариата внутренних дел Закавказской Социалистической Федеративной Советской Республики (УГБ НКВД ЗСФСР) по Азербайджанской ССР. Среди них особый интерес вызывает директива №138, датированная 7 апреля 1935 года. Этот документ представляет собой руководящие указания территориальным подразделениям чекистов на местах о наблюдаемом росте активности среди дашнаков: "Наметившаяся после XII съезда активность в деятельности дашнаков как за рубежом, так и внутри страны в последнее время стала отчетливо вырисовываться в форме перерастания в фашизм. Оставаясь на базе непримиримой борьбы с большевизмом, "Дашнакцутюн" утвердил эту борьбу в форме фашизации как единственный путь укрепления своего авторитета и придания воинствующего духа. Для определения "последовательности" своего перехода на путь фашизма дашнакские идеологи выдвигают пресловутую теорию арийства в применении к армянской нации». Как видно из приведенного отрывка действия

132

«Дашнакцутюн» однозначно трактовались органами госбезопасности советского Закавказья как разновидность фашизма. Далее в документе говорится, что один из деятелей армянского зарубежья Нжде опубликовал статью "Мое слово к новому поколению армян". Среди наиболее интересных цитат этой работы необходимо отметить: "...Если, захватив власть, "Дашнакцутюн" придет к господству со своей половинчатой программой социализма, то мы все уйдем из этой партии. Надо, наконец, научиться действовать у Гитлера". Призыв Нжде к подрастающему поколению армян учиться действовать у Гитлера звучал в то время вполне симпатично. Иными словами, Нжде призывал своих последователей учиться делать со своими врагами то же самое, что в скором будущем начнут делать гитлеровцы с евреями сначала в Германии, а потом - на территориях всех оккупированных стран Европы. Впрочем, лично для Нжде это было не в новинку, так как он успешно практиковал фашистские методы насилия против азербайджанского населения Зангезура в период правления в Армении дашнакского правительства в 1918- 1920 гг. Ярким тому свидетельством являются следственные материалы по делу Нжде, которые были опубликованы в работе бывшего сотрудника органов госбезопасности Армянской ССР, полковника Ваче Овсепяна «Гарегин Нжде и КГБ. Воспоминания разведчика» (Ереван, 2007). Здесь приводятся многочисленные свидетельства самих же армян о преступлениях Нжде. Так, в своих показаниях от 16 сентября 1947 года член подпольной коммунистической организации в Зангезуре, участник восстания против военного режима Нжде, Арсен Хойлунц отмечал : «В 1919-1920 гг. под руководством Нжде, который командовал вооружёнными силами дашнакской армии в

133

Кафанском районе, были уничтожены десятки азербайджанских сёл Кафанского и близлежащих районов и истреблены тысячи мирных жителей этих сёл». Факты насилия и зверской расправы отрядов Нжде над азербайджанцами привел в своих показаних и другой армянин Авака Джанунц: « В 1920г. Нжде организовал и совместно с Дро Канаяном руководил грабежом более 100 азербайджанских сёл Кубатлинского района. После грабежа эти села были сожжены Нжде и Дро. Из этих сёл наиболее крупными сёлами являлись Шорнухи и другие». Согласно справке, подготовленной подполковником Первого Главного Управления МГБ СССР Г. Агаяном в августе 1952 года, в 1920 г. военный отряд Нжде расстрелял около 18 тысяч человек жителей Иревана и др. городов. Эти действия Нжде стали даже предметом обсуждения партийного суда партии «Дашнакцутюн», который исключил его из партии. После восстановления в партии дашнаков в 1925 году Нжде продолжал активную партийную работу, избирался членом ЦК партии дашнаков в Болгарии. Как в печати, так и на партийных собраниях вёл активную пропаганду, направленную против Советского Союза. Как следует из обвинительного заключения по следственному делу Нжде, «в 1933 г. обвиняемый Тер-Арутюнян Г. Е. специально выезжал в Америку и в другие страны, где организовал дашнакскую молодёжную организацию "Цегакрон", проповедующую расизм и являющуюся по своему существу фашистской молодёжной организацией». Вначале 1934 года Нжде вернулся из США в Болгарию, где образовал свою отдельную организацию преимущественно из бывших дашнаков, каковая просуществовала вплоть до Второй мировой войны. Как отмечает армянский автор Э. Абрамян в своей работе «Кавказцы в Абвере» (Москва,2006), некоторые группы этой организации уже в годы войны вошли в состав

134

специальных частей немецкого Абвера или особого соединения той же структуры - «Бранденбург». В спецподразделение, которое занималось диверсиями в тылу противника, были включены так называемые «особые группы», которые, конечно же, состояли не из юношей, а из старых соратников и бывших бойцов Нжде. Как видно из показаний арестованного армянского востоковеда А. Чолояна-Сируни, допрошенного в МГБ Армянской ССР, «Нжде попытался создать Цегакронское Движение и в Румынии, даже неоднократно приезжал в Бухарест с этой целью и выступал с лекциями. Но эти попытки оказались безрезультатными. Однако возникли отдельные молодежные группы, которые, сплотившись вокруг разных газет, следовали за модой – фашизмом. Так, некоторое время просуществовала группа, сплотившаяся вокруг газеты «Азг», считавшая себя предвестником армянского фашизма. Вокруг армянского издания газеты «Кавказ» тоже в одно время собралась другая группа армянских фашистов. Сторонники Гарегина Нжде в Болгарии издавали помимо газеты «Размик» также фашистский журнал «Раса и Родина». А в Америке выходил «Таронаканутюн», который, в свою очередь проповедовал что-то вроде армянского фашизма. Однако всем этим группам не удалось превратиться в единую организацию». Таким образом, накануне войны Германии против СССР Нжде получил известность как лидер армянских фашистов, информация о котором дошла и до Берлина. Неслучайно ещё до нападения Германии на Советский Союз в Софию в 1941 г. из Германии для встречи именно с Нжде прибыл Петр Камсаракан – армянский инженер, уроженец Еревана, сотрудник отдела «С» Шестого управления безопасности Рейха, который вел контрразведывательную работу против СССР и стран Ближнего и Дальнего Востока. В ходе встречи в Софии с

135

Гарегином Нжде были рассмотрены основные направления сотрудничества. Уже после начала войны с Советским Союзом Нжде становится членом «Армянского национального совета», организованного в Берлине в 1942 году германским министерством восточных оккупированных областей и призванного содействовать немцам в борьбе с Советским Союзом и установлению в Армении правительства под протекторатом фашисткой Германии. Осенью 1942 г. Нжде выезжал в Берлин по заданию немецкой разведки. Как следует из следственных материалов, в годы войны по его приказу было завербовано и направлено на учёбу в предместье Берлина 40 армян офицеров и военных из Болгарии, где они, обучившись в течение нескольких месяцев, были направлены в Крым против советских войск, с целью дальнейшей переброски в Советскую Армению для шпионско-диверсионной работы и организации восстания в случае подхода немецких войск к границам Армении. Нжде неоднократно выступал с пропагандистскими речами перед военнопленными армянами, призывая их к вооружённой борьбе против СССР, заявляя: "Кто погибает за Германию, тот погибает за Армению". Однако, с приближением советской армии к Болгарии осенью 1944 года Нжде переходит на нелегальное положение. Уже после освобождения Болгарии советской армией, 2 ноября 1944 г. Нжде был арестован советским командованием в Софии и отправлен в Москву. Интересно, что в его аресте непосредственное участие принимали болгарские армяне, о которых Нжде позже отзовется весьма нелестно: «Пришла советская армия и произошло то, что я ожидал. Пользуясь нынешней неразберихой, несколько армян, невскормленные молоком своей нации, вырожденцы, уже приступили к делу. Они, по преимуществу сапожники, как полицейские агенты, в

136

сопровождении вооружённой болгарской милиции ходят по домам и ищут меня. Навеки отвратительные рабы, которые всегда использовали иностранные силы для утоления своей бессильной злобы и уничтожения своих врагов среди соотечественников». В ноябре 1946 г. Нжде был этапирован из Москвы в Ереван, и с 15 ноября того же года следствие по его делу стали вести армянские следователи из МГБ Армянской ССР. Таким образом, Нжде было сделана некоторая поблажка и его дело было поручено вести армянским чекистам. Последние, видимо, искали возможность смягчить тяжелую участь, которое ожидало Нжде, учитывая его преступления против большевиков в прошлом и сотрудничество с нацистами во время недавней войны, и поэтому искали варианты по его освобождению. Наиболее выгодным в этом отношении было предложение, которое исходило от самих следственных органов МГБ Армянской ССР в Москву использовать Нжде против Турции. Как отмечалось в одном из отчетов по делу Нжде, направленном в Москву 4 января 1947 года Министр Государственной безопасности Армянской ССР полковником Н.А. Кримяном, «во время допросов и в специальных заявлениях следствию Нжде предлагал свои услуги советским органам в деле создания в армянских колониях заграницей массовой организации с задачей борьбы за отторжение армянских земель в Турции и воссоединение их с Советской Арменией. Для выполнения этой задачи Нжде просил передать его как болгарского подданного болгарскому правительству, где создаст условия для развёртывания работы. Учитывая популярность Нжде среди националистических армянских элементов заграницей, дашнаков и некоторых земляческих союзов, полагаем, что он сумеет осуществить свои предложения, используя также созданную им в ряде зарубежных стран

137

националистическую организацию "Цегакрон"». Однако Москва не клюнула на данную приманку и вообще, вопрос «об армянских землях в Турции» был уже снят И. Сталином с повестки дня. 24 апреля 1948 г. особым совещанием при МГБ СССР за враждебную деятельность против СССР и шпионаж Гарегин (Тер-Арутюнян) Нжде был приговорен к 25 годам тюремного заключения. После смерти Сталина и наступления в СССР периода «хрущевской оттепели», когда начался процесс реабилитации жертв сталинского террора, Нжде 26 февраля 1954 года написал обширное письмо на имя Председателя Верховного Совета СССР К.Ворошилова с просьбой о пересмотре его дела. В своем обращение Нжде пытался доказать, что его действия в Зангезуре против Красной армии и местного мусульманского населения носили чисто оборонительный характер, он отрицал факты расстрела по его приказу красноармейцев и коммунистов, а также утверждал, что тех армян из числа болгарских граждан, которых он в 1942-1943 гг. передал в распоряжение германской разведки, предполагалось использовать не против Советского Союза, а против Турции, что ни один из них не был переброшен в Советскую Армению. Нжде пытался доказать также, что в ходе предварительного следствия признания у него были добыты путем оказания физического давления. Однако факты вещь упрямая. Нжде было отказано в помиловании. В заключение, подготовленном сотрудником МВД СССР подполковником Ярмаком от 28 января 1955 года, на основе рассмотрения материалов архивно-следственного дела по обвинению Нжде отмечалось, что «следует считать доказанным, что Нжде являясь видным деятелем дашнакской партии в период гражданской войны в СССР, принимал активное участие в установлении в Армении буржуазно-националистического строя и в авантюре

138

дашнаков в феврале 1921 г. Находясь с 1921 по 1944 гг. в эмиграции, проводил активную антисоветскую деятельность против СССР, а в период Великой Отечественной войны Советского Союза против фашистской Германии правителями последней и её разведкой использовался в антисоветских целях». На основе данного заключения заседание Центральной комиссии по пересмотру дел лиц, осуждённых за контрреволюционные преступления, содержащихся в лагерях, колониях и тюрьмах МВД СССР, находящихся в ссылке и на поселении вынесло 7 февраля 1955 г. решение отказать в просьбе Нжде о пересмотре его дела и оставить в силе прежнее решение. После одиннадцати лет заключения (1944-1955гг.) Нжде скончался во Владимирской центральной тюрьме, 21 декабря 1955 г. В заключении хотелось бы напомнить, что 18 декабря 2013 года 67-я сессия Генеральной Ассамблеи ООН приняла резолюцию "Борьба с героизацией нацизма и другими видами практики, которые способствуют эскалации современных форм расизма, расовой дискриминации, ксенофобии и связанной с ними нетерпимости". Согласно пункту 23 резолюции установка памятника разработчику откровенно нацистской идеологии «Цегакрона» Гарегину Нжде является одной из современных форм пропаганды, "основанной на идеях или теориях превосходства одной расы или группы лиц определенного цвета кожи или этнического происхождения" и является прямым нарушением статьи 4 Международной конвенции о ликвидации всех форм расовой дискриминации. Помимо этого, в пункте 19 особо отмечается "важность уроков истории, посвященных драматическим событиям и человеческим страданиям, ставшим результатом становления идеологий нацизма и фашизма". Именно поэтому памятник Нжде должен быть снесен, а само его имя - предано забвению.

139

İrma Duboviçane (Litva)

Дезинформация в вопросе о Нагорном Карабахе

Политическая неграмотность в вопросе о Нагорном Карабахе вызывает недоумение Исторические обстоятельства способствовали тому, что Литве сильнее, чем многим европейским странам, пришлось пережить болезненную утрату территориальной целостности и оккупации. Это побуждает к поддержке стремления других стран к независимости, осуждению аннексии Крыма Российской Федерацией, непризнанию отторжения сепаратистскими силами Донецкой, Луганской «республик» от территории Украины. Литовская Республика также еще не признала Нагорный Карабах территорией Армении, но в последнее время об этом всё чаще «забывают». Приглашение посетить «непризнанную республику» Группы путешественников Балтийских стран создали веб-сайт – дневник, демонстрирующий их путешествий, так называемый блог. Существует не один подобный веб- сайт, но этот отличается тем, что Армения здесь представлена как весьма яркое направление привлекательных туристических маршрутов. Среди искусно созданных рекламных видеороликов, на которых перед глазами проходят сменяющие друг друга изумительные виды в сопровождении экзотического музыкального фона, - презентация Нагорного Карабаха. По словам самих авторов, это работа литовских и латвийских блогеров. Если судить по перечню фамилий, указанных в конце видеоролика, создателей консультировали, а возможно и финансировали армяне.

140

Зрителю даже не дают усомниться в принадлежности Нагорного Карабаха Армении. Уже в представлении фильма содержатся странные и запутанные формулировки, которые наводят на мысль о том, что в Нагорном Карабахе все прекрасно, гостеприимный край ждет туристов, невзирая на непонятные претензии Азербайджана. Цитируем: «Горные ущелья, древние монастыри, архаичные деревни, современные города и замечательные люди - всё это можно увидеть в новом фильме о непризнанной республике Арцах, более известной как Нагорный Карабах. (...) Цель этого видео - показать это замечательное место и его огромный туристический потенциал всему миру. (...) В последние годы много сделано для того, чтобы эта страна стала привлекательной для всего мира. Проложены комфортные дороги, открыты отели на любой вкус и по любому карману, обозначены познавательные и экстремальные маршруты в горах. Проблема только в том, как это показать всему миру, живущему стереотипами и страшными историями об Азербайджане. Может быть, этот фильм поможет ... » Текст заканчивается «железным» аргументом - дескать, «Земля слишком мала, чтобы кто-то пытался запретить путешествовать по ней». Рука и стиль узнаваемы Узнаваемы рука и стиль, отточенный мастерами пропаганды из Кремля. Не раз приходилось сталкиваться с этим, мишенью становится то Литва или Украина, то Евросоюз ... Ложь надо так разбавить реальностью, чтобы трудно было понять коварную цель. Может быть девяносто девять процентов правды и только один процент

141

неправды. И это будет успешно замаскировано, принято за чистую монету. Изображения являются наиболее внушительным, наиболее убедительным средством воздействия на подсознание. Выросло новое поколение после того как этот юго- западный регион Азербайджана, славящийся своей плодородной землей (не зря его название на азербайджанском языке означает Черный сад; армяне называют край Арцахом), был отторгнут силой. И вот подключилась пропагандистская машина, которая хитростью пытается получить международное признание. Под прицелом оказались не высокопоставленные политики, а простые люди из «семьи» бывшего Советского Союза. Логика ясна: в странах, которые обрели независимость, сохранились личные связи, а также зародились новые деловые отношения. Похоже, что в Литве пропагандистские атаки труднее распознать, когда они инициированы, возможно, неожиданными для нас или нетрадиционными силами и направлены в нетрадиционное русло. Странный визит В начале октября 2018 г. группа гостей посетила Йонишкис: Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Армения Тигран Мкртчян, консул Мисак Балаян, мэр города Дилижан Армен Сантросян, директор администрации Ара Мартиросян. Состоялась встреча с мэром районного муниципалитета Гедиминасом Чепулисом. Гостей повсюду сопровождал йонишкский бизнесмен, армянин Вардгес Мовсесян. Можно предположить, что едва ли не наиболее важной целью посещения отдаленного муниципалитета в Литве была Красная синагога в Йонишкисе. Именно здесь Мкртчян представил выставку из двух частей армянской (!) историко-культурной фотографии: «Арцах (Нагорный

142

Карабах): история и современность» и «Монастыри Великой Армении периода раннего средневековья». Интересно, что в презентации выставки принял участие член Сейма Литовской Республики, председатель Антикоррупционной комиссии Виталиюс Гайлюс. Информация о встрече была размещена муниципалитетом Йонишкского района на его сайте, распространена местными СМИ. Об открытой в Красной синагоге Йонишкиса фотовыставке, «где показана повседневная жизнь Арцаха (Нагорного Карабаха), старинная церковная архитектура», информировала своих читателей и газета «Шяулю краштас». «Нет никакой политики» Посол Армении в Литве Т. Мкртчян подчеркнул, что на этой выставке нет никакой политики - дескать, просто хотелось, чтобы люди поняли, что народ Арцаха- Нагорного Карабаха, долго боровшийся за независимость, живет своей жизнью. В самом деле никакой политики? Очевидно, что выставка - с секретным зарядом, который проглотили, не подозревая ничего дурного, люди, участвовавшие в открытиии выставки, посетившие ее, прочитавшие информацию о мероприятии. Это стремление внушить, что Нагорный Карабах является колыбелью армянской истории и культуры. Для такого рода мероприятия также идеально подошел и показанный по этому случаю рекламный фильм «Путешествие в Нагорный Карабах», снятый литовскими и латвийскими блогерами (да, да, это тот самый фильм!). Отторгнутая территория - незаживающая рана Обратимся к надежному источнику — «Всеобщей литовской энциклопедии». С ее помощью давайте вспомним суть проблемы. Этнический конфликт возник еще в советское время, когда Нагорный Карабах был автономной областью

143

Азербайджанской ССР. Местных армян поддерживала Армянская ССР: в августе 1990 г. ее Верховный Совет провозгласил Нагорный Карабах частью Армении. Год- два спустя это переросло в военный конфликт. Армяне Нагорного Карабаха, поддерживаемые Арменией и Россией, вытолкнули азербайджанские военные подразделения и даже оккупировали некоторые его районы. Почти все азербайджанцы оставили родные места или были депортированы. Естественно, что Азербайджан считает Нагорный Карабах своей территориальной частью. Для каждого азербайджанца это чувствительная, незаживающая рана. Литва должна это понять. 100-летие восстановления независимого государства также способствует тому, чтобы вспомнить и утрату Вильнюсского края на целых двадцать лет. Для зарождающейся дипломатической службы молодого государства это было одной из самых больших задач — постоянно напоминать международному сообществу о литовской столице, оккупированной Польшей. По всей Литве, а также и в эмиграции широко распространялось движение - союз по освобождению Вильнюса. В деятельности этой общественной организации приняло участие 25 тысяч человек, было 600 тысяч спонсоров, издавался журнал «Мусу Вильнюс». И теперь вы можете найти в Интернете песню, ставшую гимном, «Эй, мир, мы без Вильнюса не успокоимся». Девятое октября, день утраты столицы, в Литве отмечался как день траура по Вильнюсу ... Мнение международного сообщества Территориальная целостность Азербайджана безоговорочно признается НАТО, Евросоюзом, а также Литвой. По этому вопросу было принят не один важный документ. В резолюции Генеральной Ассамблеи ООН от 25 апреля

144

2008 г. содержится требование, чтобы Армения немедленно, полностью и безоговорочно вывела все вооруженные силы со всех территорий оккупированной Азербайджанской Республики, и чтобы люди, изгнанные с этих территорий, имели неоспоримое право вернуться домой. Четко высказался по этому вопросу и Сейм Литовской Республики. Группа членов Сейма обнародовала 20 сентября 2011 г. заявление «О выборах в местные органы власти в Нагорном Карабахе». «Территория Нагорного Карабаха и прилегающих районов с точки зрения международного права является частью Азербайджанской Республики, и никакой другой статус не признан. Поэтому выборы, состоявшиеся 18 сентября в так называемой Нагорно-Карабахской Республике, а также результаты выборов не могут быть признаны легитимными. Несколько сотен тысяч человек, проживавших в Нагорном Карабахе, принудительно выселены из своих домов и всё еще живут в лагерях для беженцев в Азербайджане. Они никак не могут повлиять на формирование местных органов власти, хотя и имеют такое право. Вопрос о Нагорном Карабахе должен и может быть решен с учетом международной практики, обеспечения мира и стабильности, а также интересов всех народов региона. Поспешные выборы и другие инициативы подобного рода, связанные с установлением власти в Нагорном Карабахе, не способствуют достижению принципиального консенсуса относительно будущего этого региона и его народа». Кстати, Армения также каждый год платит свою цену за оккупацию Нагорного Карабаха. Это экономическая и энергетическая зависимость от России и десятков тысяч российских военных на территории Армении.

145

Другими словами, победителем в этой ситуации оказалась Россия. Разделенный Южный Кавказ создает политическую напряженность и препятствует доступу азербайджанских газовых и нефтяных ресурсов на европейские рынки. Теперь уже никого не задевает? Кажется, что активизировавшаяся в последнее время странная пропаганда относительно Нагорного Карабаха в Литве мало кого задевает... Может быть, только интернет-портал slaptai.lt призывает к тому, чтобы рассматривать вопрос более широко, и не позволяет удалять историческую память. Гинтарас Висоцкас в публикации «Не следует восторгаться блогерами, посещающими Нагорный Карабах» (09. 10. 2018) обратил внимание на то, с чего мы и начали эту статью: «Я всегда говорил и буду говорить: Литве следовало бы более осторожно относиться к разным блогерам, которые специально ездят в Нагорный Карабах со стороны Армении (без согласия Азербайджана). Такие поездки выглядят странно. Такие блогеры тоже выглядят странно. (...) Что ж, Литва претендует на то, чтобы называться демократической страной (в Литве и в самом деле много демократии), поэтому она не может помешать своим гражданам путешествовать по самым разным уголкам мира. И все же Министерство иностранных дел Литвы не рекомендует своим гражданам (вероятно, аналогичные советы своим гражданам дало Министерство иностранных дел Латвии) отправляться именно в Нагорный Карабах». Не осталась незамеченной и фотовыставка, организованная в Йонишкисе (01. 01. 2019). В комментарии Саулюса Кизелавичюса «Почему посол Армении в Литве проводит выставки, пропагандирующие чужие земли?» пишет: «Даже сама Армения не признает, что Нагорный Карабах является самостоятельным

146

государством. Не вызывает сомнений и тот факт, что весь цивилизованный западный мир уже более двух десятилетий требует, чтобы армянские сепаратисты вернули эти похищенные земли азербайджанцам, вывели оттуда свои вооруженные силы. Неужели эти аксиомы неизвестны властям Йонишкского края? Если неизвестны, то пришло время узнать, что азербайджанцы никогда не называли свой собственный Нагорный Карабах иначе, нежели словосочетанием «Нагорный Карабах». Название Арцах в основном используют те, кто с помощью русской армии оккупировал эти земли. (...) Вооруженные столкновения уже унесли не одну тысячу жизней как с одной, так и с другой стороны. И теперь почти каждый день там раздаются выстрелы, гибнут люди. Десятки тысяч азербайджанцев были вынуждены бежать из Нагорного Карабаха, когда туда рвались вооруженные силы Армении и России. Разве власти Йонишкского края ничего не слышали о бедствиях и страданиях азербайджанских беженцев?“

İsmayıl Musa

“Kosovo nizamlanması”: nəticələr və problemlər

Ermənistanla Azərbaycan arasındakı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində tənzimlənməsi prosesində bir sıra nizamlama modellərinin tətbiqi də nəzərdən keçirilmişdir. Onlardan “Aland”, “Triest”, “Kipr”, “Deyton (Çeçen)”, “Dnestryanı”, “Tatarıstan- Başqırdıstan”, “Kosovo” və digər modelləri qeyd etmək olar. “Kosovo modeli” beynəlxalq diplomatik dövriyyədə və gündəmdə özünə daha çox yer aldığından onunla əlaqədar bəzi məsələlərin izahına ehtiyac vardır. Vaxtılə Yuqoslaviya Federasiyasında muxtar statusa malik olan Kosovo ötən əsrin

147

90-cı illərində serblərlə albanların “nifaq alması”na (“Qara- bağı”na) çevrildi. BMT ilə Qərbin (NATO-nun) bu inzibati ərazidəki etnik qarşıdurmaya yetərli (təsirli) müdaxiləsi albanların irimiqyaslı soyqrımlarının qarşısını aldı və hətta onların serblərdən asılılığını aradan qaldırdı. Deyton sülh sazişinə (1995) görə, atəşkəs əldə edildi və qaçqınların geri qayıtmaları razılaşdırıldı. Habelə Kosovoya BMT-nin nəzarəti altında “aralıq-keçid statusu” verildi. Bölgənin yekun statusunun isə 5 il sonra və həm də 2007-ci ilin axırınadək aparılmalı olan danışıqlarda müəyyənləşdirilməsi qərara alındı. Serbiya ilə Kosovo arasında aparılacaq danışıqların nəticəsizliyi halında albanlar öz müstəqilliklərini elan edə bilərdilər. BMT Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi, yəni Finlandi- yanın keçmiş prezidenti “M.Ahtisarinin planı”na əsasən 2006- cı ildən aparılan danışıqlar Kosovonun müstəqillikdə birmənalı israrı üzündən nəticə vermədi. De-fakto müstəqilliyə çıxan Kosovo bir müddət BMT-nin xüsusi himayəsi (mandatı) altında oldu. Habelə BMT, AB və ABŞ tərəfindən onun de- yure müstəqilliyə (“nizamlanan”, “tənzim edilən” suverenliyə) yetişməsi siyasəti yürüdüldü. Nəticədə Kosovo müstəqilliyini elan etdi (II.2008) və beynəlxalq birliyin bir hissəsi (öncə, təbii olaraq, Albaniya, ardınca isə ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya, Türkiyə, habelə digərləri) tərəfindən tanındı. NATO silahlı qüvvələrinin 1999-cu ildə Kosovoya hərbi müdaxiləsindən (onu təcavüz sayanlar da vardır) sonra bu ərazi faktiki olaraq 7 il Serbiyanın idarəçiliyindən kənarda qaldı. (Necə ki, Dağlıq Qarabağ artıq 30 ildən çoxdur Azərbaycana tabe deyildir). Bu müdaxilə zamanı Kosovo Azadlıq Ordusu NATO tərəfindən açıqca dəstəkləndi. (Halbuki, iki il əvvəl o, terrorçu təşkilat kimi tanınmışdı). Sözgəlişi, belə bir mühüm məqama da diqqət yetirmək lazım gəlir ki, Kosovoya NATO müdaxiləsi “xristian-islam qarşıdurması” məsələsi ətrafında diskussiyalara da yeni çalar verdi. Belə ki, AB-NATO-ABŞ-ın Kosovo ilə əlaqədar strateji

148 maraqları kontekstində gerçəkləşən hərbi müdaxilə, yəni “albanlara görə serblərin bombalanması” etnosiyasi kon- fliktlərin və onlara yanaşmaların heç də hər zaman “xristian- müsəlman münasibətləri müstəvi”sində olmadığını təsdiqləyir. “Kosovo nizamlanması” kəskin beynəlxalq diplomatik gərginlik yaratdı. Onun müstəqilliyinin elanı və tanınması bu cür tənzimlənmənin lehinə və əleyhinə tərəfləri ortaya çı- xarmaqla yanaşı, çoxsaylı fərqli dəyərləndirmələrə də səbəb oldu. Bu, əksqütblü tərəf və mövqeləri isə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq və formulə etmək olar. “Kosovo problemi”nin həlli:  ABŞ-NATO cütlüyünün Balkanlardakı diplomatik-hərbi fəaliyyətinin zirvəsidir;  Rusiyanın böyük uğursuzluğudurr;  Balkanlarda ABŞ-ın qüvvətlənməsi faktorudur;  “müstəqilliklər”in ABŞ və NATO vasitəsilə “sırınması” siyasətidir;  kvazidövlətçiliyin – dövlətəoxşar qurumların daha da çoxalması vasitəsidir;  ATƏT məkanında yeni geosiyasi şərait yaratma imkanıdır;  Qərbi və Şərqi Avropanın (Balkanlar daxil) bir coğrafi, eyni universal dəyərlərli, ortaq hərbi kontingentli və siyasi – iqtisadi maraqlarlı, vahid sərhəd-gömrük rejimli məkanın qurulmasının, yəni hələ XIX əsrdən ortaya atılan “Avropa Birləşmiş Ştatları” ideyasının, bu kontekstdə də Rusiyasız “yeni Avropa” layihəsinin gerçəkləşdirilməsinin yollarından biridir. Hərçənd ki, 45- ci Münhen təhlükəsizlik konfransında (II.2009)-“Münhen Davosu”nda Almaniya, Fransa liderləri (A.Merkel, N.Sarkozi) “Rusiyasız Avropa”nın mümkünsüzlüyünə işarə etdilər. Analitiklər bu işdə o vaxtkı dünya iqtisadi- maliyyə böhranının və Ukrayna ilə Rusiya arasındakı “qaz müharibəsi”nin təsirsiz ötüşmədiyi qənaətindədirlər;  xarici qüvvələrin dəstəyi və təhriki, Serbiyanın qərb- yönümlü prezidenti Tadiçin “xeyir-duası” (müqavimət

149

göstərməməsi) ilə baş tutubdur;  “Soyuq müharibə”nin sona yetməsi prosesində və ondan sonra yaranan “münaqişəli bölgələr problemi”nin çözül- məsi, “müstəqilliklər”in tanınması üçün misli olmayan model (presedent) rolunu oynaya bilər. “Kosovo təcrübəsi” beynəlxalq birlikdə birmənalı qarşı- lanmadı. Bu ərazinin müstəqilliyini tanımayan dövlətlər də (öncə, təbii olaraq, Serbiya və ardınca isə Rusiya, Çin, Ermə- nistan, Azərbaycan, həmçinin digərləri) öz mövqelərini açıqla- yıb əsaslandırmağa çalışdılar. Ekspertlər “tanımayanlar”ın önündə gedən Rusiyanın mövqeyinə aşağıdakı amillərin təsi- rini qeyd edirlər: 1. Balkanlardakı tarixi maraqlar və regionda nüfuzunu saxlama. 2. Çağdaş slavyan “həmrəyliyi”. 3. “Tarixi yardımın (yaxşılığın) əvəzi” (Burada İkinci Dünya müharibəsində Balkan dövlətlərinin, yəni Bolqarıstan, Rumıniya və s. Hitler Almaniyasına yardım etdikləri halda, Yuqoslaviyanın (Serbiyanın) isə SSRİ-nin (Rusiyanın) tərəfin- də olması nəzərdə tutulur). 4. Avropadakı tək müttəfiqinin (Yuqoslaviyanın) NATO tərəfindən parçalanması. 5. Serbiyanın itirilmə ehtimalı və təhlükəsi. (Qərbin diplomatik dairələrində və KİV-lərində yayılan məlumatlara görə, Kosovonu tanıyacağı təqdirdə Serbiyaya NATO-ya üzvlük vədi verilmişdir). Rusiyanın postsovet “müstəqillikləri” ilə birbaşa hüquqi münasibətlər yaratmaq, yəni onları tanımaq hədəsi, hətta Gürcüstana 2008-ci ilin yayındakı hərbi təcavüzündən az sonra Abxaziya ilə Cənubi Osetiyanı “dövlət sayması” da Serbiyanın itirilməməsi üçün əməli nəticə vermədi. Bir tərəfdən, Gürcüstanın muxtar qurumlarının müstəqilliklərinin tanınması prosesinin genişlənməsi alınmadı. Hətta ABŞ (NATO) tərəfindən Kosovoda çökdürülən və Gürcüstanda isə dayandırılan Rusiyanın satellitləri olan Ermənistan və Belarus da buna getmədilər.

150

Qısaca bunu da qeyd etməyə ehtiyac vardır: Çinin Ko- sovonun müstəqilliyini tanımaması uyğurların yaşadığı ərazinin müstəqilləşmə perspektivi və bu prosesin ABŞ-ın mövqelərini qüvvətləndirməsindən irəli gələn rahatsızlıq (qayğılar) ilə izah oluna bilər. Rusiyanın yedəyində gedən Ermənistan Kosovonun müstəqilliyini tanımasa da, şəraitdən faydalanmağa çalışdı. Bunu AŞ PA-da lord R.Constonun “Kosovonun gələcək sta- tusuna dair vəziyyətin inkişafı” adlı, 11472 saylı hesabatın müzakirəsi (22.I.2008) zamanı açıqlanan mövqelərdən də ay- dın şəkildə görmək olur. Məruzəçinin nəzər nöqtəsinə görə:  “Kosovo problemi” dondurulmuş münaqişə olaraq regionda və Avropada sabitliyə maneədir;  ərazinin müstəqilliyi münaqişənin tənzimlənməsinin yeganə yoludur;  bu nizamlama modeli digər münaqişələrin həlli üçün nümunə ola bilməz;  Rusiyanın separatçı rejimləri dəstəkləməsi yol verilməzdir və s. Məruzə və, ələlxüsus da, orada ifadə olunan bəzi fikirlər Rusiya nümayəndəsi tərəfindən kəskin etirazla qarşılandı. Erməni deputat Q.Ovanesyan isə şəraitdən yararlanaraq Kosovo ilə Dağlıq Qarabağ arasında paralellər aparıb oxşarlıq- lar tapmağa səy göstərdi. İsveçrəli parlamentari D.Martenin “Kosovo təcrübəsi”nin digər münaqişələrin də tənzimlənməsi üçün presedent ola biləcəyi ehtimalı erməniləri xeyli ümidləndirdi və fəallaşdırdı. Azərbaycanlı parlamentarilər isə bu modelin postsovet-MDB məkanındakı münaqişələrin həlli- nə tətbiqini mümkünsüz saydılar və yolverilməz olduğunu bildirdilər. Kosovonun müstəqilliyinin elanı və tanınması ilə əlaqədar Azərbaycan diplomatiyasının tutduğu mövqe də müxtəlif yanaşmalara səbəb olmuşdur. Öncə artıq ortalıqda olan nəticəni qeyd etmək lazım gəlir: AR Kosovonun müstəqilliyini tanımayıb və hətta oradakı beynəlxalq

151 sülhməramlı qüvvələrin tərkibində olan kontingentini geri çağırmışdır. “Kosovo modeli”nin Dağlıq Qarabağ üçün nümunə ola bilməyəcəyinə dair yanaşma və mövqelərin qarşılıqlı-müqayisəli təhlili belə bir mənzərəni ortaya çıxarır. Öncə bu iki münaqişəni səciyyələndirərkən onlar arasın- dakı bəzi fərqli cəhətlərə diqqət yetirilməsi çox önəmlidir. Kosovo münaqişəsi zamanı qonşu Albaniya: a) münaqişəyə bilavasitə qatılmadı; b) Serbiyanın əsasən albanlar yaşayan bu bölgəsinə qoşun yeritmədi; c) qonşu dövlətin ərazisini tutmadı və s. Amma “Dağlıq Qarabağ problemi” isə: 1) dövlətdaxili münaqişə deyil, dövlətlərarası (Ermənistan, əslində Rusiya - Azərbaycan) müharibədir, 2) onun gedişində Ermənistan hətta DQ ətrafı Azərbaycan torpaqlarını da tutdu, 3) tənzimləmə prosesində Ermənistan danışıqların digər tərəfinə çevrildi və s. AR XİN-in Kosovonun müstəqilliyinin tanınmaması ilə əlaqədar verdiyi bəyanatda qeyd edilir ki, DQ və Kosovo problemləri fərqli olduqlarından ikincinin təcrübəsi birinciyə tətbiq oluna bilməz. Bəzi analitiklərə görə, Ermənistanın Ko- sovonun müstəqilliyini tanımaması Azərbaycan üçün hətta faydalı da ola bilər. Yəni Ermənistan Kosovonun müstəqilliyini tanımağa tələsmirsə, onda “DQR-i” də tanımağa səy göstərməyəcəkdir. Habelə Ermənistan Kosovonu tanımaqla Rusiyaya qarşı çıxmış olar. Bu da mümkünsüz olduğundan Ermənistanın Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tələb etməsi və onu tanıması hazırkı şəraitdə real görünmür. Amma Ermənistan parlamentində keçirilən (28.IV.2008) bir müzakirənin materialları və nəticələri əksyanaşma halını üzə çıxardı. Müxalifətçi “İrs” partiyasının lideri, keçmiş Xarici İşlər naziri R.Ovanesyanın təklif etdiyi “DQR-in tanınması haqqında” qətnamə layihəsi 15 səsə qarşı 64 səslə rədd olundu. O vaxtkı spiker T.Torosyanın “Ermənistan üçün əsas olan DQ- nin beynəlxalq tanınmasıdır. Bizdə bunun əleyhinə olan yoxdur, bu tanınmanın vaxtı var. Zərurət olarsa, 7 dəqiqəyə səs çoxluğu yığar və tanınma qərarını qəbul edərik” açıqlaması çox mətləblərdən xəbər verir.

152

Azərbaycanın elmi-siyasi dairələrindəki başqa bir yanaş- maya görə, Kosovo xeyli müddət Serbiyanın tabeçiliyində ol- madığı kimi, DQ də AR-in idarəçiliyində deyil; müstəqil, yaxud da ən düzü Ermənistanın tabeçiliyindədir və bu status-kvo erməniləri hələlik qane edir. Prosesin belə davamı Kosovodakı kimi “DQR”-ə də müstəqilliyin sırınmasına aparır. Bununla razılaşmayan bir əksmövqe isə ABŞ-ın Cənubi Qafqazda sepa- ratçı rejimlərin qalmasında əsla maraqlı olmadığını önə çəkə- rək DQ-ni müstəqilləşmək perspektivini gözləmədiyini bildirir; ABŞ Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır və buna görə də Kosovo Dağlıq Qarabağ üçün nümunə ola bilməz. (Sözgəlişi, bu cür yanaşmanı isə “ABŞ Serbiyanın da ərazi bü- tövlüyünü tanımışdı” dəlili ilə rədd edən baxışlar mövcuddur). Fərqli tərəfləri üzündən Kosovonun Qarabağa presedent ola bilməyəcəyini əsas tutanların əksinə onların oxşarlığına dair də fikirlər vardır. İkincilərə görə, bu eynilik-oxşarlıq özünü: a) hər iki münaqişənin “etnik təmizləmə” ilə müşayiət olunmasında və b) onların gedişində “dini amil”dən yararlanılmasında və s. göstərir. AR-in Kosovonun müstəqilliyini tanımamasının sə- bəbləri də müxtəlif yönlərdən şərh edilir. Analitiklər bunu “DQR”-in də tanınmasından qayğılanma ilə yanaşı və, ən əsası da, Rusiyanın təzyiqi ilə əsaslandırırlar. Gürcüstana hərbi mü- daxilə ərəfəsində Rusiya prezidenti D.Medvedyevin etdiyi çı- xışlardan birində (30.IV.2008) onun AR-in rəsmi Tiflisi dəs- təkləməsinə üstüörtülü işarəsi və s. də bu kimi mülahizələrə əsas olmuşdur. Bunun qarşılığında isə bəzi ekspertlər Rusiyaya münasibətdə Gürcüstandan fərqli olaraq Azərbaycanın bir o qədər də kəskin mövqe tutmadığını önə çəkir və bu halda Kremlin “DQR”-i tanımasını mümkünsüz sayırlar. Yəni bu tanınmanın yalnız AR-in birmənalı olaraq NATO (Qərb-ABŞ) xəttini götürməsi şəraitində ola biləcəyi vurğulanır. Bunu da qeyd edək ki, Kosovo dövlətinin AR tərəfindən tanınmaması onun Türkiyə ilə münasibətlərində

153 müəyyən inciklik yaratdı. (Bu iki türk dövləti arasında belə bir hal Azərbaycan deputatlarının AŞ PA-da Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti ilə bağlı səsvermədə iştirakdan yayınmaları ilə bağlı da baş vermişdi). AR hətta Türkiyənin Kosovonun ta- nınmasına dair – İKT sammitinin (13-14.III.2008) yekun sənədinə salınması üçün - həmin təşkilatın XİN-lərinin Dakardakı toplantısında (10.III.2008) etdiyi təklifi də dəstəkləmədi (Sözgəlişi, Kosovonun müstəqilliyini artıq xeyli müsəlman dövləti tanıyıbdır). “Kosovo modeli” ilə bağlı məsələlərə xülasə verərkən daha bir neçə məqama da diqqət yetirmək lazımdır. Əksəriyyət analitiklərin qənaətlərinə görə, bu kimi məsələlərdə yenə də ABŞ-ın mövqeyi aparıcıdır; AR-in də onun tərəfini tutması düzgün və faydalı olardı. ABŞ-da 2008-ci ildə keçirilən prezident seçkiləri ərəfəsində Respublikaçılar partiyasının namizədi C.Makkeynin ideyası da bu kimi mövqelərə təsir etmişdi. Həmin ideya NATO-nun başçılığı ilə “Qlobal Demokratiya Liqa”sının (“DQL”-in) təşkilini və avtoritar rejimləri dəstəklədiyinə görə Rusiyanın “Böyük səkkizlər”dən çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. BMT-yə alternativ olaraq plan- laşdırılan “DQL” həmçinin Rusiya və Çinin “vaxtaşırı vetolar təhlükəsi”indən qurtulma vasitəsi sayılırdı. Bəzilərinin qənaətincə, “DQL” BMT-yə nisbətən daha çevik ola bilər və o artıq de-fakto mövcuddur. (Bu zaman NATO-nun Balkanlara məlum hərbi müdaxiləsinə və Kosovoya qarşı zora əl atacaq Serbiyanın qarşısında həmin təşkilatı görəcəyinə işarə olunurdu). “Kosovo təcrübəsi”nin Azərbaycan üçün yarada biləcəyi təhlükənin önlənməsi ilə bağlı bu məqamın üzərində xüsusi olaraq dayanılmalıdır: “Kosovo variantı”nın tətbiqinə aparan referendum məsələsindən əsla söhbət ola bilməz. Müxtəlif səbəblər üzündən “Kosovo modeli” AR-ə sırına bilər. Məlumdur ki, Kosovo öncə BMT-nin protektoratı altında olub; bölgəyə beynəlxalq sülhməramlı qüvvələr gəlib; NATO silahlı qüvvələrinin orada yerləşməsindən təxminən 10 il sonra isə

154 plan reallaşıb, yəni Kosovo müstəqilləşibdir. “Dağlıq Qarabağ problemi”nin “Kosovo variantı” qaydası-formasında “həlli”nə sürüklənməsi ehtimalı və təhlükəsinə son dönəmlərin bəzi hadisə və prosesləri də dəlalət edir. Belə ki, “Madrid sənədi”, ələlxüsus da, onun 4-cü bəndi, “Moskva (Mayndorf”-Qarabağ) Bəyənnaməsi, “Kazan düsturu”, Medvedyev-Lavrov-Bolton planları və sairənin təklif-çağırışları, fikrimizcə, müəyyən təhlükəli perspektivdən bəhs etməyə yetərli və ciddi əsaslar verir. “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” ilə bağlı Azərbaycan üçün rahatsızlıq yaradan və onu maksimum ehtiyatlı olmağa sövq edən bir məsələ də Qərbdə və Rusiyada hazırda ən çox bölgə ermənilərinin təyin müqəddərat hüququ üzərində dayanılması- dır. Bunu həmsədrlərin vaxtaşırı səsləndirdikləri fikirlərdə diq- qəti açıqca çəkən eyhamlardan da görmək olar. Rusiyalı həm- sədr “Dağlıq Qarabağ problemi”nin çağdaş (mövcud) münaqi- şələrdən tamamilə fərqləndiyindən bəhs edərək ona əlahiddə (xüsusi) yanaşma metodunun tətbiqini zəruri saymışdır; bu zaman DQ ermənilərinin öz müqəddəratını təyinetmə hüququna işarə edilmişdir. Amerikalı keçmiş həmsədr M.Brayzə isə ərazi bütövlüyü və təyin müqəddərat hüququnun sintesi əsasında tapıla biləcək formuladan danışırdı. Burada da alt qatda “öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun üstünlüyü”nə çalışılacağı şübhə yaratmır. Və belə bir şəraitdə “Kosovo modeli” həmsədrlərin əlahiddə yanaşma metoduna əlavə xal qazandırır və “dəlillər” vermiş olur. Ən başlıcası da, referendum, bölgədə sülhyaradıcı qüvvələrin yerləşdirilməsi və digər hallar Kosovonun Qarabağ üçün presedentə çevrilmə ehtimallarını (imkanlarını) artıra bilər. Çağdaş münaqişə nizamlama modellərinin, o cümlədən də “Kosovo variantı”nın “Dağlıq Qarabağ problemi”nin həllinə tətbiqi məsələləri ilə bağlı sonda bunu qeyd etmək lazımdır. AR diplomatiyasına görə, bu məsələdə hansısa modelin bütünlüklə DQ-yə tətbiqi mümkünsüzdür və müzakirə

155

obyekti deyildir. Yalnız ayrı-ayrı modellərin bəzi mütərəqqi elementlərindən faydalanma ola bilər. Azərbaycanın münaqi- şənin həlli, yəni əslində Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsinin nəticələrinin aradan qaldırılmasına dair öz kon- sepsiya-modeli olmalıdır.

Kərim Şükürov

Rusiya imperiyasının Zaqafqaziya geopolitik regionu: formalaşdırılması və Azərbaycan torpaqlarına dair siyasət

Çar I Nikolay dövründə (1825-1855) Rusiyanın Qafqaz siyasətində ən az diqqət yetirilən, lakin ən önəmli məsələlərdən biri imperiya tərkibində xüsusi geopolitik regionunun- Zaqafqaziyanın formalaşdırılması olmuşdur. Dünya geopolitik ədəbiyyatında bu anlayış kifayət qədər dəyərləndirilməmiş, əsasən, onun tərcüməsinin verilməsinə cəhd edilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, ingilisdilli ədəbiyyat bu termini “Transcaucasus” və ya, “Transcaucassia” ( burada latınca “trans” rus dilindəki “за” sözönünü ifadə edir) kimi verilmişdir. Terminin hərfi mənası və ya coğrafiyası üçün bəlkə də bu kifayətdir, lakin tarixi geopolitika baxımından bu özünü doğrultmur. Cənubi Qafqaz anlayışı isə hərfi mənada deyil, bilavasitə coğrafi baxımdan regionu ifadə etsə də, yenə də geopolitik baxımdan uyğun olmur. Azərbaycanın müasir tarix və geopolitik ədəbiyyatında da bu yanaşma təkrarlanır. Terminoloji baxımdan problemin həlli o qədər də çətinlik təşkil etmir və burada Zaqafqaziyanın geopolitik region kimi anlaşılması üçün dövrünə görə, Transqafqaz və ya Cənubi Qafqaz Zaqafqaziya ilə birlikdə (Transqafqaz (Zaqafqaziya) və ya Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) işlədilə bilər. Bu sahədə ən vacib məsələ Zaqafqaziya geopolitik regionunun formalaşdırılmasının tarixi və xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi ilə bağlıdır. I Nikolay hökuməti Cənubi Qafqazda işğal etdikləri ərazilərin idarəsindəki real alternativləri bir kənara qoyub, imperiya siyasətinə uyğun olaraq makro səviyyədə istəyini ön plana çəkdi.

156

Bunun nəticəsində ilk əvvəl Zaqafqaziyanın geopolitik region kimi formalaşdırılması ön plana çəkildi. Bu region imperiyanın Şərq siyasətinin tərkibinə çevrildi və onun həyata keçirilməsi üçün platforma oldu. Rusiya makro səviyyədə istədiyinə nail olub, real şəraitlə hesablaşmadan yerli vəziyyəti ona uyğunlaşdırmağa çalışdı. Bununla da elə bir təhlükəli siyasətin də əsası qoyuldu ki, nəinki imperiya dövründə, hətta bugünədək Zaqafqaziyada stabilliyi təmin etmək mümkün olmadı. Bu ssenarinin mərkəzində yer alan Azərbaycan torpaqları və xalqı daha böyül çətinliklər ilə üzləşməli oldu. Rus dilindəki “за Кавказ” söz birləşməsinin “Закавказье” kimi terminləşməsi haqqında ilk məlumatlardan biri çar I Aleksandr dövrünə (1801-1825), XIX əsrin əvvəllərinə5 aid olsa da, rus rəsmi dairələrində bu ifadə 1820-ci illərin əvvəllərindən genişlənir. Bu sahədə vəzifə təyinatına uyğun olaraq maliyyə naziri Kankrinin rolu xüsusi qeyd edilməlidir. Belə ki, Kankrinədək bu bölgəyə dair əsas gömrük tarifi sənədi olan 1821-ci il 8 oktyabr tarixli çar fərmanında Gürcüstan, İmeretiya və onlara aid olan vilayətlərdən bəhs edilir.6 Kankrinin maliyyə naziri kimi ilk təliqələrindən birində isə general Yermolova 1823-cü il 19 iyun tarixli müraciətində Fransa əhli tacir Kastellonun Gürcüstan və Zaqafaqaziya əyalətlərində barama dəyirmanı təsis etməsi haqqında müraciətindən bəhs edir. Bu fikrə müsbət münasibətini bildirməklə, əvvəlcə Yermolovun da fikrini öyrənmək istədiyini qeyd edir. Göründüyü kimi burada Gürcüstan və Zaqafqaziya əyalətləri ayrı-ayrılıqda işlənir.7 Maliyyə strukturlarının yaradılmasından bəhs edildikdə isə ümumi Zaqafqaziya anlayışına keçilir. O, general Yermolova 1826-cı il 29 sentyabr tarixli təliqəsində onunla Zaqafqaziya diyarında gömrüyün qurulmasına dair əvvəlki yazışmalarına müraciət edərək bildirir ki, Tiflis və Kutais gömrüyü və zastavaları ilə birgə, Salyanda da zastava

5 Акты собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею (далее АКАК). т.I.Тифлис, 1866, док. 1024, с.702 6 ПСЗРИ. Собр. первое. т.XXXVII. 1820-1821.СПб., 1830. №28771, с.871-872 7 АКАК, т.VI, ч.I.Тифлис, 1874, док. 328, с.264 157 yaradıla, Bakı gömrüyü əvvəlki vəziyyətində saxlanıb ondan asılı olan Dərbənd və Quba zastavaları ləğv oluna bilər və s.8 Bu sahədə ilk ali dövlət sənədi isə maliyyə nazirinin çar tərəfindən təsdiq edilmiş 1827-ci il 8 aprel tarixli Zaqafqaziya əyalətlərində maliyyə hissəsinin quruluşu haqqında yazılı qeydi hesab edilə bilər.9 Bu hal tədricən digər sahələrə də keçir. 1829-cu il avqustun 30-da imperator tərəfindən Zaqafqaziya məktəbləri haqqında əsasnamə təsdiq edilir.10 Bu sahədə qanunvericilik sonrakı illərdə də davam etdirilir. 1832-ci il avqustun 5-də Gürcüstan və Zaqafqaziya diyarında Rusiya ölçü və çəkilərinin tətbiqi haqqında qərar verilir11 və s. Zaqafqaziya anlayışının 1829-cu il rus-türk Ədirnə müqaviləsinin mətninə daxil edilməsilə o xarici siyasət istiqamətlərindən birinə də çevrilir. Dövlətlərarası müqavilənin xarakterinə uyğun olaraq burada Zaqafqaziya anlayışı daha dəqiq ifadə edilir. Müqavilənin IV maddəsində deyilir ki, Gürcüstan, İmeretiya, Minqreliya, Quriya və Zaqafqaziyanın bir çox digər vilayətləri əvvəlki illərdən əbədi zamanadək Rusiyaya birləşdirilib: 1828-ci il fevralın 10-da İranla bağlanan Türkmənçay traktatı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da bu dövlətə təslim edilib.12 Bu proseslərin kontekstində Zaqafqaziya ilə bağlı yeni bir meyl də irəli gəlir. Zaqafqaziyanın siyasi institutlaşması, dövlət idarəsinin ümumimperiya orqanlarının yaradılması da başlayır. İlk belə orqan 1831-ci il iyunun 3-də Zaqafqaziya gömrük dairəsinin yaradılması olur.13 Təbii ki, bunu təsadüfi hesab etmək olmaz. Gömrük dairə idarəsinin əsasında coğrafi, iqtisadi və siyasi faktorları

8 АКАК, док. 300, с.248 9 ПСЗРИ. Собр. второе. т.II.1827. СПб., 1830, №1019, c.347-349 10 Там же, т.IV. 1829.СПб., 1830, №3060, с.371-374 11 Там же. т.VII.1832. СПб., 1833, №5535, с.538-539 12 Там же, №3128, с.625 13 Там же. т.VI, 1831,Отд. первое. СПб., 1832. №4621, с.432-435; №4622, с.435-448 158 birləşdirən ərazi prinsipi dururdu.14 Zaqafqaziya gömrük dairəsinin rəisi 1839-1843-cü illərdə əslən gürcü olan M.P.Baratayev olmuşdur. Zaqafqaziyanın siyasi institutlaşmasında əsas mərhələ isə 1833-cü ildə yaradılan Zaqafqaziyanın quruluşu haqqında komitənin (1833-1840) yaradılması oldu. Komitənin tərkibinə hərbi, daxili işlər, maliyyə, ədliyyə, sonra isə dövlət mülkiyyət nazirləri daxil idi. Bu orqan Zaqafqaziya üzrə ali qanunverici və inzibati orqan funksiyasını həyata keçirirdi. İmperiyanın mərkəzi ilə eyni zamanda, çar hökuməti tərəfindən yerdə də institutlaşma davam etdirilirdi.1836-cı ildə “Zakavkazskiy vestnik” qəzetinin nəşr edilməsi diyarda həyata keçirilən işlərin mətbuat təminatını həyata keçirməli idi.15 Bu qəzet 1837-1855-ci illərdə nəşr edilmiş, 1856-cı ildə “Kavkaz” qəzeti ilə birləşmişdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1845-ci ildən “Zakavkazskiy vestnik”ə Azərbaycan dilində “Qafqazın bu tərəfinin xəbəri” adlı əlavə də dərc edilmişdir. 1838-ci il fevralın 19-da isə imperator tərəfindən Zaqafqaziya diyarının idarəsi haqqında ümumi təsisatlar nəşr edənədək baş idarəçiyə geniş mülahizələr tələb edən işlər üzrə kömək etmək üçün Tiflisdə Zaqafqaziya diyarı idarəsinin baş şurası yaradıldı.16 1840-cı il 10 aprelində Zaqafqaziya diyarının idarəsi üçün təsisatların nəşri ilə bu proses, əsasən, başa çatdı. Zaqafqaziyanın Rusiyanın geopolitik regionu kimi formalaşmasında və bu funksiyanı yerinə yetirməsinin təmin edilməsində imperiyanın Qafqaz ordusu mühüm rola malik idi. Çar I Aleksandr tərəfindən 1815-ci il dekabrın 21-də Grücüstan və Qafqaz xəttindəki iki diviziya əsasında Əlahiddə Gürcüstan korpusu yaradılmışdı. Yermolovun dövründə, 1820-ci ilin avqustunda o,

14 Савосина Н.Г. Территориальная организация таможенного дела XIX века//Гуманитарный вектор. История. 2014.№3(39). с.52 15 ПСЗРИ. Собр. второе. т.XII. Отд. Первое. 1837. СПб, 1838, №9296, с.684-691 16 Там же, т.XIII. Отд. первое. 1838. СПб.,1838, №10991, с. 123- 127 159

Əlahiddə Qafqaz korpusuna17 (1820-1857) çevrilmişdi. Onun əsasında isə Qafqaz ordusu yaradılmışdı. Qafqazda Rusiya imperiya idarəçiliyi dövründə formalaşmış ənənəyə görə, ilk dövrlərdən etibarən idarəçilər Qafqaz ordusunun baş komandanı olmuşdur. Zaqafqaziyanın imperiya tərkibində xüsusi geoploitik region kimi formalaşdırılması sahəsində rəsmi fəaliyyət Rusiyanın elmi- publisist dairələri tərəfindən də qəbul edilir. Bunun nəticəsi idi ki, bu regiona həsr edilmiş kitablar nəşr edilməyə başlayır.18 Zaqafqaziya ilə eyni zamanda, “zaqafqaziyalılar”, “Zaqafqaziya xalqı” kimi termin də tətbiq olunmağa başlayır. Zaqafqaziyanın daxili inzibati-ərazi təşkili və idarəsi onun makro səviyyədə regionlaşdırılmasından fərqli yol ilə getdi. I Aleksandrın Grücüstanın birləşdirilməsi haqqında 1801-ci il 12 sentyabr manifesti imperiya daxilində onun vəziyyətini müəyyən dərəcədə əks etdiridi. Sisianovun baş komandan təyin edilməsindən sonra Azərbaycan xanlıqlarına qarşı təcavüzkar siyasət və bunun işğalçı müharibəyə çevrilməsi ilə vəziyyət dəyişdi. Gürcüstan Rusiya imperiyasına birləşdirildikdən sonra çar tituluna daxil edilmişdi. İrəli gedərək bildirmək olar ki, “Erməni vilayəti” yaradıldıqda da bu cür edildi. Azərbaycan xanlıqlarının ərazi və etnik mənsubiyyəti təhrif olunmağa başladı. Rusiya qafqazşünaslığı həmin dövrdə nə qədər zəif olsa da Cənubi Qafqaz və Araz çayından cənubdakı torpaqları əhatə edən ölkənin də Azərbaycan olması məlum idi. Ən vacibi isə o idi ki, bu barədə Qafqaz siyasi xadimləri yazırdı. Belə ki, 1793-cü ildə gürcü çarı II İraklinin sarayında Rusiyanın nümayəndəsi olan S.D.Burnaşevin Azərbaycan vilayətlərinin təsvirinə dair materialı

17 Гизетти А.Л. Хроника кавказских войск. 2 части. Тифлис, 1896, с. 63 18 Евецкий О. Статистические описание Закавказского края. СПб., 1835; Обозрение российских владений за Кавказом. 4-х чч. СПб., 1836; Березин И.Н. Путешествие по Дагестану и Закавказье. Перв. изд. Казань, 1849 и др. 160 işıq üzü görmüşdü.19 Bu məsələ S.M.Bronevskinin (1763-1830) xarici işlər naziri knyaz A.A.Çartoriyski və həqiqi gizli müşavir D.P.Troşinski tərəfindən verilən tapşırıq əsasında hazırladığı tarixi çıxarışlarda da əksini tapmışdır. O, 1724-cü ilin iyununda Rusiya və Osmanlı imperiyası arasındakı İstanbul müqaviləsindən bəhs edərkən Arazın cənubundakı torpaqlar ilə birgə, Qarabağ, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan Azərbaycan əyalətləri kimi qeyd edir.20Ona görə də Rusiya tərəfindən ən optimal yol Gürcüstanda olduğu kimi işğal edilmiş xanlıqları protektoratlığı altında Azərbaycan adı ilə birləşdirmək ola bilərdi. Təbii ki, bu Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinə uyğun deyildi və çarizm digər bir alternativi seçdi. Yuxarıda rəsmi dövlət sənədlərindən bəhs edilərkən qeyd edildiyi kimi, çar hökuməti ilk vaxtlar Gürcüstan və Zaqafqaziyadan ayrı-ayrı ərazi kimi söz açır. Burada Zaqafqaziya anlayışı, əsasən, Azərbaycan ərazisinə uyğun idi. 1829-1876-cı illərdə Qafqazda xidmət etmiş bir məmur isə öz xatirələrində Zaqafqaziyanı Gürcüstan ilə eyniləşdirərək yazır: “Zaqafqaziya və ya əvvəlki adı ilə Gürcüstan zəngin təbiəti, məhsuldar qüvvələri və xalqların müxtəlifliyinə görə, çox gözəl bir diyardır.”21 Sonralar isə bilavasitə, Zaqafqaziya anlayışı üstünlük qazandı və Gürcüstan da onun əhatə dairəsinə daxil edildi. Beləliklə, Zaqafqaziya coğrafi ərazi olaraq, Azərbaycan xanlıqalrı ilə Gürcüstan ərazisini birləşdirməyə başladı. Çarizmin müstəmləkə siyasəti bütün gücü ilə məhz Azərbaycan torpaqlarına qarşı yönəldi. Onun əsas istiqamətlərini məqsədyönlü şəkildə Azərbaycan ərazilərinin parçalanması və etnik

19 Описание областей Адребижанских в Персии и их политическое состояния. Сделанное пребывающим при Его Высочестве Царе Карталинском и Кахетинском Ираклии Темуразовиче полковником и кавалером Бурнашевым в Тифлисе в 1786 г. Курск, 1793 20 [С.М.Броневский]. Историческия выписки о сношениях России с персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со времен Ивана Васильевича доныне. СПб., 1996, с. 95 21 Воспоминания В.А.Дзюбенко. Полувековая служба за Кавказом. 1829-1876//Русская старина. 1879. т.XXVI, c.57 161 mənsubiyyətinin dəyişdirilməsi təşkil edirdi. Buna nail olmaqla həmin ərazilərdə istənilən siyasəti həyata keçirmək mümkün ola bilərdi. Bu sahədə Sisianovdan sonra ən çox çalışan Yermolov olmuşdu. O, Şəki (1819), Şirvan (1820) və Qarabağ (1822) xanlıqları ilə bağlanan müqavilələrə görə, Rusiyanın öhdəliklərini bir kənara ataraq, həmin xanlıqları ləğv etdi.22 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsindən sonra işğal edilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında isə çar hökumət tərəfindən “Erməni vilayəti” yaradıldı. Bununla da digər subyektiv amillər ilə birgə, Azərbaycanın şimal torpaqları ilə İran tərkibindəki Cənubi Azərbaycan və Osmanlı imperiyası arasında sədd çəkildi. 1828-1829-cu illər rus-türk müharibəsinin başa çatması nəticəsində Zaqafqaziyada hərbi əməliyyatların sona yetməsilə diyarın idarəsi məsələsi ətrafında baxışlar genişləndi. Onların içərisində maliyyə naziri Kankrinin23, Paskeviçin, eyni zamanda çarın göstərişi ilə Qafqazda təftiş aparan senatorlar Meçnikov və Kutaysovun24 və nəhayət, A.S.Qriboyedov və Tiflisin mülki qubernatoru Zavileyskinin25 baxışları xüsusi yer tutur. Əgər Kankrin Zaqafqaziyanı müstəmləkə adlandırır və bu konsepsiyaya uyğun idarə sistemi irəli sürürdüsə, Paskeviç və senatorlar diyarın ümumiperiya idarə sisteminə uyğunlaşdırılmasını istəyrdi.

22 Записки Алексея Петровича Ермолова. С приложениями. Издание Н.П.Ермолова. ч.II. 1816-1827. М., 1868 23 Kankrinin baxışları maliyyə nazirinin imperator tərəfindən təsdiq edilmiş Zaqafqaziya əyalətlərində maliyyə hissəsinin quruluşu haqqında yazılı qeydində, həmçinin bu nazirlik tərəfindən hazırlanan 4 hissəlik İcmalda əksini tapmışdır. Bax: ПСЗРИ. Собр. второе.т.II. 1827.СПб.,1830.№1019, с.347-349; Обозрение...в 4-х чч. СПб., 1836 24 Bax:Колониальная политика российского царизма в Азербайджане в 20-60-е годы XIX в. М.-Л., 1936. т.1, док. 22, с.259- 294; АКАК, т.VII, док. 47, с.35-39; там же, док.64, с.53-55; там же, т.VIII, док.1, c.1-13 25 Грибоедов А.С. Полное собрание сочинений. СПб., 2006, с. 325-346; Маркова О.П. Новые материалы о проекте Российской Закавказской Компании А.С.Грибоедова и П.Д.Завилейского//Исторический архив. 1951, т.6.с.324-390 162

Qriboyedov və Zavileyski layihəsi isə Ost-Hind tipli şirkət yaradlmasını təklif edirdi. Qriboyedova həmişə hüsn-rəğbətlə yanaşan Paskeviç belə onun bu təklifini ciddi qəbul etməmişdi. Kankrinin və Paskeviçlə senatorların layihəsində isə yenə də diyarın traixi-coğrafi inkişaf xüsusiyyətləri və ərazilərinin etnik mənsubiyyəti nəzərə alınmırdı, halbuki bu məsələ həll edilmədən idarəetmə üçün zəruri olan administrativ orqanların yaradılması və işinin təmin edilməsi qeyri-mümkün idi. Paskeviç və senatorların layihəsində gürcü və müəslman quberniyası yaradılması və “Erməni vilayəti” nəzərdə tutulurdu. Göründüyü kimi ərazi təşkilində gürcü ilə birlikdə, Zaqafqaziyanın etnik reyestrinə zorakılıqla daxil edilən erməni ərazi vahidləri yaradılması nəzərdə tutulsa da, azərbaycanlılar üçün tarixi torpaqlarında belə bir hüquq tanınmır, yalnız konfessional mənsubiyyət irəli sürülürdü. Bu da gizli şəkildə müsəlmanlara qarşı xristian birliyinin möhkəmlənməsini təmin etməli idi. Hətta, belə bir şəraitdə irəli sürülən layihələrin müzakirə edilməsi, islahat proqramının hazırlanması uzun zaman aldı. 1840-cı il 10 aprel qanunu əsasında Azərbaycan torpaqları yenidən bölüşdürüldü. Bu torpaqların bir hissəsi qəza kimi yeni yaradılan Gürcü-İmeret qubeniyasının, digər hissəsi isə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil edildi.26 1844-сü ildə canişin təyin edilən M.S.Vorontsovun təklifi ilə 1846-cı il dekabrın 14-də Zaqafqaziya diyarının yenidən bölünməsinə dair imperator tərəfindən təsdiq edilən əsasnamə verildi. Əsasnaməyə görə, Zaqafqaziya diyarı Tiflis, Kutais, Şamaxı və Dərbənd quberniyalarına bölünürdü.27 Azərbaycan torpaqları Kutais istisna olmaqla qalan üç quberniya arasında bölüşdürülmüşdü. I Nikolay zamanı Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesi bununla bitmədi. 1849-cu il iyunun 9-da Zaqafqaziya diyarında İrəvan quberniyasının yaradılması haqqında

26 ПСЗРИ. Собр. второе.т.VI.Отд.первое. 1840.СПб.,1841.№13368, с.237 27 ПСЗРИ. Собр. второе. т.XXI. Отд.второе. 1846. СПб., 1847, №20701, с.647-648 163 fərman verildi.28 Bu quberniya demək olar ki, Azərbaycan torpaqlarından təşkil edilmişdi. Əsil həqiqət isə “Erməni vilayəti”nə daxil olan əraziləri yenidən ayırmaq və ermənilər üçün mərkəz formalaşdırmaqdan ibarət idi. I Nikolay dövründə çarizmin Zaqafqaziya geopolitik regionu daxilində Azərbaycan torpaqlarına dair siyasətin əsas istiqamətləri belə idi. Bu siyasət sonrakı hökmdarlar zamanı da davam etdirildi.

Lalə Mövsümova

Гендерные стереотипы в процессе мирного урегулирования Нагорно- Карабахского конфликта

Ключевые слова: гендерные стереотипы, Нагорно- Карабахский конфликт, дискриминация, власть, мир, мирное урегулирование Açar sözlər: gender stereotipləri, Dağlıq-Qarabağ münaqişəsi, diskriminasiya, sülh, hakimiyyət, sülh yolu ilə tənzimləmə Key words: gender stereotypes, Nagorno-Karabakh conflict, discrimination, peace, authority, peaceful regulation

Мирное сосуществование важно и необходимо для каждого человека, будь-то мужчина или женщина, в особенности для тех людей, которые живут в зоне конфликта и тем самым ежеминутно подвергнутые риску быть убитым. В представленной статье мы попытаемся показать роль женщин в сложных процессах построения мира и гендерного равноправия в конфликтный период. Как не странно, но есть в этих процессах и конкретные

28 Там же. т.XXIV, Отд. первое. 1849. СПб., 1850, №23303, с.311-312 164

проявления дискриминации. Целью же статьи ставится изучение тесной взаимосвязи между гендером, властью и миром, а также попытаемся выяснить и раскрыть препятствия, которые встают перед женщинами, участницами мирных процессов. Распад СССР и претезания на территориальную целостность суверенного Азербайджана, вылившиеся в захват исконно азербайджанских земель Нагорного Карабаха и 7 близлежащих ему районов и спровоцировавший тем самым военный конфликт между Азербайджаном и Арменией, создали предпосылки для изменения гендерных стереотипов в этих странах. Женщины «окрестили» предвоенные годы и начальный период военных действий «золотыми годами» - периодом, так называемой эмансипации(1). Военная экстремальная ситуация сделала гендерное разделение не столь важным, а это в свою очередь дало возможность женщинам активно участвовать в мирных переговорах. Международные организации вместе с пакетом мер по урегулированию конфликта, также принесли с собой и концепцию «гендера». После этого ситуация в течении нескольких лет после подписания договора о прекращении огня по инерции продолжала оставаться в этой области достаточно благоприятной(*). Женщины обеих конфликтующих сторон в начале процесса урегулирования конфликта принимали активное участие в мирных переговорах и вложили посильную помощь в разрешении последствий войны. Но, то было в начальной стадии процесса урегулирования, впоследствии окно возможностей участия женщин в мирных переговорах постепенно закрылось. История, в какой раз подтверждает аргумент, что одного участия женщин, если оно происходит в патриархальном контексте, недостаточно для достижения долгосрочных изменений(**). Так, политики обеих стран редко

165

обсуждают связанные с женщинами вопросы открыто, а решения часто принимаются за закрытыми дверьми и без участия женщин. Международное сообщество, вопреки благим намерениям, не всегда помогает женщинам в фактах их исключения из процесса мирного урегулирования. Так, например, с момента подписания мирного договора о прекращении огня в 1994 г. на ведущих позициях Минской группы ОБСЕ не было ни одной женщины. Даже на платформах, таких как, например, Фейсбук, у Минской группы исключительно мужской профиль. На фотографиях нет ни одной женщины – только мужчины в касках и мужчины, пожимающие друг другу руки. Складывается впечатление, что Минская группа не принимает никаких мер, чтобы избежать гендерного разделения сфер политики в регионе, в следствии которого исключительно мужчины по «природе своей» отвечают за вопросы безопасности. За все время существования в ее состав не входило ни одной женщины, ни в качестве сопредседателя, ни как особого представителя страны сопредседателя ОБСЕ в переговорах по урегулированию конфликта(2). Что касается Европейского Совета, то анализируя его роль в урегулировании Нагорно-Карабахского конфликта, нужно отметить, что и эта организация со своей стороны также занимает не лучшую, чем ОБСЕ позицию именно в плане гендерного баланса(3). И здесь, среди его представителей нет ни одной женщины, принимающей участие в мирном процессе вокруг Нагорного Карабаха. Делегации Европейского Союза в обеих странах подтвердили важность и необходимость политического участия женщин в процессах мирного урегулирования конфликта. Однако, как оказалось на деле, у них для решения этого вопроса не хватает ни времени, ни ресурсов.

166

На фоне негативных сторон, связанных с политическим участием женщин в мирном урегулировании Нагорно-Карабахского конфликта и учитывая то, что женское движение Южного Кавказа за последние 10 лет было отброшено назад, мы можем с уверенностью констатировать значительные успешные шаги женских организаций в некоторых ключевых сферах. Так, некоторые женские организации, прошедшие регистрацию в Министерстве Юстиции и признанных властями принимают участие в организованных правительствами конференциях, а также активно участвуют в качестве партнеров и экспертов при встрече с донорами. Их голоса доносятся с трибун Международных конференций, съездов, симпозиумов. Женские организации добились увеличения количества женщин в органах власти и на высоких административных позициях. В Азербайджане в результате парламентских выборов количество депутатов с 11% увеличилось до 16%. Была основана женская лига по участию в выборах, которая поддерживала женщин кандидатов в написании предвыборных программ, речей и т.д. Это в свою очередь улучшило отношения между азербайджанскими женскими организациями и женскими парламентариями. Женщинам нужен опыт выживания в условиях политики на более высоком уровне. Одновременно с усилиями, направленными на укрепление позиций в политике местного уровня, они работают и над усилением местных женских организаций. Как видно, поддержка на уровне общин дает возможность появлению все большего количества женских групп. В итоге направленность роли женских организаций изменилась. И если раньше она была направлена на оказание услуг, то теперь женские организации все больше работают над продвижением прав

167

женщин на структурном уровне. Особо хотелось бы отметить роль женских организаций в принятии законов о гендерном равенстве и законодательства против бытового и сексуального насилия(См. 5, с.37-45; 6). Они стали решающим фактором в принятии этих законов, которые сегодня превратились в конкретные инструменты борьбы за улучшение положения женщин. В качестве примера можно привести успешную работу в Азербайджане лобби. Азербайджанские женские организации добились того, что вопрос ранних браков стал обсуждаться на уровне правительства. Организовывая трансграничные программы диалога, женщины обеих стран вносят огромный вклад в наведение мостов между странами. Создавая региональные сети, женщины в этой сфере добились больших успехов. Несмотря на разные взгляды в ключевых вопросах ( например при определении будущего статуса Нагорного Карабаха) участницы смогли найти общий язык и говорить о том, что объединяет – о правах женщин и о том, как конфликт повлиял на жизни люлей. Женские организации играют ведущую роль в информировании о дискриминационных гендерных ролях. Так в Азербайджане, женские организации добились замены дискриминационных изображений мужчины и женщины в школьных учебниках. Благодаря женскому лобби, подростки, ученики средней школы получают информацию о последствиях бытового насилия. Кроме этого, некоторые ВУЗы, как государственные, так и частные имеют кафедры гендерных исследований. Новаторская работа женских организаций в сфере сексуальных и репродуктивных прав помогли смягчить атмосферу вокруг этих ключевых вопросов и постепенно сделать их более приемлемыми для обсуждения. Начавшаяся около 30 лет назад война за исконно азербайджанские земли Нагорного Карабаха,

168

претерпевала множество поворотов. Территория Нагорного Карабаха остается по сегодняшний день предметом конфликта между Азербайджаном и Арменией. Затянувшийся конфликт, камнем преткновения которого является проведение референдума о будущем статусе Нагорного Карабаха, как никогда еще больше отдалил конфликтующие стороны друг от друга. Международным сообществом оспариваемая территория Нагорного Карабаха расценивается как неотъемлемая часть Азербайджана, его независимость не была признана ни одним государством, в том числе и Арменией. Не смотря на то, что официально этот конфликт классифицируется как «замороженный», на границе между Азербайджаном и Арменией, а также вдоль линии соприкосновения периодически происходят отдельные перестрелки, гибнут военные, мирные жители – старики и дети. В своих интервью официальные участники процесса переговоров считают вопрос женского участия в процессе мирного урегулирования совершенно нерелевантным. Они считают, что недоверие между сторонами значительно ограничивает спектр обсуждаемых вопросов и фактически исключает любую возможность обсуждать участие в переговорах женщин. Резолюция Совета Безопасности ООН 1325 о женщинах, мире и безопасности ни разу не была упомянута во время переговоров. Убеждение, что другие первоочередные вопросы должны быть разрешены до того, как дойдет очередь до гендерного равноправия, очень часто встречается в ситуации конфликтующих интересов. Женские организации в регионе пытаются изменить эту доминирующую точку зрения, но они нуждаются в поддержке. Международные участники процесса должны придерживаться резолюций, которые были подписаны их

169

странами, и выполнять свои обязательства (например, консультироваться с женскими организациями и делать все от них зависящее, чтобы их мнение тоже было услышано). ОБСЕ и ЕС играют тут важную роль и должны быть примером для подражания, назначая женщин на ключевые позиции, в первую очередь в своих миссиях в Азербайджане и Армении. Это не только бы помогло женщинам в этих странах осознать, что женщины в состоянии занимать высокие позиции, но такого рода изменения могли бы дать новый толчок продвижению демократических ценностей в целом. В то же время, женские организации должны прилагать больше усилий, чтобы их миротворческие инициативы были более заметны в обществе. Значительных эффектов можно добиться и посредством связей между женщинами-политиками и женщинами- активистками гражданского общества. Очень важно, чтобы женские организации в регионе в долгосрочной перспективе работали над изменением дискриминационных гендерных ролей. Для того, чтобы добиться успехов в этом направлении, очень важно приобщать к этой работе мужчин, а также сотрудничать со смешанными органами, объединяющими как женщин, так и мужчин(7). Подводя итог, хотелось бы подчеркнуть, что на Южном Кавказе, в период распада советской империи разгорелись ожесточенные этно-политические и территориальные конфликты с использованием военной силы. И как видно, потребность в женском миротворчестве была осознана не сразу – слишком велик был шок от военных действий после десятилетий относительно стабильной жизни. Однако в конце 90-х годов ХХ в. начали возникать женские общественные организации, поставившие перед собой задачу укрепить

170

мир и предотвратить новые вооруженные конфликты(***). Вряд ли будет преувеличением сказать, что, что женщины более чувствительны к неравенству и несправедливости, из чего следует, что именно женщины способны сконструировать более долгосрочные и справедливые соглашения о мире. Вот почему вполне закономерно рассматривать женщин как ресурс мира. Здесь уместно было бы напомнить слова бывшего Генерального секретаря ООН Кофи Аннана, применимые и к женщинам Азербайджана. Он подчеркивал: «В разрываемых войной обществах женщины зачастую являются движущей силой общества. Они поддерживают структуру общества. Они заменяют разрушенные социальные службы и ухаживают за больными и раненными. И как результат, женщины часто являются первыми защитниками мира. Мы должны обеспечить женщинам возможность играть главную роль на мирных переговорах, в мирных процессах, в миротворческих миссиях» . Однако, несмотря на факт, что женщины реально способны сыграть активную роль в предотвращении конфликтов и пост-конфликтном восстановлении, они все еще редко имеют доступ в политические и силовые структуры или бывают допущены к участию в официальных мирных переговорах. Повышение роли женщин в обеспечении равного представительства женщин на всех уровнях принятия решений в национальных и международных организациях способствовало бы превенции конфликтов, а следовательно и укреплению глобального мира и безопасности. Примечания: * Такой сценарий, когда гендерные роли изменяются, но только временно, наблюдается во многих конфликтах.

171

** В патриархальном обществе, где по-прежнему считается, что мужчины превосходят женщин, у женщин, к сожалению, мало возможностей попасть в официальные структуры власти или занять влиятельные позиции. Даже, несмотря на то, что законодательство этих стран и будет формально гарантировать равенство между обеими полами, свобода действий женщины в реальности будет ограничиваться. *** Наиболее известной инициативой в этом направлении была созданная на рубеже тысячелетия Лига женщин Кавказа, однако она вскоре прекратила свое существование(4). Фонд «Квинна тиль квинна» (в дословном переводе со шведского «Женщина-женщине») поддерживает женщин в ситуации войн и вооруженных конфликтов, чтобы дать им возможность взять инициативу в свои руки и увеличить свое влияние в обществе. Фонд поддерживает женские организации в Цетральной и Западной Африке, на Ближнем Востоке, в странах Южного Кавказа и западной части Балканского полуострова. Конгресс женщин Южного Кавказа. Основан в апреле 2013 г. Это региональная организация, призванная способствовать улучшению положения женщин и гендерного равноправия в регионе.

Литература:

1. vuzru.ru> Положение кавказских женщин в современном обществе 2. ann.az> О населении Южного Кавказа сквозь призму региональных конфликтов. 3. еqualpowerlastingpeace.org>…obshaya- regionalnaya… 4. аwa_abkhazia.com>Женщины Кавказа…

172

5. Защита общественных интересов-вклад женских организаций в развитие гражданского общества и гендерного равноправия//За социальную демократию и прогрессивное общество. Сб.статей, М., Ключ-С, 2015, с. 37-45 6. Шведова Н.А. Представительная власть – ХХ! век: законодательство, комментарии, проблемы. 2005, Выпуск №6 (66) 7. Грошев И. Гендерные представления о власти. Социс, 2000, №12

REZUME Mövsümova Lalə Cəfər qızı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülhyolu ilə həlli prosesində gender stereotiplər

Təqdim olunan məqalə mürəkkəb, mühaqişəli proseslərdə qadınların və gender bərabərliyinin rolundan bəhs edir. Təəccüblü deyil ki, münaqişəli proseslərdə konkret olaraq diskriminasiya halları mövcuddur. Bu baxımdan məqalə gender, hakimiyyət və sülhün qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsi, sülh prosesində qadınların iştirakının çətinliklərini araşdırmaq və açmaq məqsədini daşıyir.

REZUME Movsumova Lala GENDER STEREOTYPES IN THE PROCESS OF PEACEFUL REGULATION OF THE NAGORNO-KARABAKH CONFLICT

In the article presented we will try to show women’s role inthe difficult processes of peace and gender equality creation in the period of conflicts. Oddly enough, these processes have concrete display of discrimination as well.

173

The aim of the article is the exploration of the close relationship between gender, authority and the peace, in addition to that the article will try to find and uncover the obstacles women, taking part in peaceful processes, face.

Mehdi Nalbəndi (İran)

Şəhidlik zirvəsində zəfər bayrağı əsir Bu qısa oçerki yazıram ki, dünyanın müxtəlif bölgələrində məzlumların qanı məzlumcasına axır və gahdan qalib, gahdan məğlub kimi görünən haqq cəbhəsinin döyüşçüləri tarixin aydın gələcək sübhündə “Ədalət Günəşi”nin işığında yaşamağa zəmin hazırlayırlar. O gün şübhəsiz gələcək. Bu QURANın vədi olaraq bizim inamımızdır. O aydın gələcəkdə Şəhidlər zəfər bayrağı əllərində birinci sırada duranlar olacaqlar. Gəlin Təbrizli şair Səməd Qasimpurun "ĞAVVASLAR" yaxud "SU QURBANLARI " əsərindən qısa bir hissəni dinləyək. Bu poema 1985-ci ildə Ərvənd çayının kənarında yazılsa da, hələ şəhid analarının dilinin əzbəridir və dillərdən düşməyib və nəzərə gəlir ki, düşməyəcək də.

“ … Sizin ellər ara, illər boyu, yadlarda yadız var Ayrılıq dağı görən qanlı ürəklərdə adız var Allahız var hər zadız var Sizlər axırda gedib məqsədə çatdız buna söz yox Yaxşı başdan,yaşayış fikrini atdız buna söz yox Yatdız amma yuxudan xalqı oyatdız buna söz yox Amma sizlərdən ötür çox gözü yollarda qalan var Siz gedəndən sora məlum olalı çox qocalan var Çoxlu rəngi saralan var Analar dağı səhəndin dağı tək bircə dağ oldu Çoxlu bel sındı büküldü, qara birçəklər ağ oldu Səhər, axşam, gecə göz yaşları axdı bulağ oldu

174

Qəm qalandı qalağ oldu O bulağlar sel olub küfr evi bər bad olacaqdır O yanıq qəlblərin, ahı da, fəryad olacaqdır Yer üzü, dad olacaqdır Belə məzlumların ahını Allah yerə salmaz Pozular zalımın ərkanı, bu zülm axirə qalmaz Küfr bayrağı ucalmaz Görəcəksən başa-baş ərz-u-səma nur ilə doldu Onda birdən görəsən dan eyli əsdi, səhər oldu Fəcri sadiq də söküldü, qaralıq dərbədər oldu Çox böyük bir zəfər oldu Onda hər yerdə yaşıl bayrağı əsməkdə görərsən Onda insan hamı, qardaş Onda insan hamı, qardaş.” Şəhidlər, azadlıq dastanlarının əbədi qəhrəmanları və zəfər marşının qalarğı fəryadlarıdırlar. Aşura günü “İmam Hüseyn” (ə)-ın əshabı tərəfindən dilə gələn rəcəzlər şəhidlik sözünü məna etmişdir. Aşura günü "o həzrət buyurmuşdur”

الموت خیر من رکوب العار والعار اولی من دخول النار

Ölüm zəlil yaşamadan yaxşıdır Və zəlillik oda daxil olmadan üstündür

Görün dərbənədli “Qumri” imam Hüseyn (ə)-ın bu sözünü nə gözəl tərcümə edibdir: Əz bəski çox susuzdu zira’ati mülki din Qan barişindən ötrü müsəllayə gəlmişəm

Şəhid matəmində ağlamaq onun yolunu diri saxlamaqdır. Şəhidin adını əzizləmə onu fəraqında ağlayıb getdiyi yolu tez- tez yada salmaqla mümkündür. Şəhidlərin ağası İmam Hüseyn (ə) olduqda o həzrətə yerlərlə göylər ağlayıb hərəminə doğru il

175 bu il təzələnən yürüş Eşq Səfərinə çevrilibdir. Ustad “Şəhriyar” deyir: Hüseynə yerlər ağlar, göylər ağlar, Bətuli-Mürtəza Peyğəmbər ağlar. Hüseynin köynəyi Zəhra əlində, Çəkər qeyha qiyamət, məhşər ağlar.

Bu qısa yazımın sonunu Qarabağın xırdaca şəhidəsi Zəhra balamıza həsr edirəm:

Ginə29 şeirim içrə düşüb vəlvələ Yatıb vajə30 ilə qəhər yan yana Vəraqlar – sətirlər boyanmış qana Gözümdən yağır qan Azərbaycana Vurun od bu şeirim gərəkdir yana Yanar bağrım oxşar dəli vulqana Ginə beyni qızmış dəli vulqanam Səsim etirazdır, özüm üsyanam Bu çöldə yaralı düşən qaflanam Gərəkdir yanam yandıram odlanam Kərəm san, mən ilə bu od içrə yan Səməndər deyilsən uzaqda dayan Alov var içindən gülüstan çıxıb İçindən qanad odlu tərlan çıxıb Deyirsiz : cızıqdan bu insan çıxıb ?! Adım eylə bil ki yadızdan çıxıb Nə təbrizliyəm mən nə tehranlıyam Adım Zəhradır san ki alxanlıyam Adım bir düşüncə, fikirdir adım Azad hər bir insanla birdir adım Qəzəldir, qəsidə, şeirdir adım Azadlıq quşu bir səfirdir adım

29 - Yenə - Təbriz ləhcəsi ilə 30 - Termin 176

Adım qurşuna rast gələn quş yanı Qanında boğulmuş qaranquş yanı Dumandır adım, dağda həsrət yazar Vətəndir adım, yazsa qürbət yazar Bir “Amin” de ki cəngə lənət yazar Bir addır yazanda təbiət yazar Adım sızlayan telli sazdır haman Gileyli axan xan arazdır haman Məni şeirinizdə qızıl ay yazın Gözüzdən axarlı bulağ – çay yazın Saray yazmasaz da ona tay yazın Ağı yox, mənə türkcə lay lay yazın Mənə bir suçu yox gövərçin deyin Düşən buğdalıqda didərgin deyin Görübdür fələk köynəyimdir sarı Sarı köynək üstə sıxıbdır narı Gəlin bağlayın mənlə bu ilqarı Qovun buğdalıqdan bu sovsurları Yanaqlarda yazsın şeir alqanım Yaşasın, yaşasın Azərbaycanım. Şəhiddən danışmağa qısa bir macal idi və Təbrizdən olan İranlı şair “Cəfər Pur Rəzəvi”nin “Yanaqlarda yazsın şeir alqanım” başlıqlı şeri ilə bu şəhidnaməyə son qoydum.

Mehriban Əliyeva Начало Первой Мировой войны и партия «Дашнакцутюн» Первая мировая война стала кровопролитным конфликтом мирового масштаба. Война велась на разных территориях земного шара. В этот период Южный Кавказ и его народы неизбежно были вовлечены в зону военных действий. Как отмечал, классик немецкой геополитики Карл Хаусхофер включал Кавказ в мировую карту «зон боевых действий на границах континентов». [6,196]

177

Первая мировая война стала трагедией, подобно которой не случалось раньше. Погибли по меньшей мере 16 миллионов человек, и 20 миллионов были ранены. Распались Османская, Австро-Венгерская и Российская империи; границы в значительной степени изменились, произошло широкомасштабное переселение людей. Приведем, основные выводы о начале Первой Мировой войны автора Зайончавского А.М. В своем труде автор отмечает: «все участники готовились задолго до войны. Они были глубоко убеждены в ее скоротечности, так как считали, что ни одно государство не в силах выдержать напряжения длительной войны. Искали быстрого решения, и поэтому везде шла подготовка к войне наступательной, которая с самого ее начала ведется с полным напряжением и стремительно заканчивается. В военном отношении другим государствам задавала тон Германия; ее экономическое положение (возможность блокады и необеспеченность собственными ресурсами, с одной стороны, и война на два фронта — с другой) с особой настоятельностью требовало от нее в кратчайший срок добиться решительных результатов на войне. Напряженная атмосфера нарастающих с каждым годом непримиримых противоречий давала им возможность добиться от своих правительств усиления армии; с другой стороны, они стремились влиять на политику своих государств для углубления уже существующих и создания новых союзов и соглашений[ 5, 29] Необходимо также отметить позиции великих держав в войне. Все европейские империалистические державы начали войну с широкими планами решительного наступления, имея в виду в самый короткий срок покончить с противником. Поэтому характер войны в этом году на всех фронтах был маневренный, обильный многими кризисами и катастрофами. Война велась с полным напряжением сил войск, находившихся в первые

178

дни войны под влиянием шовинистического угара, и с щедрым расходом боеприпасов. Но окончить войну быстрым, молниеносным ударом при многомиллионных армиях, при обилии средств борьбы, при относительном равенстве сторон и при современном развитии техники не удалось [5,536]. К тому же в начале Первой мировой войны позиции великих держав позволили армянам воспользоваться, сложившейся ситуацией и открыли путь к разрешению армянского вопроса. Решительную позицию и ведущую роль в этом вопросе взяла на себя партия «Дашнакцутюн». Стержневой целью партии было разрешение «армянского вопроса» за счет оккупации земель на Южном Кавказе и уничтожении мусульманского населения. Именно в этих целях с началом войны дашнаки заняли настойчивые и позиции в разрешении этой проблемы, усилили вооружение в своих рядах и пропаганду армянского вопроса. В корне основную роль в активизации армянского вопроса сыграли имперские цели царской России. Процесс распада Османской империи начался до Первой мировой войны как результат европейского колониализма, националистических течений и постоянных войн. Российская экспансия и ветры национализма, веявшие с Запада, привели к отделению западных вилайетов Османской империи и неизбежному ослаблению обессиленной к тому времени государственной структуры Османской империи [2 a, 5]. Как отмечает, армянский автор Арцруни в сборнике статей: «Европа не знает Армению и армян. Когда был поднят армянский вопрос, Европа даже не обратила внимания на достоинства армян и требовала от своих дипломатических агентов только цифр. Жаль, что армянская депутация, представляя пред Берлинским конгресс, состояла из лиц духовного звания [1, 33].

179

Один из лидеров из дашнаков Ованеса Качазнуни, следующим образом характеризовал участие армян в войне: «Все это время армяне находились в лагере враждебной Турции Антанты, требовали от Турции Армению от моря до моря»,... все это время воевали с турецкой властью, убивали их и гибли сами. Однако, когда к дашнакским лидерам, пришло прозрение, то их радужный оптимизм постепенно померк и они стали лихорадочно искать «виновных». Наиболее точная характеристика участия дашнаков была приведена в письме исполняющего обязанности начальника Генерального штаба заместителю министра иностранных дел Нератову А.А. датируемого от 9 октября 1915 г. В письме сообщалось: «вследствие письма от 18 октября за по вопросу о допуске на Кавказ турецких армян-добровольцев, находящихся в Болгарии, сообщаю вашему превосходительству, что командующий Кавказской армией признает нежелательным допуск назначенных армян в Россию, так как все они, принадлежа к партии Дашнакцутюн, представляются, несомненно, людьми с весьма темным прошлым; в боевом же отношении подобный элемент никакого значения не имеет, а потому от их присутствия болгарская армия никакой для себя пользы не извлечет. Напротив, эти армяне, путем уклонения от боя, дезертирства, членовредительства и политиканства, будут действовать растлевающим образом на упомянутую армию. Присутствие же их в рядах названной армии может в значительной степени облегчить нам организацию разведки, как на Балканском полуострове вообще, так, в частности, и в самой Болгарии. Соглашаясь вполне с изложенным мнением генерала Юденича, я полагал бы не допускать означенных армян в пределы России [7,119]. Помимо вышеприведенного документа особое место среди первоисточников, занимает информация о

180

положении мусульманского населения азербайджанцев, которые страдали от рук дашнакских бандитов. В документах подробно описывается жестокое обращение армян с мусульманами, которые являются виновниками беспорядков. Приведем несколько писем. В письме, от 24 декабря 1914 года Писарского губернатору сообщалось: «кроме того имеются указания, что неблагоприятному настроению мусульман также способствует замечаемое иногда в последнее время некорректное поведение армян- дружинников, которые нередко держат себя крайне вызывающее по отношению к мусульманам [3,161] Второе письмо, датируемое от 9 августа 1914 года Его превосходительству Владимир Владимирович Алышевский «События последнего времени в связи с крайне неопределимым положением, занятие Турцией в отношении России, добавили основание к распространению слухов о возможности войны, создали чрезвычайно повышенное настроение среди армянского населения Кавказского края. Это общий подъем духа армян, выражается не только в торжественных патриотических манифестациях в нескрываемом желании скорейшего начатия военных действий против Турции, чтобы иметь возможность поставить на очередь турецко- армянский вопрос, но выливается в форму если не явно враждебного, то во всяком случае крайне натянутого и не добрососедского отношения к мусульманскому населению. Такое настроение не остается незаметным для мусульман тем более, что своим вполне лояльным отношении к общероссийским событиям они не дают оснований сомневаться в их преданности России и создают среди них атмосферу тревожного выжидания о недовольстве, при которой какой-нибудь ничтожный факт в отношениях между двумя этими народностями неправильного понятий той или другой стороной и подхваченный во время всегда находящимися лицо

181

агитаторами, может привести к вооруженному столкновению. Всякие вздорные слухи, тем не менее возбуждающие тревогу должны немедленно опровергаться властью и подкрепляется, если возможно фактами [3,162-163]. Сообщая об изложенном Вашему превосходительству для зависящих распоряжений, считаю долгом просить Вас предупредить чинов местной администрации, что в случае возникновения каких-либо беспорядков на почве столкновений между армянами и той, чины уездной полиции района столкновений будут неминуемо удалены от службы без прошения, как не сумевшие выполнить возложенной на них задачи и следовательно не пользующиеся никаким влиянием среди местного населения [3,164]. Необходимо также обратить внимание на вооружение армянских дашнаков в годы войны. Так в архивном документе отмечается: «Начальнику Тифлисского Губернского Жандармского Управления Во вверенном мне Управлении получены агентурные сведения о том, что проживающий в городе Нахичевани на Дону священник Нерсес Эртевциан получил поручение от Тифлисской организации партии «Дашнакцутюн» покупать оружие и отправлять в Тифлис. Оружие предназначается к отправке в Турцию для «дашнаков», которые там готовятся к выступлению, надеясь, что Россия с возникновением беспорядков в Армении примет сторону армян и «вопрос об Армении» будет наконец решен в положительном для армян смысле, т.е. Армения будет присоединена к России. Сообщая об изложенном, прошу о результатах проверки сведений сообщить мне». В виду того, что большинство армян не верит в освобождение Армении и предоставление им автономии, известная армянская революционная организация «Дашнакцутюн» постановила: « во что бы тони стало

182

вооружить достаточное количество людей, запастись всеми припасами, чтобы по окончании войны вполне быть готовым и потребовать во время демобилизации автономию для Армении, так как после им более удобного случая не представится [2,267-268]. Подводя итог, описанной выше в общих чертах кавказскоориентированной деятельности дашнаков, мы прежде всего сталкиваемся с проблемой «армянского вопроса». Надеясь на рычаги воздействия, на царскую Россию дашнаки активизировали нападения на мусульманское население. Целенаправленное вооружение и переправка оружия, говорит о серьезной подготовке дашнакских бандформирований к вооруженной борьбе. Шовинистическая политика дашнакской партии в Первой мировой войне усугубляло положение мусульманского населения Южного Кавказа. Список использованной литературы: 1. Арцруни Г.Экономическое положение турецких армян (публичная лекция, читающая на армянском языке в Тифлисском ремесленном клубе. 11 мая 1879 перевод Аракемеца М. 1880. 2. Багиров М.Б. ВердиеваХ.Ю. В поисках истины. Лица армянства. (Архив Политических Документов Управления Делами Президента Азербайджанской Республики. Документы свидетельствуют., Баку, «МВМ», 2011. 2a. Балаев А.Г.Б 20 Февральская революция и национальные окраины. Мартовские события 1918 года в Азербайджане. Москва: “Флинта”, 2008. 3. Документы по русской политике в Закавказье. Издание особой комиссии при министерстве иностранных дел азербайджанской Республики. Баку, 1920.

183

4. Гарегин Нжде и КГБ. Воспоминания разведчика. − Ер.։ НОФ “Нораванк”, 2007. 5. Зайончковский A.M. Первая мировая война — СПб.: ООО «Издательство «Полигон», 2002. 6. Дарабади П. Геополитическое соперничество на Кавказе в начале ХХ века (геоисторический очерк)196-208 «Кавказ и Глобализация». Т.8, выпуск 3-4, 2014. стр. 202-203. 130 http://forumkavkaz.com/index.php?topic=1421. 7. Перинчек Мехмет Армянский вопрос в 1 2 0 документах из российских государственных архивов. — М.: Лаборатория Книги, 2 0 1 1 . (Международные отношения в эпоху империализма / / Документы из архивов царского и временного правительства 1878—1917 гг. Сер.З. Т.9). M.F.Əliyeva Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcı və “Daşnaksütyun” partiyası Açar sözlər: müharibə, partiya, ərazi, silah, müsəlman Məqalədə Birinci dünya müharibəsinin başlanğıcı ilə bağlı hadisələr təsvir edilmişdir. Tədqiqatda bu dövrdə daşnak partiyasının fəaliyyəti ilə bağlı arxiv mənbələr təqdim edilir. M.F.Aliyeva The beginning of the First World War and the "Dashnaktsutyun" party Keywords: war, party, territory weapons, muslims The article describes the events about the beginning of the First World War. The research presents domestic archival sources about the work of the dashnak party during this period.

184

Mənzər Hüseynova

Qadın yazıçılarımızın yaradıcılığında Qarabağ müharibəsi Açar söz: Girov, vətən, insanlıq, qəhrəmanlıq, əsir, müstəqillik Çağdaş nəsrimizdə Qarabağ müharibəsinə qadın yazıçılarımız da biganə qala bilmədilər və onların əsərlərində müharibə mövzusu öz əksini tapdı. Onlardan Nüşabə Məmmədli, Mərziyyə Səlahəddin, Şövkət Hovurlu, Salida Şərifova, Gülxani Pənah, Sevinc Nuru qızı, Firuzə Məmmədli, Mahirə Abdullayeva, Təranə Vahid və s. göstərmək olar. Bir neçə roman, povestlərin müəllifi N.Məmmədlinin “Zəngulə” povesti ermənilər tərəfindən girov götürülən əsgərlərimizin, qadınlarımızın, uşaqlarımızın acı, faciəli talelərindən bəhs edir. Əsərdə hadisələr əsir düşmüş Rəhimə adlı bir qızın dilindən nəql edilir. Oxucuya məlum olur ki, vəhşi ermənilər girovluqda saxlanılanların başlarına min bir oyun açır, onları təhqir edir, ləyaqətlərini alçaldırlar. Tövlədə saxlanılan Rəhimənin gözləri çıxarılır. Həcər arvad zorakılığa məruz qaldığı üçün özünü asır, Xurşid müəllimənin döşünə xaç basılır. Şeyda xalanın uşağı susuzluqdan dünyasını dəyişir. Əsəri ürək ağrısız oxumaq mümkün deyil. Müəllifin bu əsəri yazmaqda məqsədi odur ki, mənfur düşmənlərimizin qəddarlığını, iç üzünü oxucusuna tanıtmaqdır. Tanınmış şairə Firuzə Məmmədli “Zəngulə” əsərinin müqəddiməsində yazır. “Qarabağ mövzusunda yazılmış bədii əsərlər sırasında özünəməxsus yeri olan bu povestin əlamətdar cəhətlərindən biri də onunla bağlıdır ki, yazıçı hadisələrin təsvirində seyirci, deyil iştirakçıdır. O, oxucunu hadisələrin əsiri edir. Əsirlikdən qəribliyə düşən, burada da talesizliyin əsiri olan gənc bir azərbaycanlı qızının iztirabları ilə yaşayan oxucu bədii əsər oxumur, bütöv bir müharibə keçir, bütöv bir müsibət yaşayır”.

185

“Zəngulə” povestinin ikinci hissəsində Rəhimənin taleyilə oynayan erməni Samuel obrazıdır. Həyatdan götürülmüş obraz da əsərdə rəmzə çevrilir. Öz qızının sağalması üçün kimsəsiz, əsir qızı alıb, onun əzalarını öz qızına köçürmək, qalan hissələrini isə satmaq istəyən Samuel və onun “xanımı”nın əzazilliyi, eyni zamanda rəzilliyi ilk növbədə təmsil etdiyi ölkənin rəmzidir. Əgər Samuel saxta yollarla bir nəfəri alıb Amerikaya aparırsa, bir qızı məhv etmək istəyirsə onun ölkəsi xeyri olduqları təqdirdə çox ölkələrin vətəndaşlarını o günə salmaq, məhv etməyə hazırdır. Bax, budur erməni xisləti. “Zəngulə” povesti təkcə olmuşların fəryadını bu günə çatdırması, itirilmiş torpaqlarımızın qaytarılması uğrunda döyüş təbillərinin səsləndirilməsi ilə deyil, mənfur düşmənlərimizin hər vaxt çıxarılmayan tamah dişinə qarşı daim əldə silah hazır olmağa, adımızı, soydaşımızı özəlləşdirib keyfi kök - damağı çağ yaşayan, müharibənin odu-alovu içərisində iki tərəfə işləyən anası erməni Turgenlərə, yarı türk, yarı erməni nəsil artıran və erməni qarışığı olduğunu heç vaxt unutmayan Gülbəndlərə qarşı ayıq-sayıqlığa çağırışı ilə də qiymətli bir əsərdir. N.Məmmədli obrazlarının dili koloritlidir. Müəllif onların hər birini xüsusən qadınları Qarabağ ləhcəsi ilə danışdırır. Onun bütün əsərlərində, demək olar ki, xalq deyimlərindən, atalar sözündən, məsəllərdən misal gətirilir. Ermənilərin vəhşiliklərini bütün dəhşətləri ilə təsvirinə, eləcə də qaçqınlarımızın faciəsinə, ağır həyat şəraitinə, sarsıntılarına biganə qalmayan yazıçı Sevinc Nuru qızı “Qisas” adlı hekayəsində əsir düşmüş Samirin taleyindən bəhs edir. Samir tövlədən çıxarılıb təyyarə ilə varlı bir ailənin evinə gətirilir. Onun ürəyi bir erməni nazirinin xəstə uşağının ürəyinə köçürülməlidir. Uğurla keçirilən əməliyyat başa çatır. Heç bir səhvə yol verilmir, amma həkimlərin zəhməti hədər gedir, sapsağlam bir ürək heç kəsin gözləmədiyi bir erməni

186 uşağının köksündə dayanır. Sanki ürək öz fəaliyyətini dayandırmaqla erməni ailəsindən intiqam alır. İstedadlı qadın yazıçılarımızdan olan Təranə Vahid də Qarabağ müharibəsindən yazarkən yalnız ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri deyil, eyni zamanda vətənini itirən, çadırlarda yaşayan insanların sarsıntılarını, əzabın min bir şəklini, hiss və duyğuları gerçək boyalarla təsvir edir. “Müharibə, nənəm və itən vaxt” hekayəsində obrazın özü kənddir. Mühasirəyə alınan, insanlar tərəfindən tərk edilən, girov götürülən kənd. Kəndə mərmilər atılır, od vurulur. Kəndin camaatı ölümdən qaçmaq üçün maşına sarı qaçır. Kəndindən torpağından ayrılmaq nə qədər çətin olsa belə, başqa yol yoxdur... Kəndindən çıxmayan bircə Ədil kişidir. Doğulduğu torpağından ayrılmaq ona ölümdən də betərdir. Qızcığaz da kəndin camaatı ilə birlikdədir. Nənəsinin o dar macalda qaçıb ərinin divardakı şəklindən halallıq istəməsi, başını itirmiş insanların faciəsi, kəndin ölümü onun gözləri qarşısında baş verir. Bəs döyüşlərin birində ölən oğlunun qəbrini yadların əlində qoyub getdiyini dərk edib havalanan Nənəş arvad necə? “Maşın kənddən qaçdıqca maşındakıların ürəyi kəndə tərəf qaçırdı. Get-gedə nənəmin vəziyyəti pisləşirdi. Sən demə, nənəmdən də betər gündə olanlar varmış. Maşın sıldırımlı döngədə nəfəsini sıxıb dönəndə Nənəş arvad dəli kimi havalandı. Oğlunu inişil ermənilər dağda öldürmüşdülər. Yazıq arvad qəfildən balasını qoyub getdiyini anlayıb hamının gözü qarşısında dəli oldu...” Vətəndən didərgin düşəndən sonra qızcığaz nənəsini də itirir. “Nənəm o gecədən sonra çox yaşamadı. Dərdini götürüb heç kimlə halallaşmadan çıxıb getdi. İllər keçdikcə hər gün köç bir az da seyrəkləşir, “Çaşqın köç” tablosu isə ürəyimin divarından elə asılıb ki axşam - səhər yolum köçün içindən, köç içimdən keçir....”

187

Bu hekayə müharibə mövzusunda incə detallarla yazılmış qiymətli ədəbiyyat nümunəsidir. İstedadlı yazıçı - dramaturq Əli Əmirli “Cənnətdən yuxarı” kitabının ön sözündə yazır: “Təranə Vahidin hekayələri gözəl şeir kimidir, onları dəfələrlə oxuya bilərsən, hər oxunuşda da sözün gözəlliyindən, fikrin ifadə tərzinin təzə-tərliyindən, duyğuların dərinliyindən, təbiiliyindən hədsiz zövq ala bilərsən.” Qarabağ mövzusu müəllifin yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Bu mövzuda yazılmış ən təsirli hekayələrindən biri də “Tapılmayan torpaq”dır. Erməni işğalçıları tərəfindən kəndi alınan Qərib kişi evindən heç nə yox, bir ovuc torpaq götürür. Onu göz bəbəyi kimi qoruyur, vəsiyyət edir ki, dünyasını dəyişəndə o torpağı qəbrinə töksünlər. O bir ovuc torpaq belə ona qismət olmur. Qərib kişinin ölüm ayağında dili tutulur, torpağı harda gizlətdiyini deyə bilmir. Qərib kişi ölür, meyit ortalıqda qalır. Müəllif hekayəni belə yekunlaşdırır. “Neçə illərdir ki, bir milyon adam Qəribin son arzusunu axtarır. Neçə illərdir ki, yağışın altında Qəribin cənazəsi gözləyir. Lap üzə durub. Torpaq tapılmır ki, tapılmır.” Müəllif bu hekayədə də adi bir detalla oxucunu təsirləndirir, müharibə adlı iblisin insanlara gətirdiyi fəlakəti sənətkarlıqla qələmə alır. “93-cü ilin qışı” hekayəsi də müharibə mövzusundadır. 1993-cü ildə madar balasını Murovda itirən ananın sarsıntılarına oxucu biganə qala bilmir. Bildiyimiz kimi, o illər sütül əsgərlərimizin çoxu Murovda xidmət edirdilər. Orda şəhid olub, donan əsgərlərimizi dəfn etmək mümkün olmadığından qarın - buzun əriməyini, yazın gəlməsini gözləyirdilər. Murovda şəhid olan oğullardan biri də Həvvanın oğludur. Oğlunu torpağa tapşırandan sonra Həvva arvad yaşasa da, əslində, buna yaşamaq demək olmazdı. Təranə Vahid qəm, kədər içərisində yaşayan bu əzabkeş ananın ölümünü belə təsvir edir. “Əslində 93-cü ilin qışını unudanların biri də azaldı”. Görən, 93-cü ilin faciələri xatirələrdən silinəcəkmi? Bax bu dəhşətdir. Bizim unutqanlığımızdır ki, mənfur ermənilər zaman-zaman

188 başımıza müsibətlər gətirir. Elə ona görə də müharibə mövzusunda yazılan əsərlərdə real faktları qələmə almaq, oxucuya çatdırmaq olduqca əhəmiyyətlidir. Müəllifin düşüncə tərzi yenidir. O kimisə yamsılamır. Əsərlərinin hər biri eyni zamanda müəllifin hisslərinin, duyğularının məhsuludur. Müəllif qələmi əlinə götürərkən qəlbinə qulaq asır. Bu qəlbdə nələr yoxdur: orda sevgi də var, nakam məhəbbət də, itirilmiş kəndin həsrəti, yurda dönmək istəyi, kövrək ürəyin çırpıntıları və bütün bunların ustalıqla qələmə alınması. “Bir damla qan” istedadlı qadın yazıçısı Mehriban Xalıqın Liviya dəftərindəndir. Qarabağ əhvalatı baş verəndə Mehriban Liviyada tərcüməçi işləyirdi. Bəni - Validin yaxınlığında salınmış balaca şəhərcikdə qalmışdı. “Bir damla qan” əsərində müəllif erməni qızının obrazını yaradır. Əxlaqsızlıqda günahlandırılan erməni qızı Donaranın qovulma söhbəti Bakıda baş verən hadisələrlə üst-üstə düşdüyündən yaddan çıxır. Hətta əməllərinə görə ondan utanan həmmillətləri Donaranın işdəklərini unudurlar. Donara “yazıq millətim” deyib o biri xalqların nümayəndələrini də özünə tərəf çəkir. Bakının küçələrinin qana boyanmasına səbəbkar ermənilər bütün dünyada olduğu kimi, orada da özlərini əzilən millət kimi qələmə verməklə davam edirlər. Dünyanınsa qulağı kar, gözü kor idi. Hələ özünü millət kimi, ölkəsini ölkə kimi dünyaya tanıtdıra bilməyən xalqın qanı 20 yanvarda Bakının küçələrini boyamışdı. Amerika jurnalları şəkillər versələr də milliyəti bəlli olmayan meyitlər göstərilirdi. Mehriban deyir: “Üzlərə nəqşlər çəkilmişdi, demə, cəlladların topdan, tankdan əlavə bıçaqdan fırçaları da varmış. Bu intiqamı yerdə qoymaq olmaz”. Mehriban Xalıq Azərbaycan xalqının başına gətirilən müsibətlərə biganə qala bilmir. Üzünü dünyaya tutub uzaq Liviyada saxtakarlıq meydanı yaradanlara qarşı üsyankar səsini qaldırır.

189

Uşaqlar üçün yazan Gülzar nənənin (İbrahimova) “Dəniz balası” nağıllar kitabındakı iki iri həcmli əsərlərinin biri 1990-cı ildə müstəqilliyimizi və Qarabağ uğrunda qalxan əliyalın insanların taleyindən bəhs edir. “Bir səhər obanı qara xəbər bürüdü. Ruslar və ermənilər birləşərək, soyğunçuluq və qarətçilik məqsədilə qəfildən dinc oba camaatının üstünə gəldilər. Həmişə erməniləri özlərinə kiçik qardaş, rusları özlərinə böyük qardaş sayan Azərbaycanlılar bu gözlənilməz xainlikdən donub qalmışdı.” Başdan ayağa silahlanmış rus əsgərləri ermənilərin fitvası ilə Bakıya və digər şəhərlərimizə qoşunlarını, tanklarını yeridərək günahsız Azərbaycan millətini gülləbaran etdilər. O insanların arasında gənc İlham da vardı. Sevdiyi Fərizə ilə ailə həyatı quran İlham tankların, silahlı yaraqlıların qabağına çıxan silahsız, əliyalın gənclərdən biri idi. Həmin gecə Bakı şəhərində qan su yerinə axıdılırdı. Yüzlərlə dinc əhali öldürüldü. İlham da həmin güllələrin birinə tuş gəldi. O müdhiş gecənin səhəri günü insanlar öz doğmalarını axtarmağa başladılar. Fərizə də qohumlarla İlhamın axtarışına çıxdı. Onun ölüm xəbərini eşidən kimi onsuz yaşaya bilməyəcəyini başa düşdü və özünə qəsd etdi. Hər iki gənci Şəhidlər xiyabanında dəfn etdilər. İndi də bir-birini sevən iki gəncin məhəbbəti bir dastana çevrildi. Müəllif bu hadisələrədən - İlham və Fərizə məhəbbətindən təsirlənərək “İlham və Fərizə” nağılını yazdı. Qarabağ mövzusu, Qarabağ faciəsi alim-publisist, yazıçı Mərziyə Səlaləddinin yaradıcılığının əsas qayəsini təşkil edir. Onun “Bir ovuc torpaq” hekayəsində Qarabağdan qovulan köçkün bir ailənin taleyilə tanış oluruq. Ailənin yaşlı üzvü - qadın can üstədir. Qonum-qonşu başına yığışıb. Gülsüm qarı isə ölmək istəmir. Müharibədə şəhid olan oğlu Şahinin qəbrinin üstündən bir ovuc torpağın gətirilməsini arzulayır. İşğal olunmuş vətəndən torpağı necə gətirsinlər. Evin gəlini başqa yerdən bir ovuc torpaq gətirib anaya göstərir və ana o torpağı görəndən sonra canını tapşırır. Gəlin günaha batsa da,

190 qaynanasını aldatsa da bununla təskinlik tapır və fikirləşir ki, görən, Şahinin qəbrinin üstündən o torpaqdan götürüb Şahinin qəbrinə tökə biləcəkmi. Müəllifin “Buz heykəl”, “Saat səsi”, “Şəhid anası” hekayələri də müharibənin törətdiyi fəlakətlər, insanların əlil, şikəst qalması, kantuziyalar alması, qansız ermənilərin vəhşilikləri, qəddarlıqları qələmə alınmışdır. Gənc alim Hənifə Səlifovanın Mərziyyə Səlahəddinin hekayələrindən yazarkən Qarabağla bağlı fikirləri diqqətimizi cəlb edir. “Yazıçının demək istədiyi odur ki, nə kitabı, nə silahı əlimizdən qoymamalıyıq. Qarabaq mövzusunda oxumaq, yazmaqla bərabər, eyni zamanda kimliyindən, yaşından, vəzifəsindən asılı olmayaraq hamılıqla Qarabaq uğrunda mübarizə aparmalıyıq”. Şair – publisist Şövkət Zərin Hovurlu çağdaş ədəbiyyatımızda Qarabağdan, Qarabağda baş verən hadisələrdən, erməni işğalından yazan sənətkarlardandır. Yaşadığı ömür yolunda üç dəfə müharibə görən – İkinci dünya müharibəsi, Sovet –Əfqanıstan müharibəsi və Ermənilərin Qarabağ savaşı - Şövkət xanım bu hadisələrə göz yuma bilməzdi. Onun ilk nəsr əsəri “Arazdan gələn səs” romanında erməni vəhşiliyi, qəddarlığı real həyat hadisələri ilə təsvir olunmuşdur. “Köynək” romanında da yazıçı hadisələrin daha dərin köklərini axtarıb tapmağa çalışır. Sumqayıt hadisələrinin baş vermə səbəbləri, Qarabağın və onun ətraf rayonlarının işğalı ilə nə qədər bağlı olduğunu, emənilərin məkrli siyasətini özlərinin dililə açıb göstərir. Şövkət xanım illərlə dinc yanaşı yaşayan alicənablığı, humanistliyi ilə seçilən dəllək Nəbi ilə xəyanatkar Stepanı üz-üzə qoyur. Bu poman torpağa, vətənə, öz xalqına sevgi ilə yazılan bir əsərdir. “Arazdan gələn səs” romanında Rəis qeyrət mücəssəməsi kimi oxucunun yadında qalırsa, “Köynək” romanında isə müəllif Nəbi, H.Hafiz, Mətin Qocalı kimi vətənpərvər,qeyrətli obrazlar ayaratmışdır.

191

Şairə, yazıçı, folklorşünas Gülxabi Pənahın “Fələk belə qismət yazmaz, Xocalı “ kitabında Xocalıda baş vermiş soyqırıma aid yazdığı əsərlər daxildir. Müəllif Xocalıda erməni faşistlərinin törətdiyi qanlı cinayətləri əks etdirən tarixi həqiqətləri qələmə almışdır. Müəllif çəkinmədən tarixi imtahan edir və tarixin simasında erməni vəhşiliyinə haqq qazandıran və yalnız öz marağı dairəsində ədalət mizanı qurmağa çalışan dövlətlərə öz sözünü deyir. Gülxani Pənahın Qarabağ mövzusunda yazdığı povest və hekayələri də maraqla oxunulur. “Nuruş”, “Qərənfil”, “Əsgər xatirələri”, “Arsız”, hekayələri gördüyümüz, yaşadığımız hadisələrin əksidir. Hər bir hekayədə biz erməni vəhşiliyini və eyni zamanda əsgərlərimizin şücaətini, qürurunu, vətənə olan məhəbbətini görürük. Çağdaş qadın yazıçılarımızın yaradıcılığında Qarabağ müharibəsinin ayrı-ayrı səhifələri tarixin ən dəhşətli hadisələri kimi yadda qalacaq.

Ədəbiyyat 1. Nüşabə Məmmədli. Zəngulə. Bakı. 2004. 2. Təranə Vahid. Cənnətdən yuxarı. Bakı, 2011-ci il. 3. Mehriban Xalıq. Tərs qadınlar və sevimli kişi”. Bakı. İdrak. 2014. 4. Gülzar İbrahimova. Dəniz balası. Oskar. Bakı, 2006-ci il. 5. Gülxani Pənah. Fələk belə qismət yazmaz. Bakı. 2011-ci il. 6. Mərziyyə Səlahəddin. Bir ovuc torpaq. Bakı. 2000-ci il. 7. Şövkət Zərin. Köynək. Bakı. 2018-ci il.

192

Mərziyyə Nəcəfova

Ələkbər Salahzadə şeirlərində torpaq sevgisi, Xocalı harayı Ələkbər Salahzadə də bir çox yazar həmkarları kimi iki müharibə yaşadı və iki müharibə ağrı-acısını yazmalı oldu. Ələkbər müəllimin uşaqlıq illəri müharbə illərinə düşmüşdüsə, ahıllığında isə Qarabağ müharibəsi faciəsi onun yarasını yenidən qanatdı. Müharibədən , vətən sevgisindən o öz şeirlərində dəfələrlə bəhs etmişdi. Amma Qarabağ mövzusu – Xocalı faciəsi Ələkbər Salahzadə yaradıcılığında daha çox yadda qaldı. Vətən torpağının nə olduğunu gözəl bilirdi şair, elə ona görə də torpaq itkisi çəkilməz dərdi oldu. Hələ uzun illər əvvəl torpaq haqqında şair “Torpaq” şeirində yazırdı: Ara, axtar! Axırı Qulağına Bəlkə də ulu babanın babasından, Böyük nənənin nənəsindən Çatar Bir səs, bir səda Sonrasa Gedib torpağa dirənər inadın, Torpağa qarışar, Torpağda itər, Torpağa dönər, Ulu baba arxan, Böyük nənə qatın Bir neçə qatdan sonra Bu torpaqdan başlar etiqadın. Üstündə Önündə iki qat olduğun TORPAQ – Ulu babalar babası, Böyük nənələr nənəsi,

193

Yeddi arxan, Yeddi qatın...(1,“Yerimiz bir, göyümüz bir”)

Bəlkə də torpağın belə deyimdə tərifin poetik anlamda heç bir şair verə bilməyib. Torpağ yalnız sağ olarkən məskənimiz deyil, yaşamadığımız zamanda da evimizdir, qoynunda uyuduğumuz vətəndir. Torpaq insana verilən nemətlər arasında həm yaşarkən , həm də bu dünyadan köçəndə lazım olan əvəzsiz sərvətdir. “Torpaq” şeirində də torpağın altında da nə qədər sirrin olduğu vurğulanır. Müəllif sirr dolu mağaraların , keçmişimizin qanlı yaddaşlarının , daş – qaya yozmalarının olduğunu göstərərək, vətənpərvərlik mövzusunda bənzərsiz şeir nümunəsi yaratmışdır.

Bu torpağın üstü var, Bu torpağın altı var, Üstündə lay-lay səması, Altında min qatı var. Qara altun altları, Qat-qat göy qanadları! Bu torpağın indisi, Indisinin Altında keçmişi, Üstündə gələcəyi...

Bu torpağın üstü gələcəyindi, əgər bu torpağın üstünü qoruya bilmiriksə gələcəyə qoyub getməyə heç nəyimiz yoxdu.Gələcəyimizin üzünə baxmağa nə cəsarətimiz, nə də deməyə sözümüz yoxdur. Müəllifin yaradıcılığında torpağa məhəbbətlə yanaşı onu qoruya bilməmək qorxusu da öz əksini tapır. Elə vətəni qoruya bilməməyin nə olduğunu da şair yaşadığı müharibədə dərk etmişdir. Şeirlərinin birində, 1941-ci ildə doğulduğunu, davayla yaşıd olduğunu yazan Ələkbər müəllim dörd yaşında

194 davayla birlikdə yaşlandığını yazır. Davada yaşlanan şair sonrakı Qarabağ müharibəsinini də uzaqgörənliklə dərk edir. Vətəni içində daşıyan müəllif vətən mövzusundan bir an belə uzaqlaşmayıb.Vətənin - əldən gedən torpaqlarının hər qarışı ürəyində bir peşimançılıq hissi yaradıb.

Vətən, damar-damar yollarınla da Hər qarış yerinə bağlanmalıydım. Qurşaq tutmalıydım yellərinlə də, Yoxuşlarında da yoxlanmalıydım.

Digər bənddə bu təəssüf hissi daha da çoxalır. “Sənə borclarımı qaytarmalıydım” deyən şair özünü bir vətəndaş kimi qınayır, günahkar sayır. Ələkbər Salahzadə yaradıcılığında poemalar da maraq doğurur. İstər İkinci dünya müharibəsinə həsr etdiyi “Qara yunun ağ yuması”, istərsə də “Xocalı xəcilləri” poeması müharibənin ağrı –acısını , yaşatdığı faciələri bütünlükdə - “Müharibə nə deməkdi” sualına poetik cavabdır. “Qara yunun ağ yuması” poeması tədqiqatçıların da diqqətindən kənarda qalmayıb. Vaqif Yusifli əsər haqqında məqalələrinin birində yazır: “ Qara yunun ağ yuması “ poeması Ə.Salahzadənin yaradıcılığında tamamilə yeni səhifədir və şairin indiyə qədər qələmə aldığı poemalardan seçilir. Poemada müharibənin insan psixologiyasında necə əks-səda yaratması poetik incəliklə verilir.Ələkbər Salahzadə poeziyasına məxsus assosiasi - ya zənginliyi, bədii təsvir əlvanlığı, metafora silsiləsi bu poemada da sənətkarlıq məziyyətləri kimi diqqəti cəlb edir. Müharibədən bəhs edən poemalarda intizar motivlərinə az təsadüf etməmişik, elə Ələkbərin poemasında da bu motiv aparıcıdır.

195

Dağıdırdı ürəyini Bu dünyanın darlığı. Hara getdi Bağrında Üç oğul məzarlığı.

Təbii ki, müharibələrdə şəhidlik mövzusu aparıcıdır. Ələkbər müəllimin bu əsərdə qarşıya qoyduğu ideyada intizarla bərabər bir ağrı da var. Müharibə şəhidlər verdirir, amma bir tərəfdən də Vətənin nə olduğunu anladır. Onu qoruya bilmək üçün oğullar yetişdirir. Yaşadığımız Xocalı faciəsi Azərbaycan poeziyasında yüzlərcə yadda qalan şeir nümunəsinə çevrildi. Xəlil Rza Ulutürkin, Zəlimxan Yaqubun, Nüsrət Kəsəmənlinin, Nurəngiz Günün, Ələmdar Quluzadənin, Əlirza Xələflinin və bir çox şairlərin yaradıcılığında Xocalı faciəsini yaşatdığı hadisələri, başımıza gətirilən müsibətləri dünyaya yaydılar, Hər əsərin öz çəkisi, öz təsir gücü oldu. Təbii ki, məqsədimiz hansı əsərin daha güclü, hansı əsərin zəif olması deyil. Yeri gəlmişkən Türkiyə ədəbiyyatında da bir çox şairin yaradıcılığında Xocalı ağrıları diqqət çəkdi. Məhz Ələkbər Salahzadənin də “Xocalı xəcilləri” poeması onun yaradıcılığında yadda qaldı. Əsər Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin xatirəsinə ittihaf edilib, 2006- cı ildə, “Şirvan nəşr” nəşiriyyatında çap olunub. Poema XX əsrin xronikası başlığı altında “X” ilində “X” ayında Xocalının xainlər əlilə xarabalığa dönməsini fərqli şəkildə ifadə edir. Həm də X hərfinin ilk baş hərfi X olan sözlərdən XX əsrin Xronikasını əks etdirir. Bu şəkildə poemaya başlamaq da poeziyamızda rast gəlinməyən bir haldır. Elə ona görə də poema əsərin təsir gücün arırır.

196

“X” ilində, “X” ayında, “X” günündə”, “X” elində Xocalı elində yer Xəbis , xudbin, Xain yağı əlilə Xarabalığa döndü.

Və düşmənin xarici görünüşünü də X hərfiylə başlayan sözlərlə təsvir etməsi özü də bir şair ustalığıdır. Xain, xəbis deyə müraciət etdiyi ermənilərin iç üzü bir neçə kəlmə ilə aydın olur.

Xalis xəbis Xroniki torpaq xəstələri Xaki geyimli, Xrom çəkmələrlə Xışladı, xəcil-xəci Xışmaladı Xocalını.

Əslində poemanın girişindəki təsvirlə müəllif bütün pomada demək istədiklərinin xülasəsini əks etirir. X hərfi müəllifin yaddaşına əbədi olaraq yazılır.”Xocalı xəcilləri” Xocalıda yaşanan faciələr X hərfi ilə başlayan bütün sözlərdə bir ağrıya , nisgilə , əzaba dönüb dəyərli bir poemaya çevrilir. Müəllif özünəməxsus şəkildə pafoslardan kənar əsrin faciəsini şərh edir. O gecəni demək olar ki, bütün şairlərimiz olduğu kimi, real şəkildə təsvir edir. Necə görmüşüksə, əslində Çingizin çəkilişindən gördüklərimiz və şahidlərin söylədiyi kimi oxucunu bu təsvirləri oxumaq belə dəhşətə gətirir. ...Qanqarışıq qarlı düzdə

197

Baş daş üstə, Daş baş üstə, Qol bir yanda , Qıç bir yanda, Lent bir yanda, Saç bir yanda. Axıb körpə dodağından Donub qalıb süd döş üstdə.

Əsərdə qar üzərinə hopmuş insan qanının “qan gölünə çevrildiyini şair söyləyərkən, “Ekranlarda gördükləri üstə enib, tabut kimi örtülmüş susanların göz qapağı, qaralmışdı, kor olmuşdu dünyanın çox pəncərəsi”, deyə şair yaşanan hadisələrin təsvirini real boyalarla əks edirdi. Xocalı faciəsinin dünyaya sığmayan , bəlkə də heç bir zaman yaşanmayan , insanları şok həddinə gətirəcək yaşananlar onlarca əsərlərdə əks olunmuşdur. Xəlil Rza Ulutürkün, Nüsrət Kəsəmənlinin, Zəlimxan Yaqubun, Nurəngiz Günün, Ələmdar Quluzadənin, Əli Rza Xələflinin və digərlərinin Xocalı facəsini əks etdirən əsərlərində erməni vandalizmini real şəkildə görmək olur. Faciənin real təsviri oxşar xarakterə malik olsa da münasibət fərqlidir.Məsələn Nurəngiz Gün “Xocalı simfoniyası” poemasında rüzgarla söhbət edirdi. Rüzgardan fırça istəyirdi, bu facənin şəklini çəkmək üçün “Rüzgar, mənə bir fırça gətir” söyləyirdi və eyni zamanda narahat idi.Ona görə ki, bu faciənin, bu ahın rəsmini dünyada göstərməklə yaşadığımız qətliamı dünyaya çatdırmaq istəyirdi. Ələkbər müəllim Çingiz Mustafayevin kamerasıyla dünyaya səs salmağından bəhs edirdi və Çingizin gördüyü işləri dəyərləndirirdi. Məsələn Çingizin kamerasını yaraqtək çiynində gəzdirdiyini misralarda belə ifadə edirdi. Kameranı yaraqtək Çiynində gəzdirərdi Çingiz, Gözünə şər atanları Lent-lent sürüyüb göstərərdi Çingiz...

198

Çingiz nələr yaşamışdı bu faciəni çəkdiyi anlar. Hətta onun kamerasına ölmüş ana donuzlar da düşmüşdü. Ölmüş donuzların şişmiş döşlərindən süd əmən bala donuzlar da kameraya düşmüşdü. Əslində bunları Çingiz çəkmişdi.Bu görüntülər çox şey deyirdi. Bala donuzlara süd lazımdı, ölən, ya da qalan onlara aid deyildi. Çingizin televiziyadan izlədiyimiz yaşantısı bu əsərdə elə real əks edilib ki, sanki Çingizin batmış səsini eşidirsən.

“Hara üz tutursuz, Hara gedirsiz? Yoxsa cəhənnəmə , gora gedirsiz?...” Qorxaqları, qaçaqları Dörd gözlə haqlayırdı Çoxadamlıq kamerada Yaxalayıb saxlayırdı..

Əsərdən də məlum olur ki, şairə bu poemanın yazılması üçün birinci növbədə yaşadığımız Xocalı facəsi səbəb olmuşsa da, ikinci Çingiz Musatafayevin kamerası çiynində cəbhə bölgəsini qarış-qarış gəzərək insanları vətən müdafiəsinə çağırması olub. Bəzən, şair bu poemada Çingizlə bərabər kreslo hayında olanlardan da bəhs edir. Çingizin Xocalı facəsinin tarixini kameraya alarkən yaşadığı çətinliklərlə yanaşı “nadan və nakişilərlə üz-üzə gəldiyini də qələmə alır. Poemada Ələkbər Salahzadənin Xocalı facəsini yaşadığımız fevral ayına münasibət də yenidi. Fevral ayı əslində ən qısa aydı.Amma buna baxmayaraq fevral ayının bir günü isə “o ilin iliyində bir günü göynək aydı” deyən şair faciənin bir gündə yaşanmasına baxmayaraq illərin iliyində yaşanmış hadisələrin davamı kimi poetikləşdirir. İllərə nəzər salır, tarixə qayıdaraq 1905-ci ildən bəri ermənilər tərəfindən

199 dönə-dönə soyqrımların yaşandığına nəzər salır. Müəllif poemanın bir hissəsində tariximizin qanla yazılmış səhifələrini vərəqləyir.

....1905-də Buynuzları qından çıxdı! Çıxdı həm də qandan çıxdı! 1918-də Bakıda mart qırğınları. Qarabağda, Qubada, Şamaxıda...

Əslində yaşadığımız bu faciə bir az da humanistliyimizdən irəli gəlib. Bu ideya yüzlərcə şairlərimizin şeirlərində də özünü göstərir. Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Sabir Rüstəmxanlı, Ələmdar Quluzadə, Nurəngiz Gün, Firuzə Məmmədli öz şeirlərində bu qədər humanistliyimizin hər zaman kəsiyində “başımıza bəla gətirdiyini” vurğulayıblar.Ələkbər Salahzadə də poemada bu ideyanı vurğulayır.

Bizim ki özgəlik terrorçumuz yox, Elə özümüzün terrorçusuyuq! Bir yad toyuğuna “kiş” eləmərik, On beş eləsələr—beş eləmərik. Hətta qapımıza yağı da gəlsə Ürəyi gen,açıq qonaqçıllarıq.

Bu misralarda özümüzə qarşı bir az da üsyan oxunur və özümüzü qınaq və bir də utanc hissi də diqqət çəkir. Hər zaman özümüzün olanı görməmək, başqalarını xoşbəxt etmək üçün varımızı, vəzifəmizi, yaxşı yerlərdəki evimizi onlara veririk. Müəllif eyni zamanda doğmalarımıza yad kimi baxıb, yadı doğma sayanlardan olduğumuzu ağrı və yanğıyla ifadə edir.

200

Şair qəlbində yığılıb qalan üsyanları ifadə edərək özünə suallar yağdırır. Əslində bu Azərbaycan xalqına bir şair səslənişidi.

Torpağından kəsib verib Kimdi düşmən dadandıran? Açgöz düşmən tapdağında Ot-pencər də utandıran?

Bu misralardakı ifadələr əsərin təsir gücünü artırmaqla yanaçı, insanı tariximizə boylanmağa vadar edir.Yaşadığımız faciənin illər öncədən bir az da özümüzün humanist hisslərimizdən yaşandığını xatırladır. Eyni zamanda erməninin hər zaman maskalı, hiyləgər olması da poemada diqqət çəkir. Yazıq görkəmində hiylələrindən vaz keçməyən erməni obrazı yüzlərcə şairin yaradıcılığında olduğu kimi bu poemada da yetərincə yadda qalır. Müəllif poemanın sonunda yenidən Çingiz Mustafayevin Xocalıda yaşananları kameraya çəkməsində göstərdiyi igidliyi vurğulayır.” O gün Çingiz başdan –başa, qan ağlayan ürəkdi” ifadəsiylə Çingizə olan borcumuzu vurğulayır. Əsər XXI əsrin “X”ilinin Xronikasıyla sonlandırılır.

Muhsin Hadi (İran)

Qarabağda məkan və zaman kimin xeyrinədir? Qarabağda 25 il əvvəl atəşkəs müqaviləsi imzalananda Ermənistan müharibənin qalibi idi; Azərbaycanın torpaqlarının 20 faizini ələ keçirmişdi və saxta “Böyük Ermənistan”ın gerçəkləşməsinə doğru “bir addım” atması ilə fəxr edirdi. Amma macaranın digər üzü çox fərqli idi. Ermənistan özünün ikinci qonşusu ilə də düşmən münasibətlər yaşadı və çox keçmədi ki, Gürcüstanla da münasibətləri qırıldı və qonşuları arasında təkcə İranla qeyri-sabit durumda münasibətləri qaldı.

201

Bu münasibətlər çox cüzi, zəif şəkildə formalaşdı. Həqiqətdə İran islami bir ölkədir və Ermənistanla çox mədəni fərqliliyi vardır. Üstəlik, İran müharibədə Ermənistanı Qarabağ məntəqəsini və İslam torpaqlarını işğal etmiş bir ölkə kimi tanıyıb. Ona görə də bu məsələ Ermənistan-İran münasibətlərinə çox ağır kölgə saldı və iki ölkə münasibətlərini öz təsiri altına aldı, qeyd olunan səviyyədən yuxarı qalxmağa imkan vermədi. Rusiya da Ermənistanla sərhəddə deyil. Ermənistan məntəqədə tək qaldı və bu da onun məkanda əlacsız, çıxılmaz vəziyyətə düşməsi deməkdir. Beynəlxalq arenada da Azərbaycanın xeyrinə və Ermənistanın zərərinə 4 qətnamə imzalanıb. Belə ki, hətta özü də qondarma “Qarabağ respublikası”nı rəsmi olaraq tanıya bilmədi. Onun Qərblə münasibətlərini təsir altına salan Rusiyadan tam asılılığını da bunun üstünə gəlmək lazımıdır. Bu da diplomatik çarəsizlik deməkdir. Sərhəd çarəsizlik və siyasi çarəsizliyindən onun iqtisadi çarəsizliyini də nəticə almaq olar. Ermənistan iqtisadi imkanları əldən qaçırdı. Enerji tranziti mübadiləsində, yəni Qafqaz, İran və Avropa neft və qaz tranzitində rol oynaya bilərdi, bu tranzit marşrutu Ermənistandan keçə bilərdi, amma olmadı və bu imkanı itirdi. Ermənistan üçün təkcə mədən ehtiyatları, dini ödənclər, Rusiya, Amerika və digər ölkələrin köməkləri qalır. Bu durum Ermənistan üçün iqtisadi çöküş deməkdir və buna görə hər il bir neçə dəfə xalq aksiyaları və etirazları ilə qarşılaşır. 2011-ci ildə Forbes jurnalı Ermənistanı Madaqaskardan sonra dünyanın ən pis iqtisadiyyatı olan ölkə kimi tanıtdı. Əlbəttə, Ermənistan dövlətinin müxalifəti ilə qarşılaşdı. 2014-cü ildə də Ermənistanın Hayuts Haşxar qəzeti beynəlxalq təsisatlardan birinin Ermənistanın acınacaqlı iqtisadiyyatı barədə statistikasını yayaraq yazdı: “Ermənistanın iqtisadiyyatı ilə yanaşı bu ölkənin maliyyə sistemi çökməkdədir və bu problemin aradan qaldırılması mümkünsüz vəziyyətə çevrilib”.

202

Bu vəziyyət səbəb olmuşdur ki, ermənilər yaxşı yaşamaq üçün ölkəni tərk etsinlər və bu üzdən Ermənistanın cəmiyyəti günbəgün azalmaqdadır. Son illərdə ermənilərin Huvis jurnalı öz təhlilində Ermənistan əhalisinin təhlükəli surətdə azalmasını qeyd etmişdi. Jurnal əhalinin sayı barədə rəqəmləri narahatedici adlandıraraq yazır: “2011-ci ilin statistikasına görə Ermənistanın cəmiyyəti 3,2 milyon nəfər olmuşdur və onun 400 min nəfəri ölkədən xaricdə yaşayır. Bu statistika dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş ermənilər üçün çox narahatedicidir. Ermənilərin indiki Ermənistan ölkəsində sayını 3 milyona çatdırmaq üçün uzun zaman sərf edilmişdi. 1979-cu ildə SSRİ-nin əhalini siyahıya almasının nəticələrinə əsasən, Ermənistan Sosialist Respublikasının əhalisi 3 milyondan çox idi və onlardan 90 faizinə yaxını ermənilərdən ibarət idi. 1979-cu ildə SSRİ-nin çətin şəraitdə (zəlzələ, müharibə, Ermənistan və Azərbaycanda qarşılıqlı miqrasiya) keçirilən son siyahıya almasına əsasən isə Ermənistanda 3304776 nəfər əhali yaşayırdı və onlardan 93,3 faizi erməni millətindən ibarət idi. Amma indi müstəqil Ermənistan ölkəsində siyahıya alınmış cəmiyyətin sayı 3 milyon nəfərdən azdır. Belə nəzərə gəlirdi ki, Ermənistanın müstəqilliyi ölkə əhalisinin sayının artması, yüz minlərlə, hətta milyonlarla ermənin öz vətəninə qayıtması üçün əlverişli şərait yaradacaq. Lakin Ermənistanın yeni hökumətinin yaratdığı əlverişsiz durum, dəmir yolunun tamamilə blokadada olması, müharibə, enerji böhranı ermənilərin miqrasıyası üçün mühüm amilə çevrildi. Enerji böhranının sona çatması və atəşkəs yarandıqdan sonra da əhalinin vəziyyəti yaxşılaşmadı. İndi Ermənistan əhalisinin sayı 1970-ci illərdə olduğu qədərdir”. Bundan fərqli olaraq Azərbaycan nəzərə çarpan həddə iqtisadi inkişafı təcrübə edir. Bu ölkədə iqtisadi inkişaf 2013-cü ildə 8,3 faiz idi. Əlbəttə, bu yalnız neftin hesabına idi. Neft Azərbaycanın iqtisadiyyatının ən böyük hissəsini təşkil edir. Neftin ən yüksək qiymətə qalxdığı illərdə və Bakı-Tiflis-Ceyhan neft

203 kəmərinin başa çatması ilə bu ölkədə ÜDM (Ümumi Daxili Məhsul) 2007-ci ilin birinci ayında 41,7 faizə çatdı və bu baxımdan dünyada birinci yeri tutdu. Bu rəqəm, neftin qiymətinin aşağı düşməsi ilə endi və infliyasıyanı artırdı. Lakin heç vaxt böhranlı həddə çatmadı. Əgər Ermənistan Azərbaycanla düşməncəsinə deyil, dostcasına münasibətlər qura bilsəydi, öz çoğrafi imtiyazlarından faydalana bilərdi və Qərb bazarlarına neft ixrac edən tranzit ölkəsinə çevrilə bilərdi. Nəticədə Qərblə strateji maraqları olardı, Rusiyadan asılı olmazdı və xarici siyasətlərində tarazlıq yarada bilərdi. Həmçinin, Türkiyə və Gürcüstanla ticarət etməklə böyük bazarlara sahiblik edə bilərdi. Bu həqiqətlərə görə Ermənistanın sabiq prezidenti Ter- Petrosyan Dağlıq Qarabağ məsələsi barədə bir sıra tələbləri icra etməyi lazım bilirdi. Çünki gərginlik davam etməsi erməni camiəsi və hakimiyyətini zəiflədirdi. O, erməni xalqına dedi ki, Dağlıq Qarabağ, ya da inkişaf! Bulardan birini seçməliyik. Ter-Petrosyan bu mövqeinə görə də siyasəti tərk etməli oldu. İndi bu iki ölkə yenidən üz-üzə dayanmışdır. Bir tərəfdə özünün müqayisə edilməz iqtisadi gücü, dünyanın müxtəlif ölkələri, o cümlədən qoşu ölkələri ilə geniş iqtisadi münasibəti ilə Azərbaycan Respublikası dayanmışdır. Digər tərəfdə isə münasibətlərində əlacsızlıqla qarşılaşmış Ermənistan. Azərbaycanın hərbi büdcəsi də Ermənistanın hərbi büdcəsindən qat-qat çoxdur. Müşahidələr göstərir ki, bu iki ölkənin hərbi texnika gücü bir-biri ilə müqayisə edilməz həddədir. Amma bununla belə müharibənin nəticəsinin necə olacağı məlum deyildir. Mümkündür, 25 il bundan öncəki kimi erməni tərəfi Qarabağ müzakirələrini səmərəsiz təkrarlaması ilə zaman qazanaraq, məkanda qalib olduğu kimi zamanın da fatehi olsun. Lakin qələbə bu kəmiyyətlərdə deyil. Yaşayış keyfiyyəti də durumu dəyişə bilər. Ermənistan dövləti əgər öz camiəsinin daxilinə diqqət etsə, zamanın Azərbaycanın xeyrinə irəlilədiyini görəcək. Zaman məkan durumunu da

204 dəyişdirə bilər. Ola bilər ki, elə indi zamanın məkanı dəyişdirməsi vaxtı yetişmişdir.

Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov)

Qarabağ müharibəsi: bəzi faktlar

Məlumdur ki, bugünki Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin dərin tarixi kökləri vardır. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi ilə əsası qoyulmuş bu proses XX əsrdə - 1905-1906, 1918- 1920 və 1988-1994-cü illərdə azərbaycanlıların kütləvi qanlı soyqırımına məruz qalması mərhələlərindən keçmişdir... 1987-ci ilin sonlarında Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların ara-sıra oradan qovulmağa başlaması ilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin müasir mərhələsinə təkan verilmişdir. Özünü sivilizasiyalı, əzabkeş və zavallı kimi qələmə verməyə çalışan erməni quldurları artıq 1988-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Ermənistanda azərbaycanlıların başına min bir müsibətlər, bəlalar gətirdilər. Məlumdur ki, Sovet dönəmində Ermənistanda olan 36 kənd rayonunun 16-da azərbaycanlılar qismən və ya tam əksəriyyəti təşkil etmişdir. Digər şəhər və rayonlarda da xeyli sayda azərbaycanlı yaşamışdır. Az müddət içərisində bütün azərbaycanlılar Ermənistandan qovuldular, onlara çatası bütün əmlak payı bütövlükdə Ermənistana qalmışdır. Təəccüblüsü budur ki, insan hüquqlarını qorumağa borclu olan beynəlxalq təşkilatlar, keçmiş ittifaq hökuməti, bütün dünya ictimaiyyəti azərbaycanlıların Ermənistandan didərgin salınmasını hələ də rəsmən tam etiraf etməmişdir. Azərbaycan - Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi, onun mahiyyəti və törətdiyi nəticələr dünya birliyinə yaxşı məlumdur. Bu münaqişə, müharibə əzəli Azərbaycan torpağı olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini qoparıb özünə birləşdirməyə

205

çalışan Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları nəticəsində yaranmışdır... 1988-ci ildə münaqişə başlananda keçmiş Sovet ittifaqının rəhbərliyinin məhz Azərbaycana qarşı ədalətsiz, qərəzli mövqeyi nəticəsində münaqişə dərinləşərək qanlı müharibəyə çevrilmişdir. 1988-ci il fevralın 20-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət Şurasının Xankəndidə keçirilən sessiyasında erməni nümayəndələri “DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi barədə Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetinə müraciət haqqında” məkrli qərar qəbul etdi. Eyni tələblərlə İrəvanda (Yerevanda) da çıxışlar oldu. 21 fevral 1988-ci ildə Sovet İttifaqı Mərkəzi Komitəsi ermənilərin bu qərarının qeyri-qanuni olduğunu elan etdi. Bundan bir həftə sonra ermənilərin ssenariləri əsasında hazırlanmış Sumqayıt faciəsi (bu qarşıdurma və iğtişaşlarda 6 nəfər azərbaycanlı, 26 nəfər erməni olmaqla 32 nəfər öldürülmüşdür) baş verdi. Sentyabrın 18-də ermənilər Xankəndi şəhərində yaşayan 10.000-dən çox azərbaycanlını müxtəlif zorakı üsullarla şəhərdən çıxmağa vadar etdi. Onların bir çoxlarının evləri yandırılaraq dağıdıldı. İlin sonrakı aylarında da milli zəmində qarşıdurmalar davam etdi... 1989-cu il yanvarın 12-də SSRİ rəhbərliyi guya vəziyyətin sabitləşdirilməsi məqsədi ilə A.Volski başda olmaqla Xüsusi İdarə Komitəsini yaratdı. XİK-nin fəaliyyəti müddətində DQMV-də vəziyyət daha da kəskin xarakter aldı. Vilayətin idarə və müəssisələrinin əksəriyyəti Azərbaycanın əlindən alınaraq Mərkəzin tabeçiliyinə keçdi. Noyabrın 28-də SSRİ Ali Soveti vilayətdə ermənilərin hüquqlarını qorumaq üçün lazımi addımların atılması şərti ilə təhlükəsizlik qüvvələrinin orada qalmağa davam etməsilə DQMV-nin yenidən Azərbaycanın tabeçiliyinə qaytarılmasına qərar verdi. Dekabrın 1-də Ermənistan SSR Ali Soveti özbaşınalıq nümayiş etdirib vəziyyəti daha da gərginləşdirərək DQMV-ni özünə birləşdirmək haqqında qərar qəbul etdi. Ermənilərin bu

206 qanunsuz davranışlarına cavab olaraq dekabrın 7-də Azərbaycan Ali Soveti öz suveren hüquqlarından istifadə edərək, Azərbaycan KP MK-nin II katibi V.Polyaniçkonun başçılığı ilə Təşkilat Komitəsi yaratdı... 1990-cı il yanvarın 12-də erməni silahlı dəstələri Azərbaycan ərazilərində, DQMV-dan kənarda azərbaycanlıların yaşadıqları məntəqələrə - Xanlar (Göygöl) rayonunun Quşçu, Goranboy rayonunun Todan kəndlərinə hücumlar etdilər. Nəticədə 12 nəfər azərbaycanlı həlak oldu, 22 nəfər isə əsir düşdü. Yanvarın 13-də Bakıda yaşayan bir erməni əlindəki balta ilə 2 azərbaycanlıya hücum edərək onlardan birini öldürüb, digərini yaraladı. Bu xəbər həmin vaxt şəhərdə keçirilən mitinq iştirakçılarına çatdıqda az sonra şəhərdə qarşıdurma zəminində bir sıra olaylar baş verdi. Yanvarın 15-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti “Dağlıq Qarabağ və bir neçə ona bitişik rayonlarda fövqəladə vəziyyət elan edilməsi haqqında” qərar verdi. Yanvarın 20-də Sovet hərbi hissələri Bakıda azərbaycanlılara qarşı amansız qırğın həyata keçirdilər. Avqustun 23-də Ermənistan suverenliyini elan edərkən beynəlxalq hüquq qaydalarını pozaraq DQMV-ni öz ərazisi kimi göstərdi... 1991-ci ildən Qarabağın dağlıq hissəsində gərginlik tədricən artdı. Erməni silahlıları azərbaycanlıların yaşadıqları məntəqələrə intensiv hücumlar həyata keçirdilər. Artıq payızda Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlər – Tuğ kəndi (30 oktyabr), Salakətin kəndi (30 oktyabr), Xocavənd kəndi (19 noyabr), İmarət-Qərvənd kəndi ermənilər tərəfindən işğal olundu. Noyabrın 20-də saat 14.00 radələrində DQMV-da, Qarakənd səmasında içərisində Azərbaycan Respublikasının bir sıra yüksək rütbəli vəzifəli şəxsləri olan “Mİ-8” N 72 hərbi vertolyotu ermənilər tərəfindən “Barret M81-A1” silahı ilə vuruldu. Ermənilərin törətdikləri bu terror aktı nəticəsində vertolyotdakıların hamısı (23 nəfər) həlak oldu.

207

Ermənilərin Dağlıq Qarabağda törətdikləri hadisələrə, özbaşınalıqlara cavab olaraq 26 noyabr 1991-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikası “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında” qanun qəbul etdi... Dekabr ayında Füzuli rayonunun Aşağı Divanalılar kəndi, Yuxarı Divanalılar kəndi (11 dekabr), Xocalı (Əsgəran) rayonunun Cəmilli kəndi (16 dekabr), Meşəli kəndi (23 dekabr), Kərkicahan qəsəbəsi (28 dekabr – qəsəbənin bir hissəsi erməni silahlı dəstələrinin hücumu nəticəsində zəbt edildi) erməni işğalçı qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Onlarla günahsız azərbaycanlılar, o cümlədən, qadınlar, uşaqlar, qocalar silahlı ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirildi. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağ və ona bitişik ərazilərdə ermənilərin hərbi əməliyyatları daha geniş vüsət aldı. Ən müasir silahlarla silahlanmış erməni silahlı birləşmələri Axullu (9 yanvar – Füzuli rayonunun kəndidir), Malıbəyli (11 fevral – Şuşa rayonunun kəndidir), Qaradağlı (17 fevral – Xocavənd rayonunun kəndidir), Yuxarı Veysəlli (22 fevral – Füzuli rayonunun kəndidir) və Xocalı (26 fevral) faciələrini törətdilər. Azərbaycanlıların yaşadıqları onlarla kənd ermənilər tərfindən işğal olundu. 1992-ci ilin mayında Şuşa rayonu (8 may) və hətta Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə aid olmayan Laçın rayonu (18 may) erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edildi. Bu işğallar ermənilər tərəfindən silsilə şəklində davam etdirilmə xəttini götürdü. Bütün bunlar Ermənistan hökumətinin yürütdüyü beynəlxalq hüquq normaları ilə bir araya gəlməyən təcavüzkar siyasətini təsdiq etdi. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildə problemin BMT və ATƏM prinsipləri çərçivəsində həllinə tərəfdar olduğunu bir daha nümayiş etdirdi. Belə ki, mayda Romada ATƏM-in Minsk qrupunun danışıqları seriyasından ilkin mərhələ olaraq 11 ölkənin – ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Fransa, İtaliya, İsveç, Çexiya, Slovakiya, Belorus, Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə Dağlıq Qarabağa dair Minsk konfransına hazırlıq məqsədilə görüş keçirildi. Ancaq

208

Şuşanın və Laçının ermənilər tərəfindən işğalı sülh missiyasını öz üzərinə götürmüş Minsk konfransının keçirilməsi yolunda əngələ çevrildi... 1993-cü ildə Dağlıq Qarabağ hüdudlarından kənarda, onun ətrafında yerləşən Kəlbəcər rayonu 2 aprel tarixində erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olundu. BMT TŞ bu hadisələrlə əlaqədar aprelin 30-da keçirdiyi toplantıda 822 saylı qətnamə qəbul etdi. Aprelin 30-da Moskvada Rusiya – ABŞ – Türkiyə nümayəndələri görüşün nəticəsi olaraq münaqişəni dinc yolla nizama salmaq üçün təkliflər planı hazırladılar. Bu təkliflər mayın 3-də Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinə təqdim edildi. Azərbaycan tərəfi bu üçtərəfli təşəbbüsü bəyənib onun planını qəbul etsə də, mayın 25-də Moskvada Rusiya və Ermənistan prezidentləri səviyyəsində keçirilən görüşdən sonra Ermənistan üçtərəfli Rusiya – ABŞ – Türkiyə sülh planından demək olar ki, imtina etdi. Ermənistan az sonra bu planı qəbul etsə də, erməni silahlı qüvvələrinin hücumunun genişlənməsi Ermənistanın problemin dinc siyasi vasitələrlə həllinin bu və ya digər yollarla əleyhinə çıxdığını göstərdi. İyunun 3 və 4-də ATƏM üzvü olan 9 ölkə (ABŞ, Rusiya, Fransa, Türkiyə, İtaliya, Almaniya, Çexiya, İsveç, Belorus) nümayəndələrinin iştirakı ilə Romada keçirilən görüşdə Azərbaycan – Ermənistan münaqişəsinin həlli üçün yeni bir sənəd hazırlandı. Az sonra erməni hərbi birləşmələri münaqişənin həlli danışıqlarını pozaraq Ağdam rayonu istiqamətində güclü hücuma keçib rayonun bir neçə kəndini zəbt etdi. Bir neçə həftə çəkən ağır döyüşlərdən sonra 23 iyul tarixində Ağdam rayonu da erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal edildi. 9 avqust 1993-cü il tarixdə Romada ATƏM-in Minsk qrupunun Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri ilə yeni görüşü keçirildi. Görüşdə erməni silahlı qüvvələrinin işğal etdiyi Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasını nəzərdə tutan “Təcili Fəaliyyət Planı” müzakirə edildi. Erməni tərəfi bu dəfə də etiraz edərək hazırlanmış sənədlərə bəzi dəyişiklik

209 edilməsini təklif etdilər. Bu təkliflər əsasında Minsk qrupunun üzvü olan “Doqquzlar” tərəfindən başqa bir plan hazırlanaraq müzakirə olunması üçün tərəflərə göndərildi. Azərbaycan maraqlarına uyğun olmayan bu plana etiraz etdi. Bu planın qəbul edilməməsi səbəbindən Qarabağda vəziyyət bir qədər də gərginləşdi. Yaranmış mövcud vəziyyətdən faydalanan erməni silahlı birləşmələri az müddət (cəmi bir həftə) içərisində Cəbrayıl (23 avqust), Füzuli (23 avqust), Qubadlı (31 avqust) rayonlarını da işğal etdilər. Sentyabrın 28-də yenidən işlənib hazırlanmış “Təcili Fəaliyyət Planı” tərəflərə təqdim edildi. Azərbaycan tərəfi planın bu variantının BMT TŞ-nın 853 saylı qətnaməsinə zidd olduğunu əsas gətirərək ona qarşı çıxdı. 14 oktyabrda BMT TŞ Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 874 saylı daha bir qətnamə qəbul etdi. Erməni tərəfi bu qətnamənin də tələblərini yerinə yetirmədi. Üstəlik az sonra - 30 oktyabr tarixində Azərbaycanın Zəngilan rayonu da erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edildi. Bundan bir neçə gün sonra – 2-8 noyabrda ATƏM-in Minsk Qrupunun Vyanada keçirilən iclasında 9 ölkənin nümayəndələri bölgədəki mövcud vəziyyəti qınayan bəyannamə qəbul etdilər. Doqquz ölkə iğalçı qüvvələri Horadiz və Zəngilan ərazilərindən dərhal çıxmağa, BMT TŞ-nın qərarlarını yerinə yetirməyə dəvət etdi. Bundan bir neçə gün sonra BMT TŞ Horadiz və Zəngilanın ermənilər tərəfindən işğalı ilə bağlı 884 saylı qətnamə qəbul etdi. Ümumiyyətlə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrində erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycan torpaqlarından dərhal və qeyd-şətsiz çıxarılması və qaçqınların, məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına qaytarılması tələb olunsa da, ermənilər bu çağırışlara əsla məhəl qoymadılar. Qarabağ probleminin həlli yolunda Azərbaycan tərəfinin atdığı hər hansı bir addım ermənilər və onları dəstəkləyən bəziləri tərəfindən nədənsə qəbul olunmadı...

210

1994-cü ilin əvvəllərində baş verən qarşılıqlı hücumlar demək olar ki, ATƏM və Rusiyanın cəhdləri ilə həyata keçirildi. 15 apreldə Moskvada MDB ölkə başçılarının iştirak etdikləri zirvə toplantısında - Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşündə problem müzakirə edilərək, onlar tərəfindən “Dağlıq Qarabağ bölgəsi və onun ətrafındakı hadisələr” mövzusunda ortaq bir bəyanat verildi. 26 aprel – 2 may tarixlərində ATƏM heyəti bölgəyə səfər etdi. 4 – 5 mayda Bişkekdə MDB Parlamentlərarası Şuranın iclası çərçivəsində Azərbaycan və Ermənistan parlamentlərinin başçıları və keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin azərbaycanlı və erməni icmalarının nümayəndələri görüşdülər. Mayın 5-də sülh haqqında “Bişkek Protokolu” imzalandı. Mayın 9-da Azərbaycan və Ermənistan müdafiə nazirləri, eləcə də keçmiş DQMV-nin bəzi erməni liderlərinin nümayəndələri arasında atəşkəs müqaviləsi imzalandı. 12 may 1994-cü il tarixdən etibarən isə atəşkəs rejimi tətbiq olundu. Bu hadisə ilə də Azərbaycan və Ermənistan arasında hərbi əməliyyatlar müvəqqəti dayandırıldı.

Nərmin Xanməmmədova

Rusiya imperiyasının qaçqınlara dair siyasətində milli təşkilatların rolu: 1914-1917-ci illər

Türkiyə ilə Rusiya arasındakı müharibənin gedişində Qafqaz cəbhəsində Sarıqamış məğlubiyyəti dönüş nöqtəsi oldu. Şərqi Anadolu və Qaradəniz sahili rus işğalçılarına açılarkən, bu bölgədə yaşayan türklər üçün təhlükəli günlər başladı. Müsəlman-türk əhali rusların və könüllü erməni dəstələrinin təcavüz və hücumlarına məruz qaldı, Qars, Ərdahan, Kağızman, Oltu, Artvin və s. bölgələrdə yüzlərlə kəndlər dağıdıldı. 1914-cü il noyabrın sonları və dekabrda getdikcə artan müsəlman türk qaçqınlar fürsət olduqca bir tərəfdən Anadolunun içlərinə, digər tərəfdən də Qafqaza doğru qaçmağa səy

211 göstərirdilər. Dekabrın sonlarına doğru Qafqazda qaçqınların sayı daha da artmış və vəziyyətləri olduqca ağır idi. Anadoluda türklərin yaşadığı bu fəlakətlər Çar Rusiyasının müqavimətinə baxmayaraq çox keçmədən Azərbaycanda qəzetlər vasitəsilə xalqa çatdırıldı. Azərbaycan türkləri bir tərəfdən bu qətliamların qarşısını almağa çalışır, digər tərəfdən isə “Qardaş köməyi” şüarı ilə böyük bir yardım kampaniyasına başladı. Bu yardımın ən böyük hissəsini isə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti (Nizamnaməsi 1905-ci il oktyabrın 10-da Vorontsov - Daşkov tərəfindən təsdiq edilmişdir) [7; 29] öz üzərinə götürdü. I dünya müharibəsi illərində “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin (bundan sonra xeyriyyə cəmiyyəti – X.N.) fəaliyyəti xeyli genişləndi. Əvvəllər Xeyriyyə Cəmiyyəti başlıca olaraq Bakı və onun ətraf ərazilərində fəaliyyət göstərirdi. Cəmiyyət müharibənin başlanması dövründə öz nizamnaməsində bəzi dəyişiklik edərək, Qafqaz cəbhəsindən qaçqın düşənlərə, ata-analarını itirmişlərə, əsir düşmüş türk əsgərlərinə yardım etmiş, bu sahədə təqdirəlayiq işlər görmüşdür. Cəmiyyət öz nizamnaməsinə qaçqın düşənlərə köməklik göstərilməsi barədə xüsusi maddə əlavə edərək, bu sahədəki fəaliyyətini hüquqi cəhətdən qanuniləşdirdi. Yardım fəaliyyəti iki mərhələdə həyata keçirilirdi. Birinci mərhələdə, Azərbaycan və bütün Qafqazda fəaliyyət göstərmək nəzərdə tutulurdu. İkinci mərhələdə isə döyüş bölgələrinə gedərək, Rusiya işğalına məruz qalan Anadolunun şəhər və qəsəbələrinə yardım edilməli idi. Xeyriyyə Cəmiyyəti qaçqınlara yardım etmək üçün üç dəfə rus çarından icazə istəmiş, hər dəfə rədd cavabı almışdır. Yalnız Rusiya Dövlət Dumasında Azərbaycan təmsilçisi Məhəmməd Yusif Cəfərovun köməkliyi ilə icazə alındı [1]. 1914-cü ilin sonlarından Qafqazın müxtəlif bölgələrinə, xüsusilə Tiflis, Gəncə və Bakıya Qars bölgəsindən müsəlman qaçqınlar gəlməyə başladı. [8; 79]. Bəzi azərbaycanlı ziyalılar şəhər idarəsindən icazə alaraq, Türkiyə sərhədlərindən qaçıb gələn qaçqınlara milliyyətindən asılı olmayaraq yardım edilməsi məsələsi ilə bağlı 1914-cü il 21 dekabrda

212 bir toplantı keçirilməsi qərara alındı və hərkəs bu toplantıya dəvət edildi. Lakin bu toplantı arzu edilən nəticələr vermədi. Müharibənin başladığı ilk günlərdən etibarən, Qafqazda dərc olunan qəzetlərdə, keçirilən iclaslarda erməni qaçqınları haqqında danışılır, onlar üçün müxtəlif çeşidli yardımlar edilirdi. Qafqaz cəbhəsi döyüşlərində müsəlman əhalinin zərər görməsi və öz ev- eşiklərini tərk edərək qaçqın düşmələri məsələsi 1914-cü ilin dekabr ayında Peterburqda Bütün Rusiya Müsəlman İctimai Cəmiyyətlərin iclasında gündəmə gətirildi. Bu iclasa Xeyriyyə Cəmiyyəti adından qatılan Mirzə Əsədullayev müsəlmanların yaşadıqları fəlakətlərdən bəhs edərək, onların vəziyyətlərinin çox ağır olduğunu bildirdi. Xeyriyyə Cəmiyyətinin hesablamalarına görə, Qafqazda 5 minə qədər müsəlman ailəsi Türkiyə sərhədlərindən ac və heçnəsiz halda tapılmışdır [8; 80]. Tiflis, Gəncə və Bakıya gələn müsəlman qaçqınların sayı artmağa başlayınca, Anadoluda türk müsəlman xalqın yaşadığı fəlakətin ölçüsü də ortaya çıxdı. 1915-ci il yanvar ayından etibarən qəzetlər Qars, Ərdahan, Batum və s. yerlərdəki müsəlmanların başına gələn fəlakətləri xalqa bildirməyə və onları yardım etmək üçün dəvətə başladılar [10]. Başladılan bu yardım toplama istənilən nəticəni vermirdi, ehtiyac həddən artıq çox idi və sistemli şəkildə çalışmaq lazım idi. Bunun üçün də hökumətdən rəsmi olaraq icazə alınmalı idi [8; 87]. Hökumətdən rəsmi icazə alındıqdan dərhal sonra, 26 yanvar 1915-ci ildə Xeyriyyə Cəmiyyətində bir toplantı keçirildi. Mirzə Əsədullayevin başçılığı ilə 9 nəfərdən ibarət yardım komitəsi seçildi. Yardım işini daha yaxşı təşkil etmək üçün İrəvan, Gəncə, Şamaxıda müsəlman qaçqınlara yardım üçün bölgə komitələri və alt komitələr təşkil edildi. İrəvan qubernatorundan icazə alındıqdan sonra 1915-ci ilin fevralında Cəfərqulu xan Naxçıvanskinin başçılığı ilə Naxçıvan komitəsi yaradıldı [11]. Yaradılan komitələr vasitəsilə Qafqazın hər yerində yardım toplamağa başlanarkən, Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən yaradılan “Müsəlman Qaçqınlara Müavinət Komitəsi” ilk iclasında yardımları çatdırmaq üçün bir heyət təşkil etdi. Ağabala Quliyevin başçılığı ilə

213 heyət iki vaqon çay, şəkər, un və geyim əşyalarından ibarət yardımı payladı. Heyətin əsas məqsədi bölgədəki vəziyyəti araşdırmaq və ehtiyacın həcmini müəyyənləşdirmək idi. 1915-ci ilin fevralında heyət Qars, Sarıqamış, Xorasan və ətrafındakı yerləri gəzərək, gətirdikləri yardımları xalqa dağıtdıqdan sonra, Bakıya qayıdıb bölgədəki vəziyyət haqqında Xeyriyyə Cəmiyyətinə hesabat təqdim etdi. Hesabatda bu bölgələrdəki müsəlman əhalinin acınacaqlı vəziyyəti bildirilir və ən qısa zamanda gərəkli yardımlar edilməsinin labüd olduğu nəzərə çatdırılır. Vəziyyəti nəzərə alan Xeyriyyə Cəmiyyəti 1915-ci il mart ayında bir komitə yaratmağı qərarlaşdırdı. Mirzə Əsədullayevin başçılıq etdiyi bu komitəyə Fətullah bəy Rüstəmbəyov, Həbib bəy Mahmudbəyov, Behbud ağa Cavanşir daxil oldular. Qaçqınlara yardım etmək üçün bir heyət göndərmək qərara alındı. Bu heyəti təşkil etmək işi Bakıda Xosrovpaşa bəy Sultanova, Gəncədə Aslanbəy Səfikürdskiyə verildi. Yardım heyəti tezliklə yaradılaraq, martın 16-da Bakıdan Qarsa yola düşdü. Heyətin rus işğalına məruz qalan bölgələrə getməsi ilə artıq Anadoluda ruslar tərəfindən işğal edilən hər bölgədəki müsəlmanlara nizamlı şəkildə və böyük bir yardım çalışması başlandı [8; 91]. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin rus işğalına məruz qalan türk şəhər və qəsəbələrinə yardımına qısaca olaraq nəzər yetirək. Xeyriyyə cəmiyyəti ilk köməyini Qars və onun ətraf ərazilərində başlatdı. Ağabala Quliyevin başçılığı ilə Qars, Sarıqamış və digər ərazilərə gələn heyət ilk yardımları dağıtdıqdan sonra, Azərbaycana qayıdaraq, bölgədəki vəziyyət haqqında Xeyriyyə Cəmiyyətinə məlumat verdi. Vəziyyətin çətinliyini nəzərə alan Xeyriyyə Cəmiyyəti 1915-ci il martın 16-da doktor Xosrov bəy Sultanovun rəhbərliyi altında geniş tərkibdə heyət yaradaraq, Qars bölgəsinə göndərdi [8; 191]. Qarsdakı türk ailələrin böyük bir qismi müharibənin başlanmasından dərhal sonra buranı tərk etdilər. Qalan əhalinin böyük bir qismini qadın və uşaqlar təşkil edirdi. Qarsın çevrəsində isə vəziyyət daha acınacaqlı idi, belə ki, cəmiyyətin təmsilçiləri buralardan bir adam belə tapa bilməmişdilər [14].

214

Doktor Sultanovun rəhbərliyi altındakı heyət Qarsı özlərinə mərkəz seçərək təşkilatlarını burada qurdu. Əhalidən alınan məlumatlar əsasında bütün bölgə xəritə üzərində bölündü. Beləcə, hər bölgəyə böyüklüyünə görə, cəmiyyətin yardım heyətində olan təmsilçilərdən biri və ya ikisi, geyim, qida və xalqın ehtiyacı olan digər ərzaqlarla birlikdə göndərildi. Eyni zamanda, ilkin ehtiyacları ödəmək üçün hər qəsəbə və kəndə bir miqdarda pul da paylanıldı [9; 45]. Qars bölgəsində xeyriyyə cəmiyyəti təmsilçilərinin təcili olaraq etməli olduqları işlərin başında Qars və çevrəsində sahibsiz və yetim qalmış uşaqları bu zülmdən qurtarmaq idi. 1915-ci il aprelin 1- dən sentyabrın 20-dək xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən Qars və çevrəsində 10 yaşdan kiçik 11500 uşağa sahib çıxaraq, bir qismini Qars bölgəsindəki sığınacaqlarda, bir qismi isə başda Tiflis, Gəncə, Bakı olmaqla Xeyriyyə Cəmiyyətinin Qafqazda açdığı digər sığınacaqlarda yerləşdirilmişdir [2; v.3]. Xeyriyyə Cəmiyyəti Qars ilə bərabər, Dəyirmanköy (Ərdahan), Qarahamza (Sarıqamış), Pənek (Oltu) və Digor (Posof) kəndləri də olmaqla 5 yerdə sağlamlıq mərkəzləri açmışdır. Xeyriyyə Cəmiyyətinə yardım heyətinin bu bölgəyə gəldiyi 6-7 ay içərisində, məlum olur ki, Qarsda 182 kənd dağıdılmış, 21641 böyük, 11500 uşaq zərər görmüşdür. Xeyriyyə Cəmiyyəti bu müddət ərzində 7099 pud un, 6315 pud taxıl, 24 min 256 manat pul paylamışdır [8; 194]. Ərdahan Qarsın ən çox dağıntılara məruz qalan bölgəsi idi. 1915-ci il yanvarın 4-də Ərdahan yenidən rusların əlinə keçdi [9]. Ərdahan bölgəsindən qaçan müsəlmanlar Tiflis, Gəncə və Bakıya üz tuturdular. Xeyriyyə Cəmiyyətinin heyətində olan Mustafa Vəkilov və Cemalov vəziyyəti araşdırmaq və ehtiyacı təyin etmək üçün Ərdahana göndərildi [9]. Xeyriyyə Cəmiyyəti 1915-ci ilin aprel-oktyabr ayları arasında Ərdahan və 35 kəndində çox ağır vəziyyətdə olan, müharibədən zərərçəkən 4989 böyük və 2360 nəfər 10 on yaşdan kiçik olmaqla cəmi 7349 nəfərə 2070 pud un, 400 pud taxıl, 2974 manat da nəğd pul yardımı etmişdi [8; 217].

215

Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti Ərdahanın Çıldır, Gölə və Posof qəzalarında da təşkilatını yaratmışdır. Cəmiyyət ilk altı ay içərisində Ərdahana bağlı olan Gölədə müharibədən zərərçəkən 6280 böyük və 4449 uşağa 1315 pud un, 4483 pud taxıl və 2991 manat 50 qəpik, Posofda 965 böyük və 396 uşağa qida və geyim yardımından əlavə 3495 manat 50 qəpik pul yardımı etmişdi [8; 218]. Xeyriyyə Cəmiyyəti bu yardımlardan əlavə burada olan yetim, kimsəsiz uşaqlara sahiblənərək onları Bakı, Gəncə və Tiflisdəki sığınacaqlarda yerləşdirdi. Cəmiyyətin baş təmsilçiliyi sığınacaqdakı hər bir yetim uşaq üçün ayda 30 manat və ala bildiyi müddətdə Rusiya hökuməti tərəfindən qaçqınlara verilən paydan 15 manat pul göndərmişdir [5; v. 83]. Xeyriyyə Cəmiyyəti təmsilçilərinin Ərdahanda türk xalqına yardım və dəstəkləri Qarsda olduğu kimi, 1918-ci ilin ilk aylarına kimi davam etmişdir. Kağızman Qafqaz cəbhəsi döyüşlərində Qars bölgəsinin digər ərazilərinə nisbətən daha az zərər görmüşdü. Bununla belə xalq aclıq və soyuqdan pərişan hala düşmüş, yüzlərlə sahibsiz və yetim uşaq küçələrdə qalmışdı. 1915-ci ilin oktyabrına qədər Cəmiyyət Kağızmanda dağılan 11 kəndin 800 nəfər böyük, 402 nəfər uşaq üçün 650 pud un, 351 pud taxıl və önəmli miqdarda pul yardımı etdi. Burada çoxlu sahibsiz və yetim uşaqların olduğunu nəzərə alan Xeyriyyə Cəmiyyəti İdris Axundzadənin başçılığı ilə Kağızmanda 100 yetimin qala biləcəyi bir sığınacaq açdı [4; v.101]. Birinci dünya müharibəsi gedişində rus kazak dəstələri 1915- ci il yanvarın 12-də Oltunu işğal etdilər [15; 63]. 1915-ci ilin martında Qarsa göndərilən Xeyriyyə Cəmiyyəti müsəlman qaçqınlara yardım heyətinin araşdırmaları nəticəsində 21 kəndin tamamilə dağıdıldığını, 540 nəfər uşaq olmaq üzrə 10 minə yaxın müsəlmanın böyük sıxıntı içərisində olması və onlara 1915-ci ilin oktyabr ayına qədər un, taxıl, çay, şəkər və geyim əşyaları, 2490 manat pul paylandı. Birinci dünya müharibəsində Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlər zamanı noyabrın 21-də Artvin, daha sonra Borçka və Ardanuç

216 türklərin əlinə keçsə də, bu uzun sürmədi 1915-ci il martın 27-də ruslar Artvin və digərlərini tutaraq şəhərə girmişdilər [8; 231-245]. Batum bölgəsində, xüsusilə Artvin və çevrəsindəki bütün yerlərdə fəlakətlər arasına bir də yerli əhali arasında baş verən açlıq və səfalət də gəlmişdir. Müharibə boyunca bu bölgə olduqca zərər görmüş və xalq böyük sıxıntılar çəkməsinə baxmayaraq, bunlara heç bir yardım edilməmişdir [2; v.8]. Xeyriyyə Cəmiyyəti təmsilçiləri aprelin 1-dən başlayaraq 1915-ci il sentyabrın 20-ə qədər Batum bölgəsinə bir neçə dəfə baş vuraraq bölgədəki müsəlman qaçqınların vəziyyətini və sayını tədqiq etmək üçün icazə istəsələr də, bundan bir nəticə ala bilməmiş və bunun üzərinə Cəmiyyət “Tiflis Gürcü Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin verdiyi məlumatlara əsaslanaraq burada 25000-ə qədər müsəlman zərərçəkən və qaçqın olduğunu müəyyənləşdirmişdi [2; v.3]. Xeyriyyə Cəmiyyəti bölgəyə gələnə qədər, Gürcü Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən buradakı müsəlmanlara az da olsa yardım edilmişdir. Xeyriyyə Cəmiyyəti Batumda bir şöbəsini qurduqdan sonra, Ardanuç və çevrəsində adam başına 14.5 manat pul paylayan Xeyriyyə Cəmiyyəti geyim və qida ilə birlikdə 22.024 manat pul yardımı da etmişdir. Doktor Sultanov və digər təmsilçilərin Ardanuç əhalisinə payladıqları bu yardımlardan əlavə, Rusiya hökumətindən 30 avqust “Qaçqınların ehtiyaclarının ödənilməsi haqqında” qanuna əsaslanaraq alınan 85 min manat da Xeyriyyə Cəmiyyəti üzvlərinin köməyi ilə əhaliyə çatdırılmışdır [8; 249-250]. Birinci dünya müharibəsinin başlamasıyla döyüş bölgələrindən İrəvan bölgəsinə, xüsusilə Sürməliyə müsəlman türk qaçqınlar gəlməyə başladı. Qars, Sarıqamış, Kağızman, Ərdahan, Oltu və digər yerlərdən 1915-ci ilin əvvəlindən etibarən İrəvan bölgəsinə 5000-dən artıq müsəlman qaçqın gəlmişdir ki, onların böyük əksəriyyətini uşaqlar və qadınlar idi [8; 261]. Xeyriyyə Cəmiyyəti İrəvana gələn müsəlman qaçqınlara yardım işlərini həyata keçirmək üçün bir tərəfdən burada türklər tərəfindən qurulmuş İrəvan Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətini vəzifələndirirkən, digər tərəfdən Cəmo bəy Hacınskinin başçılığı ilə

217 bir yardım heyətini bölgəyə göndərmişdi. Bundan başqa, İrəvanda yardım işlərini daha koordinasiyalı şəkildə həyata keçirmək üçün bir yardım komitəsi və ona bağlı bölgələrdə alt komitələr yaradıldı [3; v.15, 50, 102]. İrəvan Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti və Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin təmsilçiləri ilk olaraq Sürməli bölgəsindəki müsəlman qaçqınların vəziyyətini yaxından görmək və ehtiyacı müəyyənləşdirmək üçün İqdıra bir heyət göndərdi. Heyətin apardığı tədqiqatlardan aydın olur ki, təkcə Sürməli bölgəsində 5083 müsəlman qaçqın var idi [8; 262]. İstər İrəvan Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti, istərsə də Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin qaçqınları qida, geyim və s. ilə təmin etməsinə baxmayaraq, gün keçdikcə qaçqınların sayının artmasına görə bu yardımlar kifayət etmirdi. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin həyata keçirdiyi önəmli işlərdən biri də müsəlman sahibsiz və yetim uşaqların toplanması və onların yerləşdirilməsi idi. İlk olaraq İrəvanda Sultanovun dəstəyiylə İrəvan Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən Anadoludan qaçıb gələn zərərçəkənlərə və sahibsiz uşaqlar üçün bir sığınacaq açıldı. Xeyriyyə Cəmiyyəti İqdırda ikinci sığınacağı açmışdır [3; v.50]. Beləliklə, Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Birinci dünya müharibəsi gedişində Anadoluda yaşanan fəlakətlərdən zərərçəkənlərə, xüsusilə qaçqınlara yalnız yardım etməklə qalmadığını, eyni zamanda onların hüquqlarını qorumuş, Qars, Ərdahan, Kağızman, Oltu, Batum, Ərzurum, Trabzon, İqdır və digər yerlərdə şöbələr açmış, tibbi mərkəzlər qurmuş, ən əsası “Qardaş Köməyi” şüarıyla tarixdə misli görülməmiş yardım işi başlatmışdır. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti qaçqınlara yardım edən yeganə təşkilat deyildi. Belə ki, qaçqınlar üçün sığınacağın saxlanmasına görə Yelizavetpol Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəaliyyətini qeyd etmək lazımdır. Yalnız 1916-cı ildə fevraldan iyula qədər himayə altına alınanlara H.Z.Tağıyevin verdiyi hesablamaya əsasən təxminən 105 min rubl sərf edilmişdir [6; 24].

218

Qafqazda qaçqınlara geniş ictimai kömək olmadığından, onlara köməyi yalnız milli xeyriyyə cəmiyyətləri və yerli komitələr tərəfindən edilirdi. Erməni qaçqınların vəziyyəti isə fərqli idi. Belə ki, erməni qaçqınlara dərhal kömək etmək üçün Peterburqda komitə yaradıldı. Komitənin tərkibinə Peterburq şəhər başçısı qraf İ.İ.Tolstoy, Dövlət şurasının üzvləri S.İ.İvanov və A.V.Vasilyev, neft sənayeçisi P.O.Qukasov daxil idilər. Erməni qaçqınlarına kömək etmək üçün vəsait toplayaraq, 1915-ci il martın 7- 9 tarixlərində “Peterburq ermənilərinə” şüarı altında təşkil edilən xeyriyyə tədbirlərində 78 min rubl, eləcə də əşyalar toplanıldı. Toplanan pul və əşyalar erməni katolikosunun ünvanına göndərildi. 1914-cü il noyabrın 20-də bütün ermənilərin katolikosu V Gevorq qaçqınlara və müharibədən zərərçəkənlərə kömək Mərkəzi Komitəsini təsis etdi. Komitəyə böyük sərmayəçilər - İ.Əlixanyan, A.Məlik-Azarov, H.Afrikyan və digərləri daxil idilər [16]. Erməni qaçqınlarına yardımın əsas maliyyə mənbəyi dövlət xəzinəsi, “Tatyana Nikolayevna Komitəsi”, Ümumrusiya şəhər və zemstvo ittifaqları, Rusiya və xarici ictimai təşkilatları idi. Yardımın əsas formaları: ərzaq, mənzil, tibbi, hüquqi, yetimlərə qayğı, müavinətlərin paylanması və pul vəsaitləri şəklində idi. Köhnənaxçıvan və Şərur-Dərələyəz komitəsini 1914-1916-cı illər ərzində - Ümumrusiya Zemstvo İttifaqı 7500 rubl, Baş Qafqaz komitəsi 56000 rubl, Ümumrusiya Şəhərlər İttifaqının nümayəndəsi A.Xatisov 10000, Ümumrusiya Şəhərlər İttifaqı (Avtvan və Diera xəstəxanaları üçün) 1233000, Tatyana Komitəsi 105308 rublla təmin etmişdir [16]. 1914-cü il sentyabrın 14-də Tiflisdəki Qafqaz Erməni Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən keçirilmiş iclasa bütün erməni xeyriyyə cəmiyyətləri və mədəniyyət müəssisələrin nümayəndələri çağırılmış, yaralıların və müharibədə olanların ailələrinə kömək edilməsi (bu zaman Qafqazda hələ qaçqın yox idi) məsələsi müzakirə edilmişdi. İclasda Qafqaz erməni xeyriyyə cəmiyyətindən əlavə Bakı erməni mədəniyyət ittifaqı, Bakı erməni insansevər cəmiyyəti, “Luis” cəmiyyəti, Dramatik cəmiyyət, Erməni kənd təsərrüfatı

219 cəmiyyəti, “Uşaqlara hədiyyə”cəmiyyəti, Etnoqrafik cəmiyyət, erməni rühani seminariyasının orta məktəb nümayəndələri, Ananovsk məktəbi, Qayanyan peşə məktəbi və “Mşaq”, “Orizon”, “İnkera” qəzet redaksiyalarının nümayəndələri iştirak edirdilər [12; 122]. İclasda müharibədən zərərçəkənlərə köməyin ilk addımları müzakirə olunurdu. Bakıda 100 çarpayılıq, Petroqradda 50, Moskvada 100-200, Rostovda 75 çarpayılıq xəstəxanaların açılmasına hazırlıq görüldü. Xüsusi sanitar dəstələr və yaralıları daşımaq üçün xüsusi qatar ayrılması nəzərdə tutuldu, bu məqsədlə canişinin icazəsiylə yardım üçün - bəxşişlər, pul vəsaiti və digər əşyaların yığımına başlanıldı. Bütün imperiya çərçivəsində qaçqınlara və müharibədən zərərçəkmişlərə kömək həvalə olunmuş Rus liberal cəmiyyəti Zaqafqaziyada olan qaçqınların da qayğılarını öz üzərinə götürmüşdü. Artıq 1915-ci ilin əvvəllərində Petroqradda Rus erməni komitəsi yaradılmışdı və onun məqsədi rus cəmiyyətini erməni millətinin hazırki vəziyyəti ilə tanış etmək idi. Petroqrad şəhər duması Tolstoyun təşəbbüsü ilə erməni qaçqınlara kömək məqsədilə 50000 rubl vəsaitin ayrılması və bir günlük müharibədən zərərçəkmiş ermənilərə yardım yığılmasını qəbul etdi [13; 124]. Erməni qaçqınlarına kömək eyni zamanda, Petroqradda Azad iqtisadi cəmiyyət və Rus Texniki cəmiyyət tərəfindən göstərilmişdir. Ən çox əhəmiyyətli kömək qaçqınlara Ümumrusiya şəhərlər ittifaqından olunmuşdur. Bir çox erməni komitələrinin hesabatında qaçqınlara köməyin rus cəmiyyətləri tərəfindən edildiyi göstərilmişdir. Belə ki, Erməni Moskva komitəsinin 1 noyabr 1914- cü ildən 1 iyul 1915-ci ilədək olan hesabatında ayrı-ayrılıqda 40000 rublluq vəsaitlərin daxil olması göstərilir [12]. Qaçqınlara köməyin əsas məsələləri ermənilərin Peterburqda 1916-cı ilin may ayında ümumrusiya qurultayında müzakirə olundu. Qurultayda aydın oldu ki, ilk üç ayda 60 min qaçqına ictimai vəsaitlərdən 800 min rubl xərclənmişdi, belə ki, erməni cəmiyyəti 200 min, digər təşkilatlar 100 min, qalan 500 min rubl isə erməni kəndlilər tərəfindən ödənilmişdir.

220

Qaçqınlara köməyin təşkili üçün dövlət qurumlarını yaratmaqla, çar hökuməti ilk növbədə sonradan siyasi xarakter daşıya biləcək ictimai təşəbbüsü məhdudlaşdırmaq fikrində idi. Qaçqınlara yardım komitələrinin fəaliyyəti getdikcə siyasi xarakter daşıyırdı və bu səbəbdən çar hökuməti komitələrin fəaliyyətini məhdudlaşdırırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, gərgin əlaqələrə baxmayaraq, dövlət orqanları və ictimai təşkilatlar arasında 1915-ci il tarixli qanun layihəsində artıq müəyyən bir kompromisə gəldilər. Lakin Çar hökumətinin siyasətində etno-konfessional ayrı- seçkiliyə yol verilir, müsəlman qaçqınlara qarşı etinasızlıq göstərilirdi. Ona görə də həm Şimali Azərbaycan, həm də onun hüdudlarından kənarda müsəlman qaçqınlara yardım edilməsində Bakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti mühüm rola malik olmuşdur.

İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Aran M.S. Qardaş köməyi // “Ergenekon yolu” jurnalı. 1951, №1 2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), fond 1, siyahı 1, iş 1497 3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), fond 335, siyahı 1, iş 1 4. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), fond 335, siyahı 1, iş 2 5. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), fond 335, siyahı 2, iş 2 6. Azərbaycanın ilk qeyri-hökumət təşkilatları. Bakı “Milli Jurnalistika Konqresi” İctimai Birliyi. 2013, 93 s. 7. Cavadov C. Azərbaycanda xeyriyyəçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə). Bakı: Elm, 1999, 256 s. 8. Aslan B. 1. Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkleri”ne “Kardaş Kömeği (Yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi”. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000, 395 s.

221

9. Sultanof Hüsrev Paşabey. Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti // Kardaş Kömeği, Bakü, 1917 10. “Баку”, от 22 января 1915 г. 11. “Баку” от 5 марта 1915 г. 12. “Баку” от 20 июня 1915 г. 13. Басилая Ш.И. Закавказье в годы первой мировой войны. Сухуми: Алашара, 1968, 362 с. 14. «Каспий» от 8 апреля 1915 г. 15. Погосян А.М. Карская Область в Составе России. Ереван: 1983, 284 с 16. Пушкарев А.С., Степанянц С.М. Помощь российских благотвори¬тельных организаций армянам-жертвам геноцида в годы I Мировой войны// Научные ведомости Бел.ГУ,2008, №5(45), с.1-5

Qasım Hacıyev

Ermənistan dövlətinin “tarixi ənənəsi” davam edir

Ermənistan Respublikasının keçdiyi tarixi yola nəzərsalma onun hər hansı bir görüş bucağından olursa olsun bütün aspektlərdə, bir qayda olaraq yanlış, mürəkkəb bir istiqamətdə davam etdiyi görünür. Məlumdur ki, ermənilər heç vaxt kompakt şəkildə yaşamadıqları bir ərazidə - Azərbaycanın Naxçıvan və İrəvan torpaqları hesabına dövlət qurdular. O zaman ermənilərin nə əraziləri, nə də dövlət yaratamaq üçün kifayət edə biləcək əhalisi yox idi. Sadəcə ermənilər üçün dövlət yaratmaq lazım idi, yaratdılar. Ermənilər isə bunun müqabilində həmin dövlətlərə borclu qalmamaq üçün canlarından keçməyə hazır olduqlarını sanki üzərlərinə götürdülər. Erməni millətçi təşkilatlar yaratdılar, silaha sarıldılar və qonşu dövlətlərin ərazi bütövlüyünə qarşı çıxışlara başladılar. Əsassız ərazi iddiaları irəli sürməklə etnik

222 təmizləmə həyata keçirdilər. Keçən əsrin əvvəllərindən başladıqları seperatizm və terror yolu ilə bütün Cənubi Qafqazın dincliyini pozdular. Silahlandırılmış erməni millətçiləri qırğınlar, deportasiya və soyqırımılar törətdilər. Ararat və ya Ermənistan adlı dövlətlər olsa da siyasətdə müstəqil dövlət olmadıqlarını hər an biruzə verdilər. Sovetlər dövrünün birgə yaşayışı zamanı da qonşulara qarşı ədavətdən, əsassız ərazi iddialarından əl çəkmədilər. Erməni millətçilərinin bu ədavəti Cənubi Qafqazda milli inkişafın qarşısını almağa xidmət edirdi. Onlar bu mənfur ənənəni müstəqillik dövründə də unutmadılar. Hətta, bu siyasəti daha geniş planda, daha açıq-aşkar davam etdirməyə başladılar. Öz imperiya siyasətini davam etdirmək istəyən böyük dövlətlərin yedəyində gedərək gah bu, gah da digər qüvvələrin təsiri altında siyasi oyunlara girdilər. Qurduqları “müstəqil” dövlətin ilk addımları yenə də pozuculuq, seperatizm, ekstremizm və terrorçuluq oldu. Azərbaycan Respublikasına qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürərək hərbi təcavüz etdilər. Ermənistan hərbi qüvvələri Azərbaycanın 20% ərazisini işğal etdi. Ekstremis bir rejim olan “Dağlıq Qarabağ Respublikası” elan etdilər. Bunlarla bərabər monoetnik Ermənistan dövləti yaratdılar. Müstəqil dövlət atributları qəbul etdilər. Lakin bir dəfə də olsun müstəqil qərar qəbul edə bilmədilər. Müstəqil qərar çıxarmağı tələb edənləri güllələdilər. Bütün bu proseslər Ermənistanın “ tarixi ənənələri” əsasında davam edir. Maraqlı bir siyasi təhlildə deyilir: “Geniş ictimaiyyətə məlumdur ki, erməni saxtakarlıqlarının diapazonu və coğrafiyası olduqca genişdir. Tarixi zaman kəsiyində erməni yalanları siyasətdən tutmuş gündəlik həyatımıza, tarixi abidə və şəxsiyyətlərə, coğrafi adlara, dini abidələrə, mədəni irsə, heraldikaya, numizmatikaya, kulinariyaya sirayət edir. Bir sözlə, yalan üzərində qurulmuş miflər bütün sahələri əhatə etmişdir. Eyni zamanda, bu saxtakarlıqlar və analoji olaraq mənimsəmə iddiaları təkcə Azərbaycana və Türk dünyasına deyil, ermənilərin təmasda olduqları digər xalqlara da qarşı

223 yönəlmişdir. ... Qriqorianlığın birləşdirdiyi müxtəlif xalqların nümayəndələrindən törəyən simbioz birləşmə olan müasir erməni-haylar öz tarixlərini yaratmaq üçün başqalarının tarixini və mədəni irsini mənimsəmək yolu tutmuşlar. Yalanlar üzərində qurulan tarix isə qonşu xalqların mədəni və mənəvi dəyərlərinin mənimsənilməsi və dini missionerlik sayəsində ilkin mənbələrin saxtalaşdırılması hesabına yazılmışdır. Bütün bunlar Qafqaza köçürülən hayların monoetnik coğrafi və siyasi areal yaratmaq cəhdlərinin pərdəarxasını təşkil edir”.31 Ermənistanın son zamanlar atdığı müstəqil addımlardan biri “məxməri inqilab” adlandırdıqları küçə inqilabı oldu. Demokratik seçki keçirmək şüarı altında, heç vaxt müstəqil olmayan Ermənistanın müstəqil qərarlar qəbul etməyə qadir olan bir cəmiyyətin qurulacağı fonu yaratdılar. Lakin avantürist bir adam – N.Paşinyan baş nazir kürsüsünü ələ keçirdi. Bu avantüristin hakimiyyətə gəlməsi o qədər təsadüfi oldu ki, hələ də proseslər küçə oyunları səviyyəsindən irəli getmir. Bir əli Qərbin, bir əli Şimalın ətəyində olan küçə siyasətçisi N.Paşinyanın qəbul etdiyi müəmmalı qərarlar, etdiyi çıxışlar, gördüyü tədbirlər və s. iqtisadi cəhətdən böhran vəziyyətində olan Respublikanı inkişafa yox uçuruma apardı. Son günlər Konstitusiyada dəyişiklik, Dağlıq Qarabağa aid eyforiyalı çıxışlar, yalanlar, böhtanlar bir-birini əvəz etdi. Ermənistanda mövcud olan vəziyyətin xarakterini əks etdirən küçə demokratiyası “inqilabçılara” yaxşı heç nə vermədi. Xalqın sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmağa qadir olmayan heç bir iqtisadi islahat keçirə bilməyən, dünya banklarına 7, 5 millyard borcu olan bir respublikanın sosial vəziyyəti daha da pisləşdi. Belə bir vəziyyətdə olan respublikanın demokratiya oyunu oynamağı çox gülünc görünür. Ən çox gözlənilən, vacib bir problemin Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində nəinki, müsbət bir addım

31 Həbibbəyli Ə.İ. Ermənilərin tarixi həqiqətləri saxtalaşdırmalarının həqiqi səbəbləri [email protected] Bakı, 6 iyun 2018 – Newtimes.az 224 atmadı, əksinə elə ağılagəlməz, siyasətə və hüquqa sığmayan hərəkətlər etməyə başladı və bu müəmmalı davranışlar hələ də davam edir. Baş nazir Nikol Paşinyanın qeyri-ciddi addımları Ermənistanın perspektivdə yaxşı gələcəyə nail olacağı çox şübhəlidir.32 Belə bir vəziyyətdə parlament seçkiləri keçirən Ermənistanda keçmiş “ənənənin” davam etməsi gözələnilən idi. Bütün seçkilərdə bir qayda olaraq saxtakarlıqda “ixtisaslaşmış” Ermənistanın seçki sistemi yenə də əvvəlki ənənəsinə sadiqliyini göstərdi. 2018-ci il 9 dekabr tarixində keçirilən seçkilərin yekun nəticələrinə görə seçicilərin ümumi sayı 2 milyon 591 min 276 nəfər idi. Lakin, səsvermədə iştirak edənlərin ümumi sayı 1 milyon 262 min nəfər və ya 48,67 % təşkil etmişdir. Protokola görə 59 059 nəfər ( 4,7%) “Ermənistan Respublikaçılar partiyası”nın lehinə, 8530 nəfər (0,68%) “Sosial Demokratiya” partiyasına, 884 849 (70,44%) “Mənim Addımım” partiyasına səs verdiyi məlum olmuşdur. “Çiçəklənən Ermənistan” partiyası 80 049 (6.37%), “Xristian- Xalqın dirilişi” partiyası 6.460 (0,51%), “Milli Tərəqqi” partiyası 4122 (0.33 %) səs toplamışdır. Seçkilərdə 3-cü yeri tutan “Respublikaçılar Partiyası”nın deputatı Davit Şarnazaryan jurnalistlərlə söhbətində bildirirdi ki, bu Ermənistanın tarixində keçirilən ən rüsvayçı seçki idi. Seçkilərin nəticəsi barədə seçki qurtaran kimi (2018-ci il 10 dekabr saat 12 00-a qədər) Ermənistan Respublikasının İstintaq Komissiyası məlumat verdi ki, seçkilər zamanı qeydə alınan pozuntularla bağlı 55 şıkayət ərizəsi daxil olmuşdur. Bunlardan 9-u İrəvanda, 9-u Şirakda, 4-ü Araqacodnda, 9-u Araratda, 8-i Qeğarkunikdə, 2-si Armavirdə, 1-i Vayoç Çori, həmçinin Davuş və Lori regionlarında qeydə alınmışdır. Edilmiş seçki saxtakarlıqlarından 51-i təkrar səs verməyə

32 Eyvazov A. Ermənistanın hazırda 7,5 miliard dollar dövlət borcu 2020-ci ildə 9 miliard dollar olacaq. Newtimes.az, noyabr 2018 225 cəhd, 3-ü səsvermə gizliliyinin pozulması, 1-i isə seçiçilərin azad iradəsinin pozulması olmuşdur. Bütün bunlar işğalçı Ermənistanın dövlət siyasətinin səviyyəsini, bu ölkənin siyasi, iqtisadi və sosial simasının əsl mahiyyətini göstərir.

Qintaras Visoskas (Litva)

Осторожно - армянская провокация в Грузии

Прежде всего, хочу напомнить, что 16 января 2019 года в Париже состоялись важные дебаты между министрами иностранных дел Азербайджана и Армении. Главный вопрос дебатов - будущее Нагорного Карабаха. Парижские дебаты Азербайджан считает, что продолжавшиеся четыре часа переговоры можно назвать конструктивными. Официальный Баку рад тому, что у него была возможность подробно изложить свою позицию, и согласен, что дебаты нужно продолжать «во что бы ни стало». Примечательно, что результаты дебатов положительно оценило руководство ООН и Евросоюза. Европа ждет мира в Южно-кавказском регионе, ждет справедливого и мирного урегулирования нагорно-карабахского военного конфликта. Почему Европа считает дебаты 16 января обнадеживающими, можно предположить. Во время беседы, которая длилась почти полдня, обе стороны обмолвились, что пришло время решать, «как оба народа подготовить к жизни в мирных условиях» и «что можно предпринять для урегулирования конфликта». Эти слова были произнесены во время переговоров. И это невозможно отрицать.

226

Однако Армения, судя по реакции армянской прессы, не подготовилась к конструктивному диалогу. Уже после знакомства с публикациями в некоторых армянских изданиях складывается впечатление, что Армения после 16 января начала впадать в панику. В печати как заклятье звучат напоминания: Армения не имеет права покидать оккупированные земли, Азербайджан обязан смириться с тем, что проиграл войну за Нагорный Карабах, и немедленно признать Нагорно-Карабахскую республику независимым государством. Армения хитрит В прессе то и дело попадаются заявления вроде такого: если Армения вернет хотя бы пядь оккупированной земли, это будет означать, что официальный Ереван с позором капитулировал. Так, на интернет-портал Regnum в материалах от 22 января 2019 года находим публикацию Сергея Шакарянца, который гневно вопрошает: «Что значит подготовка народов к миру?» Подобное недовольство автора можно понять только таким образом: Армения не хочет признавать, что рано или поздно Нагорный Карабах придется возвращать Азербайджану. По-хорошему или по-плохому - но придется возвращать, потому что Азербайджан никогда не согласится с «утратой этой территории». Поэтому логично было бы, чтобы армянские власти, армянские политологи и пресса прекратили истерически разжигать антиазербайджанские настроения как у себя, так и за рубежом. О том, что Армения в ярости и не хочет признавать свое моральное поражение, свидетельствует и статья Акопа Бадаляна в издании Lragir, в которой автор с похвалой отзывается о тех, кто не хочет менять сложившуюся на сегодняшний день ситуацию (контроль над Нагорным Карабахом осуществляют вооруженные армянские подразделения, там нет ни одного азербайджанца), а тех, кто стремится к переменам (к уходу армянских военных

227

формирований и возвращению в родные земли изгнанных азербайджанцев), наоборот, критикует. Когда не хватает здравомыслия Официальный Азербайджан предупреждает: если армянские политики будут руководствоваться шовинистическими лозунгами, ничего конструктивного и компромиссного во время дебатов достигнуто не будет - все усилия по справедливому и мирному урегулированию конфликта окажутся в тупике. А это значит, что останется единственный способ - силой выгнать оккупантов. Но Азербайджан не хочет прибегать к крайним мерам. Он все еще верит, что армянские политики не лишены здравомыслия. Ведь, оккупируя Нагорный Карабах, армяне прекрасно понимали, что они пострадают не только в моральном и экономическом плане, они знали, что их непременно изолируют от таких важных проектов регионального сотрудничества, как нефтепроводы, газопроводы, стратегические дороги. На Армению уже косо смотрит даже Организация Договора о коллективной безопасности (ОДКБ) - входящим в нее странам, таким как Белоруссия и Казахстан, надоели постоянные, тенденциозные интриги официального Еревана, очерняющего и критикующего Азербайджан. Лидерам ОДКБ не нравится, что официальный Ереван требует постоянно поддерживать Армению, даже тогда, когда она явно неправа. Лидеры ОДКБ поддерживают позицию Азербайджана: все армянские военные должны покинуть Нагорный Карабах, все азербайджанские беженцы имеют право вернуться в Нагорный Карабах. Только в этом случае официальный Баку будет считать, что он восстановил территориальную целостность своей страны. Армения, руководствуясь здравым смыслом, должна бы с радостью отказаться от Нагорного Карабаха, поскольку оккупация этих земель несет ей только несчастья и беды. И все же официальный Ереван, похоже, блефует: твердит

228

Западу, что хотел бы дружить с Азербайджаном, но не может на это пойти, поскольку, видите ли, армянский народ этого не хочет, а они, армянские власти, обязаны слушать голос народа. Сами бьют, сами же и плачут Армяне сами разжигают антиазербайджанские настроения, а потом жалуются, что дети, с малых лет воспитанные в антиазербайджанском духе, вырастают и не хотят дружить с Азербайджаном. Вывод один: сами армяне должны готовить себя к миру с Азербайджаном. Азербайджан здесь ничем не может помочь. Азербайджанцы давным-давно готовы к мирному сосуществованию - верните ему то, что незаконно отняли, и он простит все нанесенные обиды. Памятник в Грузии — средство разжигания вражды И все-таки официальная Армения продолжает разжигать антиазербайджанские настроения. И делает это не только среди своих сограждан, но и за пределами страны. Например, в Грузии. В этом году 20 января в Ахалкалакском районе в регионе Джавахети, где компактно проживают армяне, после реставрации был торжественно открыт установленный еще в 1995 г. памятник Михаилу Авагяну — человеку, ничего общего с Грузией не имеющему. В торжествах приняли участие мэр Ахалкалаки Юрик Унанян, глава регионального отделения партии «Грузинская мечта» Наири Ирицян, а также депутаты грузинского парламента Энзел Мкоян, Самвел Манукян и посол Армении в Грузии Рубен Садоян. По грузинским законам, если памятник небольшой, для его установки или реставрации не требуется разрешение центральных властей. В Джавахети живет большое число армян, и они могут без формального разрешения Тбилиси поставить много маленьких, мелких памятников, которыми они увековечат память своих соплеменников. Это произошло и в случае с памятником М.Авагяну. Но

229

зачем армянам понадобился этот памятник, ведь у М.Авагяна нет никаких заслуг перед Грузией? А все дело в том, что М.Авагян был смертельным врагом Азербайджана. Образно говоря, для Грузии ничего хорошего не сделал, зато напакостил Азербайджану. Официальный Баку обвиняет этого человека в том, что он участвовал в военных действиях против Азербайджана во время оккупации Нагорного Карабаха. Так что, установив в Грузии ему памятник, армяне не только позаботились о своих интересах, но и поссорили азербайджанцев с грузинами. Азербайджан вручил Грузии официальную ноту протеста. И Грузия оказалась в очень сложной ситуации, поскольку юридически она не вправе притеснять армянское национальное меньшинство. Особенно в глаза бросается то, что памятник был обновлен и установлен в день всенародной скорби в Азербайджане. В этот день в 1990 г. в Баку были введены советские войска, и в результате столкновений 137 человек погибли, 744 были ранены, а 841 незаконно задержаны. И, несмотря на то, что администрация Ахалкалаки отрицает свою причастность к реставрации памятника (по их словам, это сделало гражданское общество), руку местной администрации можно легко разглядеть. Так что 20 января живущие в Джавахети армяне плюнули в лицо не только Азербайджану, но и Грузии. Особенности армянского сепаратизма в Грузии Скорее всего, иначе и быть не могло. Дело в том, что этими грузинскими землями издавна, особенно после распада Советского Союза, управляли сепаратистские армянские организации, такие как «Вирг», «Джавахк», «Парвана». В кабинетах руководителей этих организаций на стенах висели карты «Великой Армении от моря до моря», согласно которым в состав Армении входили и такие чисто грузинские города, как Тбилиси и Кутаиси.

230

Живущие в Джавахети армянские юноши чаще всего служили не в грузинской армии, а на дислоцированной неподалеку 62-й российской военной базе. В школах на территории базы армян учили не грузинскому языку, не грузинской истории — им преподавалась только история Армении, только родной армянский язык. На то, что детям нужно будет знать грузинский язык, потому что они живут в Грузии, армянским сепаратистам было наплевать. Любопытно, что довольно долгое время там вел активную деятельность некто Ваагн Чахалян, лидер движения «Единый Джавахк». Именно он заявлял: «Если только Армения попросит, я закрою железную дорогу „Баку — Тбилиси — Карс“, если Еревану будет нужно, взорву газопровод „Баку — Тбилиси — Джейхан“. Только в 2008 г. грузинские власти прижали хвост автору этих угроз, обвинив его в том, что он агент ГРУ. Вот такие новости на Южном Кавказе.

Qintaras Visoskas (Litva)

Осторожно – новые интриги армянских лоббистов

Bозвратить Нагорный Карабах Aзербайджану мешают силы, намного серьезнее и мощнее, нежели Армения. Азербайджану злостно вредит по всему миру распространившееся всемирное армянское движение, имеющее 100-летний опыт деятельности, срособное скрываться под „красивыми лозунгами“ и трансформироваться в новые образования, когда этого требуют изменившиеся геостратегические концепции. Таинственный армянский богач Всемирное армянское движение и его составная – Третья армянская республика, - это хамелеон, по надобности меняющий цвет, тактику, способы борьбы. Kогда полезно

231

и действенно, они хватаются за оружие, а когда террор становится не только непопулярным, но и презираемым, они пишут книги, искажающие историю, нагло врут, говоря с высоких европейских трибун. Основной “конек” этого всмирного движения: армяне – это народ, один из наиболее пострадавших в мире, поэтому он заслуживает сочувствия, помощи, уступок. В теперешнее время инициативу – укреплять армянское государство за счет турецких и азербайджанских земель – перенял европейский Al DATO-вский отдел. Серый кардинал этого отдела – господин Каспар Карапетян. Полагается, что этот армянин, избегающий публичности, даже несколько раз посещал оккупированный сепаратистами Нагорный Карабах (НК), где познакомился с силами, отнявшими НК у Азербайджана. Он также собирал денежные средста для сил, оккупировавших НК. Стремления K. Kaрапетяна – очевидны. Чтобы Европа не сопротивлялась усилиям армян удержать НК в своих руках. Чтобы множество политиков Европы смирились с Нагорным Карабахом, оторванным от Азербайджана. Когда-то в социальных сетях этот таинственный армянин хвастался, что на одной вечеринке в Брюсселе ему удалось собрать даже 3 млн. 800 тыс. eвров, предназначенных для поддержания оккупационного режима в НК. Но в официальных источниках об этом человеке – почти никакой информации. Ясно только то, что он – гражданин Греции, имеющий армянский паспорт. Ему 70 лет. Центр его деятельности – столица Бельгии Брюссель. Его детство прошло в Бейруте, который считается цитаделью армянского терроризма. Когда терроризм стал непопулярным, его связи с террористической армянской организацией ASALA прервались. Он часто гостит на Ближнем Востоке и в Пакистане – как будто заботится охраной христианского права. В Румынии и Сербии

232

наставил армянских крестов – хачкаров. По крайней мере так объявлено в некоторых заграничных изданиях. Как этому армянину удалось скопить такое огромное состояние? В Бельгии у него имеются ювелирные магазины. Полагается, что алмазы ему нелегально доставляются из военных зон в Африке и здесь, в Европе, они обрабатываются. А после этого, обеспечив официальными сертификатами, алмазы доставляются в роскошные ювелирвые магазины Европы. Большую часть этих денег он отдает именно сепаратистам, отнявшим Нагорный Карабах у Азербайджана. Наверно за эти деньги была создана и „Федерация европейских армян за справедливость и демократию“, между прочем, тесно сотрудничающая с зарубежной разведкой Армении. 15 марта 2017 года в один из ресторанов Страсбурга K. Kaрапетян пригласил значительное число европарламентариев. Позднее несколько из этих европарламентариев ездили посетить именно Нагорный Карабах. Так называемая Группа армянских друзей, поселившаяся под крышей Европарламента, - результат коварственной деятельности Карапетяна. Методика, каким способом K. Карапетяну удается привлечь в свою сторону большие зарплаты и огромные социальные гарантии имеющих европарламентариев, – элементарная. Сначала выясняются слабости. Если потенциальная жертва любит золото – ей дарится золотое кольцо, если политик уже потерял мужское обаяние, ему посылается красавица, ну, а если европарламентарий гей – его знакомят с симпатичным мужчиной. И вот тогда, когда все это скрупулезно зафиксирует армянская разведка, некоторые европарламентарии при всем своем желании не могут отойти в сторону. Словом, наглость армянских националистов и ими обеспечиваемых европейских политиков не знает предела. Перейдены все границы приличия

233

На днях группа депутатов Европарламента, руководимых армянским лоббистом Андерсом Примдалом Веспасяном, представляющим Данию, со странным вопросом обратилась в Еврокомиссию и к Фредерику Могерини, Вeрховному представителю eвросоюзной политики зарубежных дел и безопасности. Они требовали объяснить, почему специальный представитель ЕП по вопросам Южного Кавказа и грузинского кризиса и другие официальные лица Европы никогда не навещают оккупированный Арменией Карабах. По мнению лоббистов, указанные лица “имеют законное основание гостить в Нагорном Карабахе“. Авторы заявления также требовали принять во внимание “мнение народа Арцаха“ и назвали шантажом позицию Азербайджана: все, которые теперь посещают НК без разрешения Баку, aвтоматически попадают в черные списки, запрещающие посещать территорию Азербайдана. Так что армянское вранье - очевидное. Во первых, мир не знает народа Арцаха. Tакого народа никогда не было. Это – те же самые армяне. Пробуя выдать себя за какую-то другую народность, оккупировавшую земли НК, армяне просто путают следы: дескать, в Армении живут одни, а в НК – другие армяне. Во вторых, официальный Ереван, видимо, старается создать впечатление, что эта территория де факто и де юре существует независимо от Азербайджана, если ее постоянно посещают, пусть и немногочисленно, oфициальные представители ЕП. Tактика меняется Между прочим, армянская сторона, раньше постоянно доказывавшая, что вопрос Нагорного Карабаха не должен решаться нигде, за исключеним ESBO (Европейская организация по безопасности и сотрудничеству – red.), сегодня резко изменила тактику – пробует вовлечь в этот процесс и другие европейские структуры. Вспомним

234

истерические припадки в Армении в то время, когда Азербайджан становился инициатором резолюций, связанных с конфликтом в Нагорном Карабахе и принимаемых в ООН или в Европарламенте. "Разумеется, Минская группа ESBO является единственным официальным посредником, которого принимают конфликтирущие стороны. Но все равно, Cоюз Европы в качестве soft power может и обязан сделать больше для установления мира“, - так прокомментировал требования лоббистов К. Карапетян, председатель Комитета АI DATA („Армянский вопрос”) Eвропейского офиса ARFD (Aрмянской Революционной Федерации „Дашнакцутюн“). Почему же все так неожиданно изменилось? Почему группа Минска, за которую руками и ногами держалась страна - оккупант, вдруг перестала быть единственной и неповторимой? Армения связывала с этой структурой большие надежды, надеясь, что государствам – посредникам удасться сломать сопротивление Баку. Не удалось, и теперь Ереван отказывается от “моногамии”, расширяя фронт нападения на Азербайджан. Но Карапетян обманывает себя и соплеменников, утверждая: “То, что такое большое число депутатов Европарламента поднимает эти вопросы, cвидетельствует о том, что издатели европейских законов много лучше ознакомлены с теперешней социальной – экономической изоляцией арцахского народа и начали сомневаться насчет пассивной позиции ЕС”. Видимость поддержки Суть, конечно, не в изобилии политиков или в их меньшинстве. Бывали периоды, когда похожие требования поднимало и обращение подписывало намного большее число депутатов и политиков, нежели теперь. Bcе зависит от количества денег, выделяемых для этих целей. Чем больше денег, тем больше подписей. Все просто, как два

235

раз два. Существующая армия лоббистов одряхлела и больше не может удовлетворять растущих потребностей армян. За почти три десятилетия у лоббистов так и не хватило нужных аргументов, cвязи с чем возникла острая необходимость создать видимость массовой поддержки армянских оккупантов в eвроструктурах. Много – это еще не значит эффективно. И сколько бы депутатов не подписало обращение к Ф. Могерини, глава внешей политики EС не отменит своих слов, утверждающих, что Европа всячески поддержала, поддерживает и впредь будет поддерживать территориальную целостность Азербайджана (вместе с НК). Также как из стратегии по внешней политике и безопасности EC не будут вычеркнуты гарантии территориальной целостности стран, в том числе и Азербайджана. А насчет попыток представителя комитета AI DATА аппелировать к посещениям еврочиновниками оккупированных территорий Грузии, так ведь армянская сторона сама боролась за то, чтобы карабахский конфликт считался особенным, уникальным. Kогда в PACE или в EП принимались резолюции насчет поддержки территориальной целостности Украины и Грузии, а Азербайджан оставался “забытым“, праздничные фейерверки прежде всего организовывались в Армении. Обращение с какими нибудь требованиями к руководителям европейской политики – очевидная наглость. А K.Kaрапетян еще и предупреждает, что европейский офис Комитета AI DATA Армянской революционной федерации “Дашнакцутюн” (ARFD) непременно будет интересоваться, какой бyдет реакция Верховного представителя Европейского Союза по иностранным делам и политике безопасности, которая ожидается максимум через шесть недель. Что последует за ответом г. Ф. Moгерини, если этот ответ не удовлетворит армянскую сторону – большой вопрос.

236

Bо всяком случае нельзя забывать, что речь идет о дашнаках, и что еще никто не отменял такого понятия, как армянский терроризм.

Rafiq Səfərov

Из истории возникновения термина «Курдистан» в Северном Азербайджане

Регион традиционного расселения курдов

Курды наряду с азербайджанцами, турками и другими народами издревле обитают в Передней Азии. Места традиционного проживания курдов были расположены по обоим склонам хребтов и их отрогов главной горной цепи Загрос и охватывали территорию от Керманшаха до эялета Хакяри и прилегающую юго- восточную часть Восточно-Анатолийского нагорья. Курды населяли высокогорную страну, вели в основном кочевой и полукочевой образ жизни по маршруту гышлаг – яйлаг, занимаясь отгонным горным скотоводством, и своим стереотипом поведения в немалой степени напоминали кавказских горцев. В начале XX в. число оседлых курдов было незначительным. Проживание в географически изолированной горной местности – фактор, который наложил сильнейший отпечаток на всю курдскую историю. Эта важнейшая особенность их истории вызвала, в свою очередь, архаичность и застойность хозяйственного и общественного уклада курдского общества. Курды никогда не имели своего государства. В истории Ближнего Востока курды проявились в XII в., когда совместно с сельджукскими туркменами остановили и опрокинули первую колониальную экспансию европейцев во время крестовых походов.

237

В связи с османскими завоеваниями в XVI-XVII вв. территории тюркимано-кызылбашских (азербайджанских) государств Аккоюнлу и Сефевидов в Анатолии и Месопотамии (Джазира и др. области), а также беспощадным подавлением тюркимано-кызылбашских восстаний против османской власти произошла значительная гибель и изгнание их, в результате чего высвобожденные от них земли заселили жившие по соседству курды. Ареал расселения курдов расширился почти на все Восточно-Анатолийское нагорье. Согласно условиям мирного договора 1639 г. государственная граница между Османской империей и Кызылбашской державой была окончательно закреплена по водоразделу горной системы Загрос. Если в XV-первой половине XVI в. территории, на которых находились курдские поселения, являлись землями Азербайджана, вначале во владениях Каракоюнлу, а затем Аккоюнлу и Сефевидов, то после войн с Османской империей территория, компактно заселенная курдами, оказалась разделенной между этими двумя крупнейшими государствами Передней Азии. Причем большая часть курдских поселений оказалась в новых пределах Османской империи, а меньшая часть населенных курдами земель осталась в составе Кызылбашской державы. Распад Османской империи в результате Первой мировой войны и образование в дальнейшем новых государств способствовал разделению курдских поселений между четырьмя государствами Ближнего и Среднего Востока (Турцией, Ираном, Ираком и Сирией).

Происхождение и этноконфессиональные различия

Относительно происхождения курдов среди ученых- ориенталистов нет единого мнения. Часть специалистов считает их пришельцами с восточного побережья

238

Каспийского моря. Их предки начали переселяться в Переднюю Азия в I тыс. до н.э. через территорию Туранских степей. По всей видимости, курдский народ ведет свое происхождение от парфян, которые со II в. до н.э. по 226 г. н.э. господствовали в Иране. Во время распространения ислама подавляющая часть курдов стала мусульманами. Но часть из них сохранила прежние культы с негативным мироощущением. Они известны в истории под названием езиды. Несмотря на то, что обе конфессиональные группы говорят на курдских диалектах, принципиальная разница в религии играет этноразделительную роль. Езиды часто не причисляют себя к курдам и считают себя отдельным народом. Более того, как езиды, так и курды считают себя отличными друг от друга этносами. Отдельными народами их считают в Армении, Грузии и других странах, в которых проживают курды и езиды. Кроме того, проживающий в Турции народ заза со своим языком отличает себя от курдов и считает себя отдельным народом с собственным языком зазаки или дымли/ димили.

Термин Курдистан в истории

Известно, что арабы, которые доминировали в регионе до сельджуков, не называли регион Курдистаном. До появления термина Курдистан со стороны Сельджуков региону проживания курдов давались различные названия вроде того, как «курдский Зозан». Однако определение этого региона неясно; не очень ясно, где именно начинаются эти места, и какую территорию они могли охватывать. На Ближнем Востоке термин Курдистан, который использовался для обозначения географического и этнического региона курдов, на протяжении всей истории

239

впервые встретился в сельджукский период. Начиная с XII в., Сельджуки находящуюся под их управлением административную единицу стали рассматривать как определенный регион места обитания курдов, который и стали называть Курдистаном. В известной литературе Сельджуки были первыми, кто использовал термин Курдистан. Каковы конкретно границы административного деления Курдистана при Сельджукском правлении, детали административных характеристик этого периода не ясны. Тем не менее, спустя двести лет появился ряд сообщений по этим вопросам. Так, например, в работе Хамдаллаха Казвини «Нузхат ал-Кулуб», написанной в 1340 г., есть информация об области Курдистан, границы области были обозначены как Ирак-и Араб, Хузистан, Ирак-и Аджем, Азербайджан и Диярбакыр33. В дальнейшем тюркимано-кызылбашские правители, в частности Сефевидские шахи, иногда использовали топоним Курдистан в значении названия небольшой области, расположенной между областями Азербайджан и Луристан вдоль османской границы. Однако чаще всего этот регион носил название Арделан. Места обитания курдов на другой стороне Загроса, в османских владениях, носили официальные названия административных единиц – Мосульского, Шехризорского, Ванского и Диярбекирского эялетов. Османские власти не использовали термин Курдистан для обозначения районов проживания курдов.

Курды в Азербайджане

33Hamd-Allah Mustawfi of Qazwin. The Geographical part of the Nuzhat-al-Qulub in 740 (1340) / Transl. by G. le Strange. Leyden, London, 1919. 240

Возникновение курдских по происхождению династий на территории исторического Азербайджана было связано с событиями IX-XI вв. на Ближнем Востоке. Те курдские поселения и кочевья, которые Россия застала на территории Северного Азербайджана, начали образовываться с конца XVI в.34 после османской оккупации азербайджанских вилаетов Кызылбашского государства. Согласно источникам османская администрация переселила некоторые курдские племена в Карс, Иреван, Нахчыван, Капанат-Зангезур и Карабаг. На территории Капанат-Зангезура курдов поселили в долине реки Хакяри и ее притоков. В Карабаге они распространились в верховьях реки Тертер. После завоевания Южного Кавказа со стороны Российской империи в списках народов, проживающих на территории России, оказались курды – жители юго- западных провинций Северного Азербайджана. Наибольшее число курдов проживало на территории Иреванского эялета, затем по количеству курдских насельников можно выделить Капанат-Зангезурский эялет, и совсем небольшое количество курдов существовало среди населения Карабагского и Нахчыванского эялетов. Курды во время русского завоевания повторили судьбу практически всех мусульманских народов Крыма, Кавказа, Степи и Западного Туркестана. В течение 1801- 1828 гг. из североазербайджанских эялетов Иреван, Нахчыван и Капанат-Зангезур в соседние страны, Османскую империю и Кызылбашскую державу, вынужденно ушла и была изгнана большая часть курдов – до 5 тыс. семей (примерно от 26 до 35 тыс. чел.)35. Однако

34Гейбуллаев Г.А. Топонимия Азербайджана. Баку, 1986. 35Сафаров, Рафик. Русское завоевание и демографические изменения на Кавказе / Международная научная 241

апологеты надуманной курдской проблемы еще в конце XIX-начале XX в. сомнительными положениями и откровенной подтасовкой фактов пытались затушевать и даже умолчать сам факт выселения курдов.

Курдский вопрос

Техническое и промышленное отставание Османской империи и Кызылбашской державы от Европы и России привело к постепенному ослаблению этих двух тюрко-мусульманских государств. Финансовое и экономическое порабощение их со стороны империалистических стран позволило последним вмешиваться во внутренние дела, вносить раздор между народами, настраивать, особенно руками миссионеров, этноконфессиональные меньшинства на вооруженную борьбу со своим правительством, подготавливать и осуществлять новые разделы (территориальные или на сферы влияния) в Передней Азии. Европейские и российские колонизаторы помимо христианских меньшинств подстрекали и мусульманские народы. Так, например, начиная с XX в. стал подниматься и муссироваться вопрос национально-культурных прав курдов Турции теми странами, которые сами держали в рабстве, угнетали и даже истребляли путем проведения откровенной политики геноцида целые народы в своих колониальных владениях. Причем сами курды считали себя неотъемлемой частью мусульманской общины Османской империи, имели такие же права, как и османы,

конференция «Археология (III) и этнография (II) Кавказа». Краткое содержание докладов. Баку, 2000 С. 210-211; Safarov, Rafik F. Batı Azerbaycan: Etno-Politik Deyişiklikler ve Ermenistanın Kurulması (1801-1921) / Türkler. 19. C. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. S. 168; 242

и ни о какой так называемой «национально- освободительной борьбе» даже не помышляли. От их имени об этом твердили сами империалисты. Это было плодом вымысла и грубой тенденциозности, граничащей с прямой фальсификацией исторических фактов, представителей стран Европы и России в колонизаторских целях использовать курдов путем их провокации для полного порабощения Османской империи и Кызылбашской державы.

Трагическая судьба курдов в период Первой мировой войны

Накануне Первой мировой войны в мире насчитывалось примерно 3,4-3,5 млн. курдов. Большая часть курдов (около 2,4 млн.) обитала в Османской империи, меньшая (0,9 млн.) проживала в Кызылбашской державе и 155 тыс. курдов, включая 45,3 тыс. езидов, были подданными России. Как было показано выше, территория русского Закавказья никогда не была местом исторического расселения курдов. Те немногочисленные курды в Северном Азербайджане сильно пострадали от русского завоевания. С последней трети XIX в. наблюдается рост курдов, особенно после завоевания Карсской области со значительным курдским населением. В основном во второй половине XIX в. начался наплыв езидов в Закавказье. К началу 1914 г. около 96% курдов и все езиды России проживали в Закавказье. Более половины их приходилось на Карсскую область. Много курдов (31 тыс.) и езидов (16 тыс.) обитало в Иреванской губернии. Помимо большого числа курдов и езидов в Сурмалинском уезде, множество их было компактно сосредоточено в Эчмиадзинском, Иреванском и Александропольском уездах данной губернии. В будущем именно эти уезды с добавлением Новобаязетского уезда

243

составят основную территорию Армянской ССР. В пересчете данных переписи 1897 г. в современных границах получится, что в Армении проживало 17,2 тыс. курдов и 6 тыс. езидов, а в Азербайджане только 5 тыс. курдов по языку. Эта республика могла стать наиболее подходящим местом не то что для создания Курдистанского уезда, но и образования курдской автономии, если бы не трагические события 1914-1921 гг. в Анатолии и Закавказье. Однако как показывают исторические факты армяне не оставили практически никаких шансов курдам и азербайджанцам даже для выживания на территории Армении. В период Первой мировой войны театр военных действий на Кавказском фронте между Россией и Османской империей охватывал места проживания курдов. Во время османского наступления зимой 1914- 1915 гг. их поддержали батумские и карсские мусульмане, в том числе и курды. Карательные акции русских с участием армянских головорезов, имевших богатый опыт такого рода зверств, унесли жизни 88 тыс. мусульман36. Это был первый геноцид тюрко-мусульманского населения в войне. Курды Карса также стали жертвами этих ужасных событий. Успешное наступление русских позволило армянам продолжить тюрко-мусульманский геноцид в Восточной Анатолии. По подсчетам ярого туркофоба Х. Арфы в течение 1915-1918 гг. было истреблено до 600 тыс. курдов37. После падения Российской империи и вывода войск из Закавказья армяне в январе-феврале 1918 г. учинили азербайджано-мусульманский геноцид в Карсе, Иреване и

36 Сафаров Р. Ф. Изменение этнического состава населения Иреванской губернии в XIX-XX веках. Баку, 2009. C. 172-173. 37 Arfa H. The Kurds. London, 1966. 244

Нахчыване. В течение 1918-1921 гг. созданное на землях Северного Азербайджана армянское государство и армянские банды, творя невиданные зверства, убили сотни тысяч азербайджанцев и представителей других мусульманских народов, включая курдов. Таким образом, курды наряду с турками, азербайджанцами и др., как в XIX-начале XX в., так и в 1914-1921 гг. стали жертвами кровавого геноцида со стороны армян и их пособников. В 1921-1923 гг. на время окончания всех военных действий и актов тюрко- мусульманского геноцида оставалось в живых 2,8-2,9 млн. курдов, включая в их число езидов, заза и др.

Использование империалистами термина Курдистан в Анатолии и Северном Азербайджане

После Первой мировой войны и поражения Османской империи победившие страны Антанты оккупировали большую часть страны и в 1920 г. навязали капитулировавшему правительству Севрский договор, который предусматривал раздел страны между победителями. Они также предусмотрели создание в Восточной Анатолии курдского государства и армянской территории. Однако это обещание было аннулировано три года спустя, когда Лозаннский договор установил границы современной Турции и не предусматривал курдское государство, оставив курдов со статусом меньшинства в соответствующих странах их расселения. Новосозданное на азербайджанских землях армянское государство после советизации было превращено в российский оплот в виде Армянской ССР, старательно очищенный армянами от азербайджанцев и живших среди них курдов. На территории современной Армении резко сократилась численность езидов и др., из

245

307 тыс. азербайджанцев уцелело лишь 10 тыс., а курдов вообще не осталось. В течение первых месяцев советской власти Армении с помощью центральных властей не удалось заполучить Нагорный Карабаг, весь Капанат- Зангезур и весь Нахчыван. Поэтому имея на руках такой козырь, как практически моноэтническую Армению, они предлагали отделить местности с армянским и азербайджанским населением соответственно к Армении и Азербайджану38. В результате советскому руководству Азербайджана было навязано обсуждение вопроса «О границах Азербайджана и Армении».39 На заседании 27 июня 1921 г. указывалось, что «с точки зрения административной и экономической целесообразности нельзя отделять друг от друга местности по национальному признаку».40 Но поступили как раз наоборот, и территориальные границы Армении были образованы по этническому признаку. Таким образом, Армении помимо большей части Иревана были переданы южная половина Казах-Шамшадиля, часть Нахчывана – махал Даралагяз и большая часть Капанат-Зангезура, которые армянские дашнаки и банды головорезов успели очистить от азербайджанцев и обармянить их. Но армянские политики продолжали претендовать на Карабаг, засылая туда агитаторов. Кавбюро ЦК РКП(б) начало 4-5 июля 1921 г. обсуждение территориальной принадлежности Нагорного (Верхнего) Карабага, навязанное армянским руководством. С одобрения Сталина в состав будущей автономии против воли шушинцев

38 К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР. 1918-1925: Документы и материалы / Под ред. Д.П. Гулиева. Баку, 1989. С. 86-90 (далее – К истории образования НКАО). 39 К истории образования НКАО. С. 86-87. 40 Там же. 246

включались город Шуша и его район, населенные исключительно азербайджанцами41. В результате давления Москвы декретом Азербайджанского правительства от 7 июля 1923 г. была образована новая административно-политическая единица – Автономная Область Нагорного Карабага (в последующем – НКАО) с центром в местечке Ханкенди. В одном из пунктов декрета указывалось, что автономная область образуется из армянской части Нагорного Карабага. Однако, несмотря на категорический отказ шушинских азербайджанцев под нажимом Сталина город Шуша и район были насильственно включены в состав Нагорного Карабага, и тем самым территориально почти вплотную сблизив его с Зангезурским выступом Армении. Параллельно этой акции политика пресловутых автономий была нацелена и на другой регион Азербайджана, расположенный на границе между НКАО и Арменией. Регион, о котором идет речь, является частью Зангезура, населенный наряду с азербайджанцами курдским меньшинством. Административно- территориальные изменения в местах расселения курдов начались после армянского захвата Зангезура. Так, после определения армяно-азербайджанской границы в 1921 г. восточная часть Зангезурского уезда осталась за Азербайджаном и была переименована в Кубатлинский уезд, включавший нынешние Лачинский, Кубатлинский и Зангеланский районы. Армянские политики, преследуя далеко идущие цели, этот уезд в печати упорно называли «Курдистаном»42. Так, например, западная часть нагорного района Джаванширского уезда (нынешний Кельбаджарский район) стала носить название Курдистан, хотя исторически это был махал Келаны. По этой причине

41К истории образования НКАО. С. 86-92. 42 Там же. С. 55. 58, 62, 77, 126. 247

при проведении сельскохозяйственной переписи осенью 1921 г. советские органы агитировали местных азербайджанцев записываться курдами, за что сулили материальное поощрение43. А народный комиссар национальностей И.Сталин в своей статье под заголовком «В договорных Советских республиках. В Курдистане» за 3 октября 1921 г. проинформировал советскую общественность о том, что всерьез обсуждается вопрос о создании Курдистанской республики44. Все тот же Сергей Киров 21 июня 1923 г. на заседании Совнаркома Азербайджана предложил создать Курдистанский уезд. Именно из политических побуждений Кубатлинский уезд, расположенный между НКАО и Арменией, в 1923 г. при создании НКАО был переименован в Курдистанский уезд, хотя раньше Курдистаном никогда не назывался45. Решение образовать этот уезд было принято параллельно с созданием НКАО. Центр и границы нового уезда определялись при установлении границ Нагорного Карабага. Территория НКАО отрезала замкнутую с трех сторон горными хребтами верхнюю часть Джаванширского уезда от нижней части уезда и небольшие части Шушинского и Джебраильского уездов, лежащие на западной стороне Карабагского хребта. Поэтому помимо большей части Кубатлинского уезда, он включал части Джаванширского, Шушинского и Джебраильского уездов. Под председательством С. Кирова указом ЦИК Азербайджанской ССР от 16 июля 1923 г. был образован Курдистанский уезд, охватывавший территории нынешних Кубатлинского, Лачинского и Кельбаджарского районов. Первым центром нового уезда

43 Букшпан А. Азербайджанские курды. Баку, 1932. С. 55. 44 Газ. «Жизнь национальностей», 1921, 3 октября. 45Букшпан А. Азербайджанские курды. Баку, 1932. С. 55. 248

была деревня Пирджахан. Позже центр был перенесен в поселок Лачин. В связи с резкими административно- территориальными изменениями, связанными с созданием НКАО, были упразднены Джаванширский, Шушинский и Кубатлинский уезды и образованы новые Агдамский и Курдистанский уезды. Приграничная южная часть Кубатлинского уезда была передана в состав Джебраильского уезда. В атмосфере большевистской эйфории прозвучало предложение о создании курдской автономии46, что подразумевало наличие курдского большинства в населении уезда. Проверим это на этностатистических материалах и анализе этнодемографической ситуации в регионе. Первая всероссийская перепись 1897 г. учитывала население по одному из главных этнических признаков – родному языку. Она зафиксировала всего 5,4 тыс. курдоговорящих47 на современной территории Азербайджана. Все они были мусульманами, в Зангезурском уезде отмечено 1.807 чел., а в Джаванширском уезде – 571 чел. с родным курдским языком48. После советизации в Азербайджане по переписи 1921 г. было учтено 31.130 курдов (по национальности)49 в основном в тех же Джаванширском и Кубатлинском уездах. По данным всесоюзной переписи 1926 г. численность курдского населения в Азербайджане

46 Там же. С. 49-53, 61-66; К истории образования НКАО. С. 154. 47Бахышев Ч.А. Изменение этнического состава населения Азербайджанской ССР (по данным переписей 1897-1979 гг.). СЭ, 1982, № 5, с. 66. 48 Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXIII. Елисаветпольская губерния. СПб., 1904. 49Все Закавказье. Тифлис, 1923, с. 5, 7. 249

составила 41.283 чел. по национальности (народности)50 и всего лишь 7.335 чел. по родному курдскому языку51. Большая часть курдов была расселена в Курдистанском уезде: 37.182 чел. по народности составляли 72,3% и 3.123 чел. по родному курдскому языку – 6,1% всего населения уезда. Остальные так называемые «курды» родным назвали азербайджанский язык. Существующая огромная в несколько раз разница между зафиксированными курдами и курдофономи свидетельствует о том, что: 1) большая часть насельников уезда является азербайджанцами и 2) действительно часть курдов с родным азербайджанским языком сохраняла свою этническую идентичность. Материалы переписей XIX и XX вв., проводимых русским и советским правительствами, показывают одинаковую картину этнической ситуации в регионе с тенденцией сохранения азербайджанского большинства и смены идентичности среди курдов. Анализ российской статистики по курдам подтверждает те объективные причины и условия, которые начали создавать среди них этнически переходное состояние. Среди причин и условий при наличии общности религии, нравов, быта, хозяйственно- экономического уклада решающую роль играла дисперсное расселение курдов среди азербайджанцев. Это обусловливало широкое распространение смешанных браков, в которых азербайджанский язык становился основным, так как с данных времен он являлся языком межнационального общения на Кавказе. Кроме того, общая историческая судьба, в том числе борьба с русским завоеванием и армянской экспансией, сближала и объединяла их в единое народное целое.

50 Население Закавказья. Тифлис, 1928, с. 8-9. 51 Там же, с. 18-19. 250

Видимо объективное положение в этническом раскладе региона не устраивало руководителей и стратегов Кремля для достижения своих внутриполитических и внешнеполитических целей. Центральные и закавказские органы власти бесцеремонно вмешивались в естественный ход этнических процессов, велась пропаганда среди местных жителей за массовую «курдизацию», а записывающихся в переписи курдами материально поощряли власти.52 Тем не менее, Курдистанский уезд сохранил статус обычного административно-территориального уезда.

Курдистанский округ: военно-территориальная необходимость

Не прошло и шести лет, как вскоре была произведена вынужденная административно- территориальная пертурбация. Эта мера была связана с начатой в 1928 г. политикой коллективизации, т.е. объединения единоличных крестьянских хозяйств в колхозы и совхозы, которая привела к повсеместному голоду и обнищанию крестьянства, вызвав его всеобщее недовольство. Во время вынужденных реформ в области изменения административно-территориальных единиц внутри СССР уездное деление заменялось окружным делением, в результате чего постановлением VI Всеазербайджанского съезда Советов от 8 апреля 1929 г. в числе других уездов был ликвидирован и Курдистанский уезд. При введении нового административно- территориального деления в числе первоначальных 8 округов, объединивших 15 бывших уездов, был образован и Карабагский округ. Территория бывшего Курдистанского уезда была включена в состав этого

52Букшпан А. Указ. соч. с. 74-75. 251

округа. Фактически большевики разделили страну на военно-территориальные округа для успешного подавления повсеместных волнений и восстаний крестьянства. Разукрупнение некоторых округов было связано с подъемом народного недовольства и восстаний против советской власти. Из Карабагского округа указом ЦИК АзССР от 25 мая 1930 г. был выделен самостоятельный Курдистанский округ с центром в Лачине. По своей территории он был больше Курдистанского уезда. В его состав кроме территории бывшего уезда вошли также весь Зангеланский и часть Джебраильского районов (район Ханлыха и три прилегающих к нему сельсовета)53. Система округов просуществовала короткое время. После подавления восстаний и ликвидации недовольных система округов была отменена опять же на союзном уровне54. Уже через два месяца ЦИК и Совнарком СССР приняли совместный указ от 23 июля 1930 г. об упразднении окружного деления как административно- территориальных единиц, но без восстановления прежних уездов. Соответствующим постановлением ЦИК и Совнаркома Азербайджана от 8 августа 1930 г. в числе других был ликвидирован и Курдистанский округ. В СССР вместо округов вводилось новое районное деление, предусматривавшее образование на месте Курдистанского округа четырех новых районов: Зангеланского, Кубатлинского, Лачинского и Кельбаджарского.

53 Образован Курдистанский округ. Газ. «Заря Востока», 1930, 02 июня. 54 Сафаров Р. Динамика численности курдов Азербайджана (по данным переписей 1873-1989 гг.) /Доклады научной конференции, посвященной проблемам истории Азербайджана: 12 июня 1991 г. Баку, 1992. С. 78- 82. 252

В тех условиях имела место временная административная мера политического характера, и ни о какой национально-культурной автономии речь не шла, о которой в последнее время муссируется немало слухов с политическим подтекстом. Приведенные факты однозначно свидетельствуют о том, что этот округ являлся сугубо административным образованием без какого-либо этнополитического и прававого основания на национально-культурную автономию.

Rəsmiyyə Rzalı Qarayeva Qarabağ problemi və BMT Bu məqaləni yazmağa başlayarkən təxminən bir il öncə Qarabağ Azadlıq Təşkilatının simvolik bir tabut düzəldərək ATƏT-in Bakı ofisinin qarşısında mitinq keçirdiyini xatırladım. Mesajımız bu idi ki, ATƏT-in Azərbaycan üçün bir ölüdən fərqi yoxdur, meyidinizi aparıb öz iqamətgahınızda basdırın, ölkəmizi kirlətməyin. Amma biraz dərinliyə vararsaq görərik ki, ATƏT BMT-nin uşağıdır, yəni bizim üçün birinci BMT ölmüşdür, sonra uşağı. Çünki ATƏT-dən, İTƏT-dən, ATƏM-dən əvvəl Qarabağ münaqişəsinə bu qədər başdansovdu, qeyri-ciddi və ikili münasibəti BMT göstərdi və başından eləmək üçün başımızı qatmaq üçün ATƏT Minsk qrupu adlı oyuncaq yaratdı. Ta o gündən bu qurumun bütün rəhbərlərinin və səlahiyyətli nümayəndələrinin bir kəlməsi var: “ATƏT-in Minsk qrupunun fəlaiyyətinə inanırıq, bu fəaliyyəti gücləndirməyi zəruri bilirik”. Passiv və laqeyd münasibət. Tək bir dəfə də olsun BMT rəhbərliyi münaqişənin çözümü məqsədilə ATƏT-lə bir araya gələrək fəaliyyət mexanizmi və yaxud işlək əməkdaşlıq metodu yaratmayıblar. ...Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra - 1991-ci il oktyabrın 29- da BMT-nin Baş Məclisinə və dünya dövlətlərinə müraciət edərək, BMT-yə üzv qəbul olunmasını istəmişdir. BMT Baş Məclisinin 1992-ci il martın 2-də keçirilən 46-cı sessiyasında

253

Azərbaycan Respulikasının BMT-nin üzvlüyünə qəbul olunması barədə qətnamə qəbul edildi. Xalqımızın haqq səsinin dünyaya çatdırılması və obyektiv ictimai rəyin formalaşdırılması, eləcə də dünya dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə 1992-ci il martın 6- da Nyu-Yorkda Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəliyi fəaliyyətə başlamış, həmin ilin noyabr ayında isə BMT-nin Azərbaycanda daimi nümayəndəliyi açılmışdır. Məqsədimiz o idi ki, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü beynəlxalq birliyin diqqətinin münaqişə bölgəsində baş verən hadisələrə cəlb etsin və dünya ictimaiyyətində obyektiv rəy formalaşdırsın. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ilk dövrlərindən dünya birliyinə daxil olan ölkələrdə belə bir yanlış təsəvvür yaranmışdı ki, bu müharibə regional lokal qarşıdurma xarakteri daşıyır və digər dövlətlər üçün təhdid mənbəyi ola bilməz. Bu konteksdən çıxış edən və daa çox korporativ maraqlara üstünlük verən dövlətlər Dağlıq Qarabağ ətrafında cərəyan edən münaqişəni, rəsmi Yerevanın Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi və onmunlərcə günhasız insanın ölümü ilə nəticələnmiş terror-təxribat aksiyalarını “münaqişədə iştirak dən tərəflərin daxili işi” kimi dəyərləndirdilər və sonda bu problemin heç də onların düşündüyü kimi olmadığının, bu münaqişənin dünyadaki sülh və təhlükəsizliyə ağır təhdid olduğunun şahidi oldular. Gürcüstan, Ukrayna, Moldova, keçmiş Yuqoslaviya kimi dövlətlərdə də bunabənzər etnik münaqişələr və bölücük fəaliyyətləri yarandı. Azərbaycan BMT-yə daxil olduğu gündən münqişənin dinc yolla həllinə üstünlük vermiş, dünya birliyi ölkələrini sülh prosesinin yaradılması, işğal altında olan ərzilərin qaytarılması, məcburi köçkünlərin daimi yaşayış yerlərinə qayıtması sahəsində fəaliyyət göstərməyə çağırmışdır. Lakin uzun illərdir ki, Azərbaycanın Birləşmiş Millətlər Təşkilatına etdiyi müraciətlər, bu qurumun kürsülərindən etdiyi çıxışlar heç bir səmərə verməmiş, təcavüzkar cəzalandırılmamış,

254

Ermənistanın separatçılıq fəaliyyəti beynəlxalq hüquqi normalarına uyğun dəyərləndirilməmişdir. BMT kimi nüfuzlu bir qurumun bu qədər ikili mövqeyi nəticəsində münaqişə bardə əsil həqiqət dünya ictimaiyyətinə çatdırılmamış, hadisələrin obyektiv mənzərəsi çox hallarda qəsdən təhrif edilmiş, Azərbaycan informasiya blokadasına salınmışdır. Azərbaycan beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri olan dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipinə əsaslandığı halda, Ermənistan bu prinsipə daban-dabana zidd olan beynəlxalq hüququn digər bir prinsipinə - millətlərin öz müqəddaratını təyin etmə prinsipinə əsaslanır. Və istər BMT olsun, istərə də digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar bunu gördüyü və bildiyi halda Ermənistana heç bir təzyiq göstərmir, əksinə bu tipli çıxışları üçün mikrofonlarının işığını yandırır. İndiyədək dünyanın tək bir ölkəsi, “Ermənistan Azərbaycan torpaqlarına təcavüz edib” kəlməsini dilinə gətirməyib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasında dörd qətnamə qəbul edilib. O qətnamələrin dördündə də yazılıb ki, işğalçı ordu işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarından çıxmalıdır. Amma “Ermənistan” sözü yoxdur, yəni “Ermənistan silahlı qüvvələri” sözü yoxdur. Ancaq qətnamənin birində yazılıb ki, Ermənistandan tələb edilsin ki, Dağlıq Qarabağa təsir göstərsin. Reallıqda Ermənistan-Azərbaycan müharibəsidir və Ermənistan Azərbaycana təcavüz edib. Başda BMT olmaqla heç bir beynəlxalq təşkilatın sənədində və yaxud bəyanatında Ermənistanı heç kəs təcavüzkar saymır. O vaxt Azərbaycan BMT-yə müraciət edərək Ermənistanın təcavüzkar siyasətinə münasibət bildirməyi və bu ölkənin işğalçılıq əməllərinin qarşısını almağı xahiş etdi. Müraciətdən sonra BMT-nin nümayəndə heyəti regiona səfər etdi və vəziyyət barədə BMT Baş katibinə müvafiq məlumat verdi. BMT-nin Baş katibi nə etdi? “Münaqişənin həllində ATƏM-in (Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi -1995-ci ilin yanvarından ATƏT - Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) səylərini dəstəklədiyini və bu təşkilata müvafiq nəticələr əldə etmək

255

üçün kömək göstərməyə hazır olduğunu bildirdi. Bununla da, iş bitdi. Yox bitmədi, əksinə, beynəlxalq ictimaiyyətin məsələyə soyuq münasibətinin ilk simptomları bununla görünməyə başladı. 1992-ci ildə Şuşanın işğalı Azərbaycanı yenidən BMT-yə müraciət etmək məcburiyyətində qoydu. May ayının 12-də BMT Təhlükəsizlik Şurası Dağlıq Qarabağ problemini müzakirə edərək bəyanat verməklə kifayətləndi. Bəyanat Təhlükəsizlik Şurası sədrinin adından yayıldı. Bəyanatda Dağlıq Qarabağda vəziyyətin pisləşməsindən narahatlıq ifadə olunur və məcburi köçkünlərə təcili yardım göstərilməsinin zəruriliyi bildirilirdi. Sənəddə maraqlı tərəflər zorakılığa son qoymağa çağırılır və BMT Nizamnaməsinin müddəalarına əməl etməyə dəvət olunurdu. “Təhlükəsizlik Şurasının üzvləri bütün maraqlı tərəfləri zorakılığa son qoyulması, Baş katibin missiyasının işini asanlaşdırmaq və onun personalarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bütün tədbirləri görməyə çağırır. Onlar Şuranın sədri adından 1992-ci il yanvarın 23-də və fevralın 14-də müvafiq olaraq Ermənistanın və Azərbaycanın Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv qəbul olunması barədə bəyanatlarını, xüsusilə də nizamnamənin mübahisələrin dinc yolla və güc tətbiq etmədən nizamlanmasına aid prinsiplərinə istinadları xatırladırlar”- deyə sənəddə bildirilirdi. Bu bəyanatda münaqişənin real mahiyyəti barədə heç nə ifadə edilmir və qurumun hər gün qəbul etdiyi sənədlərdən biri olduğunu göstərir. Bu illər ərzində BMT Təhlükəsizlik Şurasının yeganə müsbət addımı (?) ondan ibarət olub ki, Azərbaycanın BMT yanında Daimi Nümayəndəliyinin 33 Təhlükəsizlik Şurası sədrinə məktubu TŞ-nin rəsmi sənədi kimi yayıldı. Bu məktubda Ermənistanın keçirdiyi hərbi əməliyyatlar suveren dövlətin ərazi bütövlüyünü pozmaq cəhdi kimi qiymətləndirilirdi. Bəs arxasınca nə oldu? Ermənistan da alternativ addımlar atdı. Və 1992-ci ilin avqustunda Ermənistanın müraciətinə əsasən BMT Təhlükəsizlik

256

Şurasının yeni iclası çağırıldı və TŞ sədrinin yeni bəyanatı yayıldı. Həmin sənəddə tərəflər atəşi dayandırmağa çağırılır və vəziyyətin gərginləşməsindən BMT-nin narahatlıq keçirdiyi ifadə olunurdu. Az sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası sədrinin daha bir bəyanatı qəbul edildi ki, bu sənəd də məzmununa və siyasi mahiyyətinə görə əvvəlkilərdən heç nə ilə fərqlənmirdi. Burada da vəziyyətin gərginləşməsindən, eləcə də çoxsaylı insan tələfatından narahatlıq ifadə olunur və ATƏM-in münaqişənin həllinə dair fəaliyyətinin dəstəkləndiyi bildirilirdi. İtotu bağayarpağı. Konkretlikdən, qətiyyətlilikdən tamamilə uzaq gözdən pərdə asmaq üçün oyuncaq bəyanatlar. Əgər yadınızdadırsa 1993-cü ildə Azərbaycanın daha bir rayonu - Kəlbəcər ermənilər tərəfindən işğal edildiyi zaman aprelin 6-da BMT Təhlükəsizlik Şurası sədrinin bəyanatı qəbul olundu. Həmin bəyanatda Kəlbəcərin işğalı “yerli ermənilər” tərəfindən həyata keçirildiyi vurğulanmışdı. Çünki həmin bəyanat Ermənistanın təqdim etdiyi məlumatlara əsasında hazırlanmışdı. Necə ki, əsrin əvvəllərində əhalisi başlıca olaraq azərbaycanlılardan ibarət olan Qərbi Azərbaycan əyalətlərində - Zəngibasar, Vedibasar, Zəngəzur, Göyçə, Ağbaba, Dərəçiçək, Sisyan, Qafan, Qəmərli, Qaraqoyunlu, Qırxbulaq, Şərur, Sürməli, Seyidli, Sərdarabad, Abaran, Gərnibasar və başqa yurdlarımızda bir nəfər belə azərbaycanlı qalmadı, indi də Dağlıq Qarabağda və ətraf bölgədə nə Vətəndaş qaldı, nə Vətən. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi 4 qətnamənin dördü də yalnız ümumi sözlərlə yüklənmiş və məsələyə heç bir konkret qiymət vermək məqsədinə xidmət etməmişdir. Bundan başqa müddəaların həyata keçirilmə mexanizmləri də göstərilməmişdi. Burada bir haşiyə: Özünün məqsəd və vəzifələrinə görə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı müharibələrə, lokal silahlı münaqişələrə real alternativ yollar təklif edir, onların dinc yolla nizamlanması metodlarını tərəflərə çatdırır. Ayrıca, BMT-nin Təlükəsizlik Şurası dünyada sülhün və təhlükəsizliyin bərqərar olması işinə xüsusi məsuliyyət daşıyır.

257

Şura ilk növbədə münaqişədə iştirak edən tərəflərə diplomatik və ya siyasi təzyiq göstərə, konsensus əldə olunması üçün danışıqlara çağıra və ya həqiqətin müəyyənləşdirilməsi üçün böhranlı regiona missiya göndərilməsinə vəsait ayıra bilər. Diplomatik yolla münaqişə həll olunmasa TŞ iqtisadi sanksiyalar verə, tərəflərə və yaxud onlardan birinə ticarət embarqosu elan edə bilər. Məsələn, Ruanda və keçmiş Yuqoslaviyada olduğu kimi beynəlxalq tribunal təsis etmək hüququna da malikdir. Lakin baxaq görək TŞ əlində olan bu səlahiyyətlərin hər hansı birindən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllində istifadə etdimi? Xeyr, etmədi. Sənəddə Azərbaycan torpaqlarının işğal olunması faktı təsdiqlənsə də, bunun kim tərəfindən həyata keçirildiyi dəqiq göstərilmir və hərbi əməliyyatların guya “yerli ermənilər” tərəfindən reallaşdırıldığı vurğulanırdı. Bu isə təcavüzkar tərəfi müəyyənləşdirməyə və münaqişənin konkret həlli yollarını aydınlaşdırmağa imkan vermirdi. Bu qeyri-müəyyən münasibət Ermənistanın işğalçılıq əməliyyatlarını genişləndirməsinə əlverişli şərait yaratdı. Ermənilər beynəlxalq birliyin hadisələrə obyektiv reaksiya verməməsindən istifadə edərək yeni təcavüz aktları həyata keçirir, Azərbaycan torpaqlarını zəbt edirdilər. Qəribə burasıdır ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının bu qərarlarının nədən icra olunmaması haqqında indiyədək hələ bir dəfə də olsun nə Azərbaycan parlamenti, nə Xarici İşlər Nazirliyi nə də ən yüksək səviyyədə müraciət olunmayıb. İndi düşünə bilərik ki, BMT niyə belə fəaliyyətsizlik göstərdi. İllərdən bəri gördüklərimiz bu nəticəyə gəlməyə imkan verir bu cür düşünək və yazaq ki, hansı ki, belədir də, bu fəaliyyətsizliyin arxasında ciddi fəaliyyət - kriminal iqtisadi maraqlar dayanır. Xarici şirkətlər Azərbaycanın işğql olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni biznesə cəlb edilir, Təbii sərvətlərimiz istismar edilir.

258

İşğal olunmuş ərazilərmizdə separatçı rejim tərəfindən terror təşkilatları yaradılır, silah və insan alveri genişlənir. Hətta “DQR”-in nəzarət etdiyi ərazilərdə əlverişli biznes yaratmaq müqabilində vergi ödəməmək mümkündür. ABŞ-ın Nyu-Cersi ştatından olan erməni milyonçu Q.Ovanesyan Xankəndidə “Armen kredit bank”ın ofisini açaraq işğal olunmuş Azərbaycan torpağında qeyri-qanuni bank fəaliyyəti ilə məşğuldur. Ərəb milyonçusu Adnan Xaşoqqa Şuşada “Qafqaz investisiya bank”nın filialını açmışdır. Beynəlxalq mətbuatın məlumatına görə bu gün “DQR”-də beynəlxalq köçürmələr sayəsində xarici banklarla qeyri-qanuni maliyyə əməliyyatları fəaliyyət göstərir. Bu cür xarici biznes sahələrinin ayı-esabı yoxdur. Bundan başqa cinayətkar rejimin rəhbərləri turizm inkişafı bəhanəsilə Dağlıq Qarabağda, xüsusilə, Laçında, Şuşada, Kəlbəcərdə telemarafonlar keçirir, otellər, istirahət yerləri tikir, marşrutlar təşkil edir. Saymaqla bitirə bilmiyəcəyimiz faktlar sübur edir ki, işğal olunmuş ərazilər təkcə Azərbaycanın deyil, həm də dünya birliyinin nəzarətindən kənarda qalaraq beynəlxalq terrorizm və transmilli cinayətkar fəaliyyətin təsiri altına olan əraziyə çevrilib. Sonra da düşünürsən ki. Xeyr, ora nəzarətsiz ərazi və ya nəzarətsiz bölgə deyil. Tam nəzarət altındadır. Çünki Dağlıq Qarabağ ərazisində və ona bitişik rayonlarımızdakı erməni hərbi hissələrində narkotik maddələri olan bitkilərin iri plantaiyaları salınıb. Bu narkotiklər xarici ölkərə nəql olunur. Həmin ərazilərdəki xüsusi düşərgələrdə xarici terrorçu qruplar təlim keçirlər. Əlbəttə, bu cür fəaliyyət sahibsiz və nəzarətsiz deyildir. Onların arxasında BMT, ATƏT və onlarla başqa beynəlxalq təşkilatlar və güclü dövlətlər dayanır

259

Şamil Mehdi “Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız Azərbaycan olmayacaq!” Qarabağımızı müvəqqəti itirdiyimizin 26-cı ilində yenidən dilemma qarşısındayıq-“sülh danışıqları”nı intensivləşdirməli, xalq diplomatiyasına geniş meydan açmalı, jurnalistlərin qarşılıqlı səfərlərini təşkil etməli, nəticə etibarı ilə cəmiyyətimizi SÜLHƏ hazırlamalıyıq. Təbii ki, söhbət “təslimçi”, “şərəfsiz”, “məğlubiyyət” sülhündən gedir. Son yüz ildə itirdiyimiz ərazilərə Dağlıq Qarabağ və ətrafındakı bəzi ərazilər (Kəlbəcər, Laçın və qismən digər rayonlar) də qatılacaq. Alternativ kimi iqtisadi, siyasi, hərbi potensialımızı mobilizə etməli, cəmiyyətimizi konsolidasiya edib ağır müharibəyə hazırlaşmalı və münasib zaman kəsiyində hərbi əməliyyatlara (irimiqyaslı, lokal) başlamalıyıq. Düzgün elmi yanaşma olarsa, qısa müddətdə torpaqlarımızı işğaldan azad edib bərpa işlərinə başlaya bilərik. Təkrarçılıq olsa da torpaqların azad olunmasının iki faktoru var: xarici və daxili. Xarici siyasətimiz dost ölkələrin sayının artırılmasına, qeyri- dost ölkələrin neytrallaşdırılmasına yönəldilməlidir. Bunun üçün müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlərdə maraqlı dinamik prosesslər dəyərləndirilməlidir. Son 3-5 ildə dünyanın qlobal və regional ölkələri arasında ziddiyyətlər kəskinləşib, nəticə kimi həmin ölkələrdə avtoritar idarəçilik üsuluna meyllənmə artıb (ABŞ, Çin, Rusiya, Türkiyə və s.). Maraqların toqquşması yeni imkanlar yaradır. ABŞ-ın özünə yönəlik və Çinə qarşı önləyici siyasəti Rusiya, Şimali Koreya, İran kimi dövlətlərlə münasibətləri kəskinləşdirib, hətta Avropa Birliyi ölkələri ilə gərginlik yaradır. ABŞ-ın eksordinar prezidentinin yürütdüyü xarici siyasət nəticəsində ABŞ və Avropa birliyi ölkələri arasında gərginlik artan xətlə inkişaf edir. Nəticə kimi AB lider ölkələri- Almaniya və Fransa fərqli siyasət yürütmə haqqında fikirlər səsləndirirlər. Bir çox ziddiyyətlərə baxmayaraq Suriya ətrafında Türkiyə,

260

Rusiya, İran üçbucağı əmələ gəlib və bu ölkələr regional səviyyədə gücə çevrilib, müstəqil siyasət yürüdürlər. Rusiya keçmiş sovet məkanında nüfuzunu dərinləşdirir, ölkələrə təzyiqi artmaqdadır. Çinin yeni güc mərkəzi kimi formalaşması sürətlə davam edir və regiona iqtisadi – siyasi təsiri durmadan artır. Müharibəni ölkələrini avtoritar idarə edən rəhbərlərlə dil tapıb aparmaq daha rahatdır, nəinki demokratik idarə olunan ölkələrlə. Ancaq unutmaq lazım deyil ki, yeni dövrün müharibə tarixi təcrübəsi demokratik quruluşlu ölkələrin avtoritar ölkələr üzərində qələbəsini təsbit edir. Daxili siyasətimizin prioriteti cəmiyyətdə birliyin yaradılması, müxtəlif təbəqələr arasında ziddiyyətlərin azaldılması, müxtəlif etnik, dini, sosial kəsimlərin hüquqlarına hörmətlə yanaşılması olmalıdır. Ölkənin iqtisadi-siyasi idarəçilərilə yerdə qalan təbəqə arasında yaranmış uçurum aradan qaldırılmalı, sosial ədalət prinsipi tam gücü ilə tətbiq olunmalıdır. Cəmiyyətdə mövcud dərin şəxsi ailə dəyərləri ilə yanaşı ümumi dəyərlər – torpağın müqəddəsliyi, şəhid və qazilərimizə hörmət və s. aşılanmalıdır. Milli Ordumuz neqativ proseslərdən təmizlənməli, korrupsiya minimuma endirilməli, silah alınması prosesi ciddi nəzarətə götürülməli, ictimai nəzarət mexanizmi qurulmalıdır. Müxtəlif qoşun və hərbiləşdirilmiş birliklər- Daxili, Sərhəd, Gömrük, Fövqəladə hallar və d. əsas fəaliyyət istiqamətləri ilə bərabər keçiriləcək hərbi əməliyyatlara hazırlanmalı, təlimlər keçirilməlidir. Görüləsi vacib işlərin siyahısı bir məqalə çərçivəsinə sığmaz. Qeyd etmək vacibdir ki, son nəticədə Qarabağın azad olunması, problemin həll olunması yalnız və yalnız Azərbaycan xalqından asılıdır. Xalqın mobilizə olunması, əzminin ortaya qoyulması ilk növbədə Azərbaycan hakimiyyətindən asılıdır və birbaşa onun məsuliyyətidir. Eyni zamanda müxalif qüvvələr cəmiyyətdə vahid mövqenin formalaşmasına xidmət etməli, dezinteqrasiya proseslərindən

261

çəkinməli, bölən yox, birləşdirən məqamlar önə çəkilməlidir. Sözünün çəkisi olan şəxslər susmamalı, gözləmə mövqeyindən aktiv fəaliyyətə keçib xalqın birlik mərkəzinə çevrilməlidirlər. Məlum həqiqətləri bir daha sadalamaqda məqsəd yaxın vaxtlarda yarana biləcək əlverişli şəraitdən istifadə imkanını əldən buraxmamaqdır. Dünya və regional güclərin münasibətləri ümid verir ki, torpaqları güc tətbiq etmklə azad etmək realdır. Əsas gəlirimiz – neft və qazın ixrac qiyməti kifayət qədər yüksəkdir və 2021-ə qədər nisbi yüksək qalma ehtimalı var. 2016-cı il aprel döyüşləri bir daha təsdiqlədi ki, xalqımızn döyüş ruhu, qələbə əzmi kifayət qədərdir. Qalır fərdi və ya kollektiv formada məsuliyyətin üzərinə götürülüb qərarın verilməsi. Vacib bir məqamı da vurğulamaq lazımdır: hərbi əməliyyatların başlama, aparılma planlaması ilə yanaşı onun bitmə planı və əməliyyatlardan sonrakı strategiya hazırlanmalıdır. Həmin strategiyanın vacib elementlərindən biri də, şübhəsiz, “Xalq Diplomatiyası”, jurnalistlərin qarşılıqlı səfərləri, yaradıcı insanların təması olmalıdır. Sonda Qarabağ Azadlıq Təşkilatının şüarını xatırlatmaq istəyirəm: “Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız Azərbaycan olmayacaq!”. Tofiq Həsənov

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyə ilə siyasi əlaqələri

1917-ci ilin oktyabrın 24-dən 25-nə keçən gecə Rusiya imperiyasında baş vermiş Oktyabr çevrilişindən sonra bolşevik Rusiyası Antanta blokundan çıxmaqla keçmiş müttəfiqlərini özünə qarşı qoydu. Bolşeviklərin “Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi”nin, Rusiya və Şərqin bütün müsəlman zəhmətkeşlərinə müraciətinin verilməsi əski Rusiya imperiyasına zor gücünə daxil olunmuş xalqların ayrılmaq və

262 müstəqil dövlət yaratmaq iddialarını gücləndirdi. Milli rayonlarda muxtariyyət və müstəqillik meylləri gücləndi. Bundan istifadə edən Antanta dövlətləri, həm də Almaniya və Osmanlı dövləti keçmiş rus imperatorluğunun milli rayonlarında siyasətlərini fəallaşdırdılar. Ən əlverişli şərait Osmanlı dövləti üçün yarandı. Güney Qafqaz əhalisinin böyük bir hissəsinin türk və müsəlman xalqlarının olması Osmanlı dövlətinin siyasətinin həyata keçirilməsini asanlaşdırdı. Osmanlı dövlətinin Güney Qafqazda dayaqları gücləndi. Anadolu və Azərbaycan türkləri dil, din və mədəniyyət sarıdan eyni idilər. Azərbaycn xalqı da Osmanlı Türkiyəsinə nicat yolu kimi baxırdı. Bolşeviklərin milli siyasətinin mahiyyətini açan M.Ə.Rəsulzadə (1885-1955) isə yazırdı. “Millətlərin tabe olduqları bir dövlətdən ayrılmağa belə haqları olduqlarını elan edərkən bolşeviklər şübhəsiz ki, səmimi deyildilər”(1,48). Dünyada aviasiya, gəmiçilik və avtomobil sənayesinin inkişafı güclü dövlətlərin neftə olan tələbatının artırılmasını əsas amil kimi qarşıya qoyurdu. Buna görə Bakı neftinin kimin tabeçiliyində olacağı çox maraqlı idi. Bununla əlaqədar olaraq Böyük Britaniya dövlətinin hərbi kəşfiyyatı daha çox canfəşanlıq edirdi. İranda ingilis ordusunun komandanı general L.Denstervil sonralar etiraf edirdi ki, hərgah ingilislər Bakını və İranı tamamilə tutmasaydılar, Güney Azərbaycanı bolşeviklər bürüyərdi. İranın digər hissəsi türkmənistanlılarla birləşərdi (2, 14). L.Denstervil yazırdı ki, 1917-ci ilin dekabrında Böyük Britaniya dövləti Bakıya ordu göndərmək barədə qərar qəbul etdi. İngilislər 1918-ci ilin birinci yarısında Bakıya hücumu reallaşdıra bilmədulər. Cünki ingilislərin kifayət qədər qüvvəisi yox idi (3, 121).1918-ci ilin martında ingilislər Bakını tutmaq üçün əlverişli strateji məntəqə olan Ənzəlini ələ keçirdilər.

263

Oktyabr çevrilişi və Rusiyanın müharibədən çıxması ilə Osmanlı dövlətinin Azərbaycan siyasəti dəyişdi. 1918-ci ilin yazından Bakıda siyasi vəziyyət bolşeviklərin xeyrinə dəyişdi. Azərbaycanın qabaqcıl ictimai xadimləri gözlənilən təhlükəni hiss edirdilər. Birinci dünya müharibəsinin axırlarına yaxın Qafqazın xristian əhalisi məqsədyönlü surətdə silahlandırıldı. Qafqaz cəbhəsindən öz evlərinə dönən rus əsgərləri silahlarını ucuz qiymətə malakanlara və ermənilərə satırdılar. A.Biçeraxovun hərbi süvari alayından başqa, İranda yerləşmiş rus ordusu 1918-ci ildə ləğv olunmuşdu. A.Biseraxovun dəstəsi Xəzər dənizi ilə Ələtə gətirildi. İyul ayının 7-də Bakı şəhərinin müdafiə xəttinin sağ cinahının komandanlığını qəbul etdi (4, 209). Azərbaycanda milli hərəkatın genişlənməsi, milli azadlıq partiyası olan “Müsavatın” nüfuzunun güclənməsi, mənfur “Böyük Ermənina”nın yolunda ciddi maneə oldu. Bu məqsədlə Bakıda 7 min erməni əsgəri cəmləşdirilmişdi. Bundan başqa 10-12-min nəfərlik Qırmızı qvardiya təşkil olunmuşdu ki, onların da 70%-i ermənidən ibarət idi (4,103). Xəzər dənizi hərbi gəmilər dəstəsinin əsas hissəsini təşkil edən rus dənizçiləri içərisində xüsusi təbliğat işləri aparılırdı. Şamaxı ilə Muğanda ehtiyat üçün rus-molakan hərbi dəstələri təşkil olunurdu. Ermənilər bolşeviklərlə gizli danışıqlara getdilər. Buna görə müsəlman ziyalıları və siyasi xadimləri yetişməkdə olan faciənin qarşısını ala bilmədilər. Təcili olaraq 1918-ci il mart ayının 30-da Bakı şəhərini və onun rayonlarını qorumaq üçün İnqilabi müdafiə komitəsi təşkil olundu. Bu komitəyə: Ş.Şaumyan, A.Caparidze, N.Nərimanov, Q.Korqanov, J.Suxartson, S.Sookyan, M.Eramyan seçildilər (5). 1918-ci il mart ayının 30-da səhər saat 5-də Bakıda ilk atəş səsləri eşidildi: “Daşnakstyun və Erməni milli şurası əvvəllər özlərinin bitərəf olacaqlarını söyləsələr də, tezliklə Bakı sovetini müdafiə üçün hərəkata başladılar. Mart ayının 30-da axşam Bakı sovetinin hərbi hissələrinin rəhbərlərinin

264 təcili iclası keçirildi. “Döyüş”ə başlanmasına qərar verildi. Bakı şəhəri Muğandan rus malokanlarından hərbi hissələr gətirildi. 31 martın səhəri bütün erməni başçıları İnqilabi müdafiə komitəsinin qərargahına toplaşdılar. Kiçik göstərişlərdən sonra onlar müsəlman məhəllələrinə göndərildilər. Yaxşı təlim görmüş və silahlanmış erməni əsgərləri müsəlman evlərinə soxularaq onları öldürür, tikə-tikə doğrayır, körpə uşaqları yandırdıqları evlərin içərisinə atırdılar. Müsəlman qadınlarına qarşı amansızlıq edirdilər. Onları divarlara mıxlayıb, əl-ayaqlarını, qulaq və burunlarını kəsirdilər (4,108). 31 mart axşama yaxın İçəri şəhərə doğru əməliyyat başladı. Bakı şəhərinin müsəlman məhəllələri göydən təyyarələr, dənizdən Xəzər dənizi hərb gəmiləri tərəfindən bombardman olunurdu. “Nikoy Buniyata” adına gəminin komanda köməkçisi Kazım Axundov Bakı şəhərinin “Çəmbərəkənd” dağlıq ərazisinin təyyarəçi Rovenblukmun komandası altında on matrosla birlikdə qorunmasına göndərilmişdi. Kazım Axundov Nikolayev (hazırda İstiqlaliyyət) küçəsində qılınc və süngü ilə erməni daşnaq əsgərləri tərəfindən qətlə yetirilmiş üç müsəlman gimnaziya şagirdi, 11 gimnaziya şagirdi, bir rus qadını, üç yaşından beş yaşına kimi müsəlman oğlan uşaqları, səkkiz rus kişisi, 19 iran təəbəsi olan müsəlman və 67 müxtəlif peşə sahibləri olan türk müsəlman meyitlərini topladıqlarını deyirdi. (4, 111). Bakı şəhərinin ən çox əhalisi qətlə yetirilmiş Məmmədli və Poxlu Dərə məhəllələrindən müsəlman meyitlərinin qəbiristanlığa daşınılması mart ayının 31-nə qədər davam etdi. “Vulkan” cəmiyyəti yerləşən köhnə liman körpüsünə 6748 müsəlmsn kişi və uşaq meyitləri daşınmışdır (4,111). Kazım Axundov öz tanışı olan texnik Vladimir Sokolovu Kərpic-xanə adlanan yerə apardı. Sokolov üç fotoqrafiya şəkil çəkdi. Birinci şəkil başından yara almış qadın meyiti idi. Onun bədənində beş süngü yarası və çanaxı çapılmışdı. Qadının sağ döşünün üstündə

265 hələ sağ qalmış, ayağından süngü yarası almış körpə anasının döşünü əmirdi. İkinci şəkildə iki yaşlı körpə uşağın başında 30-35 santimetrlik mismarla divara mıxlanmış fotosudur. Mismarın başından anlamaq olur ki, o yerdə yaxınlıqda olan daş vasitəsilə divara mıxlanmışdı. Üçüncü çəkilmiş şəkil 13- 14 yaşlı qızın cəsədidir. Onun görnüşü bir neçə nəfər tərəfindən zorlanmasına sübut və dəlalət edir. Onun yatağında qan izləri və boğazında isə barmaq izləri var idi (4,112). K.Axundov və V.Sokolov dördüncü evə daxil olanda onları növbəti görünüş cəlb etdi. Belə ki, böyük otağın döşəməsində 22-23 yaşlı lüt qadın, altı yaşlı qız uşağı, səkkiz yaşlı oğlan və südəmər uşaq cəsədləri var idi. Südəmər uşağın cəsədinin əl və ayaqlarının üç it gəmirirdilər (4,112). 1918-ci ilin yazından Bakıda siyasi vəziyyət bolşeviklərin xeyrinə dəyişdi. Formal olaraq hakimiyyət bolşeviklərin əlinə keçsə də, mahiyyət etibarı ilə ermənilərə məxsus idi. Ermənilər Bakının idarə olunmasının bütün əsas mövqelərini ələ keçirmişdilər. Bu, Cənubi Qafqazın türk- müsəlman əhalisinin daha da qəzəblənməsinə səbəb olmuşdur. Cənubi Qafqazda baş verən siyasi hadisələr Osmanlı Türkiyəsini daha da narahat edirdi. Türkiyə tərəfinin güzəştə getməməsi və Zaqafqaziya rəhbərlərinin reallıqla hesablaşmaq istəməməsi danışıqların pozulmasına gətirib çıxartdı. Aprel ayının 6-da Türkiyə tərəfi Zaqafqaziya nümayəndələrinə Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinə 48 saat ərzində cavab verilməsini tələb edən ultimatium təqdim etdi. Cənubi Qafqaz nümayəndə heyətinin başçısı A.Çxenqeli Türkiyə tərəfinin ultimatimununu qəbul etmək qərarına gəldi. Zaqafqaziya Federativ Respublikasının süqutu Cənubi Qafqazda üç müstəqil dövlətin – Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikalarının yaranması ilə nəticələndi. 1918-ci il mayın 28-də Tiflis şəhərində

266

Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt (Əqdnamə) qəbul olundu (6,315-316). Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində ilk konstitusiya aktı-İstiqlal Aktının qəbulu ilə Azərbaycan dövlətçiliyi Xalq Cümhuriyyəti formasında qəbul olundu. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması məqsədilə M.Ə.Rəsulzadə Türkiyə hökümətinin rəhbərləri Ənvər Paşa və Tələt Paşa ilə, həmçinin Almaniyanın səfiri Bernsdorfla xüsusi görüşlər keçirirdi. Nəticədə 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında dostluq haqqında müqavilə imzalandı. Bu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hər hansı bir xarici dövlətlə bağladığı ilk müqavilə idi. Müqaviləni Azərbaycan tərəfindən Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacincki, Türkiyə tərəfindən isə xarici işlər naziri Xəlil bəy və Qafqaz cəbhəsinin Baş komandanı Vahib Paşa imzaladılar (6,324-325). Osmanlı imperatorluğu ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən Azərbaycana Türk Hərbi qoşun hissələrinin göndərilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulurdu. Nuru Paşa müsəlman korpusunun vəziyyəti ilə tanışlıqdan sonra Türkiyə qoşunlarının baş komandanlığına göndərdiyi məktubunda bildirmişdi ki, Osmanlı qoşun hissələri Azərbaycana gəlməsə, burada genişlənən bolşevik təcavüzünün qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. Azərbycana hərbi qüvvələrin göndərilməsi hüquqi cəhətdən məhz 1918-ci il 4 iyun tarixli müqavilədə öz əksini tapmışdır. Müqaviləyə hərbi kömək haqqında maddənin salınması əslində o demək idi ki, Qarabağın dağlıq hissəsində azğınlıq edən erməni quldur dəstələri məhv ediləcək, xarici düşmənlərdən təmizlənmiş Bakıda əmin-amanlıq və təhlükəsizlik bərqərar olunacqdır. Beləliklə, bir hissəsi bolşevik diktaturasının əlinə keçmiş və torpaqları üzərində siyasi hakimməyitini təsdiq və ərazi bütövlüyünü tam bərpa etməsi işində Azərbaycan

267

Cümhuriyyətinə kömək etməkdən ibarət tarixi missiyanı Türkiyə öz öhdəsinə götürürdü. Axalkalik və Axalsıx qəzalarını, Batum və Qars vilayətlərini, İrəvan quderniyasının 1 milyon 250 min nəfərlik əhalisinin böyük əksəriyyəti yerli müsəlmanlar olan Sürməli qəzasını Türkiyə özünə birləşdirdi (7). Batumi müqaviləsinə əsasən Osmanlı Türkiyəsinin hərbi hissələri olan 5-ci “Çanaqqala dviziyası” Azərbaycan Cümhuriyyətinə köməyə göndərildi. İyun ayında türk qoşunları Gəncəyə daxil oldular. Burada Qafqaz İslam Türk Ordusu qoşunlarının qərargahı yerləşdirildi (6.325-326). Tiflisdəki 18 günlük fəaliyyətindən sonra Azərbaycan Cümhuriyyətinin Milli Şurası və hökuməti iyunun 16-da Gəncəyə köçdü (6.326). Qafqaz İslam Türk Ordusunun komandanı Nuru Paşa öz qoşunlarına müraciətində: ”Bizim məqsədimiz Bakıdır” (8.219) -demiş və onun düşmən qüvvələrindən təmizlənməsini ən vacib həyati məsələ kimi məqsəd seçildiyini vurğulamışdır. Bakı XKC-nin rəhbərliyi Gəncəyə hücum etməklə hərbi üstünlük qazanmaq istədi. Azərbaycan-Türkiyə birləşmiş qoşunları ilə XKC-nin qoşunları arasında ilk döyüş iyunun 16-18-də Göyçaydan 20 verst şərqdə yerləşən Qaraməryəm kəndi yaxınlığında baş verdi. Burda Türkiyənin 10-cu alayı döyüşürdü. Nuru Paşanın göndərdiyi Türk Ordusu dağ artileriya divizionu və türk piyada alayı iyunun 19-da döyüş meydanına dəldi. Tezliklə XKC-qoşunları geri çəkilməyə məcbur oldular. Azərbaycanda yaranmış gərgin vəziyyəti nəzərə alarq iyun ayının 23-də ölkə hərbi vəziyyət elan etdi. İyul ayında cəbhədə Qafqaz İslam Türk Ordusu üç istiqamətdə hücuma keçmişdi. Sol cinahda Şamaxı, sağ cinahda Səlyan, mərkəzdə Kürdəmir istiqamətində isə əsasən Azərbaycan qoşunları düşmənə hücum edirdi (9). İyunun 19-da xüsusi qatarla cəbhəyə gələn Nuru Paşa Şərq Orduları Qrupu qoşunları komandanına 5-ci

268 diviziyanın sovet qoşunlarının hücumunu xeyli itki bahasına dayandırdığı haqqında məlumat verdi. Döyüşçülər əsasən Qaraməryəm-Ağsu şossesi və Müsüslü-Kürdəmir dəmir yolları ətrafında gedirdi. İyulun 1-də sovet qoşunlarından bir qrupu Göyçaya soxuldu, lakin orada qala bilmədi. Qafqaz islam Türk Ordusunun hərbi hissələri onları sıxışdırıb Göyçaydan çıxartdı və Göyçay azad olundu. İyulun 7-dən başlayaraq Ağsu, Meysərı, Mədrəsə və Mərəzə kəndləri yaxınlığında ağır döyüşlərə girən Qafqaz islam Türk Ordusunun hissələri iyulun 20-də Şamaxını azad etdi. Cəbhənin cənub istiqamətində vuruşan mayor Həbib bəy Səlimovun dəstəsi iyulun 18-də Bankə Balıq vətəqələrini tutdu (6.330). Bakıda bolşeviklərin iflasından sonra hakimiyyət eser-menşevik-daşnak blokunun əlinə keçdi. Avqust ayının 1-nə həmin blok “Sentro-kaspi Diktaturası” adlanan hökumət təşkil etdi. 1918-ci il avqustun 4-də Britaniya hərbi yardımının ilk nümayəndəsi polkovnik Stoksun Ənzəlidən yola düşmüş dəstəsi Bakıya daxil oldu. İngilislər avqust ayının 9-17-də Bakıya üç batalyon bir səhra artileriyası bölməsi və bir neçə zirehli maşından ibarət qüvvə çıxardılar (3, 163-164). 1918-ci il sentyabrın 6-da İstanbulda M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A. Səfikürdskidən ibarət Azərbaycan nümayəndə heyətini Ənvər Paşa Türkiyədə yenicə hakimiyyətə gəlmiş Sultan VI Mehmetə təqdim etdi. M.Ə.Rəsulzadə Türkiyə və Sultana dostluq münasibətləri bəsləyən Azərbycanın türk-müsəlman əhalisinin səmimiliyinə inandırdı. Azərbaycanın azad olunması işində Osmanlı Türkiyəsinin qardaşlıq köməyinə minnətdarlığını bildirdi. Nəticədə Sultanla aparılan danışıqlar nəticəsində Türkiyə höküməti Azərbaycan xalqına lazımi kömək göstərməyinə söz verdi (11.v.1). Avqust ayının 4-dən etibarən Bakini mühasirədə saxlayan Qafqaz Türk İslam Ordusu Xəlil Paşanın

269 sərəncamına keçmiş 36-cı türk dviziyası ilə gücləndirildi. Türk qoşunları avqust ayının 26-dan xeyli fəallaşdı. Bakı şəhəri üzərinə həlledeci hücum sentyabrın 15-də səhər başladı. Türk qoşunları sentyabrın 16-na kimi şəhərə daxil olmaqdan çəkindi (12, 37). Təkcə Türk hərbiçiləri 1300 nəfərə kimi əskər və zabiti, Azərbaycandan olan könüllülər 5000 mindən cox şəhid vermişlər (15.217). Azərbaycan xalqına soy qardaşı, din qardaşı olan Osmanlı-Türk dövlətinin cətin və ağır günlərində başda Ənvər Paşa, Nuru Paşa, Mürsəl Paşa, Süleyman İzzət bəy, Cəmil Cahid bəy, İsmayıl Həqqi bəy, Rüştu bəy, Nazim bəy, Fəhmi bəy, Tofiq bəy və digər zabit və əckərlərin yardımını heç vaxt unutmayacaq (15.197).

Ədəbiyyat:

1.Rəsulzadə M.Ə. Xarici siyasətimiz. B., Azərbaycan. 1993. 2.Qasımov M. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər) 3 hissədə II hissə (1917-ci il noyabr-1918-ci il noyabr).- Bakı. Adil oğlu nəşriyyatı.-2001.-406 səh. 3. Денстервиль Л. Британской империализм в Баку и Персон 1917-1918. Васполиспания. Тифлис. Советский Кавказ. 1925. 4. Гасанлы Дж. Русская революция и Азербайджан. 1917-1920. Монография Дж. П.Гасанлы. – М., Флинта. 2011-672 с. 5. Известия Бакинского совета. 1918. 11 апреля. 6. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə Y cild (1900-1920-ci illər). –Bakı: Elm.2001.-672 s. 7. «Грузия» 20 июня. 1918 года. 8. Лудшивейт Е. Турция в годы первой мировой войн. М.,1966. 9. «Борьба» 20 июня. 1918 года.

270

10. «Борьба» 4 июля. 1918 года. 11.ARDA. f.970. siy.1., iş.30. v.1. 12. Светоховский Т. Русский – Азербайджана «Хазар», 1990. №3. 13. Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Nicat, Bakı, 1992. 246 s. 14. QAT “Qarabağ dünən, bu və sabah” 10-cu elmi-ənənəvi konfansın materialları. Bakı, 2011, 264 s. 15. AMEA akad. Z.M.Bünyatov adına Şərqşünslıq İnstitutu. Türkiyə 90. Türkiyə Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin 90 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları. 28 oktyabr 2013-cü il. Bakı. Azərbaycan.

Vaqif Abışov

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətində Parlamentin yeri

Azərbaycan parlamentinin yaradılması AXC Hökumətinin dövlət quruculuğu istiqamətində atdığı ən uğurlu siyasətindən biridir. Cümhuriyyət parlamentinin yaradılmasına qədər qanunvericilik funksiyasını 1918-ci il may ayının 27-də yaradılmış Milli Şura həyata keçirirdi. Milli Şuranın sədrliyinə M.Ə.Rəsulzadə seçilmişdi. 1918-ci il 27 may - 7 dekabr ayları arasındakı dövrdə Azərbaycanda qanunvericilik funksiyasını, müəyyən fasilələrlə, Milli Şura yerinə yetirmişdi. Bu müddət ərzində Milli Şura öz üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirmişdi. Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il mayın 27-dən iyunun 17- dək davam edən (birinci mərhələ) 20 günlük ilk fəaliyyəti dövründə cəmi 7 iclası keçirilmişdi və bu iclaslarda başlıca olaraq iki mühüm qərar qəbul edilmişdi: birincisi - Azərbaycanın istiqlalı elan olunmuş və İstiqlal bəyannaməsi

271 qəbul edilmişdi; ikincisi - Fətəli xan Xoyski başda olmaqla ilk Azərbaycan Hökuməti formalaşdırılmışdı və 1813 ildən sonra ilk dəfə olaraq Azərbaycanın müstəqil idarə olunmasına başlanmışdı. 1918-ci il noyabrın 16-da Milli Şura (ikinci mərhələ) Müəssisələr Məclisini çağırmaq üçün görülməli olan işləri öz öhdəsinə götürür. Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən yaradılmış komissiya Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun hazırladı və həmin qanun 1918-ci il noyabrın 19-da Milli Şura tərəfindən qəbul olundu. Həmin iclasda qeyd olunurdu ki, Azərbaycanın əhalisi yalnız azərbaycanlılardan ibarət olmadığı üçün Azərbaycan Milli Şurasında qeyri millətlər də təmsil olunmalıdır, daha doğrusu, Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqlar Parlamentdə təmsil olunmalıdır. Azərbaycan Şurası ölkə əhalisinin (2 milyon 750 min nəfər) hər 24 nəfərinə 1 nəfər nümayəndə hesabı ilə 120 deputatdan ibarət olmalı idi. Onlardan 80 nəfər türk-müsəlman əhalini, 21 nəfər erməniləri, 10 nəfər rusları, 1 nəfər almanları və 1nəfər yəhudiləri təmsil etməli idi. Hətta, sayları çox az olduğu üçün, Parlament seçkilərində iştirak edə bilməyən gürcülər və polyakların da hərəsinin Parlamentdə bir deputat təmsil olunması qərara alındı. Qanuna gorə, bir palatalı parlamentə seckilər gizli kecirilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin liderləri demokratik qaydaları nəzərə alaraq, seckilərə milli təmsilcilik prinsipini də daxil etmişdilər. Bununla, onlar respublikada milli barışığın əldə edilməsi üçün real şərait yaratmış olurdular. Buna əsaslanan Azərbaycan Milli Şurası noyabrın 25-də Erməni və Rus Milli Şuralarına öz nüimayəndələriniparlamentə göndərmək təklifi ilə muraciət etdi. O zamankı tarixi şəraitdə atılan bu addım Azərbaycan xalqının demokratik təbiətinə, insan haqlarına nə qədər dərin hörmətlə yanaşmasına parlaq sübutdur. Parlament demokratiyasının yuxarıda qeyd olunan həmin faktı M.Ə.Rəsulzadənin yeni Parlamentin çağırılması ilə bağlı olaraq 1918 il noyabrın 29-da xalqa etdiyi müraciətdə

272 də öz əksini tapmışdı: “Bu ayın 19-da qəbul etdiyi qanunnaməyə görə, Şurai-milli dekabrın 3-nə qədər 120 əzalıq bir Məclisi-Məbusan (parlament) halına gələcəkdir. Bu məclisə azlıqda qalan millətlərdən nümayəndələr cəlb olunduğu kimi, məmləkətin vilayətlərindən də vəkillər çağrılmışdır. Bu surətlə yığılacaq Məclisi-Məbusan irəlidə ümumi intixab üsulu ilə Azərbaycan Məclisi Müəssanı yığışıncaya qədər yurdumuzun sahibi olacaq, onun müqəddəratını həll, hökumətini təşkil və mənafeini mühafizə edəcəkdir. ... bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə qoyaq. Tarix hamımıza bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. Yeni başlayan həyatın təbii məşəqqətlərini asanlıqla çəkmək üçiin yaşayışımızı aqil və insani əsaslar üzərində quraq, bir-biriminizi sevək, ehtiram edək. Milli və məzhəb fərqlərinə baxmayaraq, bütün Azərbaycan vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını qurmaq və öz səadətlərinə birlikdə yetişmək üçin onlar bir-birinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər. Əvət, vətəndaşlar, zamanın əhəmiyyətini dərk edəlim, hər millətin həqqini təslim edəcək sülhi-ümumi konqresi uzaq deyildir, o zamana qədər Vətənimizi ixtişaşlardan qoruyalım, Azərbaycan Məclisi-Məbusanını təsis, hökumətini yenidən təşkil edəlim və var qüvvə və mücahidəmizlə sülhüümumə məclisinə hazırlaşalım. Yaşasın Azərbaycan Məclisi-Məbusanı!Yaşasın Azərbaycan Cümhuriyyəti!”. Parlamentdə Erməni və rus Milli Şuralarına deputat yeri verilməsinə baxmayaraq, əvvəlcə hər iki şura mənfi cavab verdi. Yalnız general Tomsonun F.Xoyskinin yaratdığı və 1918-ci il dekabrın 26-da parlamentin təsdiq etdiyi hökumətə müttəfiqlər komandanlığının hərtərəfli yardım edəcəyi haqqında bəyanatından sonra Erməni Milli Şurası və Slavyan- rus cəmiyyətləri şurası parlamentə daxil olmaq haqqında qərar qəbul etdilər. ŞuraAzərbaycan dövlətciliyini tanımas da rus əhalisinin mənafeyi naminə, Ümumrusiya Muəssislər

273

Məclisicağırılanadək “tərkibinə daxil olan cəmiyyət və təşkilatların uzvlərinin marağının mudafiəsi uzrə birgə iş xatirinə Azərbaycan parlamentinə daxil olmağı mumkun saydı. Beləliklə, bu quvvələr parlamentə daxil olmaqla, Azərbaycan ideyası ilə olmasa da, Azərbaycan dovlətciliyı faktı ilə razrlaşmalı oldular. Parlamntin əsas özəyini sabiq Milli Şuranın 44 uzvu təşkil edirdi. Daha 36 musəlman deputat isə kecmiş milii komitələrin xətti ilə şəhər və qəzalardan secilmişdi. Şəhər özunuidarəsi və milli komitələri olmayan qəzalardadeputatlar kənd icmaları numayəndələrinin qurultayı tərəfindən secilə bilərdilər (ARDA, f.895, s.1, iş 36, v.2). Nəzərdə tutulan 120 deputatdan 80 türk-musəlman əhalisini, 21 erməni, 10 rus, 4 milli azlıqları (alman, yəhudi, gurcu və polyakları) təmsil etməli idilər. Həmkarlar təşkilatlarına 3 yer, neft sənayeciləri şurası və ticarət-sənaye ittifaqna 2 yerayrılmışdı. (ARDA, f.895, s.1, iş 36, v.2). M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan əhalisinə müraciətində bildirirdi ki, azlıqda qalan millətlərin və məmləkətin bütün vilayətlərinin nümayəndələrinin də təmsil olunacağı yeni Parlament yurdumuzun sahibi olacaq,onun müqəddəratını həll, Hökumətini təşkil və mənafeyini müdafiə edəcək. Azərbaycan Parlamentinin acılışı dekabrın 3-nə nəzərdə tutulmuşdu. Parlamentin acılmasının ləngiməsi ingilis komandanlığının Azərbaycan hökumətinə etdiyi təzyiqlərlə bağlı idi. Britaniya ordusu baş qərargahının rəisi S.Stoksun mayor Rolansona göndərdiyi məktubunda ona tapşırılırdı ki, koalisiyon hökuməti muttəfiqlər komandanlığı tərəfindən tanınmayınca parlamentin acılmasına imkan verməsin.Lakin general Tomsonla aparılan danışıqları və qəzalardan bütün deputatların Bakıya gələ bilməsini nəzərə alaraq Parlamentin ilk iclasının açılışı dekabrın 7-ə keçirilir. Belə murəkkəb şəraitdə Azərbaycan parlamenti dekabrın 7- də H.Z.Tağıyevin qızlar gimnaziyası binasında öz işinə başladı. İclas günorta saat 125 dəqiqədə Milli Şuranın və “Musavat” fraksiyasının sədri M.Ə.Rəsulzadənin nitqi ilə

274 açılır. M.Ə.Rəsulzadənin parlamentin açılışındakı çıxışı, sanki parlamentin xarici siyasətinə yönəlik proqram istiqamətli bir çıxışı idi:“Möhtərəm millət vəkilləri! Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk parlamentini açmaq səadətinin, siz möhtərəm millət vəkillərini təbrik etmək şərəfini öhdəmə düşməsi ilə iftixar edirəm (alqışlar)... Əfəndilər, Rusiyada zühur edən böyük inqilab digər həqiqətlər arasında bir böyük həqiqəti dəxi elan etmişdi. Bu həqiqət millətlərin hürriyyət və istiqlal haqları idi...”.M.Ə.Rəsulzadə ümidvar olduğunu bildirdi ki, mustəqillik xalqımızı surətlə inkişaf etməyə və azad xalqların gələcəkbirliyinin mustəqil uzvi olmağa imkan verəcək. O, parlament uzvlərinə muraciət edərək onları vətənin mənafeyini və xalqın əmin-amanlığını partiya mənafelərindən ustun tutmağa cağırdı. Rusiya olan münasibəti M.Ə.Rəsulzadə belə izah edirdi: “Bilirsiniz ki, bizim Rusiya cəmaətinə qarşı heç ədavətimiz və nifrətimiz yoxdur. ... hər bir millət müstəqil və hürr olmalı, hürr olduqdan sonra digər millətlər ilə ürəyi istədiyi kimi əqdiittifaq etməlidir. Biz Rusiyanın səadətini istəriz, Rusiya camaatını sevəriz, fəqət, kəndi istiqalalımızı da əziz tutarız. (Alqışlar). Cəbr ilə qəbul etdirilən bir şeydə səadət olmaz. Çünki səadət və hürriyyət istiqlaldır”. Sonra M.Rəsulzadə parlamentin sədrini və onun muavinini secməyi təklif etdi. “Müsavat” fraksiyası adındaıı cıxış edən Ş.Rustəmbəyov Ə.Topcubaşovu sədrliyə və onun muavinliyinə isə H.Ağayevin namizədliyini irəli surdu. Ən gənc deputat Rəhim bəy Vəkilov parlamentin katibi secildi. Butun namizədlər parlament tərəfindən təsdiq olundular. Topcubaşovun Bakıda olmadığından onun vəzifəsi müvəqqəti olaraq H.Ağayevə həvalə olunmuşdu. Parlamentin cari işlərini idarə etməkdən ötru sədr, onun muavini və fraksiya nümayəndələrindən ibarət məsləhət şurası secildi. Parlamentin yaradılmasından sonra Azərbaycan dövlətinin qarşısında həllini gözləyən ciddi problemlər dururdu.Belə ki, gənc Parlament Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi və

275

ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi- demokratik dövlət quruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial- iqtisadi islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq işində AXC hökuməti ilə birgə çox ciddi işlər görməli idi. Azərbaycan Cümhuriyyət Parlament və Hökumətinin fəaliyyətinin çox mühüm və daim diqqət mərkəzində olan məsələsi yaxın qonşularla münasibətlər və sərhəd məsələləri ilə bağlı olmuşdur. Parlamentin ilk iclasındakı çıxışında M.Ə.Rəsulzadə qonşu millətlərlə münasibətlərin qurulmasını belə şərh edirdi: “Qafqaziya millətlərinin istiqlal və bərabərlikdə müstəqil olaraq yaşamaları bir xəyali-bənd deyildir. Qardaş millətimiz olan Şimali Qafqaziya, bütün cüziyyata rəğmən daima səmimi qalan gürcülər, bizə bir çox mədəni xidmətləri toxunmuş rus cəmaatının mühüm bir qismi ilə əl-ələ verərək, biz Zaqafqaziyanın müqəddəratını bu qitə üzərində yaşayan millətlərin arzusu vəchilə təmin edə bilərik. (Sürəkli alqışlar). Diplomat lojalarına müraciətlə uzun alqışlar.)”. Daha sonra Parlamentdə çıxış edən Fətəli Xan Xoyski qeyd edirdi ki, ...öhdəmizə düşən vəzifələrdən birisi də Qafqaziyada bəzən din və qan qardaşlarımızın və bəzən də qonşularımız tərəfindən təşkil edilmiş olan hökumətlər ilə dostanə əlaqə və münasibətimiz məsələsi idi. Hökumət dostluq hüslu üçün var qüvvəsilə çalışdı. Gürcüstan ilə aramızda heç bir ixtilaf vaqe olmamışdır. İkiqardaş arasında da mübahisə olar. Lakin mübahisəli məsələlərin həpsi dostanə bir tərzdə həll edilir. Şimali Qafqaziya bizə daha yaxındır. Həmişə sözümüz, yolumuz, işimiz bir olmuş, bir-birimizə mütəqabil köməketmişdik. Daha sonra F.X.Xoyski Hökumətin fəaliyyəti ilə bağlı məlumat verərkən bildirirdi ki, hökumət çalışmışdır ki, öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin. Biz xahiş edirik ki,

276 nöqsanlarımızı bizə göstərəsiniz, tənqidə ixtiyarınız var və tənqid xeyirli şeydir. Parlamentin əsas vəzifəsi də yol göstərməkdir. Parlamentin 10 dekabr 1918-ci il tarixli ikinci iclasında çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə Qafqazda mövcud olan dövlətlərlə münasibətlərin qurulmasından bəhs edərkən qeyd edirdi ki, müstəqil bir cüzvünü təşkil eylədiyimiz Qafqaziya öylə siyasi bir vəziyyət qarşısındadır ki, buradakı cavan cümhuriyyətlər, Azərbaycanda daxil olduğu halda ancaq ittifaq və yalnız dostluq rəftar edə bilər. Və belə rəftar edə biləcəkləri gündən etibarən xilas olurlar. Buna görə də xarici siyasətimizin “əlhəmdulla”sını Qafqaziya ittifaqı təşkil etməlidir. Siyasətə və iqtisadiyyatasuilə havaya olduğu kimi möhtac bulunduğumuz bu ittifaq xatirinə aramızda bütün ixtilaflı məsələləri sülh, müsalimət və qarşılıqlı güzəşt və ən sonu hökm vasitəsilə həll etmək tərəfdarıyıq. Qafqaziya millətlərinin hürriyyət və istiqlalına gələcək zərbəyə hərkəsdən ziyadə və həpimizdən əvvəl məruz qalacaq Şimali Qafqaziyalı qardaşlarımızın müqəddəratı hər zamannəzərimizdən uzaq qalmasın. Sosialistlər ittifaqından deputat olan Əhməd Cövdətin xarici siyasətə yönəlik çıxışında “...qonşularımız ilə olan münasibətlərimizin heç də yaxşı olmadığını, Avropa millət və dövlətləri ilə lazım olan münasibətə girilmədiyini göstərmişdir. Şimali Qafqaz cumhuriyyəti ilə sıxı münasibətin saxlanmasını arzu edəriz” fikirlərini dilə gətirmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, AXC Parlamenti və Hökumətinin ciddi səylərinə baxmayaraq, bəzi hallarda qonşu dövlətlərlə münasibətləri dinc yolla nizamlamaq mümkün olmurdu. Məsələn, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Müttəfiqlər Komandanlığının qərargahına və Gürcüstan, Ermənistan xarici işlər nazirlərinə 1918-ci il dekabrın 23-də göndərdiyi 851 saylı teleqramında Borçalıdakı sərhəd mübahisələri ilə bağlı Gürcüstan və Ermənistan Respublikaları arasında gedən toqquşmalara təəssüflənilir və qətiyyətlə onlara xatırladılırdı:

277

“Borçalı rayonu Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsidir”. 1918-ci il oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros sazişindən sonra Osmanlı qoşunlarının bölgəni tərk etməsi, Zəngəzur və Qarabağ mahallarında yaranan gərgin siyasi-hərbi vəziyyət, ingilislərin ziddiyyətli movqeyi, Azərbaycan torpaqlarının itirilməsi təhlukəsi və s. məsələlər Respublika parlamentinin 1918-ci il dekabrın20-də kecirilən fovqəladə iclasında muzakirə olundu. Hökumətin gorduyu tədbirlərə dair F.Xoyskinin cıxışı və muzakirələrdən sonra torpaqların butovluyu və əhalinin mudafiəsinə aid siyasi-hərbi və maliyyə- mənəvi səciyyəli işlərin daha da quvvətləndirilməsi barədə qərar qəbul edildi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi Parlamentin daimə diqqət mərkəzində olmuş və bununla bağlı bir neçə dəfə müzakirə də keçirmişdi.Azərbaycan parlamentinin 1919-cu il yanvarın 8-i və 25-də olan iclaslarında Naxcıvan bölgəsi və umumiyyətlə kecmiş İrəvan quberniyasının azərbaycanlıəhalisinin vəziyyəti ilə bağlı məsələlər muzakirə edilmişdi. Parlamentin yanvar ayının 25-də keçirilən iclasında xususi bəyanatla cıxışedən M.Ə.Rəsulzadə Ermənistan hökumətinin Naxcıvan vədigər qəzaların azərbaycanlı əhaliyə duşmən munasibət bəsləməsinə qarşı cıxaraq qəti tədbirlər görməyə cağırdı.M.Ə.Rəsulzadə çıxışından qeyd edirdi ki, Naxçıvan və Şərur qəzalarında və İrəvan quberniyasının sair yerlərində müsəlmanların başında yenə təzədən top qumbaraları partlayır, müsəlmanlar min dürlü əzab və cəfalara düçar olurlar ... Əlbəttə, hökumət bu xüsusda tədbirlər görməli, nahaq tökülən qanların onünü almağa çalışmalıdır.Tezliklə, kecmiş İrəvan quberniyası turk- musəlman əhalisininvəziyyətinin oyrənilməsi, erməniləriıı onlara qarşı törətdiklərivəhşiliklərin qarşısının alınması, Azərbaycanıncənub-qərb bolgələrinin ərazi toxunulmazlığının təminolunması istiqamətində muəyyən tədbirlər goruldu.Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik numayəndəliyinin da acılması bu işlərdə cox muhum rol

278 oynadı. 1919-cu il yanvarın29-da Məmmədxan Təkinski İrəvana səfir təyin edildi. Məlum olduğu kimi, həmin illərdə istər ermənilər, istərsə də ruslar Lənkəranda və Qarabağda ciddi problemlər yaradır, müstəqil dövlətimizin möhkəmlənməsinə mane olurdular.Bu problem 1919-cu il aprel ayının 14-də Azərbaycan Parlamentinin 29-cu iclasında müzakirə olundu. Müzakirələrdə iştirak edən M.Ə.Rəsulzadə Qarabağ məsələsinə toxunarkən qeyd edirdi ki, oraya general- qubernator təyin olunmuşdur. O, Qarabağın Azərbaycanın “hüquqi-mülkiyyəti...” olduğunu bildirmişdi. M.Ə.Rəsulzadə çıxışında “Bizcə və hökumətcə Qarabağ məsələsi yoxdur. Necə ki, Bakı məsələsi yoxdur. Buna görə də Qarabağ ünvanı ilə olan hər növ təklifi rədd ediriz” fikrini bildirmişdi. AXC-nin mövcud olduğu dövrdə həm Hökumətin, həm də Parlamentin apardığı uğurlu daxili və xarici siyasət nəticəsində Azərbaycanın Naxçıvan, Qarabağ və Zəngəzur qəzalarında Ararat Respublikasının hərbi təcavüzünün qarşısını almağa müəyyən qədər nail oldu. Şimali Qafqaz dağlılarıöz müstəqilliyini elan etdikdən sonra Osmanlı dövləti ilə yanaşı sevinclə qarşılayan ikinci dövlət Azərbaycan Cümhuriyyəti idi.Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikası (qısaca - Dağlılar Respublikası) öz istiqlalını 1918-ci il may ayının 11-də elan etmişdi. Onun müstəqilliyini Azərbaycan, Gürcüstan və Osmanlı imperiyası tanıdı. 1918-ci ilin noyabrında Dağlılar Respublikası hökumətinin başçısına göndərdiyi məktubda General Tomson yazırdı ki, Paris sülh konfransının qərarına qədər Dağlılar Respublikasının istiqlalına təminat verilir. Lakin bir müddətdən sonra Dağlılar Respublikasına qarşı Şimaldan, yəni Denikinin ordusu tərəfindən təhlükə yaranmağa başladı. Belə bir vaxt Cümhuriyyət Parlamentində ciddi müzakirələr başladı. 1919-cu il mart ayının 6-da Parlamentin iyirminci iclasında Fətəli Xan Xoyski Dağıstanda yaranmış böhranlı vəziyyətlə bağlı deputatlara geniş məlumat verdi: “...hamımıza yaxın və

279 dost və həmdəm olan Dağıstan cümhuriyyəti üzərinə, Könüllü Ordu qoşunu yürüş edib, yerlərini istila və hökumətinə təklif edir ki, özünü ləğv etsin,Dağıstan qoşunlarını buraxsın, özləri də cəbrən əhalidən əsgər yığmağa başlayırlar. Biz bu sözləri eşidən kimi onların səfirlərindən məlumat istədik”. Azərbaycan hökuməti Dağıstan hökumətinin səfirindən dəqiq məlumat əldə etdikdən sonra öz etirazını bildirdi. “... bizim hökumət və parlament və bütün Azərbaycan camaatı bir fikirdədir ki, dağıstanlılara belə zülm olan halda biz sakit otura bilməriz.İndi hökumət özünü borclu bildi bu xüsusda müttəfiqlər nümayəndəsi General Tomsona Azərbaycan hökumətinin nöqteyi-nəzərini bildirsin”.Azərbaycan hökuməti Şimaldakı hadisə ilə bağlı Tomsona öz etiraz notasını da verir. “Biz var qüvvəmizlə Şimali Qafqaziya hökumətinə kömək etməliyiz, siz bilirsiniz ki, Könüllü Ordunun əsl siması indi açılır. Əvvəlcə onların hərəkəti bir balaca Gürcüstanda oldu. Azərbaycan dairəsindən biz onları çıxarmışıq; şimali Qafqaziyada olan Könüllü Ordunun fikri yalnız bolşeviklərlə mübarizə deyil. Onların mübarizəsi cəmi xırda millətlər ilədir; və istəyirlər ki, xırda millətlərin ixtiyarını yox edib taptalasınlar. Bu barədə bir millət o birinin ixtiyarının əlindən alınmasına aşkardır ki, bitərəf baxa bilməz, aşkardır ki, Dağıstan hökumətinə dəyən zərbə bizə dəymiş kimidir. Mən bizim hökumət və parlamentimizin Dağıstan hökumətinə [352 - 353] kömək edəcəyini onların səfirinə xəbər verdim.Azərbaycanın nə hökuməti, nə də parlamenti qoymayacaqdır onların hüququ tapdalansın, var qüvvəmizlə onlara kömək edəcəyiz. (Gurultulu alqış)”. Daha sonra M.Ə.Rəsulzadə söz alır: “Denikin ordusunun qara təhlükəsi qarşısında ilk zərbəyi yeməkdə olan Şimali Qafqaziyalı qardaşlarımız ilə daima bərabər olaraq hüquq və istiqlalımızı müdafiə edəcəyimizi burada yüksək səslə bütün aləmə söyləməyə ehtiyac belə yoxdur. Çünki bu o qədər aydın və aşkar məsələdir ki, Azərbaycan Məclisi-Məbusanının, bu böyük məclisin, hökumətin düşündüyündən başqaçür

280 düşündüyünü təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bütün Məclisi-Məbusan fraksiyaları bu kürsüdən, Şimaldan gələcək bir qorxu qarşısına ciddiyyətlə çıxaraq müqabilədə bulunacaqlarını öz bəyənnamələrində söyləmişlərdi.Zatən qara bir qüvvənin gələcəyini biz həmişə mümkünatdan ədd edirdik. O qüvvə də mütləqa Şimaldan gələcək idi. Bu təhlükəyə qarşı hökumətimizin gördüyü tədbirlər və dağıstanlı qardaşlarımıza yar və (kömək)olmaq təşəbbüsü firqələrin bəyannamələrində göstərilmiş və bəyannamələrin əsasını təşkil etmişdir.Ona görə bütün millət və məclis bir tək vahid kimi var qüvvəsi ilə çalışıb, bu qara qüvvə qarşısında dayanmalıdır. Və dağıstanlı qardaşlarımıza deməliyiz ki, buraxmayın o qara qüvvəyi; qoymuyun o istibdadı gəlsin; müharibə edin. Biz də sizinlə varıq.Qafqaziya cumhuriyyətləri - Azərbaycan da onlar daxilində olaraq - belə əksinqilab qüvvətlərinə tabe olmaq istəməzlər, ona qarşı çıxıb bütün varlıqları ilə mübarizə edər, yaxın kəlməyə qoymaz, deyərlər ki: qəhr olsun üzərimizə gələn qara qüvvət. Yaşasın Dağıstan! (Şiddətli alqış)”. Əhməd Cövdət (sosialist) öz çıxışında Şimaldan gələn qara qüvvənin əsil məqsədini belə açılayırdı: “Möhtərəm məbuslar (deputatlar)! Onlar nə qədər şimdiki halda Gürcüstana və Şimali Qafqaziyaya hücum, hədə gəlməkdə isələr də, əsl məqsədləri Bakıdır. Buqara qüvvə ilə çarpışmaq yalnız Dağıstan ya Gürcüstanın vəzifəsi deyildir.Qafqaziyada yaşayan müstəqilmillətlərin hamısının vəzifəsidir.Çünki bu gün Dağıstan hüduduna gələn, yarın Bakıya gələcək və Bakıya gələnqüvvə yaxın zamanda Tiflisi də istila etmək istəyəcəkdir.… bu təhlükə ümum Qafqaziya təhlükəsi vəmillətlərin haqq və hürriyyətini təhtit edən bir təhlükədir ki, bunun qabağını bütün Qafqaziya millətləri vəcamaatı bir vücud kimi ittihad etməklə saxlamalıdırlar. Bu barədə hökumətin verdiyi notaya bütün varlığımız ilətərəfdarız. Ancaq bunlara qarşı yalnız nota ilə çıxmaq kifayət etməz. Bu qara qüvvələr ilə mübarizə məsələsitəkrar edirəm, yalnız inquş, avarların öhtəsinə buraxılmayaraq, böylə mühüm bir

281 vəzifə qarşısında qətiyyənZaqafqaziya millətlərini birləşərək əlbirliyi ilə və ciddiyyətlə çarpışması lazımdır. Bu məsələ üçün də biz öztərəfimizdən Azərbaycana və Gürcüstana təklif ediriz qəti və şiddətli tədbirlər görməyə cəhd göstərsinlər. İttihad franksiyasının adından Q.Qarabəyovun çıxışından: “Üç ay bundan əvvəl həmin bu mənbələrdən bütün firqələrin dedikləri bu idi ki, Azərbaycan və bütün Qafqaziya millətləri istiqlalını son qətrə qanımıza qədər müdafiə edəcəyik. Dağıstan hökuməti də Qafqaziyada təşkil etmiş müstəqil dövlətlərin biridir. Şimdi görünüz o adamlar ki, özlərinə Rusiyanın sahibi deyirlər Dağıstanın bu hürriyyətini dağıtmaq istəyirlər və Dağıstan bu yolda yalnız qalmışdır. Bu qardaşlıq hissi bizi vadar edir əlimizdə silah onların köməyinə gedək. Onların müharibəsi bizimmüharibəmizdir. Biz burada söz ilə deyil, felən onların müharibəsinə şərik olmalıyıq. Onlar Qafqaziyanınmüqəddimə elçisidirlər. Onların qələbəsi bizim qələbəmizdir”. Parlamentin deputatı, bitərəfBəhram bəy Axundovun da çıxış maraq doğurur: “Qabaqkı natiqlərin dediklərini eşitdiniz, ələlxüsus Əhməd bəy Pepinovun. Mən də bunların dediklərinə şərik olmaqla bərabər, Könüllü Ordu haqqında bir neçə söz demək istərdim. Denikin ətrafına toplananlar kimlərdir?Lyaxov kimdir? Lyaxov haman adamdırki, neçə il bundan əvvəl İran inqilabı əleyhinə qalxıb İran demokratiyasını əzdi. Böyük alimlərdən Müctəhid(Məlikül Mütəkəllimini) asdırdı.İndi Lyaxov kimi generallar Denikin ətrafına yığılmışlardır.Həmin Lyaxovəvvəl fikrində tutub ki, Bakıya gəlib bizim demokratiya və hürriyət-pərvər ülamalarımızı parçalasın.Ona görəmən bitərəflər namından keçən natiqlərin dediklərini müdafiə edərək təklif edirəm ki, bizə yaxın olan Dağıstan hökumətinə axır qanımıza qədər kömək edib canımızı da onlara fəda edək”. Lakin çox təəssüflər olsun ki, bütün bu çağrışlar və köməkliklər heç ciddi nəticə verməmiş, əvvəlcə Denikinin ordusunun, sonar isə sovet ordusunun hərbi təcavüzü

282 nəticəsindəŞimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının varlığına son qoyulmuşdur. AXC Hökuməti və Parlamenti 1918-1920-ci illərdə öz diplomatik fəaliyyətini gernişləndirərək Türkiyə, İran, Ukrayna, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan, Polşa, İsveçrə, İsveç, Danimarka, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Rumıniya, Almaniya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar Respublikası, Krım və başqa ölkələrlə səfirlik və nümayəndəliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər yaratdı, ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr, sazişlər imzalamışdı. Parlament ölkənin başının üstünü alan xarici müdaxilə təhlükəsini sovuşdurmaq üçün gənc respublikanın beynəlxalq aləmdə tanıdılmasından ötrü də mühüm siyasi addımlar atmışdı. Parlamentin birinci iclasında (7 dekabr 1918) çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə yaxın günlərdə Parisdə başlayacaq sülh konfransına işarə edərək deyirdi: “...artıq milləti öldürmək, millətin hüququnu pamal etmək qətiyyən mümkün deyildir. Qaliblər də, məğlublar da millətlərin hüququ təslim ediləmməz deyirlər. Yaxında açılacaq sülhi-ümumi konfransında bu fikir qətiyyən hakim olacaq. Bu gün əhvala hakim olanlar müttəfiqlərdir. İngiltərə, Amerika, Fransa dövlətlərinin bayraqlarında millətlərin təmini-hüququ və “Cəmiyyəti- əqvam” şüarı yazılıbdır. Dövlətlərin Bakıda bulunan nümayəndələri naminə general Tomson Qafqaziya məsələlərinin sülhi-ümumi konfransında həll olunacağını rəsmən elan etmişdir. Biz azərbaycanlılar bütün mövcudiyyətimiz ilə kəndi müqəddəratımızı, kəndi istiqlalımızı müdafiə və mühafizədə israr edər, səbat və mətanət göstərərisək, heç şübhəsiz ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti payidar olar”. Azərbaycan diplomatları Parisdə toplanmış qalib dövlətlər tərəfindən tanınma və kömək əldə etmək ucun aktif fəaliyyətə keçmişdi. Bununla əlaqədar olaraq AXC Parlamenti 1918 il dekabrın 28-də Parlamentin sədri Ə.Topçubaşovun başçılığı

283 ilə Paris sülh konfransına xüsusi nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında qərar qəbul etmişdi. Azərbaycan parlamenti Paris sulh konfransında iştirak etmək ücün aşağıdakı tərkibdə: Ə.Topcubaşov- sədr, M.H.Hacınski-sədrin muavini, numayədə heyətinin uzvləri - Ə.A.Şeyxulislamov, Ə.Ağayev və müşavirlər M.Məhərrəmov və C.Hacıbəyovdan ibarət numayənd heyətini təsdiq etdi. “Avropa və Amerikanın sivil dövlətlərinin ictimai fikrini bu ölkələrin işguzar dairələrilə ticarət əlaqələri yaradılmasına ən cox kəmək edən istiqamətə hazırlamaq” ucun numayəndə heyətinə əlavə səlahiyyətlər verilmişdi. Bütün maneələrə baxmayaraq Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin çox çətin və üzücü fəaliyyətdən sonra nəhayət, Paris Sülh konfransda AXC-nin de-fakto tanınması barədə qərar qəbul olundu. Azərbaycan Cümhuriyyətinin de-fakto tanınması Parlamentin 14 yanvar 1920-ci il tarixli yüz on yeddinci iclasında geniş müzakirə olunmuşdur. İlk söz həmin dövrdə xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyskiyə verilir. O, çıxışında bu mühüm hadisəni yüksək qiymətləndir və deyir ki, İstiqlalını elan etdikdən sonra bir millət gərək cəmi aləmə göstərsin və isbat etsin ki, dərhəqiqət kəndisinin istiqlaliyyətə layiqi vardır. Bu surətdə onun istiqlalı təsdiq edilə bilər. Habelə bu bir il on ay müddətində Azərbaycan milləti öz həyatını, dolanacağını Avropaya, cəmi mədəniyyət aləminə məlum edib özünü eylə göstərdi ki, Avropa onun həqqani verməyə və istiqlalını təsdiq etməyə vadar oldu. F.X.Xoyski bu hadisəni “... yalnız bizim üçün deyil, islam milləti və ümumi türk aləmi üçün böyük bir bayram” olduğunu bildirir. Daha sonar o, qeyd edir ki, böylə bir günü dərk etmək üçün qeyri millətlər on illər ilə çalışmışlar. Biz isə onu az müddətdə, bir il yarım içərisində qazandıq. Böylə az müddətdə istiqlaliyyətini alan bir millətin onu möhkəm saxlayacağına əminəm. İclası aparan sədr “…bu yolda şəhid düşənlərin ruhlarına ehtirama ayağa qalxmağı” təklif edir. (Məclisi-Məbusan ayağa qalxır).

284

Sonra sədr daxil olan təbrik teleqramlarını elan edir: 1.Tiflisdən Məclisi-Müəssisan rəisinin baş müavini Mitadze tərəfindən; 2. Bu haqda Məclisi-Məbusan tərəfindən cavab teleqrafı; 3. Krım milli parlamenti əzası Şəfiqəxanım Kaspirinski və qeyriləri; 4. Tiflisdən müsəlman milli şura sədri Nərimanov; 5. Türküstan Məclisi-Müəssisan dəvəti komitə rəisi Çuqayev; 6. Azərbaycan xanımları Eynulhəyat xanım Yusifbəyli və qeyriləri; 7. Bakı şurayi-bələdiyyə sədri Qasım Qasımzadə; 8. Bakı cəmiyyəti-xeyriyyədən Qasım Qasımov; 9. Qafqaz nemesləri ittifaqının rəisi Yevgeni Terster; 10. Salyandan "Müsavat" firqəsi rəisi Səmədov; 11. Lehistan nümayəndəsi Ostrovski; 12. Azərbaycan dostu; 13. Qafqazda Norveç konsulu Qorski; 14. Gəncə bələdiyyə rəisi Ələsgər bəy Xasməmmədov; 15. Lehistan cümhuriyyətinin siyasi nümayəndəsi Viktor Tolitski; 16. Erməni cümhuriyyətinin xariciyyə naziri Gülxandarov; 17. Leh cəmiyyəti "Anisko" tərəfindən Pikarski; 18. Ukrayna siyasi nümayəndəsi katibi Tişkeviç tərəfindən. Parlamentdə M.Ə.Rəsulzadənin çıxışından: “…bu üç rəngli bayrağı burada əllərimizdə titrədərək yüksəltdiyimiz zamanda bir ümid bəsləyərək deyirdik ki, bir dəfə yüksələn bayraq bir daha enməz. Bunu küçələrdə bu gün elani-şadmani edən xalqla bərabər bütün dünya göstərir ki, bir dəfə yüksələn Azərbaycan bayrağı bir daha aşağı enməz”. Parlamentin üzvü Aslan bəy Səfikürdlu Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasının səbəbini Azərbaycanın “müstəqil yaşaya” bilməsi ilə əlaqələndirir. Parlamentə təmsil olunan “... Vanseviç polyaklar tərəfindən, Qoxman yəhudilər tərəfindən və Baqradze gürcülər tərəfindən parlamenti bu gün münasibəti ilə təbrik edirlər”. Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov isə hökumətin bu bayram münasibətilə “bir əfvi-ümumi layihəsini” hazırlamağa başladığını və “... yaxın günlərdə həmən layihənin vəkillərə təqdim ediləcəyini və layihəni qəbul” etmələrini xahiş edir.

285

Beləliklə, 1920-ci ilin yanvarmda Paris sulh konfransında Azərbaycan Cumhuriyyətinin siyasi cəhətdən tanınması Ə.Topcubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan numayəndələrinin uğurlu diplomatik fəaliyyətlərinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Böyuk cətinliklər və məhrumiyyətlər hesabına qazamlmış qələbə ilə əlaqədar olaraq Ə.Topcubaşov Parisdən Azərbaycan hökumətinin başcısı N.Usubbəyova göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Siyasət kimi elastik və dəyişkən hec bir şey yoxdur. Buna gorə də onun qabarması və cəkilməsi həmişə gözlənilməzdir. Buna baxmayaraq, hər hansı real bir formada bizim də azad və mustəqil yaşamaq ümidlərimizi itirmirdik və hətta keçmiş Rusiyanın butun xalqları ücün ən ağır gunlərdə, bizə əməyimizin əbəs olduğu deyilon gunlərdə belə umidlərimizi itirmirdik. Biz ona görə belə hərəkət edirdik ki, xaiqımızın mustəqil yaşaya biləcəyinə, hər hansı yolla mustəqillik qazana biləcəyimizə inanırdıq. Bununla yanaşı biz digər kicik xalqların ibrətamiz mubarizlərini də unutmuruq. Öz azadlıqlarını əldə etmək ücün bu xalqlar yarım il, bir il yox, on illərlə və daha cox mubarizə aparmış, coxlu insan və maddi itkilər hesabına arzularına catmışlar. Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısında biz hec vaxt geri cəkilməmişik və çəkilməyəcəyik də, cünki biz bu səadətə bərabər olan hec nə tanımırıq”. Cümhuriyyət Parlamentinin və Hökumətinin yeritdiyi daxili vəxarici siyasətin nəticəsindən asılı olmayaraq, o zamankı beynəlxalq vəziyyətdə Şimali Azərbaycanın (habelə digər Qafqaz respublikalarının) müstəqil dövlət halında yaşaması mümkün deyildi. Keçmiş imperiya ərazilərini bərpa etmək istəyən, Bakı neftinə yiyələnməyə can atan və ingilisləri regiondan sıxışdırıb çıxarmağa çalışan Sovet Rusiyası, Denikini məğlub etdikdən sonra yerli bolşevik təşkilatlarını səfərbərliyə alaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmək üçün daxildə geniş pozuculuq fəaliyyətinə başlamışdı. Moskvadan göstəriş alan Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasıhakimiyyət çevrilişi həyata keçirmək

286

üçün xüsusi qərargah yaratmışdı. Parlamentin və Hökumətin fəaliyyətini iflic vəziyyətinə salan “sosialistlər”, “Daşnaksütyun fraksiyası”, “Erməni fraksiyası”, “Slavyan-rus cəmiyyəti” və digər Parlament fraksiyaları sovet-bolşevik müdaxiləsindən ötrü əlverişli zəmin yaradılmasında fəal iştirak edirdilər. Bundan əlavə, Azərbaycandan yeni ərazilər qoparmaq üçün əlverişli şərait yarandığını görən ermənilər bolşevik Rusiyası ilə əlaqəyə girib Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmək məqsədilə əlbir plan hazırladılar. Həmin plana əsasən Ararat Respublikası Qarabağda ermənilərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinə qarşı qiyamlarını təşkil etdi. Bununla, Ararat Respublikası qiyamçılara kömək pərdəsi altında Azərbaycana qarşı müharibəyə başladı. Cümhuriyyət Hökuməti özünün bütün hərbi qüvvələrini Qarabağ cəbhəsinə yönəltməyə məcbur oldu. Beləliklə, ölkənin şimal sərhədləri bolşevik müdaxiləçilərinin üzünə açılmış oldu. 1920 il aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə işğalçı 11-ci Qırmızı ordu hissələri müharibə elan etmədən müstəqil Azərbaycan dövlətinin sərhədlərini keçdi və Bakıya hücum etdi. Bakı, eyni zamanda, dənizdən də mühasirəyə alındı. Aprelin 27-də səhər tezdən kommunistlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də onun kənarlarında mühüm obyektləri ələ keçirdilər. Həmin şəraitdə, işğalçıların diktəsi ilə hərəkət edən kommunistlərin nümayəndə heyəti Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi, Rusiya Kommunist (bolşevikler) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Parlamentinə hakimiyyəti təhvil vermək barədə ultimatum verdi.Göstərilən ultimatum və komissiyanın apardığı danışıqların nəticələri Məmməd Yusif Cəfərovun sədrliyi ilə Parlamentin sonuncu (145-ci) iclasında müzakirə olundu. İclas aprelin 27-də axşam saat 20.45-də başlandı ve 23.25-dək davam etdi.M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə müzakirələr zamanı Parlamentin qapıları xalqın üzünə açıldı. M.Ə.Rəsulzadə

287

çıxışından: “Cənablar! çıxardığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər çıxarmayaq. Ölkə Parlamentinin qapısını açıq qoyaq ki, hər kəs nə ciir təhlükəli vəziyyət içində olduğumuzu, nə cür qərar qəbul edəcəyimizi bilsin.Ona görə də təklif edirəm ki, məclisimizin qapılarını millət üzünə bağlamayaq və millətdən bixəbər qərar qəbul etməyək”. Ultimatum barədə məlumat verən M.H.Hacınski bildirdi ki, hakimiyyət bu gün axşam kommunistlərə təhvil verilməlidir, … əks təqdirdə hakimiyyətin Qırmızı Orduya təhvil verilməsi üçün əlindən gələni edəcəkdir. Kommunistlər həm də xəbərdarlıq edirlər ki, əgər biz bu gecə hakimiyyəti onlara təhvil verməsək, Parlamentdə təmsil olunan siyasi partiyalar, o cümlədən “Müsavat” partiyası qadağan olunacaqdır.Çıxışının sonunda M.H.Hacınski Parlament üzvlərini mövcud vəziyyətdə “millətin qurtuluşu naminə” yeganə düzgün qərar qəbul etməyə çağırdı. Lakin Səməd ağa Ağamalıoğlu, Qara bəy Qarabəyov, Aslan bəy Səfikürdski, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Sultanməcid Qənizadə M.H.Hacınskinin hakimiyyətin kommunistlərə qeyd-şərtsiz təslim edilməsi təklifinə qarşı çıxdılar. Bununla belə, qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün hakimiyyətin yalnız müəyyən şərtlərlə, hər şeydən əvvəl, Vətənin müstəqilliyinin saxlanılması şərti ilə kommunistlərə verilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Nəticədə, Parlament səs çoxluğu ilə aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi barədə qərar qəbul etdi: 1. Sovet hökuməti tərəfindən idarə olunan Azərbaycanın tam istiqlaliyyəti mühafizə edilir; 2. Azərbaycan Kommunist Firqəsinin yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan olacaqdır; 3. Azərbaycanın son idarə formasını hər hansı bir xarici təzyiqdən asılı olmayan fəhlə, kəndli və əsgər deputatları sovetləri şəxsində Azərbaycanın ali qanunverici orqanı müəyyənləşdirir; 4. Hökumət idarələrinin bütün qulluqçuları öz yerlərində qalır, ancaq məsul vəzifə tutanlar dəyişdirilir;

288

5. Yeni yaradılan müvəqqəti kommunist hökuməti Parlament və Hökumət üzvlərinin həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verir; 6. Qırmızı Ordunun Bakı şəhərinə döyüşlə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbir görüləcək; 7. Yeni hökumət, haradan baş verməsindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın istiqlalını sarsıtmaq məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə qarşı öz sərəncamında olan vasitələrlə qəti tədbirlər görəcəkdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti mühasirə şəraitində keçirdiyi həmin iclasında da özünün demokratik ənənələrinə və istiqlalçılıq ideyalarına sadiq qaldı. Lakin işğalçılar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin hakimiyyəti dinc yolla, qan tökülmədən kommunistlərə təhvil vermək haqqında qərarına məhəl qoymadılar. Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti özünün həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaycan xalqı həqiqətən parlament idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaycan Cümhuriyyəti müsəlman şərqində yeganə parlamentli Respublika idi. Parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda parlamentçilik ənənələri getdikcə möhkəmlənir və inkişaf edir, ən müasir parlament mədəniyyəti formalaşırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə, ümumiyyətlə, Parlamentin 155 iclası keçirilmişdir ki, bunun da 10-u Azərbaycan Milli Şurasının (1918, 27 may - 19 noyabr), 145-i isə Azerbaycan Parlamentinin fəaliyyət göstərdiyi dövrdə (1918, 7 dekabr - 1920, 27 aprel) olmuşdur. Fəaliyyət müddətində Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq edilmişdir. Beləliklə, Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi nəticəsində Paris sülh konfransının iştirakçısı olan dövlətlər tərəfindən

289 tanınmış müstəqil Azərbaycan dövləti - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi və onun ərazisi işğal olundu. Azadlığının və müstəqil dövlətinin müdafiəsinə qalxmış xalqın müqavimət hərəkatı qan içində boğuldu, AXC-nin dövlət və hakimiyyət strukturları məhv edildi. Şimali Azərbaycan yenidən Rusiyanın işğalı altına düşdü. Lakin müəyyən zaman keçdikdən sonra, tarixi məqamın verdiyi imkandan istifadə edən Azərbaycan xalqın düz yetmiş bir il conra öz müstəqilliyinə qovuşdu. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 18 oktyabr 1991-ci il tarixli iclasında Müstəqillik haqqında Konstitusiya Aktı qəbul olundu və bununla da Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etmiş oldu.

Yuozas Streyva (Litva)

Где ступают советские военные полчища…

Фразу «Где ступают советские военные полчища…» можно было бы продолжить: «… там остаются боль, страдания, кровь невинных людей, пепел сожженных деревень и хуторов». Такой «вклад» советской армии и солдат некоторых ее сателлитов, например, Армении, глубоко врезался в историческое сознание человечества. Весь этот ужас, который в последнее время с особым упорством пытаются опровергать застрявшие в клоаке российских телеканалов пропагандисты, испытали не только страны Балтии – Литва, Латвия и Эстония, но и народы Закавказья, Украины, крымские татары и многие другие народы, оказавшиеся в сфере советского влияния. В 1944-1945 гг. едва ли не самые большие потери за весь период оккупации Литва понесла в результате произвола, который творили отряды армии НКВД. Большинство

290

погибших в те годы не были ни участниками сопротивления, ни вооруженными борцами с оккупацией. Чекисты просто сжигали целые деревни, грабили, насиловали, разворовывали имущество, без всяких причин убивали гражданское население - женщин, детей, стариков. Кляпочяй, Вабаляй… В 1944-1945 гг. в Литве бесчинствовали более 20 различных соединений армии НКВД, т. е. более 30 тыс. воинов частей НКВД, не считая многочисленных подразделений регулярной советской армии. В начале 1946 г. на территории Литвы было размещено 9 дивизий регулярной советской армии, творили беззаконие около 8- 10 тыс. «ястребков», около 4 тыс. милиционеров и около 3,4 тыс. вооруженных так называемых советских активистов. Цель этого жестокого произвола была очевидной — сломить дух сопротивления, уничтожить тех, кто боролся с оккупантами, и запугать местных жителей, чтобы они не поддерживали сопротивленцев. Одна из самых страшных трагедий произошла в 1944 г. в деревне Кляпочяй, когда в Сочельник и на Рождество была сожжена 21 усадьба, расстреляны и сожжены заживо 12 жителей этой деревни. В общей сложности только в этих краях в конце 1944 г. в рождественские дни части НКВД и отряды самообороны взяли в оцепление деревни, которые находились между Рилишкяй и Нямунайтисом. Они жгли и убивали жителей Кляпочяй, Лиздай, Рилишкиса, Друскининкай, Таручениса, Мижоняй, Перишкес, Вабаляй, Фермы, Дубряй, Вяртялкай и других деревень. Были зверски убиты 37 человек, сожжено около 70 дворов. О поджогах и убийствах невинных людей в Кляпочяй свидетельствуют многочисленные воспоминания очевидцев. О зверствах, чинимых в других местах, свидетельств не так много.

291

Сознательно ли была выбрана дата церковного праздника для проведения карательной акции или это случайное совпадение, историкам еще предстоит выяснить. Вот как трагедию своей деревни описывает историк, бывший продекан Исторического факультета Вильнюсского университета Сигитас Ягялявичюс. «…То, что тогда творилось в нашей деревне, ничем не отличается от сцен, которые мы видели в кино, о которых читали в рассказах о немецких карательных экспедициях в белорусских селах. (…) Чекистские отряды не раз прочесывали деревню. Однажды в начале декабря 1944 г. такой отряд нагрянул в нашу усадьбу. Каждый визит такого отряда означал доскональный обыск не только во всех постройках, но и на полках, в буфетах с посудой. Особенно они любили делать обыск в сундуках. Во время таких обысков нужен был глаз да глаз – солдаты гребли все подряд, что попадало под руку. У нас рыскавших по разным горшкам обычно сопровождала бабушка, которая хорошо говорила и читала по-русски. И вот в тот день в комнату, где за столом сидел майор, вбежала взволнованная бабушка и бросилась объяснять офицеру, что солдаты, которые искали в сундуках оружие или вооруженных людей, ее просто ограбили. Офицер спокойно ее выслушал, усмехнулся и, махнув рукой, велел не мешать бойцам. Что случилось? Бабушка скопила небольшую коллекцию шелковых платков - целый старинный плетеный короб, который держала в сундуке. Она очень любила красивые платки. Так вот те солдаты, что выполняли «государственное задание» - делали обыск, забрали почти все платки. Бабушку, которая попыталась протестовать, солдаты отпихнули (…). На западную окраину деревни по тракту из леса въехал большой обоз из грузовиков, телег и саней. Это были те же, что и до этого разорили и сожгли Кляпочяй и

292

соседние деревни. Эти каратели ночевали в деревне Галинтенай, которую от Вабаляй отделял только лес. Они уже проехали мимо дворов Маслаускасов, Зигмаса Гягужиса, добрались до усадьбы Юргиса Буцявичюса, т. е. эта колонна уже по тракту проехала по деревне ровно километр. Ни у одного двора не остановились. В усадьбы по пути никто не заходил. И вот в это время во фланг колонны с севера, с холмов на опушке (та часть леса называется Вырубка Гягужиса), стали стрелять из пулеметов и ружей. Солдаты, которые ехали в колонне, бросились с большака врассыпную. С криками и выстрелами они кинулись к опушке, откуда велась стрельба. Остальные бросились в ближайшие усадьбы. Прежде всего в те, что были на противоположной от выстрелов стороне и через которые часть колонны уже проехала. Колонны поспешили в центр деревни. Заполыхали подожженные солдатами на западной окраине села усадьбы трех братьев Маслаускасов — Владаса, Антанаса и Томаса, Юргиса Буцявичюса. В подожженных усадьбах солдаты без всяких объяснений стали стрелять в людей. И не только в мужчин. Такого даже в Кляпочяй не было. Озверевшие солдаты вывели во двор и расстреляли Ананаса Маслаускаса (они тяжело ранили его в голову и бросили, думая, что он мертв). Шашками плашмя били Антанину Буцявичюте, а потом в нее тоже стали стрелять и прострелили лицо. Умерший год назад Анатанас Маслаускас, которому было уже за девяносто, всю жизнь держался в стороне от каких бы то ни было политических дел, и тогда в силу своего возраста даже не думал скрываться. Это говорит о том, что военные своих жертв не выбирали. …По своему поведению это были настоящие каратели, они жгли и убивали без разбора. Каратели сожгли также стоявшую на опушке в зоне обстрела усадьбу Зигмаса Гягужиса. Возле дома застрелили хозяина и его жену, а

293

раненой дочке-подростку и другим детям удалось сбежать (...). У энкаведистов П.Ветрова был большой опыт истребления людей и даже целых народов. Это находящаяся под его командованием 4-я дивизия НКВД в 1944 г. занималась депортацией чеченцев и ингушей из Северного Кавказа и татар из Крыма. За три месяца она лишила родины и растворила в «братских народах» три народа. А тех, кто избежал ссылки, уничтожила. А с августа эти потерявшие человеческий облик бандиты в синих фуражках начали терроризировать литовский народ (...)». (Отрывок из публикации в журнале Kultūros barai за 1993 г.) Канюкай Деревня Канюкай, которая находится на юго-восточной окраине Руднинкской пущи, неподалеку от нынешней литовско-белорусской границы, в так называемом Девянишкском выступе. Она относится к группе деревень, в которой большинство составляют литовскоязычные жители. Юозас Кудирка, еще в 1990 г. писавший об уничтожении деревни Канюкай, подчеркивал, что жители деревни отличались особым национальным самосознанием, литовской идентичностью, сопротивлялись насаждению польским оккупационным режимом польского этнического самосознания. В деревне была литовская школа, жители Канюкай поставили украшенный в цвета национального флага крест Св. Казимира, по-литовски говорила большая часть живущих в деревне поляков. Случившаяся 29 января 1944 г. расправа с местными жителями была жесточайшей карательной акцией красных партизан против бойцов сельской самообороны, эта акция превратилась в настоящую резню (было убито 38 человек, почти вся деревня сожжена).

294

Приспешник оккупантов, ставший после войны едва ли не главным идеологом печати в оккупированной Литве, Генрих Зиман в письме Антанасу Снечкусу от 3 марта 1944 года писал о деревне на юго-восточной окраине Руднинкской пущи, которая «особенно надоела» советским партизанам, потому что «закрыла для них весь район». Дальше в письме Г. Зиман хвастался: «Мы ее сожгли полностью. Операция удалась, своих жертв у нас не было, несколько домов самооборонщиков сгорели, они понесли большой урон. С тех пор на окраине той деревни самооборону как рукой сняло». «Партизан» Абрам Железников, еврей по национальности, после войны тоже хвалился, будто его товарищ схватили умолявшую о пощаде «сельчанку», прижал ее голову к камню, а другим булыжником раскроил женщине череп. 35-летняя Стасе Молене пыталась своим телом прикрыть полуторагодовалую дочурку Дануте. Обе были застрелены. Генеральному штабу Красной армии во время Второй мировой войны подчинялась «Вильнюсская бригада». «Боец» отряда «За победу» Павел Багрянский в своих воспоминаниях о Канюкай, опубликованных в декабре 1988 г. в сборнике, изданном тель-авивским Музеем партизан и борцов спецназначения („Pirsumim. Publications of the Museum of the Combatantsand Partisans“), рассказал, как евреи-каратели вели себя после боевой операции. «На лесной поляне полукругом были положены голые трупы шести женщин и двух мужчин — жителей Канюкай. Светила луна. Партизаны принялись стрелять по трупам между ног. Когда пуля попадала в нерв, труп содрогался как живой. Трупы женщин «прыгали» сильнее и дольше, чем трупы мужчин». П. Багрянский намекнул, что с трупами убитых развлекались все головорезы из «Вильнюсской бригады».

295

К бригаде относился и отряд «Мститель», членом которого была Фаня Йохелес-Бранцовская. В Руднинкской пуще, из которой в Канюкай проникли убийцы, в июле 1944 г. орудовало 11 банд, действовавших по приказу Москвы, около 1200 диверсантов. Хоть они себя и называли литовскими партизанами, коммунистов- литовцев в этих бандах были единицы. Ядро отрядов составляли евреи и русские… …И нескончаемая азербайджанская Голгофа Союзница России Армения, в 80-е годы прошлого века оккупировавшая азербайджанский Нагорный Карабах, продолжает свои традиции союзничества. Ходжалинская резня — самое крупное кровопролитие за всю карабахскую войну — случилась в мирной мусульманской стране в 1992 году. Ходжалы — небольшой азербайджанский город на территории тогдашнего Нагорного Карабаха. Нападение на него произошло в ночь с 25 на 26 февраля. За одну ночь армянские и русские военнослужащие при поддержке армянских террористических формирований убили 613 азербайджанцев, в том числе 106 женщин и 23 ребенка. Согласно официальной статистике свыше 100 жителей Ходжалы пропали без вести, а 1275 азербайджанцев из Ходжалы испытали «все ужасы армянского плена». Каждый год 26 февраля азербайджанцы всего мира чтут память жертв Ходжалы. До сих пор бытует мнение, что агрессорами в Нагорном Карабахе были азербайджанцы, а жертвами - армяне. Однако на самом деле все совсем не так. Карабахскую войну спровоцировали не мусульмане-азербайджанцы, а армянские фанатики, которым принадлежит идея создания Великой Армении за счет азербайджанских земель. Сколько слез и боли азербайджанцам принесла эта брутальная армянская агрессия (предпринятая не без

296

помощи России), сложно описать, хотя данных о жертвах вполне достаточно. 26 февраля 1992 г. армянские вооруженные силы при поддержке российского 366-го мотострелкового полка, в личном составе которого преобладали армяне, стерли с лица земли азербайджанский город Ходжалы. Жертвами армянских военнослужащих и армянских террористических организаций стали около тысячи живших в этом городе азербайджанцев. Среди погибших много детей, женщин и стариков. По словам экспертов, ходжалинская резня — это один из крупнейших случаев террора в XX веке. Азербайджанские мужчины всеми силами сопротивлялись, но вооружены они были гораздо хуже, чем армяне. 7-8 мая армянские бойцы обстреляли ракетами азербайджанский город Шуша. Потом в него вторглись армянские террористические группировки и не оставили от города камня на камне. О том, что это нападение было заранее спланировано, в 1994 г. признались также некоторые идеологи и стратеги создания Великой Армении. Кстати, в день взятия Шуши в тюрьме армяне жестоко замучили 114 шушинских заключенных. 8 мая был оккупирован весь Шушинский район. Особенно жестокостью отличилась действующая здесь группировка "Лаура", названная так в честь Лауры Геворковны Лалаян, по чьей инициативе в Сумгаите была создана армянская террористическая организация "Крунк". В энциклопедии "Преступления" утверждается, что именно Лаура убила своих соотечественников, не одобривших изгнание азербайджанцев из Нагорного Карабаха. Эта женщина специализировалась на допросах пленных азербайджанских детей и женщин и лично замучила не менее 19 детей. 18-19 мая армяне оккупировали Лачинский район. Во время этой операции из родных мест были изгнаны более

297

63 тыс. азербайджанцев. Агенты секретных служб Азербайджана сообщают, что 21 мая в Париже состоялось особое и тайное совещание армянских террористических организаций. Во время совещания обсуждался особо секретный документ, в котором рассматривались меры по уничтожению азербайджанцев помимо всего прочего с помощью химических средств. В декабре того же года на оккупированных армянами территориях, по утверждению официального Баку, была создана тайная химическая лаборатория, в которой проводились опыты. Роль подопытных кроликов выполняли пленные азербайджанские солдаты, женщины, дети. В этой лаборатории создавалось химическое оружие с радиусом действия от 5 до 75 километров. То, что такие опыты проводились, подтверждает и статистика: в некоторых азербайджанских районах, которые подверглись нападению армян, смертность среди азербайджанских детей выросла в 3,5 раза. Все эти подозрения и опасения были подтверждены независимыми зарубежными экспертами и рассматривались во время публичных дебатов в ООН. Попытки сторонников создания Великой Армении захватить как можно больше азербайджанских земель не прекращались ни в 1993, ни в 1994 г., не прекращаются они и до сих пор. По словам оставшихся в живых очевидцев, члены армянской террористической организации расстреливали ходжалинцев, целясь им в голову. Однако были и показательные устрашающие акции, во время которых азербайджанцам твердили, что они не имеют права на жизнь. Кроме того, многие трупы были изувечены: с отрезанными ушами, скальпированные, у беременных вспороты животы… В энциклопедии «Преступления» приводятся выдержки из воспоминаний армянина Давида Хейрияна о

298

ходжалинских событиях: «2 марта армянская группа боевиков «Гафлан» собрала около 100 трупов тюрков (азербайджанцев) и сожгла примерно в километре от Ходжалы. В последнем автомобиле, перевозившем трупы, я заметил девочку примерно 10 лет, раненую в голову и в руку. Этот ребенок с почерневшим лицом, измученный от холода и голода, все еще был жив. Девочка тихо сопела, тяжело дыша. Я не могу забыть эти глаза ребенка, из последних сил сопротивляющегося смерти. Вскоре солдат, которого все называли Тиграняном, взял девочку и бросил в кучу трупов. Потом эти тела подожгли. Мне кажется, что кто-то из этой кучи звал на помощь... О ходжалинской трагедии всему миру рассказал в своем документальном фильме известный азербайджанский кинооператор Чингиз Мустафаев. Именно этот смелый журналист успел снять на пленку некоторые душераздирающие кадры: азербайджанских детей с отрезанными ушами, мужчин со снятыми скальпами. Эти кадры рассказали всему миру о кровавой трагедии Ходжалы. Вскоре после уничтожения Ходжалы 366-й российский полк был переброшен на территорию Российской Федерации и расформирован. Ни один военнослужащий этого полка не был привлечен ни к моральной, ни к юридической ответственности за убийство мирного населения. По случаю 10-й годовщины ходжалинской трагедии президент Азербайджана Гейдар Алиев сказал: «Этот ужасный и безжалостный акт геноцида вошел в историю как один из самых страшных террористических актов. Сегодня задача Азербайджанского государства - как можно шире известить мир о гибели азербайджанского города Ходжалы. Азербайджан также должен стремиться к тому, чтобы день 26 февраля 1992 года был в международном масштабе признан Днем геноцида азербайджанского

299

народа. Это гражданский долг всех азербайджанцев. Все организаторы и исполнители ходжалинской трагедии должны быть не только названы поименно, но и понести наказание». Публикаций о событиях тех дней в зарубежной печати немного — Армения при поддержке России сделала все, чтобы блокировать утечку на Запад любой информации. Россия вновь хочет «освободить» Запад... Носящий характер политического шантажа проект прокладки газопровода Nord Stream 2. Желтые жилеты во Франции. Подстрекательства ультраправых сил в Италии, Греции, Венгрии... Разделяй и властвуй! Ничего нового в этом мире. Ничего нового в российских имперских замашках. Кремль со своей дружиной напоминает медведя, проснувшемуся после долгой спячки, увидевшего, как съежились границы его владений, и возжелавшего вновь их расширить. Возможно, на этот раз обойдется без конвенциональной войны (хотя кремлевские пропагандисты изо дня в день открытым текстом грозят Западу именно войной), поскольку в современном мире технологий есть более простые способы расширить свое геополитическое влияние — прежде всего завоевывая умы людей ложью, наглостью, агрессивной и лживой пропагандой, просто подкупая их. На это у Россия деньги есть, и она их не жалеет. Предстоящие этой весной выборы в Европарламент покажут, насколько Европа способна противостоять чуме, надвигающейся с Востока, насколько она еще помнит о незаживающих ранах, нанесенных реваншистской Россией в отрезанных ею от Грузии Южной Осетии и Абхазии, на отнятых у Азербайджана землях Нагорного Карабаха, насколько она будет единодушной, насколько ей будут дороги фундаментальные человеческие ценности, а насколько - гедонистические, меркантильные цели.

300

Kitabdakılar Akif Nağı. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Qarabağ - dünya azərbaycanlılarının milli ideyası...... 5

Asya Əhmədova. Tədqiqatçı. Sonuncu işğal...... 11

Ceyhun Tağı. Немецкая пресса о Нагорно-Карабахском конфликте...... 24

Əbülhəsən Abbasov. Fəlsəfə elmləri doktoru. Карабахская проблема в контексте формирования нового миропорядка...... 36

Əli Abasov. Fəlsəfə elmləri doktoru. Sumgait events 27-29 February 1988: Attempts to analyze after 30 years...... 43

Əli Abasov. Fəlsəfə elmləri doktoru. 27-29 fevral 1988-ci il Sumqayıt hadisələri: 30 il sonra təhlil cəhdləri...... 54

Elmira Təhməzova. Tədqiqatçı. Ədalətsiz savaş...... 66

301

Elxan Şahinoğlu. Politoloq. Putin həm İrəvana, həm də Bakıya niyə zəng edib?...... 69 Əsəd Qurbanlı. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Azərbaycanlıların tarixi - etnik torpaqlarından - Ermənistan SSR-dən deportasiyasının bəzi qaranlıq məsələləri barədə. (1947-1953-cü illər)...... 74

Fəridə Bağırova. Tədqiqatçı. Карабахский конфликт и потенциальные проблемы...... 83

Firdovsiyyə Əhmədova. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Cənubi Qafqazın ilk mədəni muxtariyyəti 100 il öncə Qarabağda gerçəkləşdi...... 88

Firuzə Əliyeva. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru. Qarabağ müharibəsi və mənəvi-əxlaqi dəyərlərimiz...... 102

Güntəkin Nəcəfli. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Qarabağda erməni dövləti qurmağa dair general Zubova verilən məxvi təlimatlar (Rusiya arxiv sənədləri işığında)...... 106

Həcər Abdallı. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru. Bakıda və Şamaxıda soyqırım izləri tarixi yaddaşımızda...... 114

Hənifə Səlifova. Tədqiqatçı. Ədəbiyyatda Qarabağ həqiqətləri və problemləri.

302

(Mərziyyə Səlahəddin yaradıcılığı əsasında)...... 124

İlqar Niftəliyev. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Гарегин Нжде – идеолог армянского фашизма…...... 132

İrma Duboviçane (Litva). Politoloq. Дезинформация в вопросе о Нагорном Карабахе...... 140

İsmayıl Musa. Tarix elmləri doktoru. “Kosovo nizamlanması”: nəticələr və problemlər...... 147

Kərim Şükürov. Tarix elmləri doktoru. Rusiya imperiyasının Zaqafqaziya geopolitik regionu: formalaşdırılması və Azərbaycan torpaqlarına dair siyasət...... 156

Lalə Mövsümova. Fəlsəfə elmləri doktoru. Гендерные стереотипы в процессе мирного урегулирования Нагорно- Карабахского конфликта...... 164

Mehdi Nalbəndi (İran). Tədqiqatçı. Şəhidlik zirvəsində zəfər bayrağı əsir...... 174

Mehriban Əliyeva. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Начало Первой Мировой войны и Партия «Дашнакцутюн»...... 177

Mənzər Hüseynova. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. Qadın yazıçılarımızın yaradıcılığında Qarabağ müharibəsi...... 185

303

Mərziyyə Nəcəfova. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. Ələkbər Salahzadə şeirlərində torpaq sevgisi, Xocalı harayı...... 193

Muhsin Hadi (İran). Tədqiqatçı. Qarabağda məkan və zaman kimin xeyrinədir?...... 201

Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov). Tədqiqatçı. Qarabağ müharibəsi: bəzi faktlar...... 205

Nərmin Xanməmmədova. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Rusiya imperiyasının qaçqınlara dair siyasətində milli təşkilatların rolu: 1914-1917-ci illər...... 211

Qasım Hacıyev. Tarix elmləri doktoru. Ermənistan dövlətinin “tarixi ənənəsi” davam edir...... 222

Qintaras Visoskas (Litva). Politoloq. Осторожно - армянская провокация в Грузии...... 226 Qintaras Visoskas (Litva). Politoloq. Осторожно – новые интриги армянских лоббистов...... 231

Rafiq Səfərov. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Из истории возникновения термина «Курдистан» в Северном Азербайджане...... 237

Rəsmiyyə Rzalı-Qarayeva. Tədqiqatçı. Qarabağ problemi və BMT...... 253

304

Şamil Mehdi. İqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru. “Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız Azərbaycan olmayacaq...... 260

Tofiq Həsənov. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyə ilə siyasiəlaqələri...... 262

Vaqif Abışov. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətində Parlamentin yeri...... 271

Yuozas Streyva (Litva). Politoloq. Где ступают советские военные полчища…...... 290

305

QARABAĞ AZADLIQ TƏŞKİLATI “Qarabağ dünən, bu gün və sabah”

18-ci elmi-əməli konfransının materialları Kompüter tərtibatı: Ceyhun Tağıyev Sevinc Axundova Dizayner: Rəna Nəzərova

Çapa verilmişdir: 11.05.2019 Çapa imzalanmışdır: 20.05.2019 Formatı: 60x84 ofset kağızı Tiraj: 1000 ədəd

“ELGÜN – NO” Mətbəsində çap olunmuşdur.

306