DZIENNIK URZĘDOWY

WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO

Bydgoszcz, dnia 4 grudnia 2013 r.

Poz. 3881

UCHWAŁA Nr XXI/176/13 RADY GMINY DRAGACZ

z dnia 26 listopada 2013 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Dragacz na lata 2012-2015.

Na podstawie art. 7, ust. 1, pkt 9 i art. 18, ust. 2, pkt 15 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2013 r. poz. 594 ze zm.1)) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 ze zm.2)) Rada Gminy Dragacz, uchwala, co następuje:

§ 1. Przyjmuje się Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Dragacz na lata 2012-2015, zaopiniowany pozytywnie przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy.

§ 2. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Dragacz na lata 2012-2015 stanowi załącznik do niniejszej uchwały.

§ 3. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Dragacz.

§ 4. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Przewodniczący Rady Andrzej Torbicki

1) zmiany do wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U. z 2013 r. poz. 645. 2) zmiany do wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U. z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz. 206, Nr 97, poz. 804, z 2010 r. Nr 75, poz. 474, Nr 130, poz. 871. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 2 – Poz. 3881

Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XXI/176/13 Rady Gminy Dragacz z dnia 26 listopada 2013 r.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015 Gminy Dragacz Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 3 – Poz. 3881

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 2. PODSTAWA PRAWNA 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Z DNIA 23 LIPCA 2003 R.) 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ (SWOT) 7. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE 8. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY DRAGACZ 9. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIKI NAD ZABYTKAMI

1. WSTĘP Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003, Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na gminy obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Mówi o tym artykuł 87 ustawy. Głównym beneficjentem realizacji programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Przyjęty przez Radę Gminy w formie uchwały, gminny program opieki nad zabytkami jest elementem polityki samorządowej. Będzie służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program opieki nad zabytkami ma pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Wskazane w programie działania są skierowane na poprawę stanu zabytków, ich rewaloryzację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców i turystów. Gminny program opieki nad zabytkami, m.in. poprzez działania edukacyjne, ma też budzić w lokalnej społeczności świadomość wspólnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych wartości i wspólnych korzeni. Wspólna dbałość o zachowanie wartości kulturowych wzmacnia poczucie tożsamości, wspiera identyfikacje jednostki z tzw. małą ojczyzną. Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. Z realizacji programu Wójt co dwa lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu. 2. PODSTAWA PRAWNA Podstawą prawną sporządzenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Dragacz są przepisy wynikające z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). Ustawa ta wprowadziła obowiązek sporządzania przez gminy gminnych programów opieki nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 wymienionej ustawy, prezydent, burmistrz lub Wójt sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Gminny program opieki nad zabytkami jest uchwalany przez Radę Gminy, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Program ogłaszany jest w Dzienniku Urzędowym Województwa. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określiła główne cele gminnych programów opieki nad zabytkami, do których należą: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 4 – Poz. 3881

- określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Program opieki nad zabytkami jest dokumentem uzupełniającym w systemie planowania. Wyznacza cele i określa instrumentarium służące do ich osiągnięcia. 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Z DNIA 23 LIPCA 2003 R.) 3.1 Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami Obowiązek sporządzania gminnych Programów opieki nad zabytkami określa zapis art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). W myśl art. 87 tej ustawy: 1. Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. 2. Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. 3. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. 4. Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym. 5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i Wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. 3.2 Definicje Z uwagi na konieczność precyzyjnego odnoszenia się w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami do zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), przyjęto zgodnie z ustawą następujące definicje: 1) zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1; 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; 5) instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 6) prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; 7) prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; 8) roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa Budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 5 – Poz. 3881

9) badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; 10) badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; 11) badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków, w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. 3.3 Sposoby opieki nad zabytkami w świetle przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Według zapisów art. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Zgodnie z art. 5 ustawy opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. W myśl art. 6 ustawy ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: - krajobrazami kulturowymi, - układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, - dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, - obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, - cmentarzami, - parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, - miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: - dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, - kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, - numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 6 – Poz. 3881

- wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, - materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984), - instrumentami muzycznymi, - wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, - przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: - pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, - cmentarzyskami, - kurhanami, - reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Art. 6. ustawy mówi również, iż ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. W ustawie znajdują się zapisy precyzujące formy ochrony zabytków. Art. 7 ustawy stanowi, iż formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. 3.4 Opieka nad zabytkami jako zadanie własne gminy Obowiązki jednostek samorządowych określają zarówno przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), jak również ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 1990 r., Nr 16 poz. 95 1568 z późn. zm.). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa obowiązki oraz kompetencje gminy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Obowiązki są określone m.in. w art.22, pkt4 narzucającym obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków, art. 87 regulującym sporządzenie na okres czteroletni gminnych programów opieki nad zabytkami, oraz w art. 18 i 19 nakazujących uwzględnianie zapisów tych programów przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania. Ponadto w nowelizacji ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., do art. 19 dodano ust.1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków. Dodatkowo w artykułach 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawarte są szczegółowe określenia obowiązków samorządu dla objętych ochroną zabytków, które są własnością gminy lub są w jej posiadaniu. Dodatkowo art. 81 i 82 regulują możliwość udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Na podstawie art. 96 istnieje także możliwość, iż wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów, położonym na terenie województwa. W Ustawie o samorządzie gminnym, w rozdziale 2, określone są zadania odnoszące się wprost lub pośrednio do ochrony zabytków. Art. 6.1. mówi, iż do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, co za tym idzie również opieka nad zabytkami. Art. 7.1. doprecyzowuje, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 7 – Poz. 3881 zadań własnych gminy, co może się przekładać na działania związane z opieką nad zabytkami w kontekście: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego, kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, kultury fizycznej i turystyki, zieleni gminnej i zadrzewień, cmentarzy gminnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi. 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz, jest zbieżny ze strategicznymi celami państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione są w dokumentach: Tezy do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W Tezach do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajduje się szereg zapisów mających istotny wpływ na niniejszy dokument. Należą do nich zapisy określające cele Programu i zasady ochrony konserwatorskiej. We wstępie do Tez określono główne cele programu, którymi jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: 1) Zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić); 2) Zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych); 3) Zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych); 4) Zasady, zgodnie, z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco; 5) Zasady czytelności i odróżnialności ingerencji; 6) Zasady odwracalności metod i materiałów; 7) Zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów - restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych – codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń. W rozdziale 2 „Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami”, zagadnienia zostały opisane w sposób określający po pierwsze cel, a następnie kierunki działania. Dotyczy to w szczególności stanu zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych, stanu zabytków techniki, pomników historii, obiektów z Listy Dziedzictwa Światowego UNESCO, (dla tych tematów wspólnym jest utworzenie krajowej ewidencji w systemie cyfrowym oraz monitoring stanu i sposobów wykorzystania), stanu służb konserwatorskich, stanu opieki nad zabytkami i wreszcie stanu uregulowań prawnych. W rozdziale 3 „Działania o charakterze systemowym” mówi się o powiązaniu ochrony zabytków z polityką ekologiczną, dotyczącą ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa oraz o wypracowaniu strategii ochrony dziedzictwa i wprowadzeniu jej do polityk sektorowych. W rozdziale 4 „System finansowania” omówione są aspekty stworzenia sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. W kolejnym, rozdziale 5„Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania” omówione jest dokumentowanie poprzez tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach oraz stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; wypracowanie spójnego systemu dokumentowania badań, stanu zachowania oraz określania i certyfikacji wartości zabytkowych, wspólnego dla wszystkich typów zabytków; monitorowanie - poprzez gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa oraz ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych. W rozdziale 6 „Kształcenie i edukacja”, porusza się fundamentalne zagadnienie stałej pracy nad wzrostem świadomości, dotyczącym wartości dziedzictwa kulturowego i jego ochrony w życiu i prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa. W rozdziale 7 „Współpraca międzynarodowa” opisane są zagadnienia mające na celu wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie. Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004–2013. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz, jest zbieżny z głównymi zadaniami Programu Operacyjnego nr 9 „Dziedzictwo kulturowe”, do których należy intensyfikacja ochrony i upowszechniania Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 8 – Poz. 3881 dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych, poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne niż kulturalne, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego. Główne założenia Strategii dokumentu, wytyczające kierunki przy tworzeniu Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami to m.in. działania zmierzające do aktywnego zarządzania zasobami materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez poprawę stanu zabytków, zwiększenie ich dostępności dla turystów, inwestorów, mieszkańców, min. poprzez adaptacje, zwiększenie atrakcyjności regionów poprzez wykorzystanie przez nie wartości wynikających z lokalnego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz edukacja i wdrażanie metod nowoczesnego administrowania związane z ochroną i zachowaniem zabytków. Beneficjentami Programu mogą być m.in. samorządowe instytucje kultury i jednostki samorządu terytorialnego. Zadania Programu będą realizowane poprzez: Priorytet 1. Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio: - rewitalizacji historycznych obszarów miejskich, - ochrony i zachowania krajobrazu kulturowego wsi, - rewitalizacji, rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, modernizacji i adaptacji na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów, - rewaloryzacji i konserwacji zabytków budownictwa drewnianego, - rewaloryzacji zabytkowych cmentarzy oraz renowacji, ochronie i zachowaniu miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granicą, - prowadzenia badań archeologicznych i zabezpieczenia zabytków archeologicznych, - konserwacji zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i zagranicą, - dokumentowania zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granicą, - zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych, - ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. Priorytet 2. Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio: - zakupu dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, - zakupu starodruków i archiwaliów, - konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych w kraju i za granicą, - wspierania muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych, - dofinansowania wykonania kopii starodruków i inkunabułów. Narodowy program kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013 i Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Kultury i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego. Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” wynika z Narodowego Planu Rozwoju (uchwalonego Ustawą z dn.20.04.2004 r. Dz.U. z 2004 r. nr 116, poz. 1206). Służy on do wdrażania Narodowej Strategii rozwoju Kultury w sferze dotyczącej opieki nad zabytkami. Jako uzupełnienie tych dokumentów, funkcjonuje również Sektorowy Program Operacyjny „Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego” przyjęty przez rząd we wrześniu 2005 r. Za cel strategiczny programu operacyjnego przyjęto tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności i znaczenia kultury, jako czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego. Cel ten będzie realizowany między innymi poprzez realizację priorytetów w zakresie ochrony i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, budowę i rozbudowę infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, rozwój infrastruktury kultury i ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym oraz renowację i konserwację zabytków ruchomych. W kontekście Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz najbardziej istotne jest ostatnie z wymienionych działań. Działanie ukierunkowane jest na projekty z zakresu ochrony ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego o znaczeniu międzynarodowym, ogólnokrajowym i ponadregionalnym. Celem Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 9 – Poz. 3881 realizacji działania jest zachowanie dla przyszłych pokoleń ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego poprzez renowację, konserwację, a także zabezpieczenie przed zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem poza granice kraju. W ramach działania do realizacji przewiduje się projekty infrastrukturalne o wartości powyżej 100 tys. euro. Wśród kwalifikujących się projektów są między innymi konserwacja i digitalizacja muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych; konserwacja innych zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów; wspieranie rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych; zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych; tworzenie kompleksowych systemów informacji zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki przez granice oraz zabezpieczenie zabytków ruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem. Beneficjentami Programu mogą być między innymi jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, organizacje pozarządowe działające na zasadzie non-profit, kościoły i związki wyznaniowe oraz archiwa. 4.2 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz wykazuje zgodność zarówno z programami o charakterze wojewódzkim jak i powiatowym, a w szczególności z następującymi programami strategicznymi i ich celami: Strategia Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020 (Nr XLI/586/05 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego) Strategia została przyjęta przez Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego Uchwałą Nr XLI/586/05 z dnia 12 grudnia 2005 r. „Strategia Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020” jest aktualizacją „Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego do 2010 r.” uchwalonej Uchwałą Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego Nr 439/2000 w dniu 20 czerwca 2000 r. Celem nadrzędnym Strategii jest poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie poziomu życia mieszkańców przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Kwestia opieki nad zabytkami jest traktowana w szerszym kontekście rozwoju atrakcyjności turystycznej, głównie dzięki dziedzictwu kulturowemu. W analizie SWOT Strategii, w dziale „Zagospodarowanie przestrzenne, środowisko” jako mocne strony regionu wskazano – unikalne w skali kraju – miejskie średniowieczne zespoły urbanistyczne, obiekty zabytkowe i kolekcje muzealne. W Celach nadrzędnych i w priorytetowych obszarach działań strategicznych określono jako priorytet- promocję dziedzictwa kulturowego województwa, realizowaną głównie poprzez: - Zachowanie dziedzictwa kulturowego Zwrócono szczególną uwagę na niezadowalający stan techniczny znacznej części zasobów dóbr kultury materialnej, zwłaszcza zabytków architektury i urbanistyki. Dobry stan zabytków można zachować jedynie dzięki działaniom konserwatorskim: remontowym i rekonstrukcyjnym. Uzupełnieniem tych działań jest digitalizacja obiektów zabytkowych, umożliwiająca właściwą ochronę i jednocześnie udostępniająca liczne obiekty dziedzictwa kulturowego do celów informacyjno-edukacyjnych, promocyjnych i innych. - Adaptacja dziedzictwa kulturowego do współczesnych potrzeb społecznych Obiekty zabytkowej architektury przeznaczone w przeszłości do określonego użytkowania, powinny być adaptowane do spełniania nowych funkcji, takich jak: ekspozycja obiektów, prezentacja twórczości artystycznej, aktywność rekreacyjna, w tym nawiązująca to tradycji historycznej. Tego rodzaju adaptacje przybliżą obiekty ludziom współczesnym. Mogą stać się źródłem dochodów, które będzie można przeznaczać na przykład na ich należyte utrzymanie. Realizacja strategii rozwoju może być dodatkowo podparta dzięki określonym działaniom promocyjnym w znaczeniu marketingowym. Taka promocja regionu znajduje uzasadnienie w przypadku: - unikalnych zabytków architektury średniowiecznej, charakterystycznego gotyku nadwiślańskiego, związanego z obecnością Zakonu Krzyżackiego, - unikalnych zabytków archeologicznych, architektury romańskiej na ziemiach polskich, - atrakcyjnych imprez artystycznych, muzycznych i sztuki teatralnej miast Bydgoszczy, Torunia, Ciechocinka. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego (Uchwała Nr XI/135/03 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r.) Głównym celem zagospodarowania przestrzennego regionu jest „zbudowanie struktur funkcjonalno- przestrzennych podnoszących konkurencyjność regionu i jakość życia mieszkańców”. W planie Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 10 – Poz. 3881 zagospodarowania przestrzennego województwa przyjęto między innymi, jako cel szczegółowy – zwiększenie atrakcyjności regionu w wymiarze europejskim jako pochodnej jego walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego, wysokich standardów życia mieszkańców, wysoce sprawnych systemów infrastruktury technicznej i dogodnych powiązań ze światem zewnętrznym. Województwo kujawsko-pomorskie jest zróżnicowane pod względem zagospodarowania przestrzennego. W planie województwa określono, że zachowanie dziedzictwa kulturowego wymaga przestrzegania następujących zasad: - zachowania dziedzictwa kulturowego w stanie umożliwiającym jego przetrwanie dla przyszłych pokoleń, - harmonijnego kształtowania krajobrazu kulturowego, - dbałości o integralność zabytkowych struktur urbanistycznych i ruralistycznych. Program Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Województwa Kujawsko-Pomorskiego (Uchwała nr 43/1318/12 z dnia 24 października 2012 r.) W ramach Programu Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, określono działania pozaustawowe, tyczące się opieki nad zabytkami dla gminy: - Ujednolicenie kryteriów przyznawania środków finansowych przeznaczonych na prace konserwatorskie, rewitalizację obszarową oraz inne działania mające na celu ochronę i promocję dziedzictwa kulturowego (w tym badania konserwatorskie i architektoniczne oraz sporządzanie dokumentacji konserwatorskiej). Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 2.1. Wspieranie rozwoju sieci osadniczej Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wykreowanie mechanizmów, które zachęcają do podejmowania prac konserwatorskich i działań rewitalizacyjnych przy obiektach i obszarach zabytkowych. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 2.1. Wspieranie rozwoju sieci osadniczej Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wprowadzenie bezwzględnego wymogu prowadzenia nadzoru archeologicznego w trakcie budowy infrastruktury drogowej, finansowanej ze środków pochodzących z Regionalnego Programu Operacyjnego oraz innych źródeł przekazywanych gminom przez samorząd wojewódzki. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 2.1. Wspieranie rozwoju sieci osadniczej Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Rozpoczęcie budowy kujawsko-pomorskiego portalu dziedzictwa kulturowego. Portal z założenia powinien być pełnowartościowym źródłem wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego regionu oraz jego ochrony. Ważne jest, aby znalazły się na nim: podstawowe informacje o dziedzictwie kulturowym regionu, linki do wszystkich jednostek, organizacji i instytucji zajmujących się badaniem, ochroną lub promowaniem dziedzictwa kulturowego, informacje na temat podstaw prawnych ochrony zabytków, informacje na temat procedur koniecznych do objęcia zabytku ochroną (zwłaszcza procedura wpisu do rejestru zabytku i procedura powołania parku kulturowego), informacje na temat aktualnie realizowanych na terenie województwa zadań z zakresu ochrony zabytków, informacje na temat możliwości pozyskania funduszy na działania związane z ochroną zabytków oraz pomocy prawnej w tej dziedzinie. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 2.3. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko- Pomorskiego na lata 2007-2020. - Opracowanie i wdrażanie do realizacji programu pod roboczym tytułem „Kujawsko-pomorskie muzeum otwarte”, polegającego na digitalizacji najcenniejszych zabytków ruchomych będących w posiadaniu muzeów, archiwów, bibliotek i innych instytucji na terenie województwa i prezentowaniu ich za pomocą sieci www w postaci wirtualnych galerii. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 2.3. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko- Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wykreowanie pilotażowego programu adresowanego do gmin, mającego na celu utworzenie ośrodków gromadzących i popularyzujących (wystawy, strony www) informacje historyczne, materiały ikonograficzne, rejestrujących wartości niematerialne i inne materiały związane z dziedzictwem kulturowym na poziomie gmin, w celu podniesienia świadomości społeczności lokalnych, upowszechniania wiedzy, ułatwień w dostępie do informacji oraz kształtowania tożsamości regionalnej. Docelowo: stworzenie na podstawie doświadczeń z programu pilotażowego metody mogącej stać się standardowym postępowaniem w zakładaniu tego typu ośrodków w gminach województwa. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniami Priorytetowego obszaru działań 3. Rozwój zasobów ludzkich Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko- Pomorskiego na lata 2007-2020. - Zaaranżowanie obiektów cennych kulturowo na siedziby instytucji społecznych związanych z nauką, kulturą, sztuką i edukacją. Ważne jest, aby budynki miały uregulowany status własnościowy. Program ten powinien być nakierowany głównie na obiekty leżące poza miastami. Po wytypowaniu takiego obiektu Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 11 – Poz. 3881

powinna zostać sporządzona kompletna dokumentacja oraz programy konserwacji i adaptacji na wyżej wskazane cele. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniami Priorytetowego obszaru działań 3. Rozwój zasobów ludzkich Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko- Pomorskiego na lata 2007-2020. - Stworzenie mechanizmów mających wspierać finansowo i organizacyjnie istniejące i tworzone parki kulturowe. Działania te powinny pomagać zwłaszcza w zakresie koordynacji strategii funkcjonowania parków kulturowych na terenie województwa oraz promocji parków, w tym wsparcia finansowego, przeznaczonego na tworzenie interaktywnych stron internetowych poszczególnych jednostek. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 1.3. Promocja rozwoju turystyki, 2.3. Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, Działaniem 3.2. Budowa kapitału społecznego, Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wykonanie etapowanego studium historyczno-konserwatorskiego najcenniejszych obiektów modernistycznych znajdujących się na terenie województwa kujawsko-pomorskiego (powstałych w latach 1918-1939). Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 1.1. Kreowanie warunków przedsiębiorczości i upowszechniania innowacji Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wspieranie tworzenia i upowszechnianie w procesie nauczania ścieżek dydaktycznych związanych z dziedzictwem kulturowym regionu (na poszczególnych szczeblach kształcenia podstawowego i ponadpodstawowego) w celu poszerzenia wiedzy oraz kształtowania tożsamości regionalnej. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 3.1. Budowa społeczeństwa opartego na wiedzy Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Organizacja pod patronatem Marszałka wieloetapowego konkursu (etap gminny, etap powiatowy, etap wojewódzki) drużynowego szkół na temat wiedzy o dziedzictwie kulturowym i ochronie zabytków regionu – konkurs organizowany dla szkół poszczególnych szczebli – podstawowych, gimnazjów, liceów. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 3.1. Budowa społeczeństwa opartego na wiedzy Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Wspieranie działań mających na celu wyznaczenie i stworzenie infrastruktury nowego szlaku turystycznego – „Szlaku megalitycznego” promującego unikatowe w skali europejskiej artefakty związane z kulturami megalitycznymi. Postulat ten jest dodatkowo zgodny z Działaniem 1.3. Promocja rozwoju turystyki Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020. - Uporządkowanie problematyki szlaków kulturowych na terenie województwa z eliminacją tych, które praktycznie nie funkcjonują oraz promocyjnym wzmocnieniem tras o szczególnej wartości dla regionu. Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012 (Uchwała Nr XXV/496/08 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 września 2008 r.) W Programie wybrano najwartościowsze pod względem unikalności oraz szczególnych wartości niematerialnych obiekty i obszary, dla których określono indywidualne sposoby ochrony, możliwe do realizacji w latach 2009-2012. Warto dodać, że każda próba waloryzacji, a co za tym idzie dokonanie konkretnych wskazań co do dalszych działań ochronnych, jest rzeczą dyskusyjną. Wybór zasobów dziedzictwa kulturowego województwa przedstawiono w formie tabelarycznej, w której zawarto szczegółowy opis dotyczący: przedmiotu ochrony, położenia administracyjnego i wartości kulturowych wybranego elementu, uzasadnienie ochrony, jak również opisano dotychczasową i proponowaną formę ochrony. Najważniejszymi zasobami dziedzictwa kulturowego dla województwa są: - założenia urbanistyczne wybranych miast (Brodnica, Toruń, Bydgoszcz, Ciechocinek, Chełmno, Golub- Dobrzyń, Koronowo, Nieszawa), - założenia rezydencjalne (Lubostroń, Nawra, Ostromecko, Samostrzel), - obiekty sakralne (Kruszwica, Mogilno, Strzelno, Skępe, Pakość, Włocławek), - obiekty archeologiczne (Biskupin, Kałdus, Wietrzychowice, Sarnowo), - budownictwo obronne (Toruń, Grudziądz, Bydgoszcz, Żnin), - krajobraz kulturowy (obszar Jeziora Gopło, obszar spichrzy i skarpy wiślanej), - architektura drewniana (głównie drewniana architektura sakralna). Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Świeckiego na lata 2004-2013 (Uchwała Nr XIV/96/2004 Rady Powiatu Świeckiego z dnia 25 lutego 2004 r.) W Planie zawarto aktualną sytuację społeczno-gospodarczą, dotyczącą między innymi stanu obiektów dziedzictwa kulturowego. Kondycję zabytków określono jako zadowalającą, zależną głównie od zasobności Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 12 – Poz. 3881 portfela właściciela lub innych użytkowników. Zwrócono uwagę na brak ciągłości remontów, które z przyczyn finansowych (zarówno gminy jak i właścicieli posesji) odkładane są na dalszy plan. 5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 5.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz wykazuje zgodność z celami wszystkich gminnych dokumentów strategicznych: Strategia Rozwoju Gminy Dragacz na lata 2001-2012 (Uchwała Nr 144/XIX/01 Rady Gminy Dragacz z dnia 26 kwietnia 2001 r.) Dokument został opracowany w 2000 roku metodą Aktywnego Planowania Strategii, która opiera się na powiązaniu rozproszonych i nieuporządkowanych informacji. Dzięki tej technice opracowano główne problemy z jakimi boryka się gmina- jako jeden z głównych wymieniono brak opieki nad dobrami kultury. Na podstawie tych wytycznych określono cele oraz harmonogramy działań na lata 2001-2012. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Dragacz (Uchwała Nr XVI/101/08 Rady Gminy Dragacz z dnia 27 sierpnia 2008 r.). W części pierwszej „Uwarunkowania Rozwoju Gminy” określono trzy główne cele rozwoju gminy, do ochrony zabytków pośrednio tyczy się: - promocja pozytywnych przykładów wykorzystania walorów kulturowych (np. osadnictwa holenderskiego) i turystycznych gminy przez prywatnych właścicieli terenów w zakresie zagospodarowania związanego agroturystyką. Rolą gminy byłoby również wspomaganie przejawów promocji rozwojem infrastruktury społecznej i technicznej. Dodatkowo sprecyzowano cele szczegółowe, odnoszące się zarówno do celów gospodarczo-społecznych, strukturalno-przestrzennych, ekologicznych jak i kulturowych. Ochrona zabytków połączona jest z następującymi celami kulturowymi: - ochrona zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, a także innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków, - zaktualizowanie ewidencji zabytków oraz poprzez opracowanie programu opieki nad zabytkami, stworzenie podstaw do realnych działań ochronnych i opiekuńczych, - określenie rozwiązań niezbędnych do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu, - utrzymanie, ustanowionych w dotychczasowych opracowaniach, stref ochrony konserwatorskiej obejmujących obszary, na których obowiązują określone w ustaleniach ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących sie na tym obszarze zabytków, a które wymagają ustalenia w ewentualnych planach miejscowych, oraz uwzględnienia przy wydawaniu decyzji na terenach na których brak jest obowiązującego planu. W części drugiej - „Kierunkach Rozwoju Gminy” w pkt 4 zostały opisane obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Dla obiektów zabytkowych, zlokalizowanych na terenie Gminy Dragacz, wyznaczono następujące strefy ochrony konserwatorskiej: - „A” – strefę pełnej ochrony konserwatorskiej, - „B” – strefę ochrony konserwatorskiej, - „W” – strefę ochrony archeologicznej. Obiekty zabytkowe, znajdujące się poza wyznaczonymi strefami, objęte są ochroną w ramach wpisu do gminnej ewidencji zabytków i podlegają następującym wytycznym: - wymagane jest uzgadnianie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków prac remontowych, adaptacyjnych i rozbiórkowych, - wskazane jest dostosowanie nowej zabudowy, wprowadzanej na obszar działki, do istniejących budynków historycznych pod względem gabarytów, kompozycji bryły, elewacji, dachów. W celu ochrony posiadanych zasobów dziedzictwa kulturowego gmina winna przyjąć następujące działania: - współpraca i koordynacja działań władz samorządowych w celu stworzenia jednolitego programu działań w zakresie ochrony dóbr kultury, - tworzenie długofalowych projektów zagospodarowania obszarów o dużych wartościach kulturowych, - utworzenie kompletnej ewidencji obiektów (architektury, zabytków techniki, krajobrazów komponowanych, obiektów archeologicznych), o znacznych walorach zabytkowych, - czynne wspieranie przez Urząd Gminy działań zmierzających do utrzymania lub przywrócenia jak najlepszego stanu terenom i obiektom o wysokiej wartości kulturowej lub zabytkowej, - tworzenie planów rozbudowy infrastruktury w oparciu o konsultacje i opinie instytucji powołanych do opieki nad zabytkami na danym terenie, Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 13 – Poz. 3881

- kontynuacja form zabudowy tradycyjnej w zabudowie współczesnej, - tworzenie neutralnych pasów zieleni (filtrów) wokół zespołów o szczególnej wartości w oparciu o wyznaczone strefy ochrony konserwatorskiej, - zharmonizowanie tzw. małej architektury z istniejącymi formami zabudowy oraz prawidłowe wkomponowanie poszczególnych obiektów w obszary o dużych walorach krajobrazowo-kulturowych, - przeciwdziałanie samowoli budowlanej. 5.2 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1 Zarys historii wsi Dragacz Pierwsze wzmianki dotyczące ziem dzisiejszej gminy Dragacz, pochodzą z XIII wieku, w którym to tereny należały do kasztelanii świeckiej. Z tamtych czasów zachowało się sporo dokumentów o własności rycerskiej którą uzyskiwano dzięki nadaniom książęcym. Dzięki nim wiemy, że do wsi o charakterze krzyżackim należały: Lubień (właściciel- rycerz Nasław, akt nadania nosi datę 1246 r.) oraz Bratwin, którego prawnym właścicielem był Dziwan dzięki aktowi nadanym w roku 1307 r. „W latach 1309-1466 ziemie gminy w okresie panowania krzyżaków terytorium gminy podzielone zostało pomiędzy komturstwa: świeckie, grudziądzkie i pokrzywińskie. Do komturstwa świeckiego należały wsie: Stwolno, Bratwin, Michale ograniczone od strony wschodniej rzeką Wisłą a od zachodniej rzeką Mątawą oraz na północy drogą rozdzielającą Michale Południowe od Michala Północnego. Marzy i Grupa należały do okręgu nowskiego wójtostwa tczewskiego a ich wschodnią granicę stanowiła Mątawa. Michale Północne i Lubień należały do komturstwa grudziądzkiego a Mątawy i Zajączkowo do komturstwa pokrzywińskiego a po roku 1416 do wójtostwa rogozińskiego. Wszystkie wymienione miejscowości należały do jednostek administracji krzyżackiej południowego regionu Pomorza Gdańskiego.” 6 III 1454 r. w wyniku poddania się Prusów Polsce powstały Prusy Królewskie, w skład których wchodziło terytorium zajmowane wcześniej przez Krzyżaków, czyli między innymi tereny dzisiejszej wsi Dragacz. 19.X.1466 na mocy Traktatu Toruńskiego do Macierzy powróciło Pomorze, Ziemia Chełmińska, Świecie, Nowe oraz Dragacz. W 1592 r. na tereny gminy przybyli osadnicy holenderscy tzw. Menonici (chrześcijańskie wyznanie protestanckie o charakterze ewangelikalnym), którzy byli prześladowani w swoim kraju ze względów religijnych. Otrzymali oni dokument lokacyjny od kasztelana gnieźnieńskiego Jana Zborowskiego i dzięki temu założyli nowoczesną wieś Tragorz (pierwotna nazwa Dragacza), w której budowali wały chroniące okolice od Wisły, stawiali tamy oraz efektywnie uprawiali ziemię dzięki holenderskiemu systemowi nawadniania. W pierwszej polskojęzycznej monografii ziemi świeckiej (1912 rok) ksiądz W. Wojciechowski pisał: Niziny nadwiślańskie sławne są ze swej urody (...) mieszka tam ludność po największej części lutersko- niemiecka. Piękne, nieraz okazałe domy z drzewa budowane, w połączeniu z wielkimi stajniami, stodołami i śpichlerzami, otoczone ogrodami i staremi drzewami składają się na widok przyjemny i wesoły. Druga faza osadnictwa przypadła na okres po wojnach siedemnastowiecznych. Zachęcała ku temu dziedziczna dzierżawa nazywana Emfituezą. W tym okresie osadnictwo nabrało nowego znaczenia. Nie oznaczało już tylko ludności menonickej, ale również polskiej i niemieckiej, nadano temu nazwę osadnictwa „holenderskiego”. W inwentarzu starostwa grudziądzkiego z 1603r. Dragacz figuruje jako wieś królewska o powierzchni ok. 29 włók ziemi (1 włóka = ok. 25ha), z własnym samorządem i sołtysem. Warto dodać, że do dnia dzisiejszego zachowało się około 50 zabudowań charakterystycznych dla osadnictwa holenderskiego.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 14 – Poz. 3881

Fot. 1. Zachowana chata mennonitów w gminie Dragacz W 1772 roku na mocy układu petersburskiego nastąpił I Rozbiór Polski, który oderwał od Polski Prusy Królewskie i włączył je do monarchii Pruskiej Fryderyka II Wielkiego. Poprzez rozbiór nastąpił nowy podział administracyjny, a wiele wsi przeszło w ręce prywatne. Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 tereny Prusów, w tym i tereny na zachód od Grudziądza, zostały ponownie włączone do Macierzy. Gmina Dragacz powstała w 1920 r. i znalazła się na terytorium województwa pomorskiego , którego stolicą był Toruń. Pierwszym wójtem niepodległej gminy został Feliks Kikulski, zamordowany przez hitlerowców w październiku 1939 roku w Grupie. Podczas II wojny światowej Gmina Dragacz narażona była na szereg działań wojennych. 4 września 1939 roku we wsi Grupa doszło do długich walk między znajdującym się tu wojskiem niemieckim (3 dywizja pancerna wchodząca w skład XIX korpusu pancernego), a próbującymi się przedrzeć do Grudziądza oddziałami 16 Pułku Ułanów pod dowództwem ppłk. Juliana Edwina Arnoldt-Rusockiego i mjr. Witolda Jabłońskiego. Oddziały te wspomagały grupę płk. dypl. Mikołaja Alikowa. Bitwy te toczyły się między innymi o tutejsze koszary wojskowe. Ofensywę na przedpolu Grupy rozpoczął szwadron Ułanów. Wykorzystując doskonałą znajomość terenu z częstych ćwiczeń w tym rejonie, szwadron podszedł do rzeczki Mątawa, nawiązał łączność z oddziałami własnej piechoty i rozpoczął natarcie wzdłuż torów kolejowych. W Grupie nastąpił kontratak niemiecki wsparty czołgami. Szwadron broniąc się granatami, bronią maszynową oraz karabinami przeciwpancernymi zdołał zniszczyć dwa niemieckie czołgi i zmusić Niemców do odwrotu. W tej fazie walki bloki koszarowe, stajnie, działownie przechodziły z rąk do rąk. Jednak kolejna ofensywa niemiecka z kierunku południowego wsparta artylerią była nie do zatrzymania przez mocno osłabione oddziały kawalerii. Największe straty ponosi 4 szwadron w jego szeregach ginie śmiercią bohaterską ochotnik harcerz Orli Mieczysław Libecki, drużynowy drużyny harcerskiej z Drzycimia, syn powstańca wielkopolskiego, który dzień wcześniej przyłączył się do oddziału jako ochotnik. Jego zwłoki, jak i zwłoki poległych ułanów z 16 Pułku Wielkopolskiego i 18 Pułku Pomorskiego zostały pochowane na cmentarzu wojskowym w Grupie. W 1959 r. dokonano odsłonięcia pomnika ku czci bohaterskich żołnierzy, którzy zginęli w Grupie w 1939 r. - imitacja ściętego drzewa, jako symbol przerwanego życia. W lutym 1945 r. okolice te wyzwoliły wojska radzieckie. Okres wojny odbił spore piętno na gminie, która nieodwracalnie straciła swój charakter. Większa cześć gospodarstw i mieszkań została zniszczona a ludność mennonickicka i niemiecka przesiedlona. Na ich miejsce sprowadzono dużą grupę repatriantów ze wschodnich granic Polski. 5.2.2 Zabytki nieruchome w Gminie Dragacz Gmina Dragacz położona jest na terenie Niziny Sartowicko-Nosowskiej, na której od XVI w. do połowy XX w. zamieszkiwali menonici. Po przesiedleniach w 1945 roku ludy te wyemigrowały głównie na zachód, zostawiając po sobie dziedzictwo w postaci unikatowych domków w stylu holenderskim oraz sporej liczby małych cmentarzy. Obecnie większość nekropolii jest zniszczona, zaniedbana i trudna do odnalezienia (np. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 15 – Poz. 3881 cmentarz w Michalu zlokalizowany jest za zakładem lakierniczym). Cześć z nich jest całkowicie zakrzewiona oraz nieogrodzona, co naraża obiekty na powolną degradację.

Fot.2. Zarośnięty i zaśmiecony cmentarz w Michalu W 2003 roku dzięki programowi „Ratujmy cmentarze naszych przodków”, którego organizatorem był Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Górnej Grupie udało się ogrodzić, odchwaścić i uporządkować cmentarze w Dragaczu i Wielkim Zajączkowie. Oprócz tych działań zadbane cmentarze można znaleźć również w: Bratwinie, Fletnowie i w Wielkim Stwolnie.

Fot.3. Zadbany cmentarz w Wielkim Stwolnie Charakterystycznym elementem wspomnianych już holenderskich domków są drewniane konstrukcje szkieletowe, wypełnione czasem drobną cegłą tzw. „holenderką”. Wokół domów lokowana była zabudowa zagrodowa. W zależności od położenia przybierała różne układy. Wyróżniono trzy zasadnicze ułożenia: Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 16 – Poz. 3881

- zagroda zespolona liniowa (Langhof) z częścią mieszkalną, oborą i stodołą w jednej linii (gdy miały jednakową wysokość i szerokość znajdowały się pod jednym dachem)

Fot.4. Zagroda typu Langhof w Wielkim Lubieniu - zagroda zespolona kątowa (Winkelhof) w kształcie litery L

Fot.5. Zagroda typu Winkelhof w Bratwinie - zagroda zespolona krzyżowa (Kreutzhof) w kształcie litery T Obecnie domy holenderskie są w różnym stopniu zmodyfikowane i bardzo często zatraciły swój pierwotny charakter. Obiektem, wyróżniającym się na tle innych jest dobrze zachowany dziewiętnastowieczny zespół Białej Karczmy w Michale, wpisany do rejestru zabytków w 1994 roku. Podczas II wojny światowej karczma była miejscem największego na Pomorzu Zjazdu Ziomkostwa Niemieckiego. Obecnie mieści się tam restauracja, kawiarnia, sala konferencyjna i mieszkanie właściciela.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 17 – Poz. 3881

Fot.6. Front Białej Karczmy w Michale Wartym wspomnienia jest zespół koszar, zbudowany w całości z muru pruskiego, przy ulicy Hallerczyków w Grupie. Aktualnie znajduje się tam osiedle, oddawane do użytku cywilnego w latach 1952-1987. W okolicy znajduje się istniejąca do dziś jednostka Wojska Polskiego oraz Obóz Ćwiczeń (poligon wojskowy).

Fot.7. Budynek nr 8 w zespole koszar Kolejnym wartym uwagi zabytkiem jest kościół parafii pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła. Kościół wybudowany został w 1680 roku, zaś pierwsza wzmianka na temat parafii pochodzi z 1398 roku. Sama bryła kościoła nie posiada wyraźnych cech stylowych- zbudowana jest z cegły, otynkowana a cześć prezbiterialna zwrócona jest ku wschodowi (tzw. Orientowanie). Posiada jedną nawę z kruchtą, zaś wystrój wnętrza jest barokowy.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 18 – Poz. 3881

Fot.8. Kościół w Wielkim Lubieniu Na drodze Małe Stwolno-Wielkie Stwolno zachowała się jednostronna aleja przydrożna utworzona z 128 dębów szypułkowych, 10 jesionów wyniosłych i 12 klonów jaworów. Została uznana za pomnik przyrody dzięki rozporządzeniu nr 18/92 Wojewody Bydgoskiego z dnia 8 czerwca 1992 roku. Oprócz tego gmina posiada 11 pomników przyrody, głównie starych drzew. 5.2.3 Zabytki archeologiczne Na terenie Gminy Dragacz znajdują się 64 stanowiska archeologiczne, głównie w postaci punktów osadniczych, znalezisk luźnych oraz grobów skrzynkowych. Najstarsze odkrycie pochodzące z epoki kamienia łupanego znajduje się w Mniszku (AZP 30-43/34). Obecnie stanowisko to przecięte jest autostradą A1 a w okolicy zlokalizowane są budynki należące do GDDKiA. Wartym uwagi jest stanowisko AZP 30-43/40 zlokalizowane w Starych Marzach. Badania powierzchniowe ujawniły tam cztery warstwy osadnicze o dużym, równomiernym nasyceniu znalezisk – pierwszą z czasów neolitu, drugą z czasów największej aktywności kultury łużyckiej, trzecią i czwartą z wczesnego i późnego średniowiecza. Drugim wartym odnotowania stanowiskiem jest AZP 31-44/52 w Wielkim Stwolnie. Tam z kolei odnaleziono dwie warstwy osadnicze: z okresu rzymskiego i z VIII-IX w. oraz pojedynczy ślad osadnictwa z późnego średniowiecza. 5.2.4 Dziedzictwo niematerialne Gmina Dragacz była terenem wielu działań wojennych, podczas których ginęli nie tylko żołnierze ale również i cywile. Powstałe miejsca pamięci, wyróżniające się na tle innych to: - Miejsce męczeństwa i spoczynku 10 000 mieszkańców Świecia, Chełmna, Bydgoszczy, Grudziądza i Starogardu. Mogiła zlokalizowana jest przy leśnej drodze Mniszek-Grupa. Oblicza się, że w latach okupacji niemieckiej zamordowano tam blisko 10 000 osób- przedstawicieli polskiej elity politycznej, gospodarczej i intelektualnej; Żydów; nauczycieli; pacjentów szpitala psychiatrycznego w Świeciu; jeńców wojennych oracz członków ruchu oporu. Większość ofiar zginęła podczas masowych egzekucji dokonywanych przez niemiecki Selbstschutz w pierwszych miesiącach wojny.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 19 – Poz. 3881

Fot.9. Krzyż w centralnej części mogiły w Mniszku - Cmentarz wojskowy w Grupie W mogile spoczywają szczątki około 4 000 mieszkańców Świecia, Nowego i Grudziądza- Polaków i Żydów- zamordowanych w 1939 r. przez Niemców na pobliskim placu ćwiczeń jednostki wojskowej.

Fot.10. Jeden z pomników na cmentarzu wojskowym w Grupie - Cmentarz żołnierzy sowieckich w Nowych Marzach (węzeł autostradowy A1). Na terenie cmentarza spoczywają szczątki 336 żołnierzy sowieckich poległych w okresie styczeń-luty 1945 r. w okolicach Grudziądza (m.in. przy forsowaniu Wisły). W latach 1947-1949 na teren cmentarza przeniesiono szczątki żołnierzy pochowanych pierwotnie na miejscach walk oraz na cmentarzu w Mniszku.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 20 – Poz. 3881

Fot.11. Cmentarz żołnierzy sowieckich w Nowych Marzach ( w tle autostrada A1) 5.3 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 5.3.1 Zabytki nieruchome w wojewódzkim rejestrze zabytków Na terenie gminy Dragacz istnieje dziewięć obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków. W poniższej tabeli przedstawiono szczegółowe ich zestawienie. Tabela 1. Gmina Dragacz – wojewódzki rejestr zabytków Data wpisu do Numer wpisu do L.p. Miejscowość Adres Rodzaj obiektu Datowanie rejestru rejestru chata typu nr rej. dawnego woj. 1. Bratwin 29 ? 20.02.1956 holenderskiego Bydgoskiego 330 nr rej. dawnego woj. 2. Dragacz 31 chata drewniana 1740 r. 20.02.1956 Bydgoskiego 331 chata drewniana typu II połowa nr rej. dawnego woj. 3. Mały Lubień 7 21.02.1956 holenderskiego XVIII w. Bydgoskiego 334 Zespół 'Białej Karczmy' 4. Michale 127 1898 r. 19.08.1994 A/1070 wraz z ogrodem Wielki Kościół parafialny p.w. 5. 14 1680 r. 1.10.2001 A/39 Lubień św. Jakuba Apostoła Wielki nr rej. dawnego woj. 6. 5 chata drewniana 1830 r. 21.02.1956 Lubień Bydgoskiego 335 Wielki nr rej. dawnego woj. 7. 6 chata drewniana 1820 r. 21.05.1956 Lubień Bydgoskiego 336 Wielki 9 nr rej. dawnego woj. 8. chata drewniana 3 ćw. XIX w. 28.02.1956 Lubień (47a/49) Bydgoskiego 337 Wielki II połowa nr rej. dawnego woj. 9. 21 chata drewniana 28.02.1956 Lubień XVIII w. Bydgoskiego 338 5.3.2 Pozostałe zabytki nieruchome w wojewódzkiej ewidencji zabytków W ewidencji prowadzonej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajdują się sto czterdzieści trzy obiekty. Wymagają one dokładnej weryfikacji, jako że istotna ich część zaliczana jest do zabytkowej architektury drewnianej, wyjątkowo podatnej na zaniedbanie. Tabela 2 . Gmina Dragacz – wojewódzka ewidencja zabytków L.p. Miejscowość Adres Rodzaj obiektu Datowanie 1. Bratwin 21 dom 3 ćw. XIX w. 2. Bratwin 41 dom poł. XIX- pocz. XX w. 3. Bratwin 26 szkoła 1914 r. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 21 – Poz. 3881

4. Bratwin 39 dom 3 ćw. XIX w. 5. Bratwin 39 stajnia w zagrodzie 4 ćw. XIX w. 6. Bratwin 39 stodoła w zagrodzie 5 ćw. XIX w. 7. Bratwin 6 spichlerz w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 8. Bratwin - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 9. Dolna Grupa 35 dom poł. XIX- pocz. XX w. 10. Dolna Grupa 51 dom poł. XIX- pocz. XX w. 11. Dolna Grupa 81 dom 2 ćw. XX w. 12. Dolna Grupa 85 dom poł. XIX- pocz. XX w. 13. Dolna Grupa - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. 14. Dolna Grupa - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. dworzec PKP, przy trasie Grudziądz- 15. Dragacz - pocz. XX w. Grupa 16. Dragacz 6 dom pocz. XX w. 17. Dragacz 7 dom pocz. XX w. 18. Dragacz 7A Urząd Gminy pocz. XX w. 19. Dragacz 31 dom poł. XIX- pocz. XX w. 20. Dragacz 33 dom poł. XIX- pocz. XX w. 21. Dragacz 39 zajazd obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 22. Dragacz 58 budynek gospodarczy w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 23. Dragacz 42 dom z częścią gospodarczą poł. XIX- pocz. XX w. 24. Dragacz 87 dom pocz. XX w. 25. Dragacz 87 obora w zagrodzie pocz. XX w. 26. Dragacz 117 dom pocz. XX w. 27. Dragacz 125 dom lata 20-te XX w. 28. Dragacz 125 obora w zagrodzie lata 20-te XX w. 29. Dragacz 125 budynek inwentarski w zagrodzie lata 20-te XX w. 30. Dragacz 126 pensjonat obecnie dom pocz. XX w. 31. Dragacz 128 dom pocz. XX w. 32. Dragacz - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 33. Fletnowo 1 leśniczówka poł. XIX- pocz. XX w. 34. Fletnowo 3 dom poł. XIX- pocz. XX w. 35. Fletnowo 4 dom poł. XIX- pocz. XX w. 36. Fletnowo 5 dom z częścią gospodarczą poł. XIX- pocz. XX w. 37. Fletnowo 6 dom poł. XIX- pocz. XX w. 38. Fletnowo 11 dom poł. XIX- pocz. XX w. 39. Fletnowo 27 dom z częścią gospodarczą poł. XIX- pocz. XX w. 40. Fletnowo 29 szkoła obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 41. Fletnowo 30 dom obecnie budynek inwentarski 1857 r. 42. Fletnowo 35 dom poł. XIX- pocz. XX w. 43. Fletnowo 39 dom poł. XIX- pocz. XX w. 44. Fletnowo 40 dom poł. XIX- pocz. XX w. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 22 – Poz. 3881

45. Fletnowo 42 dom z częścią gospodarczą poł. XIX- pocz. XX w. 46. Fletnowo - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. 47. Fletnowo - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. kościół p.w. św. Teresy od 48. Górna Grupa Świecka 4 1936 r. Dzieciątka Jezus 49. Górna Grupa Klasztorna 4 dwór 1924 r. 50. Górna Grupa Świecka 9 szkoła obecnie przedszkole poł. XIX- pocz. XX w. 51. Górna Grupa Pocztowa 9 dom poł. XIX- pocz. XX w. 52. Górna Grupa Pocztowa 13 dom poł. XIX- pocz. XX w. 53. Górna Grupa 12 kuźnia poł. XIX- pocz. XX w. 54. Górna Grupa 12 spichlerz poł. XIX- pocz. XX w. 55. Górna Grupa 12 aula poł. XIX- pocz. XX w. 56. Górna Grupa 12 budynek mieszkalny poł. XIX- pocz. XX w. 57. Górna Grupa 12 drewutnia poł. XIX- pocz. XX w. 58. Górna Grupa 12 obora poł. XIX- pocz. XX w. 59. Górna Grupa 12 zespół folwarczny poł. XIX- pocz. XX w. cmentarz parafialny rzymsko- 60. Górna Grupa - poł. XIX- pocz. XX w. katolicki 61. Górna Grupa - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 62. Górna Grupa - cmentarz choleryczny poł. XIX- pocz. XX w. 63. Grupa Dworcowa 1 dom poł. XIX- pocz. XX w. 64. Grupa Dworcowa 2 dom poł. XIX- pocz. XX w. 65. Grupa Dworcowa 3 dworzec PKP poł. XIX- pocz. XX w. 66. Grupa - nastawnia kolejowa poł. XIX- pocz. XX w. 67. Grupa Dworcowa 5 dom poł. XIX- pocz. XX w. 68. Grupa Dworcowa 6 poczta poł. XIX- pocz. XX w. 69. Grupa Dworcowa 8 dom poł. XIX- pocz. XX w. 70. Grupa Hallerczyków 1 koszary z częścią gospodarczą pocz. XX w. 71. Grupa Hallerczyków 2 koszary pocz. XX w. 72. Grupa Hallerczyków 3 koszary pocz. XX w. 73. Grupa Hallerczyków 4 koszary pocz. XX w. 74. Grupa Hallerczyków 6 koszary pocz. XX w. 75. Grupa Hallerczyków 8 koszary pocz. XX w. Hallerczyków 76. Grupa koszary pocz. XX w. 10 budynek gospodarczy w zespole 77. Grupa Hallerczyków pocz. XX w. koszar 78. Grupa Jazdy Polskiej 5 dom poł. XIX- pocz. XX w. 79. Grupa Jazdy Polskiej 7 dom poł. XIX- pocz. XX w. Jazdy Polskiej 80. Grupa dom poł. XIX- pocz. XX w. 17 81. Grupa Za Torem 11 dom poł. XIX- pocz. XX w. 82. Grupa Za Torem 13 dom poł. XIX- pocz. XX w. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 23 – Poz. 3881

83. Grupa - cmentarz wojskowy pocz. XX w. Miejsce męczeństwa i spoczynku 10 000 mieszkańców Świecia, 84. Grupa Mniszek - poł. XX w. Chełmna, Bydgoszczy, Grudziądza i Starogardu 85. Małe Stwolno - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 86. Mały Lubień 6 dom ze spichlerzem w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 87. Mały Lubień 2 dom poł. XIX- pocz. XX w. 88. Michale 2 dom poł. XIX- pocz. XX w. 89. Michale 4 dom poł. XIX- pocz. XX w. 90. Michale 9 dom 3 ćw. XIX w. 91. Michale 11 dom poł. XIX- pocz. XX w. 92. Michale 12 dom poł. XIX- pocz. XX w. 93. Michale 65 dom 1893 r. 94. Michale 60 dwór obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 95. Michale 75 młyn obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 96. Michale 76 dom poł. XIX- pocz. XX w. 97. Michale 124 dom poł. XIX- pocz. XX w. 98. Michale 132 dom poł. XIX- pocz. XX w. 99. Michale 133 dom poł. XIX- pocz. XX w. kapliczka przydrożna przy drodze 100. Michale - 1947 r. Bratwin- Dragacz wiadukt kolejowo- drogowy, w 101. Michale - poł. XIX- pocz. XX w. centrum wsi 102. Michale - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 103. Mniszek 10 szkoła obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 104. Mniszek - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. 105. Nowe Marzy - cmentarz wojskowy-komunalny 1945 r. 106. Polskie Stwolno 58 dom poł. XIX- pocz. XX w. 107. Polskie Stwolno 59 dom poł. XIX- pocz. XX w. 108. Polskie Stwolno 60 szkoła obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 109. Stwolno Małe - obora, PGR poł. XX w. 110. Wiąskie Piaski 46 dom poł. XIX- pocz. XX w. 111. Wiąskie Piaski 64 dom poł. XIX- pocz. XX w. 112. Wiąskie Piaski 68 dom 4 ćw. XIX w. 113. Wiąskie Piaski - cmentarz poewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 114. Wielki Lubień 11 dom poł. XIX- pocz. XX w. 115. Wielki Lubień 11 obora w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 116. Wielki Lubień 23 dom ? 117. Wielki Lubień 23 obora w zagrodzie ? 118. Wielki Lubień 26 obora w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 119. Wielki Lubień 48 dom z częścią gospodarczą poł. XIX 120. Wielki Lubień 78 dom 2 ćw. XX w. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 24 – Poz. 3881

121. Wielki Lubień 47A/49A chałupa wiejska 3 ćw. XIX w. Kościół parafialny p.w. św. Jakuba 122. Wielki Lubień 14 1680 r. Apostoła cmentarz parafialny rzymsko- 123. Wielki Lubień - pocz. XX w. katolicki 124. Wielki Lubień - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. 125. Wielkie Stwolno 29 szkoła obecnie dom 4 ćw. XIX w. 126. Wielkie Stwolno 23 dwór obecnie dom ? 127. Wielkie Stwolno 32 karczma obecnie dom 1896 r. 128. Wielkie Stwolno 32 wozownia w zespole karczmy 1896 r. 129. Wielkie Stwolno 43 dom poł. XIX- pocz. XX w. 130. Wielkie Stwolno 41 szkoła obecnie dom poł. XIX- pocz. XX w. 131. Wielkie Stwolno - cmentarz ewangelicki poł. XIX- pocz. XX w. 132. Wielkie Zajączkowo 37 dom poł. XIX- pocz. XX w. 133. Wielkie Zajączkowo 13 dom poł. XIX- pocz. XX w. 134. Wielkie Zajączkowo 42 dom poł. XIX- pocz. XX w. 135. Wielkie Zajączkowo 46 obora poł. XIX- pocz. XX w. 136. Wielkie Zajączkowo 47 dom poł. XIX- pocz. XX w. 137. Wielkie Zajączkowo 52 dom poł. XIX- pocz. XX w. 138. Wielkie Zajączkowo - kapliczka przydrożna poł. XIX- pocz. XX w. 139. Wielkie Zajączkowo 33 dom 3 i 4 ćw. XIX w. 140. Wielkie Zajączkowo 26 obora w zagrodzie poł. XIX- pocz. XX w. 141. Wielkie Zajączkowo 26 dom poł. XIX- pocz. XX w. 142. Wielkie Zajączkowo 18 dom poł. XIX- pocz. XX w. 143. Zajączkowo - cmentarz mennonicki poł. XIX- pocz. XX w. 5.4 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków 5.4.1 Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Dragacz Gmina Dragacz przed 2012 r. nie prowadziła Gminnej Ewidencji Zabytków. Jednak nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., znacznie wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust.1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków. Po wejściu w życie nowelizacji Gmina Dragacz przystąpiła do prac związanych z powołaniem do życia Gminnej Ewidencji Zabytków. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568) oraz Rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r., w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. nr 113, poz. 661), jest prowadzona w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.

Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 25 – Poz. 3881

Rysunek 1. Wzór karty gminnej ewidencji zabytków gminy Dragacz Karta ewidencyjna zabytku zawiera w szczególności dane umożliwiające określenie zabytku, jego miejsce położenia lub przechowywania. Gminna ewidencja zabytków stanowi część wojewódzkiej ewidencji zabytków, która z kolei jest częścią krajowej ewidencji zabytków prowadzonej przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Dragacz została przygotowana według specyfikacji przygotowanej przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Podczas prac nad Gminną Ewidencją Zabytków dokonano weryfikacji zasobu znajdującego się w wykazie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod kątem stanu faktycznego. 5.4.2 Zabytki nieruchome Po uporządkowaniu i skatalogowaniu gminnego zasobu zabytków nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków umieszczono obiekty, które prezentuje Tabela 3. Tabela 3. Gmina Dragacz – gminna ewidencja zabytków GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW GMINY DRAGACZ WYKAZ OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH Miejscowość Obiekt Adres 1. Bratwin Spichlerz Bratwin 6 2. Bratwin Dom Bratwin 31 3. Bratwin Szkoła Bratwin 36 4. Bratwin Stodoła Bratwin 39 5. Bratwin Stajnia Bratwin 39 6. Bratwin Dom Bratwin 39 7. Bratwin Dom Bratwin 41 8. Bratwin Cmentarz ewangelicki Bratwin, nr działki 108/1 9. Dolna Grupa Dom Dolna Grupa 35 10. Dolna Grupa Dom Dolna Grupa 51 11. Dolna Grupa Dom Dolna Grupa 81 12. Dolna Grupa Dom Dolna Grupa 85 Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 26 – Poz. 3881

13. Dolna Grupa Cmentarz menonicki Dolna Grupa, nr działki 142 14. Dolna Grupa Cmentarz menonicki Dolna Grupa, nr działki 3178/4 Dworzec PKP przy trasie kolejowej 15. Dragacz Dragacz Grudziądz-Grupa 16. Dragacz Dom Dragacz 6 17. Dragacz Dom Dragacz 7 18. Dragacz Urząd Gminy Dragacz 7A 19. Dragacz Dom Dragacz 33 20. Dragacz Zajazd, obecnie dom Dragacz 39 21. Dragacz Dom z częścią gospodarczą Dragacz 42 22, Dragacz Budynek gospodarczy Draqacz 58 23. Dragacz Obora Draqacz 87 24. Dragacz Dom Dragacz 87 25. Dragacz Dom Draqacz 117 26. Dragacz Budynek inwentarski Draqacz 125 27. Dragacz Obora Dragacz 125 28. Dragacz Dom Dragacz 125 29. Dragacz Pensjonat, obecnie budynek mieszkalny Draqacz 126 30. Dragacz Cmentarz ewangelicki Dragacz, nr działki 113 31. Fletnowo Leśniczówka Fletnowo 1 32. Fletnowo Dom Fletnowo 3 33. Fletnowo Dom Fletnowo 4 34. Fletnowo Dom z częścią gospodarczą Fletnowo 5 35. Fletnowo Dom Fletnowo 6 36. Fletnowo Dom Fletnowo 11 37. Fletnowo Dom z częścią gospodarczą Fletnowo 27 38. Fletnowo Szkoła, obecnie budynek mieszkalny Fletnowo 29 39. Fletnowo Dom, obecnie budynek inwentarski Fletnowo 30 40. Fletnowo Dom Fletnowo 35 41. Fletnowo Dom Fletnowo 39 42. Fletnowo Dom Fletnowo 40 43. Fletnowo Dom z częścią gospodarczą Fletnowo 42 44. Fletnowo Cmentarz ewangelicki Fletnowo, nr działki 46 Zespół folwarczny : obora, drewutnia, 45. Górna Grupa budynek mieszkalny, aula, spichlerz, Górna Grupa 12 kuźnia Budynek mieszkalny w zespole 46. Górna Grupa Górna Grupa 12 folwarcznym 47. Górna Grupa Aula w zespole folwarcznym Górna Grupa 12 48. Górna Grupa Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki Górna Grupa, nr działki 10,11 49. Górna Grupa Cmentarz ewangelicki Górna Grupa, nr działki 118 50. Górna Grupa Dwór Klasztorna 4 Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 27 – Poz. 3881

51. Górna Grupa Dom Pocztowa 13 52. Górna Grupa Dom Pocztowa 9 Kościół Świętej Teresy od Dzieciątka 53. Górna Grupa Świecka 4 Jezus 54. Górna Grupa Szkoła, obecnie przedszkole Świecka 9 55. Grupa Dom Dworcowa 1 56. Grupa Dom Dworcowa 2 57. Grupa Dworzec PKP Dworcowa 3 58. Grupa Dom Dworcowa 5 59. Grupa Poczta Dworcowa 6 60. Grupa Dom Dworcowa 8 61. Grupa Laskowice - Grudziądz) Grupa 62. Grupa Cmentarz wojskowy Grupa, nr działki 28/7 63. Grupa Koszary z częścią qospodarcza Hallerczyków 1 64. Grupa Koszary Hallerczyków 2 65. Grupa Koszary Hallerczyków 3 66. Grupa Koszary Hallerczyków 4 67. Grupa Koszary Hallerczyków 6 68. Grupa Koszary Hallerczyków 8 69. Grupa Koszary Hallerczyków 10 70. Grupa Budynek qospodarczy w zespole koszar Hallerczyków, pomiędzy nr 4 a 10 71. Grupa Dom Jazdy Polskiei 5 72. Grupa Dom Jazdy Polskiei 7 73. Grupa Dom Jazdy Polskiei 17 74. Grupa Dom Za Torem 11 75. Grupa Dom Za Torem 13 76. Michale Wiadukt koleiowo-droqowy Michale 77. Michale Dom Michale 2 78. Michale Dom Michale 4 79. Michale Dom Michale 9 80. Michale Dom Michale 11 81. Michale Dom Michale 12 82. Michale Dwór, obecnie budynek mieszkalny Michale 60 83. Michale Dom Michale 65 84. Michale Młyn, obecnie budynek mieszkalny Michale 75 85. Michale Dom Michale 76 86. Michale Dom Michale 124 87. Michale Zespół 'Białej Karczmy' wraz z oqrodem Michale 127 88. Michale Dom Michale 132 89. Michale Dom Michale 133 90. Michale Cmentarz ewanqelicki Michale, nr działki 84 Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 28 – Poz. 3881

Michale, przy drodze Bratwin- 91. Michale Kapliczka przydrożna Dragacz 92. Mniszek Szkoła, obecnie dom Mniszek 10 93. Mniszek Cmentarz menonicki Mniszek, nr działki 163A 94. Mniszek Świecia, Chełmna, Grudziądza Mniszek, nr działki 3184/1 95. Nowe Marzy Cmentarz woiskowo-komunalny Nowe Marzy, nr działki 127/2 96. Polskie Stwolno Dom Polskie Stwolno 58 97. Polskie Stwolno Dom Polskie Stwolno 59 98. Polskie Stwolno Szkoła, obecnie budynek mieszkalny Polskie Stwolno 60 99. Polskie Stwolno Obora PGR Polskie Stwolno, nr działki 1/71 100. Polskie Stwolno Cmentarz ewangelicki Polskie Stwolno, nr działki 20 101. Wiąskie Piaski Dom Wiąskie Piaski 46 102. Wiąskie Piaski Dom Wiaskie Piaski 64 103. Wiaskie Piaski Dom Wiąskie Piaski 68 104. Wiąskie Piaski Cmentarz poewanqelicki Wiąskie Piaski, nr działki 105 105. Wielki Lubień Dom Mały Lubień 2 106. Wielki Lubień Obora przy zagrodzie Wielki Lubień 11 107. Wielki Lubień Dom Wielki Lubień 11 108. Wielki Lubień Kościół pw. św. Jakuba Apostoła Wielki Lubień 14 109. Wielki Lubień Obora przy zagrodzie Wielki Lubień 26 110. Wielki Lubień Chałupa wiejska Wielki Lubień 47A/49A 111. Wielki Lubień Dom z częścią qospodarczą Wielki Lubień 48 112. Wielki Lubień Dom Wielki Lubień 78 113. Wielki Lubień Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki Wielki Lubień, nr działki 112, 113 114. Wielki Lubień Cmentarz menonicki Wielki Lubień, nr działki 20 115. Wielkie Stwolno Szkoła, obecnie budynek mieszkalny Wielkie Stwolno 29 116. Wielkie Stwolno Zespół karczmy : karczma, wozownia Wielkie Stwolno 32 117. Wielkie Stwolno Wozownia w zespole karczmy Wielkie Stwolno 32 118. Wielkie Stwolno Karczma w zespole karczmy Wielkie Stwolno 32 119. Wielkie Stwolno Szkoła, obecnie budynek mieszkalny Wielkie Stwolno 41 120. Wielkie Stwolno Dom Wielkie Stwolno 43 121. Wielkie Stwolno Cmentarz ewanqelicki Wielkie Stwolno, nr działki 329 122. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 13 123. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 18 124. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 26 125. Wielkie Zaiaczkowo Obora przy zagrodzie Wielkie Zaiaczkowo 26 126. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 33 127. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 37 128. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 42 129. Wielkie Zaiaczkowo Obora Wielkie Zaiaczkowo 46 130. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 47 Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 29 – Poz. 3881

131. Wielkie Zaiaczkowo Dom Wielkie Zaiaczkowo 52 132. Wielkie Zaiaczkowo Cmentarz menonicki Wielkie Zaiaczkowo, nr działki 106 133. Wielkie Zaiaczkowo Kapliczka przydrożna Wielkie Zaiaczkowo, obok nr 26a Głównym problemem, który pojawił się podczas rozpoznania terenowego była rzetelna weryfikacja numerów budynków. Przykładowo zabytkowy dom pod numerem 29 w Bratwinie powinien być drewnianą chatą, a jest murowanym budynkiem powojennym. Najprawdopodobniej nastąpiła zamiana numeru 29 z numerem 21- chatą drewnianą mennonicką, która została ujęta w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. Kolejna zamiana pojawia się w Wielkim Lubieniu. Budynek murowany numer 9 został pomylony z chatą mennonicką 47A/49A. Weryfikacja powstała na podstawie numeru rejestru 337 przypisanego budynkowi 47A/49A, a nie jak w otrzymanym od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dokumencie - numerze 9. Kolejna wątpliwość pojawiła się przy rozpoznaniu numeru 23 w Wielkim Stwolnie, włączonego do Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. Zastany budynek, otoczony starą zabudową gospodarczą, nie przypominał zabytkowego dworu. Według właściciela posesji, dzięki zgodzie na rozbiórkę, dom został wyburzony a na jego miejsce postawiono nowy. Kłopotliwe okazało się również odnalezienie zespołu folwarcznego w Górnej Grupie. Po zweryfikowaniu numeru założenia okazało się, że na terenie folwarku obecnie znajduje się drukarnia Księży Werbistów. Z całego założenia w pełni zachował się jedynie folwarczny budynek mieszkalny oraz najprawdopodobniej aula. Kuźnia, spichlerz, drewutnia i obora zostały zburzone. Niemożliwy do zweryfikowania okazał się cmentarz w Fletnowie oraz cmentarz choleryczny w Górnej Grupie. W obu miejscowościach mieszkańcy nie potrafili wskazać lokalizacji tych nekropolii. Cmentarz poepidemiczny najprawdopodobniej został przeniesiony do zbiorowej mogiły w Grupie. 5.4.3 Zabytki archeologiczne Zasób archeologiczny Gminy Dragacz obejmuje sześćdziesiąt cztery stanowiska rozmieszczone na pięciu obszarach (29-44, 30-43, 30-44, 31-44, 31-43). Najstarsze stanowisko z epoki kamienia łupanego zlokalizowane jest na trasie autostrady A1, zaś dwa o największej liczbie znalezisk znajdują się w okolicy wsi Stare Marzy oraz wsi Wielkie Stwolno. 5.5 Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy Zabytki o największym znaczeniu dla gminy to przede wszystkim pozostałości kultury mennonickickiej. Charakterystyczne bogato zdobione domy z zapleczem gospodarczym, wyróżniają się na tle ówczesnego budownictwa lokalnego i świadczą o unikatowości terenów nadwiślanych. Spora ich cześć zachowała oryginalną stolarkę drzwiową i okienną, urozmaiconą naczółkami (drewnianymi listwami nadokiennymi) oraz motywami rozet. W niektórych budynkach ocalały również reprezentatywne ozdoby nadszczytowe, w formie pazdura (motyw wycięty w desce). Często elementem centralnym takiego ozdobnika była włócznia, oznaczająca czujność. Ważnym dla gminy obiektem jest również kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła w Wielkim Lubieniu. Budynek ten przetrwał Wielką Wodę w 1855 roku. We wnętrzu kościoła , na bocznej ścianie, na wysokości 309 cm nad posadzką umieszczona została blaszana tabliczka, na której naniesiono czerwoną linią poziom wody oraz napis ‘STAN WODY 27 mara/1855’ (pisownia oryginalna). 6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ (SWOT) Analizując stan krajobrazu kulturowego Gminy Dragacz rozpoznano następujące czynniki determinujące jego dalszy rozwój: Silne strony: - Liczne pozostałości kultury mennonickickiej (cmentarze, zabudowa), - Miejsce męczeństwa w Mniszku, będące istotnym miejscem pamięci na terenie gminy, - Historia gminy bogata w wydarzenia militarne mające miejsce na jej terenie, - Społeczność lokalna zorientowana w losach obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie ich miejscowości. Słabe strony: - Brak izby pamięci, jednostki muzealno-wystawienniczej, - Pogarszający się stan techniczny dużej części obiektów zabytkowych, - Brak szczegółowej dokumentacji historycznej gminy Dragacz, - Brak obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, oraz brak aktualnych programów rozwoju lokalnego na szczeblu gminnym, - Brak dokładnej numeracji budynków, utrudniającej weryfikację zabytków. Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 30 – Poz. 3881

Szanse: - Możliwość aktywizacji społeczności lokalnej celem uporządkowania i stworzenia bogatej dokumentacji na temat nowożytnej historii gminy oraz jej zasobu, zarówno nieruchomego jak i ruchomego, - Możliwość rewitalizacji zabytków z wykorzystaniem dotacji krajowych i unijnych, szczególnie w nowym okresie programowania, - Uregulowanie kwestii planowania przestrzennego na terenie gminy; Zagrożenia: - Niszczejąca zabytkowa architektura drewniana z połowy i końca XIX w., - Trudny dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania opieki nad zabytkami, - Trudności inwestycyjne związane z brakiem miejscowych planów zagospodarowania. 7. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE 7.1 Priorytety W toku analizy określono trzy priorytety realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami. Są to: Priorytet I Rewitalizacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Priorytet II Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej. Priorytet III Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego. 7.2 Kierunki działań i zadania W ramach wymienionych priorytetów wytyczono kierunki działań i na tej podstawie wyodrębniono poszczególne zadania. Priorytet I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania Prowadzenie prac remontowo- Budżet gminy, Dotacje konserwatorskich przy obiektach unijne, Dotacje Urzędu Zahamowanie procesu zabytkowych stanowiących Marszałkowskiego Gmina degradacji zabytków własność gminy (w ramach Województwa Kujawsko- Dragacz, i doprowadzenie do opracowanego planu remontów) Pomorskiego, Dotacje Jednostki poprawy stanu ich Podejmowanie starań o uzyskanie Wojewódzkiego Gminne, zachowania środków zewnętrznych na Konserwatora Zabytków, rewaloryzację zabytków. Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Priorytet II: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania Opracowywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, szczególnie obszarów o dużym nasyceniu zabytkami archeologicznymi Zintegrowana ochrona Gmina Konsekwentne egzekwowanie Budżet gminy dziedzictwa kulturowego Dragacz zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na obszarach objętych ochroną określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego

Rozszerzenie zasobu Podejmowanie prób Gmina Budżet gminy, Dotacje i ochrony dziedzictwa wyeksponowania turystycznego Dragacz, unijne, Dotacje Urzędu kulturowego gminy zabytków położonych na terenie Jednostki Marszałkowskiego Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 31 – Poz. 3881

gminy Gminne. Województwa Kujawsko- Pomorskiego, Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Priorytet III: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania Specjalistyczne rozpoznanie Prowadzenie monitoringu badawcze poszczególnych i weryfikacji obiektów obiektów, zespołów oraz Gmina uwzględnionych w gminnej obszarów zabytkowych Dragacz, ewidencji zabytków Budżet gminy związane z Jednostki (z zastosowaniem komputerowej przygotowywanym lub Gminne. bazy danych) realizowanym procesem inwestycyjnym

Budżet gminy, Dotacje unijne, Dotacje Urzędu Udostępnienie informacji Marszałkowskiego o zabytkach gminy w Internecie Gmina Szeroki dostęp do Województwa Kujawsko- Utworzenie gminnego systemu Dragacz, informacji o dziedzictwie Pomorskiego, Dotacje informacji i promocji (bazy Jednostki kulturowym gminy Wojewódzkiego danych) środowiska kulturowego Gminne. Konserwatora Zabytków, opartego o stronę internetową. Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organizowanie imprez plenerowych promujących zabytki położone na terenie gminy Rozwijanie działalności wystawienniczej powiązanej z zabytkami Gminy Dragacz i ich historią Organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw Budżet gminy, Dotacje i innych działań edukacyjnych unijne, Dotacje Urzędu Wydawanie i wspieranie Marszałkowskiego publikacji (w tym opracowań Gmina Edukacja i popularyzacja Województwa Kujawsko- historycznych, folderów Dragacz, wiedzy o regionalnym Pomorskiego, Dotacje promocyjnych, przewodników) Jednostki dziedzictwie kulturowym Wojewódzkiego poświęconych problematyce Gminne. Konserwatora Zabytków, dziedzictwa kulturowego gminy Dotacje Ministra Kultury Wprowadzenie i upowszechnienie i Dziedzictwa Narodowego. tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez organizację zajęć na temat zabytków, ich roli oraz wartości z punktu widzenia historii i współczesności celem kształtowania regionalnej tożsamości kulturowej, np.: Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomorskiego – 32 – Poz. 3881

Czym są zabytki? Skąd się biorą i jaką rolę pełniły? Jakie zabytki posiadamy? Jak dbać o zabytki?

8. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY DRAGACZ Zadania określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz będą wykonywane przy pomocy następujących instrumentów: - instrumentów prawnych – wynikających z przepisów ustawowych, obejmujących między innymi uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, stref ochrony konserwatorskiej, wykonywanie decyzji administracyjnych wojewódzkiego konserwatora zabytków, - instrumentów finansowych obejmujących między innymi finansowanie prac konserwatorskich, remontowych i archeologicznych, udzielanie dotacji na finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych, - instrumentów koordynacji obejmujących między innymi realizacje zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w dokumentach strategicznych województwa kujawsko-pomorskiego, - instrumentów społecznych obejmujących między innymi działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi, - instrumentów kontrolnych obejmujących między innymi aktualizację gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego. 9. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dragacz, po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostanie przedstawiony Radzie Gminy, w celu przyjęcia go uchwałą. Program został opracowany na okres czterech lat i stanowi dokument uzupełniający w stosunku do innych dokumentów planistycznych i aktów prawa miejscowego. Co dwa lata Wójt będzie sporządzał sprawozdania z realizacji zadań Programu i przedstawiał je Radzie Gminy. Głównym odbiorcą programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Program powinien służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących: inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. 10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady zawarte w rozdziale 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku. Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane m.in. z następujących źródeł: 1) Z budżetu gminy Dragacz - finansowanie dotyczy obiektów będących własnością gminy, lub pozostających w trwałym zarządzie jej jednostek lub zakładów budżetowych, jak również w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 81 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.; 2) Z budżetu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.; 3) Z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.; 4) Z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy; 5) Z dotacji unijnych w ramach: - Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2013, - Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, - Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.