België - Belgique BEELDGALERIJBEELDGALERIJ P.B. 1850 Grimbergen Links: komeet P103 Hartley maakte 2/2676 vooral in oktober en in minder mate november een gesmaakte passage aan ISSN-nummer 1783-4406 de noordelijke hemel. Met het blote oog was ie net niet te zien, maar op een donkere plaats was de staartster al met de kleinste verrekijker terug te vinden. Deze opname maakte Philippe Mollet tijdens een astro-vakantie op La Palma MIRA begin november, in dit geval op een CetiCeti donkere locatie op 2000 meter hoogte. Zo’n 40 beelden van 60 seconden met een 72 mm Megrez-lenzenkijker wer- den hiervoor samengevoegd. Door op de kop van de bewegende komeet te Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw volgen werden de sterren streepjes.
Rechts: nog een resultaat van die uitzonderlijke nacht op La Palma: de Rosettenevel is één van de fotografische pronk- stukken aan de winterhemel. Met het blote oog is eigenlijk enkel de sterrenhoop in het centrum ervan te zien, de ne- vel zelf geeft voornamelijk licht in de knalrode watersof- alfa-lijn. In totaal 21 belichtingen van 300 seconden werden samen- gevoegd tot dit resultaat.
Rechts: over een andere astro- uitstap (Haute-Provence) leest u een verslag op pagina 17 van dit nummer, en zag u al enkele re- sultaten in het vorige nummer. Dit is nog een fraai beeld van de Cocoon-nebula, van de hand van Janos Barabas . Het is een com- binatie van emissie- en reflec- tienevel in het sterrenbeeld Zwaan, waarbij de centrale ster (die alles doet oplichten) mooi opvalt. Maar let ook op de don- kere, sterrenloze band rond de nevel, die trouwens naar onde- ren toe nog enkele beeldvelden verder loopt als eens “slurf” (een donkere Barnard- Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 nevel). • Jaargang 15 nr 1 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75 Orion ED80 kijker + Atik 314L 44 MIRA Ceti - januariCCD - maartcamera 2011 + OIII filter, 12 x Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - januari januari-maart - maart 20112011 Verantwoordelijke uitgever: Felix1 Verbelen 5min belicht. Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout NIEUW IN DE BIBILIOTHEEK Rechts: ook met bescheiden middelen kan men tegenwoordig al beelden maken Voor wie het nog niet mocht weten: MIRA is ook de trotse bezitter van een heus “Informatie– en documenta- waar we 10-20 jaar geleden enkel konden tiecentrum”: één ruime leeszaal en één collectiezaal. De collectie omvat ondertussen meer dan 1500 uitleenbare van dromen. Kristof De Maeseneer had werken (boeken vooral, maar ook video, cd-rom, dvd,…) en vele honderden ingebonden jaargangen van tijd- niet meer dan een 130mm newtonkijker en schriften. Er staat ook een pc ter beschikking waarop u niet enkel de collectie kan doorzoeken, dvd’s raadple- een klassiek digitaal fototoestel (Sony Cy- gen, maar ook scannen en surfen op het internet. bershot DSC-W350) nodig om zoveel de- De MIRA-bib. is geopend elke woensdag (14-18h) en vrijdag (19-22h). Andere dagen kunnen ook, maar dan tail op Jupiter vast te leggen, natuurlijk volgens afspraak. Men betaalt een éénmalige waarborg van 25 euro, maar voor de leden is de uitleen zelf gratis. mits wat beeldbewerking (Registax). Let ook op het maantje dat links in beeld te zien is. ENKELE INTERESSANTE AANWINSTEN VAN DE LAATSTE MAANDEN
• Boek; nr. 1901, categorie 563, Auteur: Shostak, Seth “Confessions of an alien hunter” Uitgeverij: National Geographic, Washington, 2009, ISBN: 978-14-2620-433-3
Seth Shostak, zowat de “founding father” van de speurtochten naar buitenaards le- ven (SETI,…) kijkt in dit boek terug op meer dan 50 jaar onderzoek en speurwerk. Het is een mengeling van autobiografie, wetenschap, anekdotes, politiek, prognoses voor de toekomst, een flard filosofie,… En dit alles geschreven in een vlotte stijl en met meer dan genoeg humor. Eén van zijn conclusies is trouwens dat onze eerste contacten niet zullen gelegd worden met de buitenaardse wezens zelf, maar met de door hen ontworpen sterk geavanceerde artificiële intelligenties. Links: met grotere kijkers en geso- • Boek; nr. 1897, categorie 720, fisticeerdere camera’s is er natuur- Auteur: Whitehouse, David lijk nog een pak meer mogelijk, “Galileo - Vader van de experimentele wetenschap en grondlegger van de moderne maar daarvoor moet ook de lucht- astronomie” kwaliteit goed meezitten. Uitgeverij: Librero b.v., Kerkdriel (Nl.), 2009, ISBN: 978-90-5764-530-3 Bart Declercq maakte deze opname tijdens de nacht van 21 op 22 sep- In 2009 was het 400 jaar geleden dat Galilei als allereerste met een telescoop de tember met zijn 30 cm GSO-newton hemel verkende, niet echt verbazend dat er toen en in 2010 nogal wat boeken en en de nieuwe supersnelle Basler documentaires verschenen over de man. Dit is echter wel één van de betere wer- Ace a640 camera. Mooi is te zien ken: fraai geïllustreerd, en met een paar verrassende invalshoeken. Zo beschrijft de hoe de zuidelijke equatoriale band auteur hoe Galilei zijn vader (een muzikant) helpt met een experiment rond mu- stilaan terug opduikt, na een half zieksnaren en toonhoogtes, waarvan de resultaten helemaal in tegenspraak waren jaartje onzichtbaar geweest te zijn. met de toen algemeen aanvaarde muziektheorie van Pythagoras. En dat typeert de Helemaal rechts in beeld is trou- verdere carrière van Galilei: steeds onderzoeken, en niet slaafs uitgaan van de soms foutieve maar algemeen wens vlak boven deze SEB ook nipt aanvaarde kennis van Aristoteles en aanverwanten. de Rode Vlek te zien, met onderaan een kleinere “look-a-like”. • Boek; nr. 2010, categorie 520, Auteur: Brooks, Michael “De grote vragen: natuurkunde” Rechts: héél wat zonnegeweld op Uitgeverij: Veen Magazines, Diemen (Nl), 2010, ISBN: 9789085713302 deze waterstof-alfa-opname van Janos Barabas , op 12 december De natuurkunde (net zoals ook de sterrenkunde trouwens) is de laatste paar decennia laatstleden. Rechts in beeld (het enorm geëvolueerd. De middelbare-school-kennis van pakweg 20-30 jaar geleden laat donkere “boontje”) staat de mid- het hierbij vaak afweten, en dan is een boekwerkje als dit héél nuttige literatuur. In een delgrote zonnevlek NOAA 11131 twintigtal compacte maar afgeronde hoofdstukken worden de belangrijkste onderwerpen die toen twee weken lang over de en onderzoeksdomeinen van de moderne fysica uitgelegd. Het gaat hierbij dan niet enkel zichtbare zonneschijf defileerde. over de héél theoretische aspecten (kwantumfysica, onderzoek elementaire deeltjes, tijd- Maar ook het kleinere vlekje 11133 reizen,...) maar ook over meer concrete onder- (links in beeld) was héél interes- werpen (verandering aardmagnetisch veld) tot sant, zeker vanwege het lange don- zelfs bijna filosofische (“Leven we in een simu- kere filament dat naar de onderkant latie”). Zeker vlot leesbaar, maar door vorm en van het beeld kronkelt. inhoud niet direct een werk om in één ruk uit te Dat laatste -samen met een boel lezen. Eerder om nu en dan een hoofdstuk gron- andere details op dit beeld– is na- dig te bestuderen. tuurlijk enkel zichtbaar met een zo- genaamde protuberansenkijker, in dit geval een 60mm Lunt (met dub- bele “gestackte” filter). Dit initiatief kwam tot stand dankzij de actieve steun van de Vlaamse minister Opname op basis van een filmpje van Economie, Ruimtelijke Ordening en Media, tevens bevoegd voor Weten- van 800 afzonderlijke frames, met 2 schapsbeleid, in overleg met de Vlaamse ministerMIRA Cetivan Onderwijs - januari en- maart Vorming. 2011 een DBK31-camera.MIRA Ceti - januari - maart 2011 43 De sterrenhemel in januari INHOUDINHOUD
Nieuw in de bibliotheek 2 Nieuws van de werkgroepen 4 Activiteitenkalender van MIRA 5 Activiteitenkalender bij de collega’s 7 MIRA Ceti sprak met… Pierre Van Mechelen 8 MIRA Ceti is een periodieke uitga- ve van Volkssterrenwacht MIRA Planetoïde 108953 Pieraerts 14 vzw. Verslag waarnemingsweek Haute-Provence 2010 17 Redactie : Philippe Mollet Met eenvoudige “aardse” wetten op ontdekking van de hemel 18
Redactieadres MIRA Ceti : MIRA-publicaties en –verkoop 19 Volkssterrenwacht MIRA Vergeten helden: De Struve-dynastie 20 Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen De lucht- en ruimtevaartmusea in de VS 26 Teksten : Francis Meeus, Geertrui Cor- nelis, Rik Blondeel, Emiel Beyens, De variabele van het seizoen: fotometrie met een DSLR-camera 27 Herwig Ronsmans, Niklas Steenac- Hemelkalender 34 kers, Hubert Hautecler, Wim Stemgee, Lieve Meeus, Philippe Mollet. Beeldgalerij 47 Nazicht: Martine De Wit Uitneembare sterrenkaart in ‘t midden Teksten worden alleen aanvaard als naam en adres van de auteur ge- om het huidige Guinness Book- kend zijn. De redactie behoudt het OP DE VOORPAGINA record te verbeteren. recht om kleine wijzigingen in de tekst aan te brengen. Bijna een wereldrecord voor MIRA: deze maan-mozaïek van Bart gebruikte hiervoor een Abonnement : Bart Declercq is zomaar even- nieuwe generatie hogesnelheids- Een abonnement op MIRA Ceti tjes 120 megapixel groot (en camera (een Basler Ace a1300) kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te ook op volle resolutie nog en zijn 30cm Newton-kijker. storten op rekeningnummer 000- steeds helemaal scherp). Het Op deze schaal komt één pixel 0772207-87 met vermelding van werd samengesteld op basis van overeen met 300 meter op de naam + MIRA Ceti + jaartal. 122 afzonderlijke beeldjes, die Maan, scherper mag men in on-
Jupiter Lidmaatschap : stuk voor stuk weer het resultaat ze omstandigheden niet ver- Voor € 20 wordt u lid van MIRA, waren van een filmpje van zo'n wachten. en krijgt u bovenop het tijdschrift 500 afzonderlijke frames. Het origineel is te bekijken op: Helaas ontbrak er één minuscuul 50% korting op de bezoekersactivi- http://www.astronomie.be/ stukje (voor de kenners: een teiten op MIRA. bart.declercq/Mozaiek_20100922.jpg Voor € 30 wordt u Lid PLUS , en fragmentje van krater Strabo) komt u gratis naar die activiteiten. Cursusreeks praktische sterrenkunde Familie: Wil u met de ganse familie lid wor- Op woensdag 12 januari start de nieuwe cursusreeks “Praktische ster- den dan betaalt u respectievelijk 30 renkunde”. In 15 lessen verspreid over het jaar laten we u kennisma- of 45 euro (ipv 20 of 30). ken met de praktijk van de amateur-sterrenkunde: hemeloriëntatie, het materiaal (optiek, telescopen, gebruik ervan,…), de verschillende dis- STEUN MIRA ! ciplines uit de sterrenkunde, de waarnemingstechnieken,.. Als vzw heeft MIRA meer dan Alle lessen vinden plaats op woensdagavond vanaf 19h, en duren in ooit uw steun nodig om onze wer- principe tot 21h. Maar we hebben er uitdrukkelijk voor geopteerd de king te kunnen verder zetten en lessen te laten samenvallen met de samenkomsten van de Werkgroep uit te breiden. Helaas komen we Waarnemen, zodat u nadien rustig kan napraten en eventueel wat niet meer in aanmerking om fis- praktijkervaring opdoen (indien het helder weer is natuurlijk). cale attesten uit te schrijven. Ho- pelijk weerhoudt dit U er niet Inschrijven kan door betaling van het juiste bedrag (105 euro) op PCR van om ons (bovenop het abonne- Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 januari om 21h wintertijd. 000-0772207-87 van Volkssterrenwacht MIRA vzw, met vermelding ment of lidmaatschap) nog een van "Cursus praktische sterrenkunde 2011 + naam deelnemer/ Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 januari om 22h, op 1 februari om 20h wintertijd,... schenking te doen. deelneemster". In die prijs zit ook de cursustekst.
42 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 3 NIEUWSNIEUWS VANVAN DEDE WERKGROEPENWERKGROEPEN De sterrenhemel in februari
Sinds enkele jaren functioneert Rondleidingen Zaterdag 12 februari om 20 op MIRA een systeem van uur: Tijd, heb je een moment- werkgroepen voor de leden en De Werkgroep Rondleidingen je? vrijwilligers. Hiermee willen we nodigt alle geïnteresseerden uit Tijd en sterrenkunde zijn al niet enkel het werk op MIRA sinds de Oudheid nauw met efficiënter verdelen, maar ook Jaarlijks krijgt MIRA ruim tien- mekaar verbonden. Al gauw de dienstverlening van de volks- duizend bezoekers over de hadden onze voorouders door sterrenwacht beter organiseren. vloer, en om al die mensen een dat men astronomische ver- En last-but-not-least bieden be- beetje wegwijs te maken i.v.m. schijnselen kon gebruiken om paalde werkgroepen ook de kans sterrenkunde, ruimtevaart en de tijd te meten. Vele eeuwen om iedereen actiever te betrek- weerkunde is de grootste troef later kennen we nog steeds de ken bij het reilen en zeilen van van onze volkssterrenwacht het maankalender. En toen kwam de volkssterrenwacht. enthousiasme van een team vrij- Einstein die ons leerde dat zelfs willigers. Zij staan immers klaar tijdreizen niet onmogelijk zijn! Instrumenten / onderhoud om met behulp van onze waar- neeminstrumenten allerlei he- Zaterdag 12 maart om 20 uur: - Sinds enkele maanden staat de melobjecten te tonen en om aan Telescopen voor Dummies Kuttertelescoop in het gezel- de hand van de vele maquettes, Hoog tijd om het nog eens over schap van twee extra kijkers: experimenten en het tentoonstel- telescopen te hebben. Via een één grote lenzenkijker en één lingsmateriaal de nodige uitleg snelcursus krikken we je niveau protuberansenkijker. Alle drie te geven. op tot … aan de sterren. Bij staan in essentie parallel, maar helder weer concentreren we bij het waarnemen van de Zon is Heb jij ook zin om af en toe een ons op de echte praktijk en het van belang dat de kijkrich- handje toe te steken tijdens speuren we met de grote tele- ting van die laatste kijker een rondleidingen, opendeurdagen scopen van MIRA de hemel af. beetje kan bijgestuurd worden. of bij waarnemingsactiviteiten? Geen voorkennis vereist! De andere twee kijken immers Op vrijdag 18 februari om 20 uur nemen we met de werk- essentieel naar het oppervlak Sterrenkunde van de Zon, de protuberansen- groep rondleidingen een aantal vernieuwingen onder de loep Jupiter kijker daarentegen wordt vooral De werkgroep waarnemen komt gebruikt om de “vlammetjes” alsook plannen voor nieuwe en uitbreiding van bestaande op- elke eerste en derde woensdag aan de rand van onze ster te van de maand samen en licht bestuderen. Daarom hebben we stellingen. Bij helder weer gaan we ook even aan de slag op het maandelijks via deskundige die nu gemonteerd op een zware sprekers en/of workshops een fijnregelkop van Skywatcher, waarnemingsterras. Hoe moet je die grote kijkers bedienen? Wel- bepaald astronomisch thema toe. zodat we de rand van de Zon kunnen overlopen terwijl de ke objecten kan je ermee tonen? Maar vooral hopen we op vele andere kijkers netjes midden op heldere avonden, zodat de waar- de Zon blijven kijken. nemers kunnen vertrouwd raken - Dit jaar zal er een stagestudent Jeugdkern met al die nieuwe en vernieu- werken aan de ombouw van de wende telescopen die er bij ge- komen zijn. 10 multimediaopstellingen: de De MIRA Jeugdkern organiseert DVD’s worden vervangen door maandelijks een activiteit voor De volgende samenkomsten van een soepeler en zuiniger PC- alle sterrenfreaks van 9 tot 18. de werkgroep gaan door op gebaseerd systeem. DVD- woensdag 5 en 19 januari, 2 en spelers hebben immers bewe- Zaterdag 8 januari om 20 uur: 16 februari, 2 en 16 maart. gende onderdelen, en zijn dus Het sterrenleven zoals het is Die data vallen trouwens zo onderhevig aan slijtage. We brengen een bezoekje aan goed als mogelijk ook samen In eerste instantie zullen de be- onze verre buren. Hoe ziet het met de data van de cursuslessen, staande “vaste” animaties over- dagdagelijkse leven van een ster zodat de deelnemers aan de cur- gezet worden, maar er komen eruit? We nemen een kijkje in sus nadien nog even gezellig natuurlijk extra mogelijkheden: de inwendige keuken van een kunnen napraten. de bezoekers zullen bvb. het rode reus, een witte dwerg, een actuele beeld van de Zon kun- neutronster, onze eigen Zon en Mail naar
4 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 41 De sterrenhemel in maart ACTIVITEITENKALENDERACTIVITEITENKALENDER JANUARIJANUARI –––––– MAARTMAART 20112011
Zaterdag 12 februari mensmolten. Omdat ze zo klein Sven De Rijcke is onderzoeker zijn, blijken ze ook véél gevoeli- en docent aan de vakgroep Ster- Sven De Rijcke, UG: ger voor interne (supernova’s, renkunde van de Gentse Univer- “Dwergelliptische sterrenstel- …) en externe invloeden siteit. sels en de zoektocht naar don- (interacties met andere stelsels) . kere materie“ De studie ervan is dan ook véél Om 15.00 uur leerrijker dan dat van de meer Toegangsprijs: € 3,00 “statische” grotere stelsels: het Daar waar de vakgroep Sterren- geeft ons een inzicht in de vor- kunde van de KUL zich voorna- ming ervan, in het verklaren van melijk bezighoudt met sterren/ de spiraalstructuren (en van het sterevolutie, zijn hun Gentse aantal spiraalarmen),… collega’s eerder gespecialiseerd in de grotere structuren Omdat het hierbij gaat over héél (melkwegstelsels, interstellaire zwakke objecten, is een grote ruimte,…). telescoop natuurlijk een vereis- te. Sven heeft zelfs -samen met Sven De Rijcke zijn onder- een team- al de nodige waarne- zoeksgebied handelt over mingstijd gekregen op de Euro- “Dwergelliptische sterrenstel- pese VLT, de Very Large Tele- sels”, het zijn de meest voorko- scope in Chili. mende stelsels in het heelal Ongetwijfeld zullen ook deze maar ook de meest primitieve. meer praktische aspecten van Ze vormen als het ware de het sterrenkundig onderzoek aan bouwstenen waaruit de andere, bod komen. grotere sterrenstelsels sa-
zware sterren, en héél wat van ten. Daarom moet een beroep Zaterdag 5 maart de zwaardere elementen in het gedaan worden op de quantum- heelal ontstaan tijdens de laatste fysica om het één en ander te Saturnus Ben de Vries, KUL “Sterrenkunde en relativiteit“ momenten van zo'n ster. kunnen doorgronden. . Maar vooral de fysische omstan- Om 15.00 uur “Quantumfysica en neutronen- digheden zijn er behoorlijk ex- Toegangsprijs: € 3,00 sterren” zou de alternatieve titel treem, en lijken vaak onze voor deze lezing kunnen zijn, "klassieke" natuurwetten te tar- want dat zijn zowat de concrete onderwerpen waar Ben de Vries onderzoek naar verricht.
Ben studeerde Sterrenkunde aan de Universiteit van Amsterdam, en doctoreert nu aan de KUL (bij prof. Hans Van Winckel) op het onderwerp "de fysica en chemie van sterren in hun laat- ste levensfasen". En wat dat betreft horen neutro- nensterren wel degelijk tot de meest extreme voorbeelden van "het einde van een ster", enkel zwarte gaten spreken nog meer Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 maart om 21h wintertijd. tot de verbeelding. Het zijn de Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 maart om 22h wintertijd, op 1 april om 21h zomertijd,... eindproducten van behoorlijk
40 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 5 NGC 884 net twee kernen te hebben, gescheiden door een ACTIVITEITENKALENDERACTIVITEITENKALENDER JANUARIJANUARI ------MAARTMAART 20112011 sterrenloze veeg. Maar let ook eens op het kleurverschil tussen Elke woensdagnamiddag, Zaterdag 2 april Astroclub met beide clusters: NGC 884 bevat merkelijk meer oranjerode ster- 14-18h Stijn Ilsen Frank Deboosere: ren, “De Herschel ruimtetele- laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van scoop, van in het laboratorium Open cluster M34 (m 5.2, 35.0') 14h-18h) is MIRA geopend Elke laatste vrijdag van de tot in de ruimte” Net aan de rand met Androme- voor individuele bezoekers. maand –met uitzondering van da, tussen 12 en 14 Persei, vind Het is de bedoeling dat elkeen juli en augustus– komt weerman je een grote attractieve open aan zijn eigen tempo de sterren- De Herschel-ruimtetelescoop is Frank Deboosere een voordracht één van de vlaggeschepen van sterrenhoop. Met de telescoop is wacht verkent: gluur eens in de houden op MIRA. deze gemakkelijk volledig op te telescoopkoepels, loop het waar- het Europese Ruimtevaart- Zijn voordracht start steeds om agentschap ESA. lossen en als je goed kijkt zal je M76 kreeg als bijnaam de “Kleine Halternevel”, en inderdaad ziet ie nemingsterras af, lees de instru- 19h30 , en duurt ongeveer een er een juichend mannetje in zien er uit als een véél kleinere en vooral zwakkere versie van de beroemde menten van het weerstation af, Het toestel –met een spiegel uur. Bij helder weer trekken we van 3,5 meter– is actief in het als asterisme. M27 in Vulpecula. bestudeer de hemelmechanica dan naar de telescopen voor de Opname van –wie anders– Karel Teuwen (http://karelteuwen.be/) met behulp van de armillair- verre infrarood en de submilli- waarnemingen, zoniet volgt een meter golflengtes. De beelden rondleiding op de sterrenwacht. sfeer, de sterrenhemel met de weer zo’n donkere ne- voorspeld. Ik zat er niet ver af, die hij maakt zijn daarom mis- De prijs bedraagt € 5,00 (gratis interactieve sterrenkaart, bezoek vel, deze keer in de na- maar toch net niet genoeg... het schien minder “fotogeniek” als voor MIRA-LedenPlus). de diverse tentoonstellingen en bijheid (0.5° ZW) van waren de Maya’s, waarvan de die van zijn bekende voorgan- Het waarnemingsgedeelte is ook experimenten (waaronder na- 42 Persei. Deze bijna kalender eindigt op 20 Decem- tuurlijk het befaamde optische ger Hubble, maar de weten- dit seizoen méér dan boeiend: gitzwarte, eivormige schappelijke resultaten zullen Jupiter de ganse avond, de vele ber 2012, die de Apocalyps experimentarium)… En vergeet nevel is bijna 19 boog- voorspellen. Volgens mij zal die niet ook even binnen te springen dat zeker niet zijn. objecten van de winterhemel, en minuten groot en laat De telescoop werd in mei 2009 in februari en maart ook stilaan dag het begin inluiden van de in onze bibliotheek. geen achtergrondlicht rest van je leven. Bovendien kan u vanaf nu ook gelanceeerd vanuit Kourou, om Saturnus later op de avond. door. twee maand later zijn vaste po- het ganse parcours verkennen 28/01: z oals elk jaar blikt Frank Opdracht van de maand: met een zogenaamde “ Audio- sitie in het zonnestelsel te be- Zoek de vlek !! reiken. Zijn onderzoeksdomei- tijdens de eerste astroclubavond guide ”, waarmee u bij elke op- van het jaar even terug op het stelling of instrument gesproken nen bestrijken de evolutie van BRONNEN : melkwegstelsels, stervorming, voorbije jaar. Een eclips in de • Hemelkalender 2011 , Jean commentaar krijgt. Erratum: maar ook de chemische samen- Stille Zuidzee, de terugkeer van Meeus, VVS 2010. De toegangsprijs bedraagt € In het vorige DSO- stelling van objecten ver weg de Hayabusa-sonde met aan • VVS-Deep-Sky Atlas , Leo 2,50 maar is gratis voor leden artikel was ik blijkbaar en dichtbij (kometen,…). boord voor het eerst materiaal Aerts, Luc Vanhoeck e.a. van MIRA. iets te onstuimig van van een planetoïde, de plaatsing Software: start gegaan en beweer- Stijn Ilsen was als ruimtevaart- van de Cupola-module aan het M34 is een eerder losse sterrenhoop in Per- • Guide 8.0 . Project Pluto de dat de Inca’s het ein- MIRA open op zondag ingenieur betrokken bij de ISS waardoor de astronauten seus. Met een beetje fantasie herkent men er • Astronomy Lab for Win- de van de wereld hadden bouw van de satelliet, en was een mooi uitzicht hebben. U een juichend mannetje in (met de armen dows . Eric Bergmann-Terrell Behalve op woensdag zijn we trouwens ook aanwezig bij de begrijpt dat dit alles ook garant wijd in de lucht). Tekening Jan Van Gastel. sinds enkele jaren ook op zon- lancering. Een lezing met infor- staat voor mooie beelden... dagnamiddag (14-18h) doorlo- Om het rijtje open sterrenhopen matie uit de eerste hand dus! 25/02: "Sterrenkunde met de pend geopend voor bezoekers. toch min of meer te vervolledi- Het succes is vaak afhankelijk verrekijker ". Het is al jaren ons gen, toch nog de volgende : Om 15.00 uur credo dat een verrekijker het van de weersomstandigheden en Toegangsprijs: € 3,00 de actualiteit: soms maar enkele beste toestel is voor beginners, en Frank zal die avond uitwij- Open cluster NGC 1245 (m bezoekers, soms vele tientallen. 8.4, 10.0') Dit initiatief wordt volledig ge- den over de vele mogelijkheden en voordelen van zo’n Rijk, 75 leden op 10’, in het dragen door de enthousiaste midden van Alfa-Kappa Persei “eenvoudig” instrument. vrijwilligers: een steeds groter wordende groep staat paraat om 25/03 : Met “Microklimaten" Open cluster NGC 1528 (m minstens één zondag per maand heeft Frank dan weer zijn ande- 6.4, 23.0') van dienst te zijn. Maar nieuwe re petje op, dat van “weerman”. Groot, driehoekige vorm, kandidaten zijn zeker welkom! De Kust, de Kempen, maar zo'n 75 leden in slierten NW-ZO Met deze formule mikken we vooral ook de Gaume-streek zijn georiënteerd, 1.5° ten NO van dan voornamelijk op twee doel- voorbeelden van regio’s in ons Lambda Persei groepen: dagjestoeristen die land waar het klimaat merkelijk Grimbergen bezoeken en dan verschillend is. Maar ook in de Donkere nevel B5 (RA De sterrenhopen “h & Chi Persei” (de “dubbele cluster”) horen door ook even op MIRA binnensprin- (groot)steden is het klimaat dui- 3h48.0 m, Dec +32° 54’; hun positie –hoog aan de noordelijke hemel- en hun uitzicht zonder gen, en anderzijds families die delijk anders (warmer) als op 18.7') twijfel tot de vaakst waargenomen deepsky-objecten. speciaal voor MIRA komen. het omliggende platteland. Om in schoonheid te eindigen Opname met de 120mm ED-refractor van MIRA, 40 minuten belicht.
6 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 39 flinke vergroting om de pinda- vorm te kunnen waarnemen. Met een OIII-filter kan je dan misschien de centrale donkere baan zien.
Nevel Californiënevel (m • Elke vrijdagavond vanaf 20h: Urania geopend voor het publiek. Ieder- 5.0, 2.7°) een kan individueel een bezoek brengen aan de sterrenwacht. Xi Persei verlicht een grote, • Elke woensdagnamiddag vanaf 15h: Urania geopend voor het publiek. maar zeer zwakke emissienevel, Iedereen kan individueel een bezoek brengen aan de sterrenwacht. net ten Noorden van de ster. De • De bibliotheek en mediatheek is geopend op dinsdag-, donderdag- en nevel is in onze streken moeilijk Volkssterrenwacht Urania vrijdagavond van 19h45 tot 22h30, en op woensdag van 14h tot 17h. Het mechanisme achter een bedekkingsvariabele zoals Algol: twee of niet te zien en dan nog be- Mattheessenstraat 60, 2540 Hove Di 11/01 van 20h00 tot 22h10: seminarie : De eerste 380.000 jaar sterren van verschillende grootte en helderheid die rond elkaar draai- schik je best over een H-Beta- Tel.: 03/455 24 93 • en en elkaar afwisselend bedekken. Wanneer de grote maar zwakkere filter, te gebruiken bij een zo e-mail: [email protected] • Di 1/03 van 20h00 tot 22h10: seminarie : De HERMES spectrograaf op B-component voor zijn heldere maar kleinere kompaan staat dan is de klein mogelijke vergroting. Fo- http://www.urania.be/ La Palma totale helderheid natuurlijk een pak kleiner dan wanneer het omge- tografisch is deze nevel op zijn keerde het geval is. Vandaar de kleine en grote dalen in de lichtcurve. best (zeker met roodgevoelige camera’s), met heel veel structu- • Planetariumvoorstellingen op : Asterisme Hoofd van Me- deepsky objecten die je kan ren en donkere banen, zoals je • wo 15h: Op zoek naar de Chocoladeplaneet (7 tot 11 j), Wonderen van dusa zien aan de hemel en je hebt op de astrofoto’s kan zien. het heelal, Zwaartekracht en zwarte gaten, De hemelse en helse Zon Een soort van liggende “6” stelt er eigenlijk enkel uw ogen • vr 20.30h: Wonderen van het heelal, Zwaartekracht en zwarte gaten, De het hoofd van Medusa voor on- voor nodig. Deze opensterren- Open cluster h & Chi Per- Volkssterrenwacht Beisbroek hemelse en helse Zon deraan het sterrenbeeld Perseus, hoop, bestaande uit onder an- sei - NGC 869 en 884 (m Zeeweg 96, 8200 Brugge • zo om 15h: De hemelse en helse Zon, Op zoek naar de Chocoladepla- met de volgende sterren Beta- dere Alfa, Delta, Epsilon, Psi, 5.3, 29.0' - m 6.1 29.0') Tel.: 050/39 05 66 neet (7 tot 11 j) De welbekende “dubbele ster- e-mail: [email protected] Omega-Rho-Pi-20-16-12 Persei. 29, 30, 34 and 48 Persei, is een • zo om 16.30h:Wonderen van het heelal, De hemelse en helse Zon dikke 3 graden groot en heeft renhoop in Perseus” is echt een http://www.beisbroek.be/ Bedekkingsvariabele Algol , een visuele helderheid van klassieker van formaat en een waauw-beeld door een grote Beta Per (m 2.1 - 3.4, perio- magnitude 1.2. Met de verre- • elke laatste vrijdag van de maand om 20h : Cosmodrome : de sterrenhe- de 2.87 dagen) kijker is het echt een spectacu- verrekijker of richfield- telescoop. De twee zo grote, mel boven Genk en extra aandacht voor sterrenbeelden en hun mytho- Ook de “Duivelsster” genaamd , lair zicht, met de geelachtige logie: het is de moeder van alle eclips- Mirfak, een type F superreus, heldere en rijke sterrenhopen op vr 28/1 : sterrenbeelden Kreeft, waterslang en sextant. variabelen. Om de 2.87 dagen als blikvanger. In deze open- een steenworp van elkaar passen • wordt de hoofdster 10 uur lang sterrenhoop zitten er twee aste- mooi in één breedbeeld van een • vri 25/2 : sterrenbeelden Beker, Leeuw en Raaf. oculair met een lage vergroting. Europlanetarium Genk “verduisterd” door een zwakke- rismes verscholen, namelijk Planetariumweg 19, 3600 Genk • vri 25/03 : Ossenhoeder, Draak en Maagd re begeleider. Zelfs met het blo- een duidelijke S-sliert van ster- Terwijl NGC 869, de helderste, • Cosmodrome voorstellingen op woe en zo : Kaluoka’hina: The En- heel geconcentreerd is, lijkt Tel.: 089/65 55 55 te oog kan je de verduistering retjes en een saxofoon. Kan je [email protected] chanted Reef; Violent Universe: Catastrophes of the Cosmos; Dawn of opmerken en dit mede omdat je beiden zien? http://www.europlanetarium.com/ the Space Age; Wonders of the Universe; Two Small Pieces of Glass; .. de volledige eclips kan meevol- gen in één lange winternacht, als Planetaire nevel je wat geluk hebt. Dit maakt Little Dumb- • elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. deze variabele uitermate ge- bell , M76 (m • Zo 9/1 van 7h30-9h00 : Mercurius kijkochtend schikt voor de beginners onder 12.2, 1.1') • Za 22/1 van 14h30-16h30 Voordracht: Omtrent Belgische bedrijfsbij- ons, maar zelfs een doorwinter- Om deze kleinere dragen aan internationale ruimtevaartprojecten de amateur valt voor zijn char- broer van de bekende • Za 5/3 14h30-16h30 Voordracht: De Large Hadron Collider/CMS op mes. Halternevel te vinden UGENT Volkssterrenwacht A. Pien CERN kan je best eerst op Rozier 44, 9000 Gent • cursus Sterren en Kosmos start 10/02 : elke donderdagavond van 20h00 Dubbelster Miram, Eta Per zoek gaan naar Phi Tel.: 09/264.36.74 tot 22h00 (m 3.8 - 7.9, PA 300° Sep Persei, om vandaar uit e-mail: [email protected] 28.3”) één graad noordwaarts http://www.rug-a-pien.be/ Een mooie kleurcontrastrijke te gaan naar een oran- dubbelster met een goudgele je-achtige ster van • Nog tot 30/01 : tentoonstelling : "Zonnewijzers, de zon als klok". Op hoofdster en een blauwe bege- magnitude 6.6. Als je vrijdagavond van 19h tot 23h30 en op zondagnamiddag van 14h tot leider. deze laatste in het 17h30 beeld hebt dan zie je • elke 2de en 4de vrijdag van de maand om 20h : waarnemingsavond Open cluster Alfa Persei- waarschijnlijk ook de Melotte 20, de Alfa Persei-cluster is één van • elke zondagnamiddag van 14h tot 17h: zonnewaarnemingen en biblio- cluster , Melotte 20 (m 2.3, planetaire nevel, want de grootste open sterrenhopen aan de hemel, AstroLAB IRIS theek InfoLAB open 3.1°) die ligt zo’n 11’ ten zo groot dat men er zelfs met het blote oog Verbrandemolenstraat 5, 8902 Ieper Asterisme “ De Saxofoon ” Westen ervan. Je zal vaak “doorheen kijkt”. Het gaat hier om de Tel.: 057/20 03 87 • iedere eerste en derde vrijdagavond van 20h tot 23h: activiteiten voor wel een telescoop no- grote groep heldere sterren rond Alfa Persei. de jeugd (groep 1) en iedere tweede en vierde vrijdagavond 20h-22h: Dit is één van de gemakkelijkste e-mail: i [email protected] dig hebben, met een Tekening: Ronny De Laet activiteiten voor de jeugd (groep 2) http:// www.astrolab.be /
38 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 7 MIRA Ceti sprak met ... PierrePierre VanVan MechelenMechelen Francis Meeus
In de sterrenkunde kijkt men niet op een maatje meer, een graadje heter of een lichtjaartje verder, men spreekt niet voor niets over ‘astronomische getallen’. Maar om de wereld van het heel grote te begrijpen is het wel noodzakelijk om ook de wereld van het heel kleine te doorgronden. We trokken daarom naar de Universiteit Antwerpen alwaar professor Pierre Van Mechelen (°1970) van de onderzoeksgroep elementai- re deeltjesfysica ons te woord stond over zijn onderzoek en over het functioneren van krachten en deeltjes op het subatomaire niveau. Wie experimentele deeltjesfysica zegt, denkt natuurlijk meteen aan het CERN in Genève. Daar is immers de Drie op een rij… M36-M37 en M38 worden meestal in één adem genoemd (en waargenomen). Deze drie open grootste deeltjesversneller ter wereld operationeel, de Large Hadron Collider, beter gekend als de LHC. sterrenhopen staan netjes op één rij in het sterrenbeeld Auriga. Samen met een aantal Belgische collega’s is Pierre Van Mechelen nauw betrokken bij één van de grote ex- Tekeningen door Ronny De Laet, met een bescheiden 105mm ETX-kijker. perimenten die daar in die 27 km lange cirkelvormige versneller opgesteld staan. Op een moment dat van de totale inhoud van het heelal zo’n kleine vijf procent begrepen wordt, terwijl de De ster is één van de drie gae in die richting met dezelfde overige 95 procent bestaat uit wat men donkere materie en donkere energie noemt, valt er duidelijk nog “Runaway Stars”, die hun oor- Open cluster M36 (m 6.0, afstand verlengt dan ben je in de veel te ontdekken over de ware aard van materie en energie. sprong kennen in Orion maar 12.0’, aantal leden 60) buurt van NGC 2281 die ook die waarschijnlijk door een na- Duidelijk de kleinste, bevat met de verrekijker te zien is. Het bije supernova-ontploffing weg- enkel jonge sterren, krabachtige is een vrij losse en heldere open- Voorwaar gouden tijden voor Sterrenkundigen riskeren met Dat wijst erop hoe belangrijk geduwd werden. M.a.w. nu be- vorm. sterrenhoop, met een U-vorm onderzoekers zoals u, prof. hun onderzoek wel minder een de totstandkoming van het kijken want binnen afzienbare als kenmerk. Van Mechelen? Nobelprijs in de wacht te sle- model dat een beschrijving tijd (met korrel zout te nemen) Open cluster M37 (m 5.6, pen, niet? geeft van de deeltjes en krach- zal deze ster door de gaswolk 23.0’, aantal leden 150) Donkere nevel B34 (RA 05° Met een heleboel prangende ten in de natuur geacht wordt. gevlogen zijn en zal ze deze Heeft duidelijk geconcen- 43.5, Dec +32 39) vragen in de fundamentele fysi- Ja, het is waar dat er tussen de Kan u in het kort enige be- laatste dan ook niet meer ver- treerde kern, lijkt wel de “Wild Twee graden ten Westen van ca en kosmologie die momen- Nobelprijswinnaars heel wat langrijke fasen in dat proces lichten. Dit schouwspel kan je Duck” of M11, de helderste M37 kan je een donkere vlek teel onbeantwoord zijn, is het deeltjesfysici zitten en zo goed schetsen? vinden op driekwart graad ten zien in een sterrijk veld. Dit is inderdaad uiterst interessant dat als geen astronomen. noordwesten van 18 Aurigae. Open cluster M38 (m 6.4, een donkere nevel, meestal stof, we voor ons onderzoek kunnen De eerste studies op het vlak 21.0’, aantal leden 100) dat het licht van de achtergrond- beschikken over een ongemeen van deeltjesfysica werden hoog Open cluster NGC 1893 (m Losser verband, asterisme sterren blokkeert. Dit zijn geen krachtig instrument zoals de 7.8, 11.0') letter “Pi”, donkere banden. gemakkelijke objecten om te grote deeltjesversneller LHC. Aan de andere kant, ten zuid- Met de sterrenkijker komen ze “zien”, omdat je niet kijkt naar Sterrenkunde en deeltjesfysica oosten, van 18 Aurigae heb je natuurlijk veel beter tot zijn licht, maar juist het ontbreken zijn twee manieren om dezelfde deze kleinere opensterrenhoop recht en omdat ze zo dicht lig- ervan. B34 heeft een ronde fundamentele vragen aan te pak- die volledig in een nevel ligt, gen bij elkaar kan je ze gemak- vorm van 20 boogminuten en ken. Waarom is er een ongelijk- namelijk de IC410. De nevel is kelijker met elkaar vergelijken. heeft bijna geen lichtdoorlaat- heid of asymmetrie tussen mate- echter vrij moeilijk te zien en je Op de foto kan je de drie naast baarheid. rie en antimaterie in het heelal? hebt er dan ook een grotere tele- elkaar zien. Wat zijn donkere materie en scoop met UHC-filter voor no- Perseus : donkere energie? Hoe is het Samen met de dig. Niettemin is de open ster- Open cluster NGC 1664 (m heelal ontstaan? En nog meer onderzoeks- renhoop te zien als een Y- 7.2, 18.0’) Meervoudige ster Zeta Per van dergelijke vragen. Maar groep elemen- vormig asterisme. Ook nog -door zijn vorm- de ( AB: 2.8+9.5 mag, PA waar een sterrenkundige kijkt taire deeltjesfy- Kite-cluster (“Windvlieger”) 208° Sep 12.6" naar wat zich in het heelal af- sica van de Uni- En dan heb je de 3 pareltjes van genoemd, vind je op anderhalve AC: 2.8+11.3 mag, PA 286° speelt en dus eigenlijk verplicht versiteit Antwer- de Voerman. Deze drie bijna graad ten Westen van Epsilon Sep 32.8" is te wachten tot een bepaald fe- pen waaraan hij even heldere open sterrenhoop- Aurigae. AD: 2.8+9.5 mag, PA 195° nomeen zich in het heelal voor- verbonden is, jes kan je gemakkelijk met de Deze heeft een losse structuur Sep 94.2" doet om het dan te kunnen be- werkt professor verrekijker waarnemen, als je en ligt in een sterrijke achter- AE: 2.8+10.2 mag, PA 185° studeren, doen deeltjesfysici in Pierre Van Me- de middenloodlijn neemt op de grond. Het asterisme begint bij Sep 120.3") hun laboratorium experimenten chelen mee aan lijn Beta-Theta. Dan ligt M37 een helder sterretje van magni- Dit is een meervoudige ster met onder gecontroleerde omstan- experimenten op die lijn 1.5° van het snijpunt tude 7.5, en hangt precies ”vast” een blauwwitachtige hoofdster digheden, waarbij zij zelf het met de grote en buiten de vijfhoek die Auriga aan een lint van zwakke sterre- en 4 zwakkere begeleiders. Op scenario bepalen. Beide werk- deeltjesversnel- voorstelt. M36 en M38 liggen tjes die naar de “vlieger” gaan. de tekening zie je de volledige wijzen hebben natuurlijk hun ler LHC op zoek dan respectievelijk ongeveer layout van dit toch ongewone voor- en nadelen, maar ze zijn naar o.a. het fa- 1.5° en 3° van dat snijpunt maar Open cluster NGC 2281 (m stelsel van sterren. wel complementair. meuze Higgs dan aan de binnenkant van het 7.2, 14.0') deeltje. sterrenbeeld. Als je de lijn Alfa-Beta Auri-
8 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 37 dan één graad uit elkaar 5. STARS (zie middenflap) Auriga: Op het vlak van de krachten is (omstreeks 2-3 januari is dat in diezelfde periode een belang- zelfs maar 1/2 graad!). Ook het Auriga (Aur) - Perseus (Per) Bedekkingsvariabele UV rijke theorie ontwikkeld die een verschil in afmetingen is duide- Voerman - Perseus Aur (m 7.40 - 10.60, per. unificatie van de elektromagne- lijk: 38,5 boogseconden voor 394.4 dagen en 11.5, PA 4°, tische kracht en de zwakke wis- Jupiter versus de 3,5 boogsecon- Sterrenbeeld : Sep 3.40") selwerking vooropstelde, en den van Uranus. Bij een middel- De hoofdster is een oranje car- sindsdien spreekt men dan ook grote vergroting (75-100x) en De Voerman is mythologisch bonster, die in een dik jaar maar over de elektrozwakke wissel- een oculair met ruim beeldveld gezien voer voor discussie. Ter- liefst 3 magnitudes fluctueert. werking. Begin jaren 1980 wer- moeten ze netjes samen in beeld wijl de Grieken spreken over De begeleider is een blauwachti- den in het CERN de dragers van passen en zou ook Uranus al een wagenmenner -al dan niet ge B-type reus die er nauwelijks deze kracht ook effectief ont- nipt een schijfje tonen (lichtjes met strijdwagen- zeggen ande- van te scheiden is. Geen gemak- dekt, het W- en het Z-boson, an- blauw van kleur)... ren dat het enkel de helm van kelijk object om mee te begin- dermaal een mijlpaal in de ge- de wagenmenner is. Ik laat dit nen, maar qua kleurcontrast echt schiedenis van het standaardmo- Véél prominenter is echter de onderwerp over aan de ge- wel de moeite waard. del van de deeltjesfysica. Sinds planeet Venus . Sinds begin de- schiedkundigen onder ons, al- de jaren 1960 is men ook op cember pronkt ze terug aan de hoewel de helm wel iets heeft, Meervoudige ster Struve 147 zoek naar het befaamde Higgs- ochtendhemel, en zeker in de bekijk het sterrenbeeld maar (AB: 6.6+10 mag, PA 73° boson, dat is een deeltje dat via schemering –als alle sterren al eens. Sep 43.20" een soort krachtenveld verant- weggewassen zijn door het aan- AC: 6.6+10.6 mag, PA 117° woordelijk is voor de massa van alle andere deeltjes, en dus stormende ochtendlicht– valt ze De heldendaden van Perseus Sep 46.30" noodzakelijk om het standaard- op als een flonkerende vuurto- daarentegen staan zwart op wit CD: 10.6+11 mag, PA 109° model te doen overeenkomen ren aan de hemel. en als lezen niet echt jouw ding Sep 0.50") met hetgeen we experimenteel Zeker in januari en februari is kan je rustig de DVD “Clash Dit is een viervoudige ster waar- Het standaardmodel is een theoretisch raamwerk waarin materiedeeltjes vaststellen. Zoals je weet is het blijft ze die rol spelen, maar in of the Titans” gaan huren. Niet- van men, zelfs met een kleine en krachten netjes worden ingedeeld volgens hun fundamentele eigen- Higgs-boson nog steeds niet ge- maart nadert ze snel de Zon zo- tegenstaande er soms een loopje kijker, gemakkelijk drie leden schappen, en dat experimenteel telkens zijn deugdelijkheid bewijst. Toch vonden, en een belangrijke taak dat ze eind die maand nauwe- genomen wordt met een aantal onderling kan scheiden. De drie is het geen volmaakt model want een aantal verschijnselen op de schaal van de LHC, zo niet de belang- lijks een uurtje voor de Zon historische “feiten”, toch zal vormen bijna een gelijkzijdige van het allergrootste en het allerkleinste in het heelal kunnen er niet mee rijkste taak ervan, is het ontdek- meer opkomt. deze Amerikaanse actie-special- driehoek, waarvan de C- verklaard worden. Copyright afbeelding: Fermilab. ken van dit ontbrekende puzzel- effects-movie jong en oud beko- component ook nog eens een stuk. Ook aan de ochtendhemel staat ren. dubbelster op zich is.
Saturnus : dit seizoen een mooi Deze twee sterrenbeelden bevin- in de atmosfeer met ballonnen begin jaren 1930. Paul Dirac Variabele AE Aur (m 5.4 - Het standaardmodel mag op duo met de nagenoeg even hel- den zich in het vlak van de verricht. Daar kon men deeltjes had voorspeld dat er voor het 6.1, onregelmatige periode) die manier gezien worden als dere ster Spica in de Maagd. Melkweg, d.w.z. bijna geen detecteren die rechtstreeks uit de elektron ook een antideeltje Nevel Flaming Star nebula een tabel met vakjes waarin En ook op de reuzenplaneet is enkele zichtbare galaxie, maar ruimte afkomstig waren, de zo- moest bestaan, en kort nadien alle fundamentele deeltjes en héél wat gaande, want midden wel sterrenhopen en nevels. (C31, IC 405, m 10.0, 50.0') genaamde kosmische straling. werd het eerste antimateriedeel- Deze jonge, grote en heldere krachten hun plaatsje vinden? december werd er een grote wit- Zelf deeltjes versnellen is pas tje ook effectief ontdekt in zo’n ster verlicht op dit ogenblik een te storm gesignaleerd op het later gekomen, in het begin wa- bellenvat. Men heeft dan vrij gaswolk (IC 405), waardoor de Ja, en bovendien kon men op noordelijke halfrond van Satur- ren het voornamelijk experi- snel een groot aantal andere ele- ster zich een weg baant. basis van de lege vakjes het be- nus. Onder goede omstandighe- menten met een bellenvat, waar- mentaire deeltjes ontdekt, maar staan van nieuwe deeltjes voor- den (stabiele lucht) moet het bij de sporen van een voorbij- zonder dat men meteen zicht spellen met welbepaalde eigen- mogelijk zijn die te zien met een schietend deeltje als belletjes had op de onderlinge verbanden schappen. Als men die deeltjes middelgrote kijker (een 10 cm zichtbaar werden in een vloei- tussen die verschillende deeltjes. vervolgens ook wist te ontdek- lens of een 15cm spiegel). stof onder druk. Dat proces Aan die chaos kwam vanaf de ken was dat een krachtige be- werd gefotografeerd, en al die late jaren 1960 een einde met vestiging van het model. Zo is En probeert u eind maart ook foto’s moesten dan uitgemeten het quarkmodel dat door Murray men bv. tot zes quarks gekomen eens Mercurius te verschalken. worden, een zeer arbeidsinten- Gell-Mann werd voorgesteld, i.p.v. de drie die men in het be- Geen makkelijke opgave: de sief karwei. Sinds de jaren 1980 toen men mathematisch tot het gin kende. Het theoretische mo- planeet staat niet alleen héél kwamen elektronische detecto- inzicht kwam en ook experi- del dat erachter zit werd uitge- dicht bij de Zon, maar beweegt ren ter beschikking waarbij de menteel kon vaststellen dat al vonden door Makoto Kobayashi daardoor ook héél snel aan de gegevensanalyse via de compu- die verschillende deeltjes opge- en Toshihide Maskawa. Zij had- hemel. De periodes van goede ter kon gebeuren. Op die manier bouwd waren uit slechts een be- den een mechanisme vooropge- zichtbaarheid duren dan ook tel- werd het mogelijk om veel meer perkt aantal quarks. Je kan het steld waarmee zij konden uitleg- kens maar een-twee weken. gegevens te verzamelen en te vergelijken met de tabel van gen waarom er een asymmetrie Probeer vooral tussen pakweg komen tot significante statisti- Mendelejev waarin je heel veel is tussen materie en antimaterie 17 en 29 maart, dan gaat de pla- sche gegevens. Uit de vele bot- verschillende atomen aantreft, in het heelal, maar zij konden neet meer dan anderhalf uur na Op dit overzichtsbeeld is te zien hoeveel objecten er wel staan in het zui- singen kreeg men zo meteen maar uiteindelijk weet je dat die dat enkel doen als er drie fami- de Zon onder. Zoek eerst met de delijke deel van de Voerman: een aantal makkelijke sterrenhopen (M36- zicht op de meer zeldzame en alle uiteindelijk maar combina- lies van telkens twee quarks, dus verrekijker, maar eens gevonden 37-38), maar ook een reeks zwakkere emissienevels en zelfs donkere ne- dus interessante gevallen. ties zijn van protonen, neutro- zes quarks zouden zijn. Toen zij lukt het ook met het blote oog! vels tegen een Melkweg-achtergrond. De ontdekkingstocht begon al nen en elektronen.
36 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 9 François Englert en Robert Brout, Saturnus is vanaf nu allebei oud-professoren van de ULB, terug zichtbaar, eerst ter gelegenheid van de uitreiking nog aan de ochtendhe- eerder dit jaar van de prestigieuze mel maar stilaan op- prijs voor theoretische deeltjesfysica schuivend naar de van de American Physical Society. avond. Zij publiceerden als eersten het idee Dit jaar staat de rin- van een mechanisme op basis van genplaneet in het ster- een hypothetisch energieveld dat renbeeld Maagd, waar verantwoordelijk zou zijn voor de ze een fraai duo vormt massa van elementaire deeltjes. met de nagenoeg even Hiervoor was nodig een deeltje te heldere ster Virgo. De postuleren, het beruchte Higgs- eerste maanden zit de boson. planeet volop in haar “retrograde lus” en verwijdert ze zich van Spica, maar vanaf juni moeilijk om dat nadien nog te herneemt ze haar veranderen. Maar er wordt in dit “normale” bewegings- verband wel systematisch over richting. De laatste het Brout-Englert-Higgs- maanden van 2011 zal mechanisme gesproken. Degene ze minder als 5° van hun theorie voorstelden waren quarks. Uit het feit dat de klein- die eigenlijk de basis voor dit Spica vandaan staan, er nog maar drie quarks bekend, ste figuur die een oppervlakte mechanisme heeft gelegd is beide objecten zijn dan en men vond op dat moment dat heeft een driehoek is – een fi- Yoichiro Nambu. In hetzelfde aan de ochtendhemel er te weinig argumenten waren guur met twee hoeken kan im- jaar als Kobayashi en Maskawa te zien. om de hypothese van de zes mers geen oppervlakte hebben – kreeg hij de Nobelprijs voor zijn quarks in het model te integre- kom je tot drie families, en zo ontdekking van de werking van ren. Deze theorie is dan opzij wordt er via de meetkunde een spontane symmetriebreking. geschoven, tot er een paar jaar verband zichtbaar tussen mate- In het standaardmodel is dit en- later een andere theorie op de rie en antimaterie en het bestaan kel mogelijk door gebruik te proppen kwam die stelde dat be- van drie families van twee maken van het Brout-Englert- paalde eigenschappen van reac- quarks. Higgs-mechanisme en dus uit te ties tussen deeltjes enkel maar En zo zit het standaardmodel gaan van het bestaan van het verklaard kunnen worden als er vol met van die zeer mooie af- Higgs-boson. vier quarks bestaan. Men kon leidingen die zeer sterke voor- zelfs de massa en de eigen- spellingen doen die vervolgens Wat moeten we ons voorstel- schappen van die vierde quark ook experimenteel bevestigd len bij het begrip symmetrie? voorspellen, zodat er doelgericht worden. naar gezocht kon worden, en Ook het Higgs-boson kan op die Symmetrieën zijn heel belang- men heeft hem dan ook kort na- manier gezien worden als een rijk in de fysica en zeker in de dien ontdekt via botsingen in nieuw deeltje dat via een wis- deeltjesfysica. Een symmetrie deeltjesversnellers. Die ontdek- kundige afleiding voorspeld van een natuurkundig systeem is king zette de deur terug open wordt, maar dat we tot nu toe een fysisch en mathematisch voor de theorie van Kobayashi nog altijd niet ontdekt hebben. kenmerk van dit systeem dat bij en Maskawa, en intussen zijn de een willekeurige verandering twee laatste quarks ook effectief Waarom spreekt men steeds behouden blijft. Er is het theore- waargenomen. In 2008 hebben over het Higgs-boson? Higgs ma van Emmy Noether dat zegt beide Japanners voor hun theo- was toch niet de enige weten- dat symmetrieën altijd gelinkt rie trouwens de Nobelprijs ge- schapper die het bestaan van zijn aan behoudswetten. Zo kregen. dit deeltje voorspelde? hangt de wet van behoud van De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 januari en 1 april 2011. Beide figuren zijn identiek georiën- De voorspellingen i.v.m. het energie vast aan het feit dat men teerd. standaardmodel legden ook ver- Dat is waar, het zijn Robert veronderstelt dat de wetten van • banden tussen verschillende ge- Brout en François Englert, twee links: de aardse planeten de fysica constant zijn in de tijd. • bieden in de deeltjesfysica die Belgische fysici van de ULB, Als we die wet van de fysica op rechts: de reuzenplaneten en Pluto op het eerste gezicht niet duide- die samen met Peter Higgs dat dit moment hebben, was die ook Begin 2010 stonden Mars en Aarde het dichtst bij elkaar en was de rode Planeet optimaal zichtbaar, exact één jaar lijk zijn. Als je bv. de asymme- model hebben vooropgesteld, miljoenen of miljarden jaren ge- later staat de Rode Planeet helemaal aan de andere kant van de Zon en is dus niet te zien. trie tussen materie en antimate- maar om een of andere reden is leden van kracht. Dus het feit Dit seizoen zijn het echter Venus en vooral Saturnus die aan dezelfde kant van de Zon staan als de Aarde. Die laatste is rie wil verklaren kan je via een men beginnen spreken over het dat er een symmetrie is in de tijd in maart-april de ganse nacht door te zien. mooie wiskundige afleiding uit- Higgs-boson. En eens een naam leidt weer via zo’n mooie wis- Iets moeilijker te interpreteren op deze figuur is de goede avondzichtbaarheid van Mercurius eind maart, wanneer de komen bij het bestaan van zes overal gebruikt wordt, is het snelle planeet vanop Aarde bekeken een heel eind links van de Zon staat.
10 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 35 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina’s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeet- schijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken . strumenten. Alle tijdstippen zijn gegeven in officiële tijd (wintertijd tot 27 maart, zomertijd vanaf die dag). Naast symmetrie spreekt men Dit seizoen nemen we afscheid van Jupiter, maar dat wordt ruimschoots gecompenseerd door de goede waar- i.v.m. het standaardmodel ook neembaarheid van Venus en vooral Saturnus. over supersymmetrie. Wat be- Jupiter gaan we in januari nog kunnen zien aan de avondhemel, maar vanaf februari verdwijnt de reuzenpla- doelt men daarmee? neet stilaan in de schemering. Dit jaar staat/stond de reuzenplaneet weeral een stuk hoger boven de Belgische horizon, met weeral grotere kans op scherpe beelden (kijk maar eens naar de resultaten in de “Beeldgalerij”). Supersymmetrie is een uitbrei- Venus domineert al sinds begin december de ochtendhemel: iedereen die ‘s morgens naar het werk of school ding van het standaardmodel trok op een heldere dag zal aangenaam verrast geweest zijn door dat stralende heldere puntje! naar analogie met wat in de ja- Dat zal nog het geval zijn tot half februari, nadien kan men ze iets minder prominent nog in de schemering ren 1930 gebeurde toen Dirac opzoeken, maar vanaf half maart is het helemaal voorbij… tot ze eind dit jaar ‘s avonds terug opduikt. voorspelde dat er voor elk mate- Kijk zeker eens op de ochtend van 1 maart: dan staat ze op minder dan 2° van het fijne maansikkeltje! riedeeltje ook een antimaterie- Saturnus is ook terug van de partij, en wie een telescoop heeft zal merken dat de ringen al merkelijk meer open deeltje moest bestaan, hetgeen staan als vorig jaar. Net zoals toen staat de planeet ook dit jaar nog in het sterrenbeeld Maagd, maar wel een een verdubbeling van het aantal pak dichter bij de nagenoeg even heldere ster Spica. Dat zal zeker naar het eind van het jaar een opvallend duo deeltjes met zich meebracht. aan de hemel vormen. De CMS (Compact Muon Solenoid) is een reusachtige detector (zie het Nadien is het bestaan van die Probeer eind maart ook eens Mercurius te verschalken. De snelle planeet is helder genoeg om met het blote mannetje op de voorgrond ter vergelijking) die bij de LHC gebouwd is. antimateriedeeltjes experimen- oog te zien, en is dan ook al sinds de vroegste Oudheid gekend. Maar door de kleine afstand tot de Zon is Mer- Het experiment is voorzien van 15 miljoen individuele detectoren om de teel bevestigd. Supersymmetrie curius enkel in de schemering te zien. Men moet dan ook profiteren van die momenten van beste zichtbaarheid: botsingen van tot bijna de lichtsnelheid versnelde geladen deeltjes te re- is daar gelijkaardig aan en voor- verst van de Zon én onder een grote hoek met de plaatselijke horizon. Een mooie gelegenheid krijgen we om- gisteren alsook de daarbij vrijkomende subatomaire deeltjes. spelt dat voor elk zgn. materie- streeks 22 maart, wanneer ze zich bijna 20° van de Zon verwijderd. Opzoeken aan de westelijke horizon! deeltje of fermion en voor elk kundige afleiding tot de wet van dat boson zouden vinden, is het zgn. krachtendeeltje of boson er Mercurius behoud van energie. Hetzelfde een bevestiging dat dit model ook een supersymmetrische te- geldt voor de translatiesymme- inderdaad klopt. genhanger bestaat. trie van de wetten van de fysica We moeten ons dan natuurlijk op Aarde: die zijn dezelfde als En wie gaat dat deeltje vin- de vraag stellen: als er dubbel die op de Maan of in het Andro- 19/3 24/3 29/3 3/4 den? zoveel deeltjes bestaan als we medastelsel. Die invariantie kennen, waarom hebben we die MERCURIUS t.o.v. de plaats waar men zich Er is momenteel een soort com- dan nog niet gezien? En dan is bevindt, leidt uiteindelijk tot het petitie aan de gang tussen de Te- het voor de hand liggend die su- Datum Onder- behoud van impuls. En zo is het vatron, de grote deeltjesversnel- persymmetrische deeltjes als Venus 1 januari Venus 1 februari Venus 1 maart gang mogelijk heel ingewikkelde ler van het Amerikaanse Fermi- zeer zware deeltjes te beschou- symmetrieën te bedenken, ook lab, en de LHC. Op papier is de wen die buiten het bereik vallen 19 maart 20h38m in het standaardmodel kan men LHC veel krachtiger, maar de van hetgeen de deeltjesversnel- SATURNUS 26 maart 20h52m uitleggen hoe het bestaan van Tevatron is al sinds 1990 in be- lers de dag van vandaag aankun- krachten tussen deeltjes gelinkt drijf, dus daar heeft men al heel Datum Op- nen. 2 april 21h28m is met een symmetrie. wat data kunnen verzamelen. komst Als bijproduct van die super- En dat brengt ons meteen bij de Als het Higgs-boson bestaat, symmetrie heb je al die deeltjes, VENUS JUPITER 1 januari 1h24m essentie van het Brout-Englert- welke massa heeft het dan? waarvan er eentje het lichtste Higgs-mechanisme. Het bestaan Dankzij de waarnemingen met supersymmetrische deeltje is, 8 januari 0h58m Datum Op- Datum Onder- van krachten linken met symme- de Tevatron kunnen we nu al een stabiel deeltje dat niet kan komst gang 15 januari 0h31m trie is enkel maar mogelijk als bepaalde grenzen trekken wat vervallen in andere deeltjes, en deeltjes massaloos zijn. En dat betreft de massa van dat deeltje. dat we het neutralino noemen. 1 januari 4h44m 1 januari 23h38m 22 januari 0h04m is een probleem, want we weten Als het bestaat zouden we het Stel dat dit neutralino bestaat, Saturnus 1 januari 8 januari 4h53m 8 januari 23h17m 29 januari 23h33m allemaal dat deeltjes niet massa- immers zeker al gezien moeten zou dat wel eens een verklaring loos zijn. Maar daar hebben hebben indien het die of die be- kunnen geven voor de donkere 15 januari 5h04m 15 januari 22h56m 5 februari 23h05m Brout, Englert en Higgs een op- paalde massa zou hebben. materie in het heelal, en dat is 22 januari 5h15m 22 januari 22h35m 12 februari 22h36m lossing voor bedacht, het naar Vandaag staat de Tevatron nog uiteraard een aantrekkelijke hy- hen vernoemde mechanisme dat altijd voor op de LHC die nog pothese. 29 januari 5h25m 29 januari 22h15m 19 februari 22h07m uitlegt hoe het toch mogelijk is maar een goed jaar operationeel Supersymmetrie is een theorie dat deeltjes massa hebben zon- is, maar tegen de zomer van 5 februari 5h35m 5 februari 21h55m 26 februari 21h38m die nog niet experimenteel be- der dat de link tussen krachten 2011verwachten we ongeveer vestigd is, en het is momenteel 12 februari 5h42m 12 februari 21h36m 5 maart 21h08m en symmetrie opgegeven moet gelijk te staan, en vanaf dan zal niet duidelijk dat dit ooit zal ge- worden. de LHC de Tevatron moeten beuren. Het is in ieder geval een 19 februari 5h47m 19 februari 21h17m 12 maart 20h38m Andermaal een heel mooie aflei- voorbijsteken, ten minste als al- zeer interessante piste die gron- 26 februari 5h50m 26 februari 20h58m 19 maart 20h08m ding, en als bijproduct van het les blijft lopen zoals het hoort. dig onderzocht wordt, maar het Brout-Englert-Higgs- Technische mankementen zijn situeert zich wel op een ander 5 maart 5h49m 5 maart 20h39m 26 maart 19h37m mechanisme krijg je het Higgs- immers nooit uit te sluiten met niveau dan het Higgs-boson. 12 maart 5h46m 12 maart 20h21m 2 april 20h07m Jupiter 1 januari boson erbovenop. Dus als we dergelijke gecompliceerde in- Want de theorie over het Higgs-
34 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 11 Datum Positie Samenstand (A)vond/ t.o.v. met ster of (O)chtend Maan planeet 10 januari (A) 7° onder Jupiter 3° rechts- 15 januari (A) Plejaden boven 21-22 januari Regulus 6° boven (A+O) (α Leonis) 8° links- 25 januari (O) Saturnus boven Spica 26 januari (O) 8° onder (α Virginis)
Deze beelden, genomen door het IMaX instrument tonen de intensiteit Antares 29 januari (O) 4° rechts α van de heldere gebieden (bright points) en hun omgeving. Ter vergelij- ( Scorpii) king is in het beeld de grootte van Duitsland gebracht. Beeld: MPS 30 januari (O) 5° boven Venus 7 februari (A) 8° onder Jupiter 4. PLANETEN Referentie: 11 februari (A) 3° boven Plejaden ‘Zon en aarde – een unieke re- De reuzenplaneet Jupiter was Op basis van afbeeldingen van botsingen van geladen deeltjes in de CMS kunnen wetenschappers het be- Aldebaran latie’ J. Janssens, uitgeverij Ga- de voorbije maanden hét pronk- 12 februari (A) 7° onder staan van nieuwe deeltjes afleiden. Bij de botsingen komt een zodanige energie vrij dat unieke omstandig- (α Tauri) rant&Mira. stuk aan de (avond)hemel, maar heden ontstaan die in geen ander aards laboratorium kunnen geëvenaard worden. Regulus ook in januari en februari is ie 18 februari (A) 8° boven http://users.telenet.be/j.janssens/ nog mooi te zien. Nadien ver- (α Leonis) boson heeft een veel solidere energieën brengen, is er het na- ze in één ruk in een rechte lijn Index.html dwijnt Jupiter al snel in de 10° bo- 21 februari (O) Saturnus basis en ligt volledig ingebed in deel dat een proton een samen- te versnellen tot ze het gewens- avondgloed. ven het standaardmodel. Mocht het gesteld deeltje is. Bij botsingen te zeer hoge energieniveau be- http://www.physorg.com/ Wie over een telescoop beschikt Spica Higgs-boson niet bestaan, dan van protonen krijg je naast een reiken. Om dat te realiseren news/2010-11-sun-magnetic- moet hem zeker in het oog hou- 22 februari (O) 4° boven (α Virginis) moeten we het hele standaard- eventueel interessant nieuw zijn technologische hoogstand- blocks-revealed-sunrise.html den, want er zijn sterke aanwij- model fundamenteel herzien. In- deeltje dat ontstaan is door de jes nodig, maar er bestaan al zingen dat zijn Zuid-Equatoriale Antares 25 februari (O) 2° onder dien supersymmetrie finaal niet botsing van twee quarks zoveel instrumenten die dat voor een http://sidc.oma.be/ Band (“SEB“) terug aan het ver- (α Scorpii) blijkt te bestaan, dan wil dat niet extra fenomenen die als een deel mogelijk maken. PROBA2anniversary/ schijnen is. Dat is de donker- 1,5° bruine wolkenband ietsje onder 1 maart (O) Venus zeggen dat we al de rest naar de soort storende ruis het zicht ver- Of de ILC ook daadwerkelijk rechts prullenmand moeten verwijzen. troebelen en de analyse enorm zal gebouwd worden, zal heel de evenaar van de planeet, waar compliceren. sterk afhangen van wat de LHC 3. METEOREN o.a. ook de befaamde Rode Vlek 7 maart (A) 10° onder Jupiter Nu de LHC er is, wordt er Als je daarom heel precies de ei- uiteindelijk als resultaten pro- half ingenesteld zit. In april-mei 7° links- Aldebaran wellicht al gedacht aan een genschappen van je nieuwe duceert. Stel dat de LHC geen Het voorjaar is een relatief rus- 2010 begon de wolkenband snel 12 maart (A) onder (α Tauri) volgende generatie deeltjes- deeltje wil gaan meten, kan je nieuwe deeltjes vindt, dan zal tig seizoen wat de vallende ster- zwakker te worden, om dan he- versnellers? beter gebruik maken van een het misschien moeilijk te bear- ren betreft: de enige grote lemaal te verdwijnen. Maar 17-18 maart Regulus 7° boven versneller die elektronen met gumenteren zijn dat we een zwerm is die der Quadrantiden sinds november begint hij lang- (A+O) (α Leonis) Als we deeltjes willen ontdek- positronen doet botsen. Daarbij nieuwe lineaire versneller no- (soms ook Boötiden geheten) zaam terug te vormen. In het 20-21 maart 10° bo- begin januari: verwacht het oog houden dus, die turbulente Saturnus ken met veel grotere massa’s treedt er immers annihilatie op, dig hebben. Er zijn weten- (A+O) ven dan de massa’s die we nu ken- van het elektron en positron zelf schappers die menen dat we maximum tijdens de nacht van 3 planeet! op 4 januari. Enkele uren later is Spica nen, dan is het nodig om een blijft niets meer over, en het niets nieuws meer zullen ont- 21 maart (O) 5° boven steeds hoger energieniveau te nieuwe deeltje dat gevormd is dekken en op onze grenzen sto- er een gedeeltelijke zonsver- Vlakbij Jupiter staat ook de véél (α Virginis) bereiken. De LHC is de versnel- bij de botsing kan volledig op ten voor wat experimenteel duistering (altijd bij nieuwe zwakkere Uranus : Jupiter haalt Antares ler die het meeste energie kan zichzelf geanalyseerd worden. waarneembaar is. Maar elke maan natuurlijk), dus geen sto- magnitude –2.2, Uranus slechts 24 maart (O) 6° rechts (α Scorpii) produceren, maar we hopen te- Na de LHC zou de volgende keer dat tot nog toe de energie rend maanlicht die nacht. +5,9. Gezien de magnitude- gen 2014 dat niveau nog eens te stap dus zo’n elektron-positron- verhoogd werd, werden er Deze zwerm vertoont typisch schaal logaritmisch is (grondtal Samenstanden van de Maan met een verdubbelen om nog zwaardere versneller zijn: de International nieuwe deeltjes geproduceerd een heel kort (een uurtje?) maar 2,512) wil dit zeggen dat er een ster of planeet vormen een ideale gele- deeltjes te kunnen aanmaken. Linear Collider of ILC. en hebben we nieuwe inzichten scherp maximum, waarbij tot helderheidsverschil van bijna genheid voor de beginnende waarne- We hopen met dat krachtige in- Elektronen hebben wel het grote verworven i.v.m. de elementai- een 40-tal meteoren/uur kunnen 1600x is tussen beide planeten. mer om deze laatste terug te vinden. strument dus een aantal nieuwe nadeel dat wanneer ze tijdens re deeltjes. Dus in het alge- waargenomen worden. Het menselijk oog kan echter U zal wel merken dat het steeds dezelf- deeltjes te ontdekken, maar het versnellen in een cirkel afge- meen is men er toch van over- verbazingwekkend goed om met de heldere sterren zijn die opduiken: naast het voordeel dat je hebt bogen worden ze synchrotron- tuigd dat dit ook zo zal zijn met dergelijke contrastverschillen. diegene die binnen een zone van 6° door protonen te laten botsen – straling uitzenden, wat een de LHC Probeer daarom de eerste dagen/ boven en onder de ecliptica staan. je kan ze relatief gemakkelijk enorm energieverlies geeft. Het weken van januari eens het duo Let vooral op de mooie samenstand versnellen en ze zo tot zeer hoge zal dus moeten gebeuren door Het experiment aan de LHC te bekijken: dan staan ze minder met de Plejaden op 15/1 en 11/2!
12 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 33 waar u zich mee bezig houdt is ben in deeltjesfysica zijn er ze- ling die de Aarde voortdurend de CMS. Wat voor een toestel ker carrièremogelijkheden, want en vanuit alle hoeken van het is dat precies? wij zijn constant op zoek naar heelal bombardeert ontstaan er jonge onderzoekers. Aan het door de botsingen met deeltjes CMS staat voor Compact Muon CMS-experiment werken in to- in de atmosfeer veel hogere Solenoid. Het is een reusachtige taal meer dan 2.500 fysici uit 37 energieën dan wat wij met de detector die ruim 20 meter lang verschillende landen samen, dat LHC kunnen produceren, en is, een diameter heeft van 15 is misschien al een erg grote toch worden er geen zwarte ga- meter en gebouwd is bij de LHC groep op zich, maar toch hebben ten gevormd met alle catastrofa- rond een enorme spoelvormige we nog altijd een gebrek aan ar- le gevolgen van dien. Dat lijkt magneet. Het experiment is beidskrachten. De experimenten mij het beste bewijs dat er door voorzien van miljoenen indivi- die wij uitvoeren zijn immers zo het creëren van hoge energieën duele detectoren om de botsin- complex dat je echt zo’n massa bij de LHC niets zal mislopen. gen van tot bijna de lichtsnel- wetenschappers nodig hebt om Hetgeen dus niet wil zeggen dat heid versnelde geladen deeltjes de boel draaiende te houden en micro zwarte gaten niet bestaan. te registeren alsook de daarbij de nodige analyses uit te voeren. Maar als ze zouden gevormd vrijkomende subatomaire deel- worden, zullen ze al na een frac- Om af te sluiten nog even bij tie van een seconde zonder De EUV corona gezien door PROBA2/SWAP op 21 oktober 2010, ingezoomd op het midden van het oorspron- tjes. Op die manier kunnen we een deskundige navraag doen schadelijke gevolgen verdam- kelijke beeld. De heldere structuren op de zonneschijf zijn actieve gebieden. Deze gebieden zijn helderder om- fysische processen bestuderen hoe groot hij het risico inschat pen. dat het plasma op die plaats warmer is dan op andere plaatsen. We spreken van temperaturen rond 1 miljoen op hogere energieniveaus dan dat er bij de experimenten Nu ja, wetenschappers zijn eer- graden Celsius. In de linkerboven- en rechteronderhoek van het beeld zie je protuberansen die later op de dag ooit voorheen, kunnen we op met de LHC een zwart gat zou lijke mensen: als je hen vraagt zullen uitbarsten. Rechts zie je een actief gebied van opzij. De lijnen/draden zijn het uitwaaierende magneet- zoek gaan naar het Higgs-boson kunnen ontstaan dat vervol- wat de kans is dat een microsco- veld van de zon. en komen we misschien op het spoor van supersymmetrie en gens de hele Aarde opslokt? pisch zwart gat de Aarde ver- zwelgt, dan zullen zij naar waar- volgden nog verschillende fila- ken die de Zon uitstoot, versnel- Zon, van enkele honderden kilo- extra dimensies. Aan de andere Goh, er zijn inderdaad mensen heid zeggen dat die kans, hoe mentuitbarstingen. len, vertragen en eventueel van meters groot waar een magneti- kant van de LHC staat de AT- die vinden dat de experimenten klein ook, groter is dan nul. Het richting veranderen.' sche veldsterkte werd vastge- LAS-detector. Dat experiment die wij met die reusachtige deel- mag dan een onvoorstelbaar Ander nieuws: Marie Dominique omschrijft 1 steld van wel drieduizend maal heeft dezelfde wetenschappelij- tjesversnellers doen gevaarlijk kleine kans zijn die trouwens jaar PROBA2: 'Dit ene jaar zo sterk als het magnetische ke objectieven als de CMS en is en totaal onverantwoord zijn, veel kleiner is dan de kans dat je - Op 2 november vierde de PROBA2 heeft ons niet alleen veld van de aarde (zie foto bo- er complementair mee, maar is maar dat zijn veelal personen ’s ochtends spontaan zou annihi- Ruimteweersatelliet PROBA2 een beter inzicht in de Zon en ven). Deze ontdekking is gedaan anders opgebouwd en gebruikt die niet echt goed weten hoe al- leren bij het tandenpoetsen, een eerste verjaardag! het ruimteweer gegeven, maar met de zonnetelescoop (met een andere technieken. les precies in zijn werk gaat in maar toch is ze steeds groter dan (Op 2 november 2009 werd de dit jaar betekent een grote stap hoofdspiegel van 1 m diameter) De instituten die zich met expe- de kwantumwereld. Er zit vaak nul. En dat is voor sommigen satelliet PROBA2 de ruimte in in de ontwikkeling van de vol- van ballonmissie Sunrise . De rimentele deeltjesfysica bezig- wel ergens een kern van waar- voldoende om aan paniekzaaie- geschoten. gende generatie observatoria.' met helium gevulde ballon werd houden in België hebben een heid in zo’n verhalen, zo zijn er rij te doen. Ook al is er geen en- Zie Mira Ceti jaargang 14 nr. 1 in juni 2009 op een hoogte van tijd geleden beslist om de krach- inderdaad theorieën die voor- kel reëel risico dat het zou ge- blz. 36) De Zon is een turbulent he- 37 km in de stratosfeer gebracht. ten te bundelen i.p.v. ons te ver- spellen dat de LHC micro zwar- beuren. De KSB (Koninklijke Sterren- mellichaam , met opstijgende en “Het instrumentarium van Sun- spreiden over verschillende ex- te gaten zou kunnen produceren wacht van België) ontwierp afdalende bellen van heet gas rise bereikt een resolutie van perimenten aan de LHC. We – hetgeen wij trouwens onge- Wij kijken alvast uit naar de twee zonne-instrumenten aan die het zichtbare zonsoppervlak 100 km.” zegt Prof. Solanki. Dit hebben geopteerd om zo’n hon- meen interessant zouden vinden wetenschappelijke oogst uit boord van PROBA2, nl. SWAP een korrelig aanzien geven, de zou je kunnen vergelijken met derd onderzoekers in te zetten indien dat zou gebeuren: in ons Genève en wensen u en uw en LYRA: SWAP maakt beel- granulatie (zie foto hieronder). een één-euro-stuk dat je op een bij het CMS-experiment, dat is experiment met de CMS zijn er team nog veel vruchtbaar on- den van de Zon in het EUV en In de heldere gebieden stijgt het afstand van 30 km kunt onder- toch al een redelijk grote groep. wetenschappers die ook naar derzoek toe. Hartelijke dank LYRA meet de zonnestraling hete plasma naar het oppervlak; scheiden. Dank zij deze hoge In Vlaanderen zijn dat mensen dergelijke micro zwarte gaten voor het interview. in 4 golflengtebanden in EUV in de donkere gebieden daalt het resolutie was het mogelijk de van de universiteiten van Brus- zoeken. en X-stralen. afgekoelde gas terug naar het “heldere punten” te karakterise- sel, Gent en Antwerpen. Maar t.g.v. de kosmische stra- inwendige van de Zon. Daartus- ren. Voor jongeren die interesse heb- Enkele commentaren door team- sen zien we de heldere vlekken, Berekeningen tonen aan dat de- leden: de ‘bright points’ . ze hete magnetische puntjes cor- responderen met individuele Interessante websites in verband met voorgaand interview:
Dan Seaton: 'SWAP is op tech- - Op 12 november vernamen magnetische fluxbuizen of mag- • Website Pierre Van Mechelen: http://www.ua.ac.be/main.aspx?c=pierre.vanmechelen nologisch vlak vernieuwend. In we het nieuws dat wetenschap- netische loops . “Zij zijn de
feite geeft dit experiment ons pers van het Max Planck Insti- bouwelementen waaruit het een kijk in de toekomst van de tuut ( MPS ) in Duitsland er in magnetische veld van de Zon • CERN: http://public.web.cern.ch/public/ zonnewetenschap.' geslaagd zijn om de kleinste is opgebouwd.” zegt Dr. A. David Berghmans: 'Dit breed- bouwelementen van het mag- Lagg van MPS. • The Compact Muon Solenoid Experiment: http://cms.web.cern.ch/ beeld is het neusje van de zalm. netische veld van de Zon op te Weer een stap verder in de ont- Dankzij deze techniek kunnen sporen. Het betreft hier kleine raadseling van het zonnevlek- • Elementaire deeltjes: http://www.xs4all.nl/~adcs/Deeltjes/ we nagaan hoe de plasmawol- gebieden, heldere puntjes op de kenfenomeen? • The Particle Adventure: http://particleadventure.org/
32 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 13 PlanetoïdePlanetoïde 108953108953 PieraertsPieraerts WINTERTIJD/ZOMERTIJD: 15 oktober De wintertijd (tot zondagochtend 27 maart) loopt één uur voor op Dergelijke uitbarstingen Herwig Ronsmans de Universele Tijd (UT). kunnen nl. zorgen voor De zomertijd (dus twee uur voor- uitval van of storingen in lopend op UT) loopt dit jaar dan elektronische apparatuur. tot de ochtend van 30 oktober. Tevens zorgde zonnevlek 1112 voor enkele C- zon- Het verschil met de in sterrenkun- nevlammen en een krachti- dige middens gangbare UT ge M3-flare.
(Universal Time) bedraagt dus: Op 28 oktober, 21 en 30 Wintertijd = UT + 1h november legde de SDO - Zomertijd = UT + 2h satelliet (NASA's Solar Dynamics Observatory) 1: ZONNE-WIJZER ! spectaculaire uitbarstingen vast van filamenten res- DE ZON… EEN fotosfeer. De protuberansen ste- pectievelijk tussen de 350.000 Links: Godfried Thomas Pieraerts (1908-1984). Rechts: De Zon met de banen van Mercurius, Venus, Aarde, TURBULENT ken dan af als donkere gebieden en 600.000 km lang. Mars, 108953 Pieraerts, en Jupiter op 14/8/2001. Het donkere deel van de baan loopt boven het eclipticavlak. HEMELLI- op de vrij heldere chromosferi- CHAAM! sche achtergrond. Ze worden Op 6 november zorgde zonne- Inmiddels zijn ruim 500.000 rts (1908-1984) - ontbrak nog in ontdekte (op 3/12/2010 stonden dan filamenten genoemd. Ze vlek 1121 voor een van de hel- planetoïden en kometen waarge- dit selecte gezelschap. De stich- er 100 op zijn teller). Voor de 12 maan- kunnen waargenomen worden derste zonnevlammen of ‘solar nomen. De meesten dragen nog ter van Volkssterrenwacht Ura- Het verzoek tot naamgeving den van 2010 geeft onderstaand met een Ha-kijker. Deze bevat flares’ in jaren: een M5.4-flare. geen echte naam. nia te Hove werd immers al ver- werd op 16/8 tijdens een verga- lijstje het maandgemiddelde van een filter die enkel licht met een Er bestaan 5 klassen (A, B, C, Tijdens het snuisteren in een eeuwigd aan de hemel. dering van de Raad van Bestuur de Wolfgetallen , alsook het golflengte van 656,3 nm door- M en X) waarbij elke klasse 10 lijst met Belgische planetoïden- Ik speelde Francis Meeus van Volkssterrenwacht Mira be- aantal vlekkenloze dagen . laat in het rode gedeelte van het maal sterker is dan de voorgaan- namen viel me op dat daartus- 26/6/2010 de suggestie door om sproken en goedgekeurd. kleurenspectrum. Gelegenheid de. Voor de maanden juli tot de- sen o.m. 11947 Kimclijsters , er eentje 'Pieraerts' te laten En op 28/11 werd de naam dan cember gaat het om voorlopige om filamenten waar te nemen Op 6 december gaf een schijn- 11948 Justinehenin , tot zelfs noemen. Hij contacteerde op officieel. getallen (V). heb je o.a. in onze Volkssterren- baar rustig filament op het zui-
9205 Eddywally zijn te vinden. 26/7 Thierry Pauwels (1957), De International Astronomi- wacht Mira! delijke halfrond van de Zon, met Er staan ook wel enkele ver- die als astronoom verbonden is cal Union kiest namen voor as- Jan. 13.2 3 feb. 18.8 0 Van 15 tot 18 oktober was er in een zichtbare lengte van bij de dienstelijke amateurastronomen aan de Koninklijke Sterrenwacht tronomische objecten volgens 700 000 km (een volle zonne- tussen, maar de stichter (1967) van België (Ukkel) . Hij beschik- bepaalde regels. mrt. 15.4 3 de buurt van zonnevlek 1112 zo apr. 8.0 12 een enorm donker filament waar straal!) tekens van instabiliteit. van Volkssterrenwacht Mira - te nog over een voorraad onbe- Op 13-14/8/2001 ontdekte En - Oeps! - het megafilament pater Godfried Thomas Pierae- noemde kleine planeten die hij T. Pauwels op minder dan 1° mei 8.7 12 te nemen op het zonsoppervlak. juni 13.6 2 Het strekte zich uit boven het van zonnemagnetisme barstte juli 16.1 V 0 zuidoostelijke gedeelte van de uit, slingerde zich de ruimte in aug. 19.6 V 3 Zon over een lengte van meer en produceerde een CME, ge- sep. 25.2 V 2 dan 500 000 km (zie foto bene- lukkig was deze niet naar de okt. 23.5 V 3 den). aarde gericht, niet geo-effectief . nov. 21.6 V 0 Protuberansen en Je kunt de uitbarsting bekijken dec. 14.5 V 4 filamenten zijn ei- genlijk rustige, niet Eind december 2010 tellen we -explosieve zonne- al, sinds 2004, 819 vlekkenloze uitbarstingen maar dagen normaal zijn het er ge- kunnen o.a. ten ge- middeld slechts 486. volge van een ver- andering in sterkte Een korte terugblik: van het magneti- Het zijn niet de weinige en toch sche veld toch plots nog kleine zonnevlekken die de exploderen , waar- laatste maanden alle aandacht door een enorme trekken maar wel enorme erup- hoeveelheid hoo- tieve protuberansen of fila- genergetische deel- menten . tjes de ruimte Protuberansen zijn lange, grillig wordt ingestuurd (= eruptieve protuberansen). Dit beeld combineert 5 opnames (tijdstippen in UT) door 5 kleurenfilters, waardoor de beweging van de gevormde materiebruggen tus- op Spaceweather.com, 7 decem- planetoïde zichtbaar wordt gemaakt t.o.v. de onveranderlijke sterren (de grijze cirkeltjes) : 13/8/2001 om sen twee tegengestelde polaritei- En ja, op 18 oktober barstte de- ze massieve structuur uit maar ber. De moeite! 23:45:36 (blauw), 23:57:39 (groen), 14/8 om 00:07:27 (geel), 00:22:00 (oranje), en 00:33:30 (rood). ten die men waarneemt bij lan- Op 12, 14 en 16 december Vergelijk het beeldveld met het zoekkaartje voor de centrale (gele) opname. gere golflengten juist boven de zonder gevolgen voor de aarde.
14 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 31 DEDE HEMELHEMEL VANVAN JANUARIJANUARI TOTTOT MAARTMAART 20112011
Lieve Meeus—Wim Stemgee—Philippe Mollet
Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische van de magnitude 3,69 ster gelegd aan het Commit- planeten in de hoofdgordel geldt schemering schemering eenheden) Gamma Piscium (γ Psc, Sim- tee on Small Body Nomenclatu- dat hun halve baanas tussen re - een IAU -werkgroep. De 2,0 en 3,2 AE ligt, en dat peri- 1 januari 6h37m 8h45m 16h47m 18h54m -23° 02' 0.983 mah) in Pisces/Vissen, met de 1,2 m Ukkel Schmidt-telescoop voorgestelde naam moet vol- heliumafstand minder als 8 januari 6h36m 8h43m 16h55m 19h01m -22° 18' 0.983 (50° 47' 51,1" noord, 4° 21' doen aan een resem criteria - zo 1,666 AE bedraagt. 28,5" oost) en een CCD-camera, moeten politici die aan het fir- De afmetingen van 15 januari 6h34m 8h38m 17h05m 19h09m -21° 12' 0.984 een asteroïde die van het Mi- mament vereeuwigd willen wor- 108953 Pieraerts zijn niet direct 22 januari 6h29m 8h32m 17h16m 19h18m -19° 47' 0.984 nor Planet Center (Cambridge, den reeds minstens een eeuw meetbaar, maar kunnen geschat Massachusetts) de voorlopige om het hoekje zijn gegaan. worden uit de kennis van zijn 29 januari 6h23m 8h23m 17h28m 19h28m -18° 03' 0.985 aanduiding 2001 PM 29 kreeg, De naam ' Pieraerts ' werd ten- halve lange baanas en absolute 5 februari 6h14m 8h13m 17h40m 19h38m -16° 04' 0.986 volgens het tijdstip en de volg- slotte van kracht zodra deze ver- magnitude H=15,9 ; hij is ver- orde van ontdekking. scheen in Minor Planet Circu- moedelijk 2,4 km groot. 12 februari 6h04m 8h01m 17h53m 19h49m -13° 51' 0.987 lar 72991 (28/11/2010, zie bo- De dichtheid van planetoïden venaan deze pagina). varieert al naargelang hun sa- 19 februari 5h52m 7h48m 18h05m 20h00m -11° 27' 0.989 Uit 161 waarnemingen (2001- 2008) kon men vervolgens vol- menstelling en porositeit tussen 26 februari 5h39m 7h34m 18h17m 20h12m - 8° 54' 0.990 doende nauwkeurige baanele- De overgrote meerderheid van ca. 800 en 4.900 kg/m 3. De pla- menten bepalen waarmee de planetoïden beweegt tussen de netoïde heeft dus een massa van 5 maart 5h24m 7h19m 18h29m 20h24m - 6° 14' 0.992 planetoïde in de toekomst kan banen van Mars en Jupiter . enkele tot enkele tientallen mil- 12 maart 5h08m 7h04m 18h41m 20h36m - 3° 30' 0.994 worden teruggevonden. Deze Door de invloed van Jupiter jarden ton. kreeg dan een definitief volg- konden deze brokstukken Een ruimtewandelaar op zijn 19 maart 4h52m 6h48m 18h53m 20h49m - 0° 45' 0.996 nummer: 108953 . (planetesimalen) niet samen- oppervlak haalt moeiteloos de 26 maart 4h34m 6h32m 19h04m 21h03m + 2° 01' 0.998 De ontdekker van een kleine klonteren om een planeet te vor- ontsnappingssnelheid, zonder planeet krijgt tot 10 jaar na de men. Planetoïde 108953 Pierae- zelfs te hoeven springen. 2 april 5h15m 7h17m 20h16m 22h18m + 4° 45' 1.000 finale nummering het voorrecht rts behoort niet tot een bijzon- En het is er zeer koud; de ge- om deze een gemotiveerde unie- dere familie, maar is zo'n ty- middelde evenwichtstempera- Schemering: ke naam te geven, die nog ter pisch hoofdgordelobject buiten tuur bedraagt -101 °C. We onderscheiden drie soorten schemering: goedkeuring moet worden voor- de baan van Mars ; voor kleine • Burgerlijke schemering: wanneer de Zon minder als 6° onder de horizon Datum Maanfase staat De Keplerse baanelementen t.o.v. de heliocentrische ecliptica J2000.0, voor het epoche 2455600,5 • Nautische schemering: wanneer de Zon 6-12° onder de horizon staat 28 december Laatste kwartier (8/2/2011) TDB: (TDB = Dynamic Barycentric Time / AE = Astronomische Eenheden). • Astronomische schemering: wanneer de Zon 12-18° onder de horizon zit 4 januari Nieuwe Maan Lengte van de halve lange baanas (a) 2,4485354 AE (366,29568 miljoen km) Januari-maart 2011: de sterrenhemel in ‘t kort: 12 januari Eerste kwartier Excentriciteit (e) 0,1247061 • Het voorjaar start natuurlijk sterk, met een gedeeltelijke zonsver- 19 januari Volle Maan Inclinatie (i) 6° 4' 22,26" duistering op dinsdag 4 januari, deels zichtbaar bij ons. Lengte van de klimmende knoop ( Ω) 205° 7' 49,116" • Diezelfde ochtend krijgen we hopelijk ook de nodige vallende ster- 26 januari Laatste kwartier Argument van het perihelium ( ω) 99° 13' 38,712" ren te zien: dan valt immers het maximum van de meteorenzwerm 3 februari Nieuwe Maan Middelbare anomalie op het epoche (M) 197° 16' 8,724" der “Boötiden”. a en e bepalen de vorm van de ellipsbaan, i, Ω, en ω de oriëntatie van het baanvlak t.o.v. het eclipticavlak, en • Jupiter domineert ook in januari en februari nog de avondhemel, 11 februari Eerste kwartier M situeert de planetoïde op een gegeven moment in zijn baan. maar we spelen de reuzenplaneet kwijt halfweg maart. 18 februari Volle Maan • Aan de ochtendhemel daarentegen is Venus zelfs nog dominanter, 24 februari Laatste kwartier Enkele afgeleide gegevens (JED = Julian Ephemeris Date). vooral de eerste twee maand. Iedereen die ‘s morgens naar het werk
of school vertrekt zal er zeker door geïntrigeerd geraken! 4 maart Nieuwe Maan Periheliumafstand 2,1431881 AE (320,61638 miljoen km) • Zeker in januari kan men in diezelfde ochtendlijke buurt ook de Apheliumafstand 2,7538827 AE (411,97499 miljoen km) 12 maart Eerste kwartier veel minder opvallende Saturnus terugvinden, die de volgende Gemiddelde afstand tot de Zon 2,4294215 AE (363,43628 miljoen km) maanden echter steeds vroeger opkomt. De ringenplaneet staat dit 19 maart Volle Maan Baanomtrek 15,3246123 AE (2,29252936 miljard km) jaar op minder dan 10° van de nagenoeg even heldere ster Spica (in Max. baansnelheid (perihelium) 26,361 km/s 26 maart Laatste kwartier de Maagd), en vormt dus een opvallend koppel. Min. baansnelheid (aphelium) 18,098 km/s • Waag eind maart ook eens een poging om de snelle Mercurius te Tabellen: de Zon en de Maan in Gemiddelde baansnelheid 18,960 km/s verschalken, in de westelijke avondschemering. Omlooptijd 1399,4519979 dagen (3,83149 Juliaanse jaren) • januari, februari en maart 2011. En op tijd en stond kunnen we ook ISS waarnemen, ‘s ochtends of Alle uren zijn gegeven in win- Gemiddelde hoeksnelheid 0,25724355°/dag ‘s avonds. Zie http://www.heavens-above.com voor doortochten tertijd (zomertijd vanaf 27/3).. Doorgangstijdstip perihelium JED 2456233,0947142 (1/11/2012 om 14:16)
30 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 15 Fotometrische me- tingen van de epsi- lon Aurigae waar- nemingscampage. De metingen van de auteur zijn aangeduid met 'RLO'.
De 1,2 m Ukkel Schmidt-telescoop (Koninklijke Sterrenwacht van België) en Thierry Pauwels (1957).
WAARNEMINGEN .
Tussen 26/1 en 9/2/2011 is de beste periode om 108953 genereren van een ‘masterdark’. mes die elk een gecombineerde opnames en het bepalen van de Pieraerts te strikken (op De ‘auto-process tool’ voor opname bevatten. Het gemiddel- magnitude van een ster verloopt 7/2/2011 staat hij in oppositie in deepsky-beelden combineert de van de 5 magnitudes, bepaald ongeveer één uur. Dit lijkt mis- de Kreeft )... met een grote tele- daarna 10 opnames van ε Auri- uit de 5 gecombineerde opna- schien veel voor het bepalen scoop en stabiele montering, gae tot één opname. Deze ene mes, geeft dan de geschatte hel- van de magnitude van één ster, een gevoelige elektronische ca- gecombineerde opname geeft derheid van ε Aurigae en een maar men mag natuurlijk niet mera, en een lange belichtings- betere resultaten om uit te me- waarde voor de standaarddevia- vergeten dat de DSLR niet ont- tijd, want het povere lichtje ten. tie. Deze ligt gemiddeld tussen worpen werd met het idee om haalt dan visueel amper magni- Met de ‘Split colors RGB tool’ 0.01 en 0.04 magnitudes, maar aan fotometrie te doen, in tegen- tudes 19,7-19,9. Wie van de Mi- worden de drie kleurkanalen ge- is heel erg afhankelijk van de stelling tot een CCD camera. ranezen gaat de uitdaging aan ? splitst, waarna alleen het groene omstandigheden waarin de op- Tevens kan men zeggen dat, als
kanaal bewaard wordt. Uit deze namen gemaakt zijn. Een beetje men enkele vuistregels in acht Om hem onder ideale omstan- opname kan men met de ‘Single cirrusbewolking is vaak al vol- neemt, de bereikte nauwkeurig- digheden visueel waar te nemen Image photometry tool’ de dif- doende om de standaarddeviatie heid zeer goed is. De conclusie - pupildiameter 7 mm, visuele ferentiële helderheid van ε Auri- de hoogte in te drijven. De door is dan ook dat met een DSLR grensmagnitude van de hemel gae bepalen. De vergelijkings- mij behaalde resultaten liggen in voor vele amateurs de weg open 6,0 - is helaas een telescoop met ster die we hiervoor gebruiken de lijn van de metingen uitge- ligt om op een goedkopere ma- een diameter van minimaal 3 m is eta Aurigae. Omdat de foto- voerd door andere waarnemers. nier een bijdrage te leveren aan vereist. Geen enkele visuele te- η de steeds veeleisender worden- lescoop komt zelfs maar in de metrische helderheid van Au- Conclusie de professionele gemeenschap. buurt... rigae gekend is (magnitude 3.172), kan men snel de helder- Met een DSLR is het mogelijk Wie ook met een DSLR varia-
ε om metingen van helderheden belen wil meten of gewoon Via de Finder chart for asteroids heid van Aurigae berekenen. Met de overige veertig opnames van sterren te verrichten met de- meer wil weten, kan altijd con- (Lowell Observatory , Flagstaff , zelfde kwaliteit als CCD metin- tact opnemen (e-mail: in Belgisch Congo en India. doe ik hetzelfde. In totaal ver- Arizona ) kan men gedetailleerde NOG EEN GRIMBERGSE gen. Tussen het maken van de [email protected] ). zoekkaarten (voor Ukkel ) gene- PLANETOÏDE. Hoofdgordel-planetoïde 9615 krijg ik dus 5 sets van 10 opna- reren, zoals hiernaast rond de Hemerijckx (1993 BX13) is op oppositie. Grimbergen telt nog een voor- 23/1/1993 ontdekt door astro- De fotometrische waarneemcampagne van epsilon Aurigae malige inwoner (Villa Alexis, noom Eric Walter Elst (1936) De doelstellingen van deze fotometrische waarneemcampagne zijn duidelijk. Door de hogere nauwkeurigheid Vilvoordsesteenweg 35) naar op de European Southern Ob- van fotometrische ten opzichte van visuele waarnemingen, kan men eenduidiger de momenten van het eerste, wie op 6/1/2003 (MPC 47298) servatory (Chili). tweede, derde en vierde contact vastleggen. Dit leidt op zijn beurt weer tot een nauwkeuriger schatting van de een planetoïde werd vernoemd: Op minder dan 200 m van parameters die hieruit kunnen bepaald worden, met name de periode, het tijdstip van het begin en einde van de Frans Hemerijckx (1902-1969) Volkssterrenwacht Mira staat eclips, de duur en de diepte van de eclips. Het vergelijken van deze parameters met die van vorige eclipsen geeft was actief als melaatsendokter trouwens een Hemerijckx- ons informatie over mogelijke variaties. gedenksteen. Het meest fascinerende zal wellicht het vastleggen van de verheldering tijdens de mid-eclips zijn. Deze verheldering van ongeveer 0.1 magnitude is tijdens de vorige eclipsen steeds waargenomen, maar toen ging het Links bij dit artikel: steeds over visuele waarnemingen die interpreteerbaar waren en sommige onderzoekers doen twijfelen over dit • Op http://pieraerts.dyns.be/ is een elektronische versie van dit artikel (met op tijd en stond bijwerkingen) te fenomeen. Dit keer zal dit fenomeen in detail kunnen waargenomen worden: áls er een verheldering is tijdens vinden, met inbegrip van een resem verwijzingen naar interessante websites over het onderwerp de mid-eclips, dan zal dit nu onomstootbaar vaststaan omdat het op digitale wijze is vastgelegd. In vergelijking • Op de Wikipedia-pagina http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_Belgische_planetoïden staat de héél met de vorige eclipsen zal deze eclips veel gedetailleerder gevolgd worden door amateurs over de hele wereld, frequent bijgewerkte lijst met planetoïden die een iets of wat "Belgische" naam hebben. met veel beter materiaal.
16 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 29 ging om met een DSLR tot de- De V magnitudes nodig. Het vergt wat geëxperi- zelfde nauwkeurigheid te ko- De chip van een DSLR bestaat menteer om tot de vereiste S/N VerslagVerslag waarnemingsweekwaarnemingsweek HauteHaute ------ProvenceProvence 20102010 men. Het nadeel van een DSLR uit drie kleurkanalen: rood, (Signal to Noise) van ongeveer is dat hij niet kan gekoeld wor- groen en blauw. Deze drie 100 te komen. Dit is de verhou- den zoals een CCD. Het grote kleurkanalen zorgen ervoor dat ding van het sterlicht ten op- Eddy Van Geel voordeel van een DSLR tegen- mooie kleuropnames kunnen ge- zichte van de achtergrond. Als over een CCD camera is het maakt worden. Voor fotometrie een S/N van 100 bereikt, is kan mee, zaterdag en zondag minder grote beeldveld. Hierdoor is een van sterren is alleen het groene men een nauwkeurigheid van goede waarnemingsavonden en DSLR zeer geschikt voor het kanaal van belang. Het toeval 0.01 behalen in de metingen. maandag en dinsdag ronduit meten van heldere variabelen. wil nu dat het groene kanaal van Deze S/N is eenvoudig af te lei- slecht, met een echt Provençaals Aangezien ε Aurigae tussen een DSLR heel erg overeenkomt den in AIP4WIN met de Single onweer er bovenop. Maar vanaf magnitude 2.8 en 4 schommelt, met de vaak aangewende Star Photometry tool. Een ideale woensdag waren de omstandig- is dit een perfect object voor een Johnson V-filters die men ge- S/N verhouding kan men berei- heden zeer goed en werden naar DSLR. bruikt om metingen van helder- ken door diverse opnames te het eind van de week nog beter. De camera die ikzelf gebruik, is heden te doen in het visuele maken met verschillende opna- Ondanks de regen van de vorige een EOS 400D. Deze camera is licht. Er bestaat diverse software metijden. In mijn geval is de dagen, viel de condens bijzon- zeer gekend onder de astrofoto- om deze kanalen te scheiden. De beste opnametijd 6 seconden der mee. Je begrijpt dan ook dat grafen. Het is een veel gebruikte software die ik daarvoor ge- met ISO800. Om zoveel moge- velen onder ons ook op zater- camera om opnames te maken bruik, is AIP4WIN. Deze wordt lijk het effect van de seeing, die dagnacht nog uitgebreid gefoto- van deepsky-objecten die buiten ook gebruikt om de helderheid de sterren doet flikkeren, uit te grafeerd hebben, ondanks de het kleinere beeldveld van een uit te meten. Na het meten van schakelen, is het nodig om ver- lange rit op zondag die in het CCD vallen. Eén van de voor- de helderheid van een ster moet schillende opnames te maken. Ik Ook dit jaar zijn we (voor de sommige momenten een verschiet lag. waarden waaraan een DSLR er wel nog een transformatieco- maak 50 opnames van 6 secon- tiende keer) met een groep Volksterrenwacht werd. moet voldoen, is dat hij opna- ëfficiënt op de verkregen helder- den. Naast deze 50 opnames waarnemers naar de bekende gî- De gastronomie was zoals ge- mes moet kunnen maken in het heid toegepast worden. Die is maak ik nog eens 5 dark opna- te Grandchamp in de Alpes de woonlijk dik in orde, één van de ‘raw’ formaat. Dit raw formaat voor iedere camera anders en mes. Deze worden later van de Haute Provence getrokken voor voordelen van de Provence. bevat alle ruwe informatie die moet dus voor elk type camera beelden afgetrokken om de ruis, een weekje waarnemen van za- Naast de klassieke uitstap naar nodig is om de helderheid van apart bepaald worden. veroorzaakt door de opwarming terdag 4 tot zondag 12 septem- de markt in Forcalquier op een ster te meten. JPG formaat van de camera, te verminderen. ber. We waren met 14 perso- maandag, zijn we ook een boer is niet geschikt omdat de camera De opnames nen: 7 van Mira, 5 van onze col- gaan bezoeken die een kwekerij inwendig deze beelden bewerkt De opnames van ε Aurigae wor- De bewerking in AIP4WIN lega's van Urania en 2 van truffels uitbaat. Neen, niet om tot een mooie opname te ko- den gemaakt met de EOS 400D Het allereerste dat in AIP4WIN "onafhankelijken". Plus nog een met varkens, maar wel met hon- men die wel geschikt is voor met de zoomlens op 85 mm. De- moet gebeuren om de bewerking toffe Fransman uit Grenoble die den. dagfotografie maar niet voor as- ze opstelling staat op een ge- van de beelden te starten, is het ons in de helft van de week is tronomische opnames. woon fotostatief. Door het grote openen van de kalibratie set-up, komen vervoegen. Nieuw in Grandchamp dit jaar beeldveld zijn volgopnames niet het inladen van de darks en het is een extra WiFi-antenne, Er waren ook nog andere gasten waardoor de hele gîte een goede in het verblijf, die onder de in- ontvangst heeft. Volgend jaar druk waren van onze activitei- zouden ze er één bijplaatsen, ten en uiteraard ook wel eens zodat ook op het waarnemings- iets wilden zien in het begin van veld een perfecte ontvangst mo- de avond. Met dank aan Janos gelijk wordt. en zijn 40cm dobson, die ervoor De enige onberekenbare factor zorgden dat Grandchamp op is het weer. Dat zat gedeeltelijk De ruime oogst aan foto's is reeds verschenen op de Yahoo- groep van MIRA, de besten er- van kreeg u ook al te zien in de beeldgalerijen van dit en vorige nummers van ons tijdschrift.
Volgende afspraak is van zater- dag 24/9/2011 t.e.m. zondag 2/10/2011 . Hopelijk krijgen we dan weer een kleine 20 mensen bijeen om de gîte te vullen. Nu al noteren !
Een voorbeeld van een schermafdruk uit het softwarepakket AIP4WIN.
28 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 17 MetMet eenvoudigeeenvoudige "aardse""aardse" wettenwetten opop De variabele van het seizoen: ontdekkingontdekking vanvan dede hemelhemel FotometrieFotometrie vanvan veranderlijkeveranderlijke sterrensterren metmet Emiel Beyens eeneen DSLRDSLR ------cameracamera
De sterrenkunde heeft, vergele- = 3,9 . 10 26 watt / het aantal m 2 Hubert Hautecler ken met veel andere takken van zonoppervlakte de wetenschap, een groot handi- Veranderlijke sterren kunnen heeft: de DSLR (Digital Single- sen bekende waarneemactie = 3,9 . 10 26 watt / 4 π . (7.10 8 m) 2 cap. Sterren en sterrenstelsels, waargenomen worden op twee Lens Reflex camera)! rond ε Aurigae gestart. Deze (5) die het voorwerp uitmaken van manieren: visueel of met CCD. Een tweetal jaar geleden hoorde ster ondergaat om de 27 jaar een 26 16 haar onderzoek, liggen meestal = 3,9 . 10 watt / 4 π . 49 . 10 Visuele waarnemingen hebben ik voor het eerst dat sommige eclips, die bijna twee jaar duurt. zo ver dat men ze nooit zal kun- een nauwkeurigheid van 0.1 amateurs begonnen waren met Nog steeds heeft de astronomi- 7 nen bereiken om ze van dichtbij = 6,337 . 10 magnitude, maar fotometrische het testen van DSLR camera's sche wereld niet alle raadsels “waar te nemen”, om te zien waarnemingen doen het beter op hun bruikbaarheid voor het rond deze ster opgelost. Epsilon wat en hoe er alles gebeurt. Dit is dus de hoeveelheid ener- met een nauwkeurigheid tussen meten van de helderheid van Auriga wordt zowel visueel, fo- 2 Sterrenkunde kun je nu eenmaal gie die door de Zon per m en 0.01 en 0.001 magnitude. een ster. Vooral de Brit Des tometrisch als spectroscopisch niet beoefenen in een labo met per seconde wordt uitgestraald. Visuele waarnemingen zijn zeer Loughney zou zeer ver staan in gevolgd. Een fotometrische op tafel een ster die je kan on- geschikt voor het volgen van het maken van opnames van waarneemactie wordt gecoördi- derzoeken. Om haar beoogde - Stap IV : als men nu de wet van Mira variabelen. Deze sterren veranderlijke sterren met een neerd door Jeff Hopkins. Meer doel te bereiken zal de sterren- zal gelijk zijn aan zoveel keer Stefan-Boltzmann hierop toe- hebben een grote amplitude en DSLR en het uitmeten hiervan. details hierover kan men vinden kunde dus noodgedwongen de 1.370 watt als er vierkante me- past bekomt men als absolute hun periode schommelt tussen Omdat dit mij een interessante op zijn website: http:// fysische wetten die men op Aar- ters zijn in een boloppervlakte temperatuur van de Zon: een half jaar en enkele jaren. uitdaging leek, en ik in het bezit www.hposoft.com/ de heeft ontdekt ook moeten die een straal heeft van 6,337 . 10 7 = σ . T4 Ook voor het detecteren van uit- ben van een DSLR, nam ik con- Campaign09.html . toepassen op die verre hemelli- 150.000.000 km., d.i. de afstand barstingen van dwergnovae tact op met Des. Hij was onmid- Aan deze fotometrische actie chamen. van de Aarde tot de Zon. De te- Of nog : heeft de visuele waarnemer een dellijk bereid om mij door dit nemen niet minder dan 50 waar- 4 7 -8 kening hiernaast geeft dit duide- T = 6,337 . 10 / 5,67 . 10 stapje voor. Hij kan een zeldza- hele proces te gidsen. Er is in nemers deel (zowel professione- Hieronder wordt van deze werk- lijk weer. (1) (2) me uitbarsting dadelijk rappor- wezen niet zoveel verschil met len als amateurs). Hun waarne- Waaruit dan wijze een concreet voorbeeld 12 teren, daar waar een opname het maken van opnames met een mingen zullen gebruikt worden T = 1.117,6 . 10 = 5782° (6) gegeven. Aan de hand van en- De totale energieflux van de eerst moet bekeken worden. CCD maar er zijn toch enkele in publicaties en in de zoektocht kele eenvoudige wetten van de Zon is dan: De temperatuur in graden Celsi- Fotometrie is geen concurrent bewerkingen die moeten gebeu- naar de ontbrekende antwoor- fysica zullen wij stapsgewijze voor de visuele waarnemer, in- ren om tot een standaard magni- den. Φ π 2 us wordt dan: zien hoe men de temperatuur E tot = . 4 R (3) tegendeel, beide methodes zijn tude te komen die vergelijkbaar Bijna alle waarnemers in deze π 10 2 t = 5.782 - 273 = 5.509° van de Zon kan bepalen. = 1.370 . 4 . (15.10 ) complementair. is met professionele CCD- waarneemactie meten de helder- = 3,9 . 10 26 watt Als de visuele waarnemer een metingen. heid van ε Aurigae met een
- Stap I : het meten van de ener- uitbarsting van een dwergnova In 2009 werd met de ondertus- CCD. Hier lonkte dus de uitda- gieflux van de Zon. Die ener- - Stap III : stappen wij nu over ontdekt, kan de waarnemer met gieflux Φ is de hoeveelheid naar onze “aardse fysica” en CCD daarop starten met het ma- energie die wij van de Zon per grijpen wij terug naar een be- ken van opnames om de kleine vierkante meter en per seconde langrijke wet die door Stefan en lichtschommelingen te detecte- ontvangen. Deze wordt uitge- Boltzmann werd opgesteld. De- ren die karakteristiek zijn voor drukt in watt. Deze energieflux ze wet legt een zeer eenvoudige een dwergnova in uitbarsting en kan men op Aarde meten en uit relatie tussen de energieflux die die niet met het blote oog detec- verschillende metingen die op door een lichaam wordt uitge- teerbaar zijn. Dit is maar één verschillende plaatsen en over zonden en de absolute tempera- voorbeeld van hoe de visuele verschillende perioden gedaan tuur T van dit lichaam. (4) waarnemer en de CCD- werden mag men aannemen dat Φ = σ . T4 waarnemer kunnen samenwer- de Zon ons gemiddeld per se- - Stap V : de Duitser Wien stel- ken. σ conde een hoeveelheid energie waarbij de constante gelijk is de in 1896 op zijn beurt een an- Jarenlang was het waarnemen 2 -8 levert van 1.370 watt per m . aan 5,67 . 10 dere belangrijke wet op, die ons met CCD voorbehouden voor de De Canon 400D met in staat stelt om de temperatuur meer kapitaalkrachtige waarne- digitale timer, op een - Stap II : als men eenmaal weet We weten al dat de totale ener- van de Zon te berekenen maar mer. Ondertussen is door prijs- eenvoudig statief gemon- gie die de Zon per seconde uit- verlagingen een goede CCD teerd. hoeveel energie de Zon ons per 26 dan wel vanuit een andere in- m2 aflevert dan is het ook een- straalt gelijk is aan 3,9 . 10 valshoek. Deze wet wordt de voor velen binnen het bereik ge- Meer is er niet nodig om watt. De energie die door de komen, maar toch is het nog op een héél nauwkeurige voudig om de totale hoeveel 2 “verschuivingswet van Wien” energie te berekenen die de Zon Zon per m wordt uitgestraald genoemd. steeds een flinke investering. Er manier de helderheid zal dan gelijk zijn aan : bestaat echter een alternatief dat van variabelen te meten per seconde produceert. Deze Elk lichaam straalt energie uit bijna iedere waarnemer in huis en te monitoren...
18 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 27 de aan de sterrenwacht en werd 1947. Hij zorgde voor de bouw de absolute temperatuur T van (1) alle afstanden moeten uitge- al instructeur in 1924, assistent van de Struve-telescope van 2,1 het voorwerp (3). De tekening drukt worden in meters. De af- in 1927, professor in 1932 en m op Mac Donald Observatory. hiernaast toont duidelijk hoe het stand van de Aarde tot de Zon is ook directeur aan Yerkes Obser- Zijn grootste werk in astronomie maximum van deze straling zich dus gelijk aan 150.000.000.000 vatory. ging over sterrotatie en spec- naar links verplaatst - naar de of 15.10 10 m. Als directeur begon hij aan het traalanalyse. kortere golflengten toe - naar- (2) het oppervlak van een bol is heropbouwen van de roem van Tussen 1941 en 1963 schreef hij mate de absolute temperatuur gelijk aan 4 πR2. Yerkes en door het ontslaan van 154 artikels in “Sky & Telesco- groter wordt. (3) strikt genomen geldt deze oudere bureaucraten en het aan- pe”. wet enkel voor zwarte lichamen, werven van nieuwe frisse we- Hij stopt zijn loopbaan in 1962 De formule die Wien opstelde ttz. lichamen die lichtstralen tenschappers werd een herstruc- en sterft het jaar nadien op 66- ziet eruit als volgt: volledig absorberen. Men mag turering doorgevoerd. Dit bleek jarige leeftijd. Hij liet geen kin- de Zon vereenzelvigen met der- uiterst vruchtbaar te zijn, want deren na en dus eindigt hierdoor λ max = b / T gelijk lichaam. velen werden later beroemd, zo- de dynastie van astronomen. onder vorm van stralen en dit in -3 waarin b = 2,897756 . 10 (4) de absolute temperatuur T als o.a. Chandrasekhar (Nobel- alle mogelijke golflengten. Nu wordt gemeten vanaf het absolu- prijs in 1983) en Gerard Kuiper. Weetjes : zou men op het eerste gezicht Welnu bij de Zon stelt men vast te nulpunt -273° Celsius : T° = Een anekdote hierbij is dat - Er is een krater “Struve” aan kunnen denken dat er in elke dat het meest energie wordt uit- 273 + t°C. Chandrasekhar in de jaren ‘50 de N-W rand van de maan ge- golflengte evenveel energie gezonden bij een golflengte van (5) de straal van de Zon be- op de lijst van de communisten- noemd naar de (von) Struve’s , 8 Otto Struve (1987-1963), de laatste wordt uitgestraald. Maar dit is 502 nanometer (7). De absolute draagt 700.000 km of 7.10 me- jager McCarthy stond maar per- alsook een planetoide (astronomische) telg van dit roem- niet waar. Wien stelde vast dat temperatuur van de Zon zal bij- ter. soonlijk gezuiverd werd door “Struveana 768” genoemd naar rijke geslacht. een lichaam in elke golflengte gevolg gelijk zijn aan: (6) er kunnen kleine verschillen Otto. Ook voor anderen heeft de drie grote: Friedrich Georg een verschillende hoeveelheid T = b / λ zijn in de bekomen uitkomst te Otto zich toen ingezet. von Struve en Otto Wilhelm von max 2227”. energie uitstraalt en dat de golf- = 2,897756 . 10 -3 / 502 . 10 -9 wijten aan de gebruikte afron- Na WO II inviteerde Otto be- Struve (van de dubbelsterren en lengte waar de meeste energie = 5.572 ° dingsfouten. kende astronomen voor lezin- de Pulkovo sterrenwacht) en Ot- -9 - De Struve familie was zeer wordt uitgezonden afhangt van (7) 1 nanometer = 10 m. gen, zoals o.a. Jan Oort en Prof. to Struve (van Yerkes en Berke- productief en onder die naam Minnaert. Door zijn grote inzet ley) zijn in en buiten Rusland vele werd hij aangezocht door het politiekers, schrijvers en weten- Berkeley Observatory in Cali- - Otto Struve heeft ook een ei- schappers bekend. fornië, en werd er directeur in gen planetoide “Otto Struve MIRAMIRA ------publicatiespublicaties enen ------verkoopverkoop DeDe LuchtLucht ------enen RuimtevaartmuseaRuimtevaartmusea inin dede VSVS Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, maar Enkele andere interessante artikels uit onze “winkel”: Niklas Steenackers (Jeugdwerking MIRA) ook via overschrijving op PCR 000-0772207-87 Sterrenkaarten : (tussen haakjes de verzendingskosten). • VVS-sterrenkaart-poster (Nl) € 5,00 (+ € 4,00) • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,50) In Noord-Amerika zijn er veel Meteor Crater , de naam zegt stellen gestockeerd op de bone- Praktische astronomie : • Draaibare sterrenkaart NL (met MIRA-logo!) lucht- en ruimtevaartmusea, zo- het zelf wat het is. De impact yard (sommige zijn van de NA- • Telescopen en hun gebruik €6,50 (+ € 3,00) € 10,00 (+ € 2,00) als: van de meteoriet was zo groot SA). • Sterrenkunde met de verrekijker €6,50 (+ € 3,00) • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) • Lowell Observatory: in Flag- dat hij 400 m de Aarde in ging Er worden ook een paar vlieg- staff en diep explodeerde door de tuigen bewaard die door de ge- NIEUW: NIEUW : draaibare sterrenkaart voor andere • Meteor Crater: 80km ten oos- wrijvingshitte. luidsmuur vliegen en op het • De VVS-Hemelkalender 2011 is te koop. Het jaar- breedteliggingen , ideaal voor wie op vakantie de lijkse onmisbare handboek voor de waarnemer, ten van Flagstaff randje van de atmosfeer vliegen. plaatselijke sterrenhemel wil leren: €12,00 (+ €2,00) De omtrek van de krater is 24 • PIMA: in Tucson Het ruimtevaart gedeelte heeft boordevol kaartjes en tabellen. €10,00 (+ €3,00) km. De diameter van de krater is • History en Science museum: in de X-1, X-2, X-3 en X-15 en Weerkunde : 7,65 km. Op de bodem van de ook nog de beruchte Apollo13 Theoretische astronomie : Chicago • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 4,00) krater is er een astronautentrai- capsule. • Genieten van de sterrenhemel €14,50 (+ €4,00) • Goedenavond Beste kijkers, • Genieten van het heelal €14,50 (+ €4,00) In Lowell Observatory werd ningcentrum waar ruimtemissies Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 4,00) • Sterrenkunde voor beginners €5,00 (+ €2,00) Pluto ontdekt. Er is daar ook een worden voorbereid. In Chicago is er het History en • Meer weer (Frank Deboosere) € 19,95 (+ € 4,00) • Sterrenkunde voor in je binnenzak €10,00 (+ €2,00) klein doe-centrum met leuke Science Museum . Posters : PIMA (Pinal Museum • Zon en Aarde, een unieke relatie €32,50 (+ €4,00) proeven. Uiteraard kun je daar Er is een groot wetenschappe- • Crescent Moon € 5,00 (+ € 4,00) Air&space) is opgesplitst in 2 • Welke ster is dat? €18,90 (+ €4,00) ook naar de sterren en planeten lijk doe-centrum met leuke • Earth € 7,50 (+ € 4,00) delen : luchtvaart en ruimte- • Reis door het Heelal (Deboosere) €16,95 (+ €4,00) kijken. Ze hebben een 1,8 m proeven waar je een tornado kan • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 4,00) vaart. Het museumgedeelte om- Perkings Telescope met infra- maken en spelen met magneten. • Eclips € 5,00 (+ € 4,00) vat 4 grote hangaars waar oude NIEUW : Er staan een B727 en een heuse • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 4,00) rood waardoor je naar Mars glorie toestellen staan zoals de •Genieten van het zonnestelsel : na delen 1 en 3 is nu U-boot uit de WO2. • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 4,00) kunt kijken. Soms staat er een SR71 Blackbird. Buiten staan er ook het tweede deel van deze prachtig geïllustreerde Ook hoe het menselijk lichaam • Saturn € 7,50 (+ € 4,00) telescoop buiten van 3.000.000 ook nog veel o.a. Air Force One reeks van Rob Walrecht te koop €19,95 (+ € 4,00) werkt wordt er in 3D weer gege- • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 4,00) dollars! Daarmee kan je naar van President Kennedy. Verder ven. • Solar System € 7,50 (+ € 4,00) Saturnus en zijn ringen kijken. staan er meer dan duizend toe- • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 4,00)
26 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 19 Vergeten Helden:
Een jaar later overlijdt hij op 71- situatie als witrus onder de op- zoon van Gustav Ludwig. DeDe StruveStruve ------dynastiedynastie (19de(19de ------20ste20ste eeuw)eeuw) jarige leeftijd, maar zijn zoon rukkende bolsjewieken te kritiek Otto werd in 1897 geboren in Otto Wilhelm von Struve , de en hij verhuist naar de meer rus- Kharkov in het huidige Oekraï- VijfVijf generatiesgeneraties enen zevenzeven astronomenastronomen derde van 18 kinderen neemt de tige Krim. Hij sterft er het jaar ne en voltooide ook daar zijn sterrenwacht over en vervolle- nadien op 62-jarige leeftijd aan studies en volgde in 1919 zijn digt het werk over geodesie en tuberculose na een jaar vol dr- vader naar de Krim. Na de dood HistoRik dubbelsterren. Pulkovo werd ma’s. Op de odyssee van zijn van zijn vader Gustav in 1920 ook verder uitgebouwd in 1885 zoon Otto komen we nog terug, keren zijn moeder en zuster te- Met zoveel namen en natuurlijk met de grootste refractor inder- maar we gaan even naar zoon en rug naar Kharkov, maar Otto de bijhorende datums hoop ik tijd met een objectief diameter kleinzoon van zijn broer Karl moet verder vluchten naar Tur- niet te vervelend te worden, van 76 cm. Hermann. kije voor de oprukkende bolsje- maar er waren toch zovele inte- Om administratieve redenen wieken. Met een Duitse naam en ressante personen bij dat een nam hij ontslag in 1889 en ver- Zoon Georg Hermann werd als ex-soldaat van het witrussi- opsomming niet mag ontbreken. trok naar Karlsruhe, waar hij nog geboren in Sint Petersburg sche leger was het onveilig waar Ook de odyssee en levensloop sterft in 1905. in 1854 maar door de verhuis de roodrussen actief waren. is merkwaardig. Niet te verwon- van zijn vader kon hij studeren (Nota: witrussen zijn aanhan- deren dus dat een paar ervan Zijn zoon Karl Hermann Stru- aan de universiteiten van Berlijn gers van de Tsaar en hebben zeer beroemd zijn in de sterren- ve (vanaf nu zonder “von”) en Heidelberg en zou het werk niets te maken met de huidige kundige wereld. Anderen van mocht de plaats van zijn vader van zijn vader in Berlijn voort- republiek Wit-Rusland) de familie zijn zeker vergeten Otto als director van Pulkovo zetten. Als tegenstander van het Vanuit Turkije schrijft hij naar helden. Oordeel zelf na hun ver- overnemen, maar wou eerst zijn nazisme belandt hij in een ze- nonkel Hermann in Berlijn om haal. Saturnus-programma afwerken. nuwinzinking en sterft aan een steun. Hij weet echter niet dat In 1894 sterft tsaar Alexander longembolie in 1933 op 47- deze overleden was, maar zijn De stamvader Jacob von Stru- III en Karl voelt zich verder niet jarige leeftijd. Hij had twee zo- weduwe en een astronoom ne- ve was doctor in de wiskunde. meer gebonden en een jaar later nen: Reinhardt die in 1943 men vanuit Berlijn contact op Hij woonde en werkte in de wordt hij professor in het Pruisi- sneuvelt in Stalingrad en met Yerkes Observatory in Wis- buurt van Hamburg. sche Königsberg, de huidige Wilfried die in de sterrenwacht consin. Na anderhalf jaar van De Struve-dynastie: minder bekend als de Herschells, maar véél wijder Russische enclave Kaliningrad. werkt aan sterspectroscopie, echte erbarmelijke overlevings- Hij stuurde zijn zoon Friedrich vertakt – zowel qua aantallen astronomen als qua sterrenwachten waar Hij krijgt ook de opdracht om de maar in WO II wordt hij inge- toestanden zowel in woonst, Georg Wilhelm von Struve ze actief waren. sterrenwacht van het centrum lijfd in de meteo van de Luft- voeding als werk bereikte hij om politieke redenen naar de van Berlijn 25 km verder over waffe. Na de oorlog houdt hij eind 1921 Chicago. Hij was ge- universiteit van Dorpat (het hui- een refractor begon hij aan het pa op zoek naar betere instru- te brengen naar de nu nog be- zich enkel nog bezig met een diplomeerd astronoom en had dige Tartu in Estland), dat toen precieze vastleggen van sterco- menten en vond in 1824 in de staande Babelsberg Sternwarte job in de akoestiek. de kennis van zijn voorouders, deel uitmaakte van het Rusland ördinaten. fabriek van Fraunhofer een ge- nabij Potsdam. Hij wordt er di- alsook een doorzettingsvermo- van de tsaren. Er kwam een onderbreking in schikte kijker. recteur en plaatst er een 26” Komen we dan terug op Otto , gen. Hij studeerde en observeer- Een zeer goede keuze want hij 1816 voor een succesvol project Hij maakt een catalogus van Zeiss refractor en 48” reflector kon in 1813 werken in het ob- van geodesie tussen Hammer- 3112 dubbelsterren, maar deze die echter vooral door zijn zoon servatorium van Dorpat en werd fest in Noorwegen tot de Zwarte werd pas gedrukt in 1831. en kleinzoon zullen gebruikt er ook directeur. Met de be- Zee. Het wordt bekend als de De Russische tsaar wou een be- worden. schikbare meridiaankijker en geodetische boog van Struve tere plaats en observatorium en In 1920 sterft hij aan een hart- over een afstand van 2820 km 18km te zuiden van Sint Pe- aanval in een sanatorium in het voor het berekenen van de tersburg werd de bouw van de Zwarte Woud, waar hij was op- kromming van de aarde. Zo’n sterrenwacht Pulkovo gestart en genomen na een heupbreuk als 34 van die geodetische punten Struve zou er director worden gevolg van een val van een staan nog op het culturele we- zodra deze in 1839 voltooid tram. Hij werd 66 jaar. Ook zijn relderfgoed van de Unesco. Te- werd. belangrijkste werk ging over vens werd op gelijkaardige ma- Daar kon Friedrich Georg zich dubbelsterren en planetenmaan- nier het hoogteverschil bepaald wijden aan zijn levenswerk: een tjes. tussen de Zwarte Zee en de uitgebreide catalogus van dub- Kaspische Zee. Dat werd toen belsterren, waarin vele nieuwe Zijn broer Gustav Ludwig stu- vastgelegd op 25,5 m lager dan ontdekkingen. De Pulkovo ster- deerde eveneens in Tartu en het niveau van de Zwarte Zee renwacht was indertijd trou- werkte ook in Pulkovo, maar hij t.o.v. de 28 m zoals heden wens de best ingerichte van de had er geen leidende functie en De Pulkovo-sterrenwacht nabij Sint-Petersburg (Leningrad), was het wordt aangenomen. Zijn zoon wereld, en diende als model kon hierdoor drie jaar door Eu- geesteskind van Friedrich Georg Wilhelm von Struve. Geopend in 1839, zal dat project nog verder verfij- voor vele sterrenwachten waar- ropa reizen en contacten leggen was het één van de eerste “moderne” sterrenwachten, en het diende dui- nen en afwerken. onder zeker Wenen, Leiden en om daarna naar Tartu te gaan en delijk als voorbeeld voor vele andere… Met een micrometer en waarne- misschien ook wel Ukkel e.a.. later professor te worden aan de Tijdens het beleg van Leningrad in WO II lag het midden in de vuurlijn, Friedrich Georg Wilhelm von Stru- mingen begon Friedrich Georg Hij blijft nog tot 1863 om zijn Universiteit van Kharkov in en werden de gebouwen helemaal vernietigd. Gelukkig had men –onder ve, de eerste van een reeks astrono- in 1818 opnieuw aan zijn grote 50 jaar doctoraat te vieren en de Oekraine. de meest dramatische omstandigheden– de belangrijkste instrumenten en men met die familienaam... werk, en reisde doorheen Euro- 25 jaar van Pulkovo. Maar in 1919 wordt de politieke de bibliotheek kunnen evacueren.
20 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 25 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Object Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.
Melotte 20 Alfa Persei Cluster Open sterrenhoop 2,3 3,1° M37 Open sterrenhoop 5,6 23’
NGC 1245 Open sterrenhoop 8,4 10’ M36 Open sterrenhoop 6,0 12’ M38 Open sterrenhoop 6,4 21’
Object Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.
M34 Open sterrenhoop 5,2 35’
Algol (Beta Persei) Bedekkingsveranderlijke 2,1-3,4 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep
M76 Kleine Halternevel Planetaire nevel 12,2 1,1’
24 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 21 Auriga - Perseus Zoekkaart 2
Zoekkaart 3
Zoekkaart 4 Zoekkaart 1
22 MIRA Ceti - januari - maart 2011 MIRA Ceti - januari - maart 2011 23