Sporządzony na lata 2007 2016 dla
NADLEŚNICTWA WYSZKÓW w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie na podstawie stanu lasu w dniu 1 stycznia 2007 r.
Wykonawca: BIURO URZĄDZANIA LASU I GEODEZJI LEŚNEJ Oddział Warszawa 00 922 Warszawa ul. Wawelska 52/54 tel. (022) 825 90 79 tel.(fax) (022) 825 28 43 e mail [email protected]
1. WST ĘP...... 1
2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLE ŚNICTWA...... 5
2.1 POŁO śENIE I DANE OGÓLNE ...... 5 2.2 KLIMAT ...... 6 2.3 RZE ŹBA TERENU ...... 7 2.4 GLEBY ...... 8 2.5 POTENCJALNA RO ŚLINNO ŚĆ NATURALNA ...... 9 2.6 MIEJSCE NADLE ŚNICTWA W PRZESTRZENI PRZYRODNICZO -LE ŚNEJ REGIONU ...... 11 2.6.1 Sie ć ECONET-PL ...... 11 2.6.2 Podział przyrodniczo-le śny...... 12 2.6.3 Podział geobotaniczny...... 13 2.6.4 Podział fizyczno-geograficzny ...... 14 2.6.5 Obszar funkcjonalny Zielone Płuca Polski...... 15 2.7 STRUKTURA U śYTKOWANIA GRUNTÓW ...... 15 2.8 CHARAKTERYSTYKA KOMPLEKSÓW LE ŚNYCH ...... 17
3. FORMY OCHRONY PRZYRODY ...... 21
3.1 OBSZARY NATURA 2000 ...... 22 3.2 POMNIKI PRZYRODY ...... 25 3.3 UśYTKI EKOLOGICZNE ...... 29 3.4 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI RO ŚLIN ...... 34 3.5 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI GRZYBÓW I POROSTÓW ...... 38 3.6 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI ZWIERZ ĄT ...... 38 3.7 PROPONOWANE I PROJEKTOWANE FORMY OCHRONY PRZYRODY ...... 46
4. WALORY PRZYRODNICZO-LE ŚNE ...... 51
4.1 WODY ...... 51 4.1.1 Wody powierzchniowe ...... 51 4.1.2 Wody podziemne...... 54 4.2 EKOSYSTEMY WODNO -BŁOTNE ...... 55 4.3 TYPY SIEDLISKOWE LASU ...... 62 4.4 SIEDLISKA PRZYRODNICZE ...... 63 4.5 ZBIOROWISKA RO ŚLINNE ...... 71 4.6 FLORA ...... 76 4.7 DRZEWOSTANY ...... 77 4.7.1 Gatunki drzew i krzewów...... 77 4.7.2 Charakterystyka drzewostanów...... 78 4.7.3 Drzewa i drzewostany ponad 100 letnie...... 83 4.8 LASY OCHRONNE ...... 97
5. WALORY HISTORYCZNO-KULTUROWE...... 101
5.1 RYS HISTORYCZNY ...... 101 5.2 OBIEKTY KULTURY MATERIALNEJ ...... 103 5.2.1 Obiekty wpisane do rejestru zabytków...... 103 5.2.2 Parki wiejskie...... 106 5.2.3 Miejsca pami ęci narodowej...... 107
6. ZAGRO śENIA I PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...... 112
6.1 FORMY PRZEKSZTAŁCENIA DRZEWOSTANÓW I SIEDLISK LE ŚNYCH...... 112 6.2 ZAGRO śENIA EKOSYSTEMÓW LE ŚNYCH ...... 120 6.2.1 Zanieczyszczenie powietrza ...... 120 6.2.2 Zagro Ŝenia i degradacja pokrywy glebowej ...... 122 6.2.3 Zanieczyszczenie wód ...... 123 6.2.4 Gospodarka odpadami...... 125 6.2.5 Zagro Ŝenie trwało ści ekosystemów...... 126
7. TURYSTYKA I EDUKACJA NA TERENIE NADLE ŚNICTWA WYSZKÓW ...... 127
7.1 TURYSTYKA ...... 127 7.2 EDUKACJA ...... 130
8. PLAN DZIAŁA Ń W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY...... 133
8.1 WYTYCZNE REGULACJI U śYTKOWANIA I PROWADZENIA GOSPODARKI LE ŚNEJ...... 133 8.2 KSZTAŁTOWANIE STREF EKOTONOWYCH ...... 135 8.3 KSZTAŁTOWANIE GRANICY POLNO -LE ŚNEJ ...... 138 8.4 KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW WODNYCH ...... 138 8.5 OBIEKTY OBJ ĘTE OCHRONĄ ...... 139 8.6 OCHRONA RÓ śNORODNO ŚCI BIOLOGICZNEJ ...... 140 8.7 METODY OCHRONY RZADKICH I CHRONIONYCH GATUNKÓW ...... 142 8.8 ZAPOBIEGANIE UWALNIANIU SI Ę NADMIERNYCH ILO ŚCI GAZÓW CIEPLARNIANYCH ...... 150 8.9 OCHRONA SIEDLISK PRZYRODNICZYCH ...... 150
9. PODSTAWOWA LITERATURA ...... 155
10. FOTOGRAFIE...... 157
11. KRONIKA...... 163
1. WSTĘP
Program ochrony przyrody wykonany został w ramach prac nad planem urządzenia lasu dla Nadleśnictwa Wyszków. Jest on integralną częścią tego planu, obowiązującego na lata 2007 – 2016. Celem programu jest przede wszystkim wszechstronna inwentaryzacja walorów przyrodniczych terenu nadleśnictwa, w oparciu o dostępne materiały, publikacje oraz dane zebrane podczas taksacji terenowej.
W programie ochrony przyrody przedstawiono kierunkowe wytyczne mające na celu poprawę lub zachowanie w odpowiednim stanie cennych zasobów przyrodniczych. Celem opracowania jest równieŜ przedstawienie podstawowych załoŜeń umoŜliwiających prowadzenie na terenie nadleśnictwa racjonalnej gospodarki leśnej w powiązaniu z potrzebami ochrony przyrody.
Program ochrony przyrody ma spełniać równieŜ rolę edukacyjną, zwłaszcza w odniesieniu do lokalnych społeczności oraz osób zainteresowanych ochroną przyrody.
W programie zawarto opis warunków przyrodniczych na obszarze w granicach zasięgu terytorialnego nadleśnictwa. Oprócz charakterystyki form ochrony przyrody i innych obiektów cennych przyrodniczo, opisano walory historyczne i kulturowe, które równieŜ wymagają określonych działań ochronnych.
Wszechstronna charakterystyka walorów przyrodniczych, kulturowych, krajobrazowych i wypoczynkowych nadleśnictwa, pozwoli określić moŜliwości i kierunki rozwoju turystyki na tym terenie.
W programie opisano równieŜ podstawowe zagroŜenia ze strony czynników abiotycznych, biotycznych, a zwłaszcza antropogenicznych, mogące mieć wpływ na stan środowiska przyrodniczego.
Niniejsze opracowanie, zgodnie z postanowieniami I KTG, jest aktualizacją istniejącego programu ochrony przyrody, wzbogaconego o nowe elementy dotyczące form ochrony przyrody, walorów przyrodniczych rozpoznanych podczas prac nad planem urządzenia lasu, oraz innych informacji uzyskanych z literatury, od pracowników nadleśnictwa itp. Poprzedni program ochrony przyrody wykonano w 2001 r.
Merytoryczną podstawę do wykonania Programu ochrony przyrody stanowiły:
• Instrukcja urządzania lasu (2003 r.), • Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie (1996 r.).
1 Program ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Wyszków wykonano na podstawie następujących aktów prawnych i dokumentów: • Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., • Ustawy o lasach z dnia 28 września 1991 r. (z późniejszymi zmianami), • Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. (z późniejszymi zmianami), • Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237), • Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764), • Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765), • Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. Nr 94 poz. 795) • Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 179 poz. 1274 i 1275), • Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej, zatwierdzonej przez Radę Ministrów 25 lutego 2003 r., • Strategii ochrony obszarów wodno błotnych w Polsce wraz z planem działań na lat 2006 2013, • Krajowego programu zwiększania lesistości. Aktualizacja w 2003 r. Nie mniej waŜne są dokumenty i konwencje, przyjęte przez organizacje międzynarodowe, których członkiem jest Polska. Są to: • Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagroŜonych wyginięciem (Konwencja Waszyngtońska – CITES) ratyfikowana przez Polskę w 1989 r., • Konwencja o róŜnorodności biologicznej (Konwencja z Rio de Janeiro) ratyfikowana przez Polskę w 1995 roku, która wniosła nowe elementy do dotychczasowej filozofii i praktyki ochrony środowiska przyrodniczego m.in.: określiła poziomy organizacji ochrony przyrody (genetyczny, gatunkowy, krajobrazowy), • Konwencja o obszarach wodno błotnych (Konwencja Ramsarska) ratyfikowana przez Polskę w 1977 r.; zobowiązuje ona do ochrony obszarów podmokłych oraz tworzenia międzynarodowej sieci takich obszarów,
2 • Konwencja o ochronie gatunków europejskich dzikich zwierząt i roślin oraz siedlisk naturalnych (Konwencja Berneńska) ratyfikowana przez Polskę w 1995 roku; zobowiązuje ona do ochrony dzikiej fauny i flory oraz obszarów waŜnych dla określonych gatunków wędrownych, • Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) ratyfikowana przez Polskę w 1995 r.; na podstawie tej konwencji podjęto m.in. porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, • Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (Konwencja Paryska), • Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków, (Dyrektywa Ptasia), • Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa). • Protokół z Kioto do ramowej Konwecji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 11 grudnia 2007 r., • Europejska Karta Ochrony Wód uchwalona w Strasburgu w 1968 r. Potrzebne dane i materiały uzyskano z następujących źródeł: • Nadleśnictwo Wyszków, • Wojewódzki Konserwator Przyrody w Warszawie, • Akademia Podlaska, • Publikacje naukowe i inne opracowania, których spis zamieszczono na końcu opracowania, • Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”. Fotografie zamieszczone w niniejszym opracowaniu wykonał Maciej Szczygielski.
3
2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA
2.1 POŁOśENIE I DANE OGÓLNE
Nadleśnictwo Wyszków połoŜone jest w północno wschodniej części Mazowsza w widłach dwóch duŜych rzek: Narwi i Bugu i obejmuje część lasów Puszczy Białej. Nadleśnictwo Wyszków wchodzi w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie. Sąsiaduje z nadleśnictwami: Ostrów Mazowiecka, Łochów, Drewnica, Jabłonna i Pułtusk w RDLP w Warszawie oraz Nadleśnictwem Ostrołęka w RDLP w Olsztynie. Pod względem administracyjnym, obszar w granicach terytorialnego zasięgu nadleśnictwa leŜy w województwie mazowieckim, powiecie wyszkowskim, gminach: Brańszczyk, Długosiodło, Rząśnik, Somianka. Część terenu połoŜona jest w powiecie ostrowskim w gminach: Ostrów Mazowiecka i Wąsewo. Niewielki fragment nadleśnictwa połoŜony jest w powiecie ostrołęckim, w gminie Goworowo. W obecnych granicach Nadleśnictwo Wyszków powstało 1 stycznia 1973 r. z połączenia nadleśnictw: Długosiodło, Jegiel i Leszczydół, (Dziennik Urzędowy Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego Nr 1/194 z dnia 28 lutego 1973 r. poz. 3 Komunikat Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych w sprawie zmian organizacyjnych w Lasach Państwowych). Powierzchnia nadleśnictwa wynosi 21 122,52 ha z czego 20 032,57 jest to powierzchnia leśna, 595,16 ha – powierzchnia związana z gospodarką leśną, a 494,79 ha – powierzchnia gruntów nieleśnych. Nadleśnictwo jest podzielone na trzy obręby leśne: • Długosiodło 8030,78 ha • Jegiel 6962,38 ha • Leszczydół 6129,36 ha Powierzchnia obszaru zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Wyszków, zgodnie z Zarządzeniem nr 19 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 6 kwietnia 2007 r., wynosi 69 537 ha. Punkty krańcowe obszaru zasięgu terytorialnego nadleśnictwa mają współrzędne (układ WGS 84):
Punkt krańcowy Długość geograficzna Szerokość geograficzna zasięgu Wschód 21,750909 52,808779 Zachód 21,143620 52,520084 Północ 21,617755 52,839502 Południe 21,163281 52,508185
5 2.2 KLIMAT
Według podziału Romera (1949), obszar nadleśnictwa połoŜony jest w strefie klimatu Wielkich Dolin, charakteryzującego się ścieraniem cech kontynentalnych i atlantyckich klimatu. Dane dotyczące średnich temperatur i wysokości opadów za lata 2000 2006 podane zostały wg roczników statystycznych województwa mazowieckiego Źródło: dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
Rys. 1. Zestawienie średnich miesięcznych temperatur powietrza i sum opadów w okresie 2000 – 2006 dla obszaru Nadleśnictwa Wyszków
25 90
temp. powietrza 80 sumy opadów 20 70
15 60
50 10 mm 40 stopnie C
5 30
20 0 10
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII -5 0 miesi ące
Z rozkładu średnich miesięcznych temperatur powietrza wynika, Ŝe najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ( 2,2 0C), a najcieplejszym lipiec (19,6 0C). Średnia roczna temperatura wielolecia, za lata 2000 2006 wynosi, 8,6 0C. Długość okresu wegetacyjnego, z temperaturą dobową przekraczającą 5 0C, wynosi 200 210 dni. Liczba dni z temperaturą spadającą w ciągu doby poniŜej 0 0C wynosi 122. Przymrozki wczesnojesienne pojawiają się juŜ we wrześniu, a przymrozki późnowiosenne występują jeszcze w maju. Cechą charakterystyczną klimatu w obszarze nadleśnictwa są dość niskie roczne sumy opadów, kształtujące się na poziomie 490 560 mm. Niski poziom opadów stanowi istotny czynnik wpływający na warunki przyrodnicze i kształt szaty roślinnej omawianego terenu.
6 W wyniku zmniejszania się wielkości opadów i występowania długich okresów bezdeszczowych, poziom wód gruntowych uległ znacznemu obniŜeniu. Obserwowane w ostatnich latach zjawisko przesuwania się okresu deszczowego z miesięcy wiosenno jesiennych na lato, ma istotne znaczenie dla rozwoju szaty roślinnej z uwagi na brak wody na początku okresu wegetacyjnego.
2.3 RZEŹBA TERENU
Nadleśnictwo Wyszków połoŜone jest głównie w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego, na płacie wysoczyzny morenowej, będącej lekko pofalowanym obszarem połoŜonej w widłach Narwi i Bugu. Północna zachodnia część obszaru nadleśnictwa leŜy w zasięgu doliny dolnej Narwi, uformowanej w czasie zlodowacenia północnopolskiego. Równina wodnolodowcowa (sandrowa), o wysokości bezwzględnej 110 120 m. n.p.m., jest łagodnie pochylona ku południowemu zachodowi. Powierzchnia równiny sandrowej charakteryzuje się na ogół monotonną rzeźbą, w obrębie której występują niewielkie płaty zdenudowanych glin lodowcowych oraz niewielkich równin zastoiskowych. Rzadziej występują tu pojedyncze pagórki moren akumulacyjnych o wysokości względnej do 5 m. Charakterystycznym elementem urozmaicającym rzeźbę równin sandrowych są doliny wód roztopowych o przebiegu południkowym. Część dolin wód roztopowych uległo przekształceniu w erozyjno akumulacyjne równiny wód roztopowych, niekiedy o znacznej szerokości dochodzącej do dwóch kilometrów. Na południowej krawędzi jednej z większych tego typu dolin leŜy Długosiodło. Dolinami wód roztopowych płyną obecnie rzeki: Ostrówek, Wymakracz, Tuchełka i inne bezimienne cieki uchodzące do Bugu i Narwi. Na powierzchni równiny wodnolodowcowej ukształtowały się wydmy o wysokościach względnych osiągających kilkanaście metrów. Krawędzie i stoki wysoczyzny są wyraźne i dobrze wykształcone w pobliŜu Rząśnika, Porządzia i Sieczych. W dolinie Narwi występuje kilka poziomów tarasowych o powierzchni wtórnie przekształconej przez erozję lub nadbudowanej utworami pochodzenia eolicznego i torfami. Szczególnie rozległa równina torfowa, zwana Bagnem Pulwy, rozciąga się na północ od głównego kompleksu nadleśnictwa. Występujące tu torfy o miąŜszości ponad 4 metry pokrywają holoceńskie aluwia Narwi. Ich powstawanie wiąŜe się ze zmianami koryta Narwi na pograniczu plejstocenu i holocenu. Torfowisko to obecnie, po zmeliorowaniu, zajęte jest przez łąki kośne. Inne większe torfowiska występują w dnach dolinnych rzek w okolicy Wiśniewa (dolina Wymakracza, Przedświtu i Ostrówka).
7 Południowa część obszaru nadleśnictwa połoŜona jest w obniŜeniu doliny Bugu, wyraźnie odcinającej się od równiny sandrowej. Granica ta jest dobrze widoczna w leśnictwie Tuchlin; na północ od tak zwanego „Traktu Napoleońskiego” czyli drogi bitej łączącej Brańszczyk z Udrzynkiem, rozpościera się równina sandrowa, a na południe dolina Bugu. Granicą między nimi jest malownicza skarpa porośnięta lasami grądowymi. PoniŜej tej skarpy znajduje się rozległa zatorfiona kotlina z wystającymi gdzieniegdzie pagórami mineralnymi.
2.4 GLEBY
Na terenie nadleśnictwa skałami macierzystymi gleb są głównie (ok. 84%) utwory plejstoceńskie związane ze zlodowaceniem środkowopolskim. NaleŜą tu piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe i piaski zwałowe. Utwory holoceńskie akumulacji rzecznej (piaski rzeczne) i bagiennej (mursze i torfy) zajmują ok. 9,1% powierzchni. Utwory eoliczne, powstałe przede wszystkim z piasków wodnolodowcowych i rzecznych, przetransportowane za pośrednictwem wiatru, zajmują ok. 6,3% powierzchni nadleśnictwa. Niewielką powierzchnię zajmują utwory deluwialne i pochodzenia antropogenicznego (ok. 0,6%). Z utworów tych wykształciły się gleby o zróŜnicowanej zasobności w składniki pokarmowe, wynikające bezpośrednio z właściwości materiału.
Tab. 1. Powierzchnia i udział typów gleb w Nadleśnictwie Wyszków
Obręby Nadleśnictwo Typy gleb Długosiodło Jegiel Leszczydół Powierzchnia [ha] % Arenosole AR 306,30 54,32 118,54 479,16 2,4 Gleby industrio i urbanoziemne AU 2,00 2,00 0,0 Gleby bielicowe B 1336,74 553,68 862,02 2752,44 13,7 Gleby brunatne BR 2,68 48,94 379,58 430,75 2,1 Czarne ziemie CZ 2,47 50,57 53,04 0,3 Gleby deluwialne D 1,97 4,37 4,45 10,79 0,1 Gleby gruntowoglejowe G 45,52 72,58 36,12 154,22 0,8 Gleby mułowe MŁ 25,55 7,10 32,65 0,2 Mady rzeczne MD 13,07 1,27 14,34 0,1 Gleby murszowe M 69,50 13,48 1,39 84,37 0,4 Gleby murszowate MR 706,94 332,95 87,87 1127,76 5,6 Gleby opadowo glejowe OG 8,46 148,63 25,29 182,38 0,9 Gleby płowe P 41,63 120,59 125,98 288,20 1,4 Gleby rdzawe RD 4972,99 4913,19 4208,19 14094,37 70,4 Gleby torfowe T 113,54 150,03 62,53 326,10 1,6 Razem 7623,81 6488,43 5920,33 20032,57 100,0
8
Rys. 2. Udział procentowy typów gleb w Nadleśnictwie Wyszków
Gleby rdzawe; 70,4
Gleby bielicowe; Gleby 13,7 gruntowoglejowe; 0,8
Gleby mułowe; 0,2 Gleby opadowoglejowe; 0,9 Gleby płowe ; 1,4 Gleby torfowe; 1,6 Gleby murszowe; Gleby brunatne; 2,1 Mady; 0,1 0,4 Gleby murszowate; Gleby deluwialne; 5,6 Czarne ziemie; 0,3 Arenosole; 2,4 0,1
2.5 POTENCJALNA ROŚLINNOŚĆ NATURALNA
Potencjalna roślinność naturalna jest to typ roślinności jaki powstałby spontanicznie w danych warunkach, po zaprzestaniu działalności człowieka. Mapy roślinności potencjalnej przedstawiają więc moŜliwości i kierunek zmian roślinności, zakładając istnienie pewnego stanu ostatecznego „klimaksu”. PoniewaŜ jednak w świetle nowych badań ekologicznych teoria klimaksu jednokierunkowego w przypadku wielu zbiorowisk roślinnych upadła, równieŜ mapy roślinności potencjalnej naleŜy traktować jedynie jako przybliŜenie dąŜeń sił przyrody do spontanicznego odtwarzania naturalnych układów przyrodniczych. Obszar Nadleśnictwa Wyszków nie posiada kompleksowych opracowań roślinności naturalnej. Wykonana przez zespół Matuszkiewicza „Potencjalna roślinność naturalna Polski” w skali 1:300 000 (Matuszkiewicz i in. 1995) z powodu zbyt małej skali jest traktowana jedynie jako opracowanie poglądowe. Jak widać z poniŜszej mapki, na obszarze nadleśnictwa dominują siedliska potencjalnych borów mieszanych, borów i świetlistych dąbrów. WzdłuŜ duŜych dolin rzecznych – Bugu i Narwi potencjalnymi zbiorowiskami są łęgi nadrzeczne (wierzbowe, topolowe oraz wiązowo dębowe), a w dolinach mniejszych rzek – łęgi olszowo
9 jesionowe. Północna część nadleśnictwa, obszar bagna Pulwy, to potencjalne siedlisko olsów środkowoeuropejskich.
Rys. 3. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej obszaru Nadleśnictwa Wyszków (Matuszkiewicz i in. 1995 – zmienione)
10 2.6 MIEJSCE NADLEŚNICTWA W PRZESTRZENI PRZYRODNICZO LEŚNEJ REGIONU
2.6.1 SIEĆ ECONET PL
Kraje Unii Europejskiej dąŜąc do współpracy w zakresie ochrony przyrody utworzyły w 1992 r. Europejską Sieć Ekologiczną EECONET ( European Ecological Network ). Jest to spójny przestrzennie i funkcjonalnie system obszarów o wysokich walorach przyrodniczych. Sieć ma sprzyjać integracji działań poświęconych ochronie róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej Europy (Liro 1998).
Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA jest próbą zmierzającą do poszerzenia sieci EECONET na kraje Europy Wschodniej i Centralnej oraz realizacji zaleceń Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUNC). Koncepcja ta nie ma umocowania prawnego, a jest tylko zbiorem pewnych wytycznych.
Rys. 4. PołoŜenie Nadleśnictwa Wyszków na tle sieci ECONET PL (Liro 1998)
11 Sieć ECONET PL podobnie jak i sieć EECONET tworzą: obszary węzłowe (biocentra i strefy buforowe), korytarze ekologiczne, obszary wymagające unaturalnienia. Obszary węzłowe wyróŜniają się z otoczenia bogactwem róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej. Często tworzą waŜne ostoje dla gatunków rodzimych i wędrownych, w tym wielu rzadkich i zagroŜonych wyginięciem.
Obszar Nadleśnictwa Wyszków połoŜony jest w widłach dwóch duŜych rzek: Bugu i Narwi, będących zarazem korytarzami ekologicznymi. Dolina Bugu jest obszarem węzłowym o znaczeniu międzynarodowym, a dolina Narwi korytarzem ekologicznym o znaczeniu międzynarodowym.
2.6.2 PODZIAŁ PRZYRODNICZO LEŚNY
Według podziału przyrodniczo leśnego, uwzględniającego ekologiczne i fizjograficzne elementy przyrody i krajobrazu (Trampler i in. 1990), Nadleśnictwo Wyszków połoŜone jest w: Krainie Mazowiecko Podlaskiej (IV), Dzielnicy Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej (5), Mezoregionie Doliny Dolnej Narwi (a), Mezoregionie Wysoczyzny ŁomŜyńskiej (b), Mezoregionie Doliny Dolnego Bugu (d). Kraina Mazowiecko Podlaska, w której centralnej części jest połoŜony obszar nadleśnictwa, to obszar o dość surowym klimacie i znacznym wpływie cech kontynentalnych. Wynikiem tego jest brak 3 waŜnych, lasotwórczych gatunków jakimi są: buk, jodła i świerk. Mezoregion Doliny Dolnej Narwi obejmuje rozległe obniŜenie dolinne rzeki Narwi, zbudowane na obszarze nadleśnictwa głównie z torfów i murszów tworzących Bagno Pulwy. Mezoregion Dolina Dolnego Bugu to obniŜenie torfowo mineralne zajęte głównie przez kompleksy łąk oraz łęgi i olsy. Miejscami spotykane są miejsca wyniesione w formie zwydmionego tarasu. Pomiędzy nimi leŜy Wysoczyzna ŁomŜyńska – rozległy sandrowy obszar o dość monotonnej rzeźbie, porośnięty lasami Puszczy Białej. Obszar wysoczyzny jest wzniesiony ok. 100 – 120 m n.p.m. W części wschodniej (obręby Jegiel i Długosiodło) płaszczyzna morenowa jest urozmaicona licznymi ciekami niewielkich rzek i strumieni oraz pagórami wydm śródlądowych.
12 Rys. 5. PołoŜenie Nadleśnictwa Wyszków wg podziału przyrodniczo leśnego
2.6.3 PODZIAŁ GEOBOTANICZNY
Podział geobotaniczny (Matuszkiewicz 1993) opiera się na zróŜnicowaniu naturalnych jednostek krajobrazu roślinnego, a w jednostkach wyŜszego rzędu (krainy i podkrainy) na występowaniu określonych jednostek syntaksonomicznych – zespołów roślinnych. Wg podziału geobotanicznego obszar Nadleśnictwa Wyszków jest połoŜony w: Dziale Mazowiecko Poleskim (E), Krainie Północnomazowiecko Kurpiowskiej (2), Podkradnie Kurpiowskiej (b), Okręgu Doliny Dolnej Narwi (8), Okręgu Puszczy Białej (9), Krainie Południowomazowiecko Podlaskiej (3), Podkradnie Południowomazowieckiej (a), Okręgu Doliny Dolnego Bugu (5). Obecny podział geobotaniczny (Matuszkiewicz 1993) opiera się w znacznym stopniu na tradycyjnym podziale Szafera (1977).
13
2.6.4 PODZIAŁ FIZYCZNO GEOGRAFICZNY
Kolejnym przyrodniczym podziałem przestrzeni geograficznej jest podział fizyczno geograficzny oparty na naturalnym zróŜnicowaniu krajobrazów (ale uwzględniający równieŜ elementy antropologiczne takie jak: formy uŜytkowania, lokalizacja miast, przemysłu, walory turystyczne itp.). Podział fizyczno geograficzny oparty jest na systemie dziesiętnym i wyróŜnia szereg róŜnej rangi jednostek: obszary, prowincje, podprowincje, makroregiony i mezoregiony.
Rys. 6. PołoŜenie Nadleśnictwa Wyszków wg podziału fizyczno geograficznego (Kondracki 2002)
Obszar nadleśnictwa połoŜony jest w Obszarze Pozaalpejskiej Europy Środkowej (3), Prowincji NiŜu Środkowoeuropejskiego (31), Podprowincji Nizin Środkowopolskich (318), • Makroregionie Niziny Północnomazowieckiej (318.6), Mezoregionie Doliny Dolnej Narwi (318.66), Mezoregionie Międzyrzecza ŁomŜyńskiego (318.67), • Makroregionie Niziny Środkowomazowieckiej (318.7), Mezoregionie Doliny Dolnego Bugu (318.74),
14 Mezoregionie Kotliny Warszawskiej (318.73).
2.6.5 OBSZAR FUNKCJONALNY ZIELONE PŁUCA POLSKI
Idea Zielonych Płuc Polski narodziła się w 1983 r. Wtedy to Krzysztof Wolfram na łamach czasopisma Światowid przedstawił koncepcję zrównowaŜonego rozwoju obszaru północno wschodniej Polski oraz szeregu zagadnień związanych z koordynacją przedsięwzięć z zakresu rowoju opratego o ideę „ekorozwoju”. Porozumienie Zielonych Płuc Polski (ZPP) było podpisane w 1988 r., a renegocjowane w 1990. Liczba sygnatariuszy stale rosła i obecnie ZPP obejmuje swym zasięgiem ponad 60 tys km 2 czyli prawie 1/5 obszaru Polski. W jego skład wchodzi 55 powiatów (oraz 6 miast na prawach powiatu) i 386 gmin. Wszystkie gminy połoŜone na terenie Nadleśnictwa Wyszków objęte są porozumieniem ZPP. Sygnatariuszami są jednostki samorządu terytorialnego, władze administracji państwowej, organizacje, jednostki pozabudŜetowe itp. Głównym zadaniem ZPP jest promowanie i wspieranie idei zrównowaŜonego rozwoju opartego na wszechstronnym rozpoznaniu i ochronie walorów przyrodniczych środowiska, przy jednoczesnym rozwoju nowoczesnych technologii. ZPP wypracowało własny znak promocyjny nadawny firmom, instytucjom, produktom i usługom. WaŜną rolą porozumienia ZPP jest wypracowanie i wdraŜanie jednolitych zasad rozwoju wdraŜanych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz wypracowanie wielkoprzestrzennego planu funkcjonalnego dla całego obszaru. Porozumienie spełnia teŜ waŜną rolę w procesie edukacji przyrodniczej społeczeństwa poprzez szereg działań: wydawanie ulotek, flimów, edukację w szkołach itp. Od 1992 r. działa Rada Naukowa Porozumienia Zielone Płuca Polski. W 2004 r. nastąpiło podpisanie kolejnej wersji porozumienia, głównie między samorządami województw wchodzących w skład ZPP. W 2005 r ustanowiono Fundację ZPP.
2.7 STRUKTURA UśYTKOWANIA GRUNTÓW
Region wyszkowski jest regionem o charakterze rolniczo leśnym. Ok. 33% powiatu wyszkowskiego stanowią lasy, ok. 38% grunty orne, a dalsze 19% łąki i pastwiska. Na terenie powiatu przewaŜają gleby słabe, choć w ramach całego obszaru istnieje pewne ich zróŜnicowanie. Gleby uŜytkowane rolniczo słabej jakości występują w północno wschodniej części powiatu. Najlepsze jakościowo gleby występują w gminie Somianka.
15 Słaba jakość gleb, szczególnie na wysoczyźnie sandrowej, umoŜliwiła zachowanie na tym obszarze duŜej powierzchni lasów, które w kilku gminach zajmują znaczną powierzchnię.
Rys. 7. Struktura uŜytkowania gruntów w powiecie wyszkowskim
Pozostałe 9,9%
Lasy 33,0% Łąki i pastwiska 19,0%
Sady 0,1%
Grunty orne 38,0%
Rys. 8. Struktura uŜytków gruntowych w Nadleśnictwie Wyszków
pow. leśna zalesiona; 93,94 %
pow. leśna niezalesiona; 0,9 %
gr. związane z gospodarką leśną; 2,82 % nieuŜytki; uŜytki rolne; 0,02 % 1,87 % grunty zurbanizowane uŜytki i zabud.; 0,02 ekologiczne; % 0,43 %
16 W strukturze uŜytkowania gruntów nadleśnictwa zdecydowanie dominują grunty leśne zajmujące łącznie 97,66% powierzchni nadleśnictwa. UŜytki rolne zajmują niecałe 2 % powierzchni.
2.8 CHARAKTERYSTYKA KOMPLEKSÓW LEŚNYCH
Lasy Nadleśnictwa Wyszków są pozostałością zwartej niegdyś Puszczy Białej. Większość lasów na tym terenie zgrupowana jest w kilku duŜych kompleksach leśnych połączonych ze sobą, z kilkoma enklawami i półenklawami. Do największych kompleksów naleŜą, stanowiące jedną funkcjonalną całość, uroczyska: Leszczydół, Wyszków, Białebłoto, Długosiodło i Pecynka, o łącznej powierzchni 19 312 ha, czyli 91% lasów nadleśnictwa. Uroczysko Leszczydół wraz z uroczyskami Białebłoto i Wyszków stanowią duŜy kompleks lasów, dość zwarty, z enklawami miejscowości: Ochudno, Porządzie, Leszczydół Nowiny, Dalekie Tartak, Knurowiec i Białebłoto. Kompleks przecina droga krajowa nr 8, część projektowanej trasy międzynarodowej „Via Baltica”. Obecnie odcinek drogi przebiegający przez lasy nadleśnictwa podlega przebudowie. Z Wyszkowa w kierunku północno wschodnim biegnie linia kolejowa w kierunku Ostrołęki. Północna część kompleksu, w pobliŜu miejscowości Rząśnik, stromą skarpą opada w kierunku szerokiej w tym miejscu doliny Narwi i Bagna Pulwy. W centalnej części kompleksu znajdują się zagospodarowane stawy, stanowiące waŜny element regulacji stosunków wodnych. Na południu granicą kompleksu jest skarpa doliny Bugu. Otoczeniem kompleksu są głównie grunty uŜytkowane rolniczo. Lasów innej własności jest niewiele; występują głównie jako niewielkie kompleksy w pobliŜu lasów państwowych lub wśród gruntów ornych. Niewielkim pasem szerokości dwóch oddziałów, kompleks uroczysk Leszczydół Białebłoto Wyszków łączy się w północnej części z uroczyskiem Długosiodło. Jest to kompleks o powierzchni ok. 2603 ha, ograniczony od zachodu linią kolejową Wyszków Ostrołęka, od północy rzeką Wymakracz. Najbardziej na północ wysuniętym duŜym kompleksem Puszczy Białej w zasięgu Nadleśnictwa Wyszków jest uroczysko Pecynka, funkcjonalnie powiązane z pozostałymi kompleksami. Uroczysko Pecynka to zwarty obszar lasów o powierzchni 3203 ha, o regularnych granicach. Od południa jego granicę stanowi rzeka Wymakracz.
17 Pozostałe kompleksy leśne nadleśnictwa nie przekraczają 1000 ha. Największym jest Somianka – zwarty 850 hektarowy kompleks lasów połoŜonych w mezoregione Doliny Dolnego Bugu, na południe od miejscowości Somianka. Około 300 ha kompleks lasów w uroczysku Górki przynaleŜy administracyjnie do gminy Goworowo, powiatu ostrołęckiego. Jest to część większego kompleksu lasów, wychodzącego poza obszar nadleśnictwa. Uroczysko Ruda, o powierzchni 187 ha, jest najbardziej na zachód wysuniętym kompleksem Nadleśnictwa Wyszków. Oddzielony jest od kompleksu głównego Puszczy Białej niewielką rzeczką.
Tab. 2. [Wzór nr 2] Liczba i wielkość kompleksów leśnych (powierzchnia gruntów Skarbu Państwa)
Wielkość kompleksu Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo liczba pow. [ha] liczba pow. [ha] liczba pow. [ha] liczba pow. [ha] do 1 ha 39 19,95 18 8,00 12 7,25 69 35,20 1 5 ha 34 78,78 6 12,72 18 38,77 58 130,27 5 20 ha 6 53,36 2 11,23 3 22,96 11 87,55 20 100 ha 4 158,84 0 1 41,03 5 199,87 100 500 ha 2 505,02 0 0 2 505,02 500 2000 ha 0 0 1 850,92 1 850,92 pow. 2000 ha 2 7214,85 1 6930,45 1 5168,43 4 19313,73 Suma 87 8030,80 27 6962,40 36 6129,36 150 21122,56 Charakterystyczną cechą obszaru nadleśnictwa jest niewielki udział lasów prywatnych. Znajdują się one głównie w północnej części nadleśnictwa, w mezoregionie Doliny Dolnej Narwi, w postaci niewielkich kompleksów leśnych wśród łąk i pól. Na tym obszarze znajduje się równieŜ większość niewielkich działek lasów w zarządzie nadleśnictwa, otoczonych prze lasy prywatne. Lesistość w poszczególnych gminach połoŜonych na obszarze nadleśnictwa nie jest równomierna. Najbardziej lesistą gminą (powierzchnia lasów w stosunku do powierzchni gminy leŜącej w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa) jest gmina Goworowo, a najmniej – gmina miejska Wyszków.
18
Rys. 9. Lesistość gmin połoŜonych w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Wyszków (wyłącznie obszar gminy leŜący w zasięgu nadleśnictwa)
99,08 100
90
80
70 61,84 60 % 52,98 ść 50 46,45 38,64 40 37,14 lesisto
30
20 12,05 12,53 10 2,58 0
. w ik yk o n dło z rów w nka ś rowo w m ia ą sio se szc Ost ą Rz ń W Som Wyszkó Bra Gowo Wyszkó Długo
Rys. 10. Rozmieszczenie lasów w gminach połoŜonych w granicach obszaru terytorialnego Nadleśnictwa Wyszków
19
3. FORMY OCHRONY PRZYRODY
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., wyróŜnia na terenie kraju następujące formy ochrony przyrody:
1. parki narodowe, 2. rezerwaty przyrody, 3. parki krajobrazowe, 4. obszary chronionego krajobrazu, 5. obszary Natura 2000, 6. pomniki przyrody, 7. stanowiska dokumentacyjne, 8. uŜytki ekologiczne, 9. zespoły przyrodniczo krajobrazowe, 10.ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Powierzchniowe formy ochrony przyrody wymienione w punktach 1 4 tworzą krajowy system obszarów chronionych, mający na celu powiązanie ze sobą najwaŜniejszych elementów środowiska przyrodniczego i zapewnienie przepływu tych elementów (zwierząt, roślin, genów) między róŜnymi obszarami. WaŜną rolę spełnia tu sieć korytarzy ekologicznych, które łączą ze sobą w funkcjonalną całość obszary chronione. Na obszarze Nadleśnictwa Wyszków zlokalizowane są obiekty chronione na mocy ustawy o ochronie przyrody. Są to: • Obszary Natura 2000 • Pomniki przyrody, • UŜytki ekologiczne, • Stanowiska chronionych gatunków roślin i miejsca bytowania chronionych gatunków zwierząt.
Tab. 3. Zestawienie liczby i powierzchni obiektów chronionych na gruntach Nadleśnictwa Wyszków
Obręb Forma Obręb Jegiel Obręb Leszczydół Nadleśnictwo ochrony Długosiodło liczba Pow. [ha] liczba Pow. [ha] liczba Pow. [ha] liczba Pow. [ha] Na gruntach nadleśnictwa Obszary 2 7712,91 3 6776,42 3 5935,57 4 20424,90 Natura 2000 Pomniki 7 1 8 przyrody UŜytki 40 41,04 24 42,36 18 8,00 82 91,40 ekologiczne
21 3.1 OBSZARY NATURA 2000
Ustawa o ochronie przyrody: Art. 25.1. Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków; 2) specjalne obszary ochrony siedlisk; (…) Art. 32.2. (…) 4. Na terenie zarządzanym przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe znajdującym się na obszarze Natura 2000 zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu ochrony obszaru Natura 2000 uwzlędnionym w planie urządzenia lasu. Obszary Natura 2000 naleŜą do ogólnoeuropejskiej sieci obszarów objętych ochroną, obszarów waŜnych nie z punktu widzenia pojedynczego kraju, ale waŜnych z punktu widzenia całej Wspólnoty Europejskiej. Obszary Natura 2000 są powoływane na mocy prawa unijnego (Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków, (Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa) a takŜe prawa krajowego (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.). Utworzone obszary Natura 2000 mają na celu ochronę wybranych, waŜnych z punktu widzenia Europy, gatunków i siedlisk poprzez utrzymanie ich tzw.: „właściwego stanu ochrony” czyli takiego stanu, w którym zarówno zasięg gatunku lub siedliska jak i jego stan oraz dynamika nie ulegają pogorszeniu lub powiększają się. W granicach terytorialnego zasięgu nadleśnictwa znajdują się 4 obszary Natura 2000. 3 z nich są to obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO, OSOP) zatwierdzone na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 179 poz. 1274, 1275) . Jeden obszar specjalnej ochrony siedlisk (SOO, SOOS) znajduje się obecnie na etapie uzgodnień z Komisją Europejską – zostanie omówiony w rozdziale dotyczącym projektowanych form ochrony przyrody. OSO Dolina Dolnego Bugu (PLB140001) Obszar Natura 2000 o powierzchni całkowitej 74309,9 ha obejmujący ok. 260 km. odcinek rzeki Bug, od ujścia Krzny do Zalewu Zegrzyńskiego. Jest to jedna z ostatnich naturalnie meandrujących duŜych rzek niŜu europejskiego. Rzeka jest w większości nieuregulowana, co sprzyja naturalnym rytmom wiosennych zalewów. 22 Występujące liczne wysepki i piaszczyste łachy oraz starorzecza sprzyjają wielu gatunkom ptaków; stwierdzono tu co najmniej 38 gatunków ptaków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej i 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% krajowej populacji bączka, bociana czarnego, brodźca piskliwego, cyranki, czajki, czapli siwej, krwawodzioba, gadoŜera, kszyka, kulika wielkiego, płaskonosa, podróŜniczka, rybitwy białoczelnej, r. czarnej, r. rzecznej, rycyka, sieweczki rzecznej, sieweczki obroŜnej i zimorodka. Z innych gatunków dość licznie wystepują: bocian biały, kania czarna, wodnik i samotnik. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej (E 51). W krajobrazie dominują łąki i pastwiska zalewane wiosennymi wodami roztopowymi. WzdłuŜ rzeki zachowały się fragmentami dość duŜe płaty zbiorowisk łęgowych, głównie łegów wierzbowych oraz łęgów wiązowo dębowo jesionowych. Dolina Dolnego Bugu obejmuje powierzchnię 8289,72 ha obszaru terytorialnego zasięgu nadleśnictwa w obrębach Jegiel i Leszczydół. Nadleśnictwo jest połoŜone w zachodniej części obszaru. Powierzchnia gruntów nadleśnictwa, połoŜonych w granicach obszaru Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu, wynosi 1493,39 ha w tym: Obręb Jegiel 601,44 ha w oddziałach: 233, 234, 235c m, 236g p, 237j k, 255 260, 261a f, i w, 271 284; Obręb Leszczydół – 891,95 ha w oddziałach: 189 233. OSO Puszcza Biała (PLB140007) Obszar o powierzchni 83779,73 ha obejmujący największy na Mazowszu zwarty kompleks lasów Puszczy Białej, połoŜony w widłach Narwi i Bugu. Powierzchnia lasów wynosi ok. 62% obszaru. Pozostałą powierzchnię zajmują głównie role, łąki i pastwiska. Obszar o szczególnym znaczeniu dla 3 waŜnych gatunków ptaków: bociana czarnego i lelka, których populacje lęgowe stanowią co najmniej 1% krajowej populacji lęgowej oraz kraski, która jeszcze do niedawna była obserwowana (ostatnia obserwacja pochodzi z 2005 r. – inf. ustna Ireneusz Kaługa). Obecnie kraska w Puszczy Białej nie była stwierdzana; przypuszcza się Ŝe przyczyną zmniejszania się jej liczebności w Polsce (i w Europie) są problemy na zimowiskach i na trasie przelotów. Z innych gatunków występujących na obszarze całej Puszczy Białej wymienić naleŜy: trzmielojada, derkacza, Ŝurawia, puchacza, orlika krzykliwego.
23 Obszar Natura 2000 obejmuje powierzchnię 31992,18 ha terytorialnego zasiegu Nadleśnictwa Wyszków. W granicach obszaru połoŜone są grunty nadleśnictwa o łącznej powierzchni 19363,30 ha w tym: Obręb Długosiodło – 7900,73 ha w oddziałach: 1, 2, 2A, 3 39, 39A, 40 139, 139A, 140 150, 150A, 151, 152, 152A, 153 155, 155A, 156, 156A, 156B, 157 159, 160, 160Aa i, 161, 161Ai, 162 171, 171A, 172, 173, 173A, 174 184, 184Aa, 185 200, 200Aa,c,d,f, 201 220, 220A, 220B, 221, 222, 222A, 223, 223A, 223B, 224 307. Obręb Jegiel – 6325,59 ha w oddziałach: 1 5, 5A, 5B, 6, 6A, 6B, 7, 8, 8A, 9, 10, 10A, 11 14, 14A, 15 25, 25A, 25B, 26 40, 40A, 41 108, 108A, 108B, 109 232, 235a,b, 236a f, 237a i, 238 254, 261g,h, 262a d, 236 270, 285 317, 318a d,h, Obręb Leszczydół – 5136,98 ha w oddziałach: 1 140, 141a d,f,g,i, 142 146, 147a f,j 148 161, 162a d, 163 165, 166a g, 167a l, 168 188. OSO Dolina Dolnej Narwi (PLB140014) Ogólna powierzchnia obszaru wynosi 25906,6 ha, z tego w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa znajduje się 1785,43 ha. Obszar Dolina Dolnej Narwi obejmuje odcinek rzeki Narwi o długości ok. 140 km między Pułtuskiem a ŁomŜą. Szerokość doliny waha się od 1 do 7 km. Dolina ma charakter półnaturalny – na całej jej długości w ramach obszaru występują liczne wypłycenia, łachy i starorzecza. Sprzyja to licznym gatunkom ptaków – stwierdzono tu co najmniej 40 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. W okresie lęgowym jest to waŜne miejsce bytowania co najmniej 1% populacji krajowej bataliona, błotniaka łąkowego, dubelta, kraski, krwawodzioba, kulika wielkiego, kulona, łabędzia krzykliwego, rybitwy białoczelnej, r. czarnej, r. rzecznej, rycyka, sieweczki rzecznej, sowy błotnej i zimorodka. W strukturze uŜytkowania gruntów prawie 40% zajmują łąki i pastwiska, a około 18%, lasy głównie w postaci olsów i łegów nadrzecznych. W obszarze Dolina Dolnej Narwi leŜy 40,12 ha gruntów Nadleśnictwa Wyszków w tym: Obręb Długosiodło – 8,52 ha w oddz.: 315Aa o, Obręb Leszczydół – 31,60 ha w oddz.: 235a d, 236Aa, 237a k, 237Aa f, 238c,b, 238Aa.
24 3.2 POMNIKI PRZYRODY
Ustawa o ochronie przyrody: Art. 40.1. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody Ŝywej i nieoŜywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróŜniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Funkcjonowanie pomników przyrody na omawianym obszarze regulują orzeczenia PWRN sprzed ponad 30 lat.
Tab. 4. Wzór Nr 5 Wykaz istniejących pomników przyrody na gruntach Nadleśnictwa
PołoŜenie Opis obiektu Nr Podstawa Leśnictwo Lp Rej. Wiek obwód wysokość Stan prawna Oddz. Gmina Rodzaj uwagi Woj. [lat] [cm] [m] zdr.* Poddz. Drzewo Orzeczenie ścięte ze PWRN względu na w W wie nr 186 Knurowiec Dąb zagroŜenie, 1 186 Zn.Rlop. Brańszczyk szypułkowy 532 20 5 dalej 831/38/72 84 s Quercus robur funkcjonuje z dn. 6.09.1972 jako pomnik r. przyrody Orzeczenie PWRN w W wie nr 187 2 Modrzewie 346 31 2 Dalekie 2 187 Zn.Rlop. Brańszczyk polskie 831/39/72 Larix polonica 293 25 2 47 x z dn. 6.09.1972 r. Orzeczenie PWRN Knurowiec Lipa 3 52 w W wie nr 52 Brańszczyk drobnolistna 435 23 4 z dn.30.12.1955 84 s Tilia cordata r. Orzeczenie PWRN w W wie nr 374 Tuchlin Dąb 4 374 Zn.RlX szypułkowy 432 25 2 831/166/73 279 f Brańszczyk Quercus robur z dn. 15.09.1973 r. Orzeczenie PWRN w W wie nr 375 Tuchlin Dąb 5 375 Zn.R.X. Brańszczyk szypułkowy 425 24 2 831/167/73 280 h Quercus robur z dn. 15.09.1973 r.
25
PołoŜenie Opis obiektu Nr Podstawa Leśnictwo Lp Rej. Wiek obwód wysokość Stan prawna Oddz. Gmina Rodzaj uwagi Woj. [lat] [cm] [m] zdr.* Poddz. Orzeczenie PWRN w W wie nr 188 Tuchlin Dąb 6 188 Zn.Rlop. Brańszczyk szypułkowy 484 30 2 831/40/72 261 b Quercus robur z dn. 6.09.1972 r. Orzeczenie PWRN w W wie nr 193 Tuchlin Dąb 7 193 Zn.Rlop. Brańszczyk szypułkowy 423 25 2 831/45/72 276 a Quercus robur z dn 6.09.1972 r. Orzeczenie PWRN w W wie nr 463 Tuchlin Dąb 8 463 Zn.RLS.X Brańszczyk szypułkowy 502 28 2 831/87/74 130 a Quercus robur z dn. 27.06.1974 r. Orzeczenie UW w W wie nr 376 Nowiny Dąb Zn.RLS X. 9 376 Rząśnik szypułkowy 370 18 2 831/168/73 114 c Quercus robur z dn. 15.09.1973 r. *Stan zdrowotny określony za pomocą skali Pacyniaka i Smólskiego Na terenie nadleśnictwa jako pomniki przyrody chronione są jedynie okazy drzew. Jeden z pomników przyrody, dąb szypułkowy w oddz. 84s obrębu Jegiel został ścięty ze względu na zły stan i zagroŜenie Ŝycia. Nadal jednak funkcjonuje on jako pomnik przyrody i spełnia waŜną rolę jako siedlisko wielu grup organizmów.
26
Tab. 5. Wykaz pomników przyrody połoŜonych w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa
PołoŜenie Opis obiektu Nr Podstawa Lp Rej. Wiek obwód Wysokość prawna Miejscowość Gmina Rodzaj woj. [ lat ] [cm] [m]
Orzeczenie PWRN w W wie nr Budy Stare 373 Wł. Dąb 1 373 Brańszczyk 441 25 Zn. R X. Franciszek szypułkowy 831/164/73 Wiśniewski z dn. 23.08.1973 r. Orzeczenie PWRN w W wie nr Dąb Długosiodło 372 szypułkowy 2 372 Cmentarz Długosiodło 520 680 29 Zn. R X. Quercus robur przykościelny 831/163/73 * z dn. 23.08.1973 r. Orzeczenie UW Bosewo w W wie nr Stare Jałowiec 603 Wł. Stanisław pospolity 3 603 Długosiodło 66 7 Zn. R LSX. Dolecki Juniperus 831/8/75 (obok stacji communis z dn. kol. Przetycz) 24.01.1975 r. Orzeczenie PWRN w W wie nr Rząśnik 4 178 (przy drodze 178 Długosiodło Topola czarna 640 30 Zn.RLop. do PGR 831/86/72 Rząśnik) z dn. 4.08.1972 r. Orzeczenie UW w W wie nr Miasto 2 dęby 295 25 195 5 195 Wyszków Wyszków szypułkowe Zn.RLop. Park miejski Quercus robur 295 25 831/47/72 z dn. 6.09.1972 r. Somianka Kasztanowiec 6 37/80 b.d. Park w Somianka Aesculus 230 15 Somiance hippocastanum Somianka Kasztanowiec 7 38/80 b.d. Park w Somianka Aesculus 255 17 Somiance hippocastanum Somianka Lipa 8 39/80 b.d Park w Somianka 250 25 drobnolistna Somiance
Somianka Klon 9 40/80 b.d. Park w Somianka 240 22 zwyczajny Somiance
* Najstarszy mazowiecki dąb z metryką zwany Dębem Św. Jana zasadzony w 1481 roku
27
Rys. 11. Jeden z pomnikowych dębów w leśnictwie Knurowiec.
Rys. 12. Pomnik przyrody – lipa drobnolistna w oddz. 84s leśnictwa Knurowiec
Najwięcej pomników przyrody znajduje się w leśnictwach Tuchlin i Knurowiec. Są to głównie duŜych rozmiarów dęby szypułkowe, stojące pojedynczo lub grupami w znacznie młodszych drzewostanach. Oprócz drzew zatwierdzonych jako pomniki przyrody znajduje się na terenie tych dwóch leśnictw wiele okazałych dębów ujętych w opisach taksacyjnych lasu jako przestoje lub osobliwości przyrodnicze.
28
3.3 UśYTKI EKOLOGICZNE
Ustawa o ochronie przyrody: Art. 42. UŜytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania róŜnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieuŜytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnaŜania lub miejsca sezonowego przebywania.
Tab. 6. Wzór Nr 7a Wykaz istniejących uŜytków ekologicznych
Nr. wg Rodzaj Oddział, Nr rejestru Leśnictwo Gmina Pow. [Ha] Opis powierzchni wydzielenie ewidencyjny woj. w SILP zbiornik wodny 229 71 b Nowiny Rząśnik 0,58 444 E N zarośnięty brzozą zarastające 230 107 d Nowiny Rząśnik 0,11 462 OB EKOL bagienko zarastający 231 54 c Porządzie Rząśnik 0,17 499 E N zbiornik 232 32 d Porządzie Rząśnik 0,18 485 Ŝwirownia OB EKOL zarastające 233 51 g Porządzie Rząśnik 0,30 496 OB EKOL bagienko zarastające 234 55 f Porządzie Rząśnik 0,11 500 OB EKOL bagienko bagno 235 79 n Ochudno Rząśnik 0,53 520 porośnięte E N iwą, olszą bagno porośnięte 235 79 p Ochudno Rząśnik 0,73 520 iwą, E N kruszyną, olszą bagienko 240 138 c Ochudno Rząśnik 0,10 595 porośnięte OB EKOL iwą i olszą bagno porośnięte 239 116 i Ochudno Rząśnik 0,40 498 E N iwą, brzozą i olszą bagienko 237 134 f Ochudno Rząśnik 0,10 574 porośnięte OB EKOL iwą bagienko 238 168 b Ochudno Rząśnik 0,05 609 porośnięte OB EKOL iwą bagno porośnięte 222 211 i Somianka Somianka 0,64 703 E N iwą, olszą i brzozą bagno 223 203 f Somianka Somianka 0,99 700 porośnięte E N olszą 224 223 i Somianka Somianka 0,76 732 bagno E N
29
Nr. wg Rodzaj Oddział, Nr rejestru Leśnictwo Gmina Pow. [Ha] Opis powierzchni wydzielenie ewidencyjny woj. w SILP bagno 225 229 b Somianka Somianka 0,31 739 porośnięte E N olszą i łozą bagno 226 228 f Somianka Somianka 1,34 738 porośnięte E N olszą bagno 227 232 d Somianka Somianka 0,28 742 porośnięte E N olszą łąka 228 229 i Somianka Somianka 0,32 739 OB EKOL bagienna 241 13 d Dalekie Brańszczyk 0,30 127/2 bagno E N bagno porośnięte 242 20 b Dalekie Brańszczyk 1,01 369 E N brzozą, olszą i iwą 243 21 h Dalekie Brańszczyk 0,46 370 bagno E N 244 34 f Dalekie Brańszczyk 0,50 378 bagno E N wyrobisko 245 42 b Dalekie Brańszczyk 0,37 136 OB EKOL pokopalniane wyrobisko 246 72 h Dalekie Brańszczyk 1,18 155/2 E N pokopalniane 247 243 j Knurowiec Brańszczyk 1,35 474 bagno E N łąka 248 84 m Knurowiec Brańszczyk 4,16 407/2 bagienna ze E Ł storczykami łąka 248 84 l Knurowiec Brańszczyk 2,32 405 bagienna ze E Ł storczykami 249 246 c Knurowiec Brańszczyk 0,35 479 turzycowisko OB EKOL 250 140 c Knurowiec Brańszczyk 0,87 1956 bagno E N 251 234 d Tuchlin Brańszczyk 0,72 591 bagno E N bagno 252 234 i Tuchlin Brańszczyk 4,79 591 porośnięte E N olszą 253 234 j Tuchlin Brańszczyk 0,36 591 bagno E WS łąka 254 234 h Tuchlin Brańszczyk 3,71 591 E Ł bagienna 255 235 c Tuchlin Brańszczyk 1,45 592 bagno E N 256 235 f Tuchlin Brańszczyk 1,25 592 OB EKOL zabagniona 257 235 k Tuchlin Brańszczyk 1,41 592 E PS łąka 258 235 l Tuchlin Brańszczyk 5,12 592 bagno E N łąka 259 235 m Tuchlin Brańszczyk 2,35 592 bagienna ze E Ł storczykami łąka 260 236 m Tuchlin Brańszczyk 0,56 593 E Ł bagienna łąka 261 258 b Tuchlin Brańszczyk 2,49 598 E Ł bagienna łąka 261 258 a Tuchlin Brańszczyk 1,04 598 E Ł bagienna łąka 262 257 a Tuchlin Brańszczyk 0,18 597 E Ł turzycowa łąka 263 257 c Tuchlin Brańszczyk 2,17 597 E Ł bagienna teren 264 256 j Tuchlin Brańszczyk 1,89 596 OB EKOL zabagniony 265 96 f Czary Długosiodło 0,28 2042 bagno E N
30
Nr. wg Rodzaj Oddział, Nr rejestru Leśnictwo Gmina Pow. [Ha] Opis powierzchni wydzielenie ewidencyjny woj. w SILP 213 24 f Czary Wąsewo 0,38 24 bagno E N 267 125 f Czary Długosiodło 2,73 2072 bagno E N teren 279 125 g Czary Długosiodło 0,35 2072 porośnięty OB EKOL łozą 280 125 h Czary Długosiodło 0,20 2072 łozowisko OB EKOL bagno Ostrów porośnięte 217 162 g Wiśniewo 0,22 630 E N Mazowiecka olszą i brzozą bagienko Ostrów 218 225 c Wiśniewo 0,85 456/1 porośnięte OB EKOL Mazowiecka olszą i łozą wilgotne 281 229 d Wiśniewo Długosiodło 1,85 2042 E PS pastwisko 282 209 i Wiśniewo Długosiodło 0,50 2038 bagno OB EKOL 283 172 i Wiśniewo Długosiodło 0,80 2018 bagno OB EKOL teren 284 239 b Wiśniewo Długosiodło 0,80 2047 OB EKOL bagienny 285 62 i Małaszek Długosiodło 0,56 2024 bagno OB EKOL bagno 286 78 h Małaszek Długosiodło 0,80 2038 porośnięte OB EKOL brzozą i łozą 76 h Małaszek Długosiodło 0,79 2034 bagno OB EKOL 287 76 i Małaszek Długosiodło 0,76 2034 bagno OB EKOL 288 90 k Małaszek Długosiodło 0,11 2045 bagienko OB EKOL 289 106 i Przetycz Długosiodło 0,44 2055 bagno E N wydma 290 219 b Przetycz Długosiodło 0,76 2037/5 E N śródlądowa 291 106 a Przetycz Długosiodło 0,50 2055 bagienko OB EKOL 292 136 g Przetycz Długosiodło 0,60 2072 bagno OB EKOL 293 178 h Przetycz Długosiodło 0,50 2003 bagienko OB EKOL 273 250 c Jeziorko Długosiodło 0,38 2066 bagno E N 274 250 l Jeziorko Długosiodło 0,37 2066 bagno E N Ostrów 275 254 f Jeziorko 0,40 254/1 bagno E N Mazowiecka Ostrów 214 255 n Jeziorko 0,56 255/4 bagno E N Mazowiecka Ostrów 215 277 c Jeziorko 1,41 277 bagno E N Mazowiecka Ostrów łąka 220 279 m Jeziorko 1,27 279 OB EKOL Mazowiecka bagienna Ostrów łąka 221 279 k Jeziorko 1,33 279 OB EKOL Mazowiecka bagienna Ostrów 216 286 c Jeziorko 0,72 286 bagno E N Mazowiecka Ostrów 217 260 d Jeziorko 0,50 260 bagno OB EKOL Mazowiecka teren 576 271 a Jeziorko Brańszczyk 1,15 270 OB EKOL podmokły teren 577 271 i Jeziorko Brańszczyk 1,79 270 OB EKOL podmokły teren 578 280 f Jeziorko Brańszczyk 1,43 274 OB EKOL podmokły teren 581 280 j Jeziorko Brańszczyk 1,27 274 OB EKOL podmokły teren 579 280 h Jeziorko Brańszczyk 0,32 274 OB EKOL podmokły
31
Nr. wg Rodzaj Oddział, Nr rejestru Leśnictwo Gmina Pow. [Ha] Opis powierzchni wydzielenie ewidencyjny woj. w SILP teren 580 280 i Jeziorko Brańszczyk 2,68 274 OB EKOL podmokły teren 268 289 i Jeziorko Brańszczyk 3,29 278 OB EKOL podmokły 269 289 h Jeziorko Brańszczyk 1,25 278 bagno OB EKOL łąka 270 290 i Jeziorko Brańszczyk 2,70 279 OB EKOL bagienna łąka 270 290 o Jeziorko Brańszczyk 0,80 279 OB EKOL bagienna łąka 271 291 k Jeziorko Brańszczyk 1,90 280 E Ł bagienna 272 283 n Jeziorko Brańszczyk 0,74 277 bagno E N UŜytkami ekologicznymi formalnie powołanymi na obszarze nadleśnictwa jest 81 wydzieleń o łącznej powierzchni 91,40 ha. Zarówno powierzchnia jak i liczba uŜytków ekologicznych jest zgodna z aktem powołującym. Obiektami przyrodniczymi objętymi tą formą ochrony przyrody są róŜnego rodzaju ekosystemy nieleśne, głównie niewielkie śródleśne bagienka, zbiorniki wodne, łąki, a takŜe w jednym przypadku skraj niezalesionej wydmy śródlądowej z roślinnością muraw napiaskowych.
Rys. 13. UŜytek ekologiczny w oddz. 125f obrębu Długosiodło – bagno na torfowisku niskim zarośnięte brzozą i olszą
32 Rys. 14. UŜytek ekologiczny w oddz. 234j obrębu Jegiel – zarastający zbiornik wodny.
Rys. 15. UŜytek ekologiczny w oddz 234i,h obrębu Jegiel – łąki wykaszane w celu ochrony siedlisk storczyków
33
3.4 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI ROŚLIN
Lista gatunków chronionych i rzadkich występujących na obszarze Nadleśnictwa Wyszków liczy 61 gatunków w tym 37 gatunków objętych jest ochroną ścisłą, a 24 – częściową. W grupie gatunków objętych ścisłą ochroną na uwagę zasługuje 7 stanowisk sasanki otwartej Pulsatilla patens – gatunku wymienionego w załączniku nr II Dyrektywy Siedliskowej. Sasanka jest gatunkiem ginącym, głównie ze względu na presję antropogeniczną polegającą na pozyskiwaniu sadzonek do ogródków. Ciekawym gatunkiem jest równieŜ pluskwica europejska Cimicifuga europaea – gatunek prześwietlonych lasów. Stwierdzona została w świetlistej dąbrowie koło Trzcianki oraz w grądach w nieodległych od siedziby nadleśnictwa. Ze świetlistymi dąbrowami i ciepłymi grądami związany jest kolejny ciekawy gatunek – orlik pospolity Aquilegia vulgaris – którego kilka stanowisk znajduje się w lasach nadleśnictwa. Gatunki z rodzaju kukułka Dactylorhiza , głównie kukułka krwista i szerokolistna, rosną na bagiennych łąkach w leśnictwie Tuchlin. Inne storczyki, takie jak podkolan biały Platanthera bifolia oraz kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, związane są z Ŝyznymi lasami. Wśród gatunków, które były niegdyś opisywane na tym terenie, a obecnie nie zostały potwierdzone, naleŜy wymienić zimozioła północnego Linnea borealis i lepnicę litewską Silene lithuanica . Oba te gatunki znane były z pojedynczych stanowisk z okolic kompleksu Wyszków Leszydół (Ciosek 2003).
Tab. 7. Wykaz chronionych gatunków roślin występujących w obszarze terytorialnego zasięgu nadleśnictwa
Status gatunku Polska C.L. Niziny Miejsce Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska Ochrona Czerwona NATURA źródło Południowo występowania prawna Księga 2000 podlaskiej Roslin Gatunki objęte ochroną ścisłą Aquilegia orlik 1,2,3 Lasy na północ 1 CH VU vulgaris pospolity 4,6 od Wyszkowa Lasy w Arctostaphylos mącznica 2 CH LR 2,4,3 okolicach uva ursi lekarska Długosiodła brzoza niska 3 Betula humilis CH EN CR 1 Bagno Pulwy * Sporadycznie w Centaurium centuria 4 CH LR 2,3 miejscach erythraea pospolita prześwietlonych Chimaphila pomocnik Lasy na północ 5 CH LR 2,6 umbellata baldaszkowy od Wyszkowa Dąbrowa koło Cimicifuga pluskwica 6 CH EN 2 Trzcianki, lasy europaea europejska na północ od
34
Status gatunku Polska C.L. Niziny Miejsce Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska Ochrona Czerwona NATURA źródło Południowo występowania prawna Księga 2000 podlaskiej Roslin Wyszkowa Dactylorhiza Kukułka 7 CH EN 1 fuchsii Fuchsa Dactylorhiza kukułka 8 CH VU 1,6 incarnata krwista Dactylorhiza kukułka 9 CH CR 1 maculata plamista Dactylorhiza kukułka 10 CH VU 1,3 majalis szerokolistna Nielicznie w Daphne wawrzynek łęgach i 11 CH VU 2,3,6 mezereum wilczełyko wilgotnych grądach Miejsca Dianthus goździk piaszczyste, 12 CH EN 1 arenarius piaskowy gatunek nieliczny Dianthus goździk 13 CH EN 1 Bagno Pulwy superbus pyszny * Digitalis naparstnica Widne lasy 14 CH VU 6 grandiflora zwyczajna mieszane Digitalis naparstnica Pojedyncze 15 CH 2 purpurea purpurowa stanowiska Diphasiastrum widłak Bory suche i 16 CH VU 6 complanatum spłaszczony świeŜe Diphasiastrum widlicz okolice 17 CH 1 tristachyum cyprysowaty Długosiodła Diphasiastrum widlicz okolice 18 CH 1 zeilleri Zeillera Długosiodła Drosera rosiczka 19 CH EN 1 Torfowiska rotundifolia okrągłolistna Epipactis kruszczyk 20 CH 1,2,6 l. Tuchlin helleborine szerokolistny łąki koło Wyszkowa oraz Epipactis kruszczyk łąka w 21 CH EN 1 palustris błotny kompleksie Wyszków Leszczydół Wilgotne łąki Gentiana goryczka 22 CH EN 1 poza gruntami pneumonanthe wąskolistna * nadleśnictwa Goodyera tajęŜa 23 CH VU 1 okolice Ochudna repens jednostronna Hepatica przylaszczka Licznie w 24 CH 6 nobilis pospolita grądach Huperzia widłak okolice 25 CH EN 1 selago wroniec Długosiodła Jovibarba rojnik Obręb 26 CH EN 1 sobolifera pospolity Długosiodło Głównie w bagno obrębie 27 Ledum palustre CH LR 3,6 zwyczajne Długosiodło – bory wilgotne Liczne stanowiska w Lilium 28 lilia złotogłów CH VU 1,3,2, grądach , lasy martagon wokół siedziby nadleśnictwa
35
Status gatunku Polska C.L. Niziny Miejsce Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska Ochrona Czerwona NATURA źródło Południowo występowania prawna Księga 2000 podlaskiej Roslin listera leśnictwo 29 Listera cordata CH 1 sercowata Knurowiec Dość częsty w Lycopodium widłak wilgotnych 30 CH 2,3,6, annotinum jałwcowaty borach mieszanych Lycopodium widłak Nielicznie w 31 CH 2,3,6 clavatum goździsty borach świeŜych Nieliczny w dąbrowie koło Melittis miodownik 32 CH 2,6 Trzcianki i melissophyllum melisowaty grądy w l. Knurowiec Neottia nidus gnieźnik leśnictwo 33 CH VU 1 avis leśny Knurowiec Platanthera podkolan Rzadki w l. 34 CH VU 2,6 bifolia biały Tuchlin Polypodium paprotka 35 CH VU 1,6 Ur. Somianka vulgare zwyczajna Pulsatilla sasanka 36 CH LR EX + 3 7 stanowisk patens otwarta * Sporadycznie w Torfowiec 37 Sphagnum sp. CH wilgotnych rodzaj. borach i olsach Gatunki objęte ochroną częściową Asarum kopytnik Dość częsty w 1 CZ 6 europaeum pospolity grądach Aulacomnium mochwian 2 CZ 1 Częsty w olsach palustre bagienny Licznie w Convallaria konwalia borach 3 CZ 3,6 maialis majowa mieszanych i grądach Dianthus goździk Murawy 4 CZ 6 carthusianorum kartuzek napiaskowe Dianthus goździk Murawy 5 CZ 6 deltoides kropokowany napiaskowe Dicranum widłoząb 6 CZ 6 Bory świeŜe polysetum kędzierzawy Dicranum widłoząb 7 CZ 6 Bory świeŜe scoparium miotłowy Pospolicie w kruszyna wilgotnych 8 Frangula alnus CZ 6 pospolita borach mieszanych Galium marzanka Rzadko w 9 CZ VU 6 odoratum wonna grądach Szczególnie częsty w bluszcz 10 Hedera helix CZ 1,3,6 grądach pospolity leśnictwa Knurowiec Sporadycznie, Helichrysum kocanki 11 CZ 6 murawy arenarium pisakowe napiaskowe Grądy w Hierochloe turówka kompleksie na 12 CZ VU 2 australis leśna północ od Wyszkowa
36
Status gatunku Polska C.L. Niziny Miejsce Lp. Nazwa łacińska Nazwa polska Ochrona Czerwona NATURA źródło Południowo występowania prawna Księga 2000 podlaskiej Roslin Hylocomium Pospolity w 13 gajnik lśniący CZ 6 splendens borach Leucobryum Nielicznie w 14 bielistka siwa CZ 6 glaucum borach świeŜych Długosiodło Menyanthes bobrek 15 CZ VU 3 pojedyncze trifoliata trójlistkowy stanowiska 16 Nuphar luteaa grąŜel Ŝółty CZ 1 Starorzecza grzybienie 17 Nymphaea alba CZ LR 1 Starorzecza białe Pleurozium rokietnik Pospolity w 18 CZ 6 schreberi pospolity borach Nielicznie w Polytrichum płonnik 19 CZ 6 borach i borach commune pospolity mieszanych pierwiosnek Nielicznie, kilka 20 Primula veris CZ 2 lekarski stanowisk Częsty w borach Ptilium crista piórosz 21 CZ 6 i borach castrensis pierzasty mieszanych porzeczka Dość częsta w 22 Ribes nigrum CZ LR 6 czarna olsach Viburnum kalina Dość licznie w 23 CZ 6 opulus koralowa łęgach Nielicznie – na barwinek 24 Vinca minor CZ DD 2 ogół stanowiska pospolity antropogeniczne Objaśnienia: 1 – Ochrona przyrody w Puszczy Białej i Lasach Łochowskich (Ciosek 2003), 2 Marek Ciosek dane niepubl., 3 – dane Nadleśnictwa Wyszków, 4 – SDF PLB140007 Puszcza Biała, 5 – SDF PLH140011 Ostoja NadbuŜańska 6 – obserwacje wykonawcy planu urządzenia lasu, CH – gatunek objęty ochroną ścisłą, CZ – gatunek objęty ochroną częściową, * – gatunek wymagający ochrony czynnej (zgodnie z Rozp. MŚ z 9 lipca 2004 r. ), Kategorie zagroŜenia wg IUCN: EX – wymarły lub uznany za wymarły, EN – zagroŜony, CR – krytycznie zagroŜony, VU – naraŜony na wyginięcie, LR – gatunek niŜszego ryzyka, DD – gatunek o kategorii trudnej do określenia. Z powodu ogólnodostępności programu ochrony przyrody nie podano szczegółowych lokalizacji miejsca występowania gatunków chronionych. Szczegółowa 37 lokalizacja gatunków roślin, które występują na gruntach nadleśnictwa znajdzie się w części niejawnej Programu ochrony przyrody.
3.5 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI GRZYBÓW I POROSTÓW
Zebrane dotychczas materiały o występowaniu grzybów i porostów nie pozwalają na sporządzenie szczegółowej listy występujących tu rzadkich i chronionych gatunków. Pojedyncze obserwacje pozwalaja jedynie stwierdzić, Ŝe stan zbadania mykoflory nie jest wystarczający. Do tej pory potwierdzono występowanie na terenie nadleśnictwa 2 ściśle chronionych gatunków grzybów: szmaciaka gałęzistego Sparassis crispa i purchawicy olbrzymiej Langermania gigantea . Pierwszy gatunek spotykany był w lasach w okolicach Ochudna, a drugi na groblach stawów w Knurowcu (Ciosek 2003). Z pośród chronionych gatunków grzybów lichenizowanych (porostów) na terenie nadleśnictwa stwierdzono występowanie częściowo chronionej płucnicy islandzkiej Cetraria islandica oraz pawęŜnicy psiej Peltigera canina .
3.6 CHRONIONE ORAZ RZADKIE GATUNKI ZWIERZĄT
Obszar zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Wyszków połoŜony jest w granicach 3 ostoi ptasich Natura 2000. Zdecydowana większość gruntów nadleśnictwa wchodzi w skład obszaru Natura 2000 „Puszcza Biała”. Świadczy to o tym, Ŝe teren ten jest niezwykle waŜnym miejscem występowania wielu gatunków ptaków. Na terenie omawianego obszaru stwierdzono do tej pory występowanie 209 gatunków zwierząt chronionych na mocy prawa krajowego ( Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną ) jak i prawa międzynarodowego (Konwencja Waszyngtońska, Konwencja Berneńska, Dyrektywa Ptasia, Dyrektywa Siedliskowa) oraz ujętych jako zagroŜone w Czerwonej liście zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce (Głowaciński 2002).
38
Tab. 8. Liczba gatunków chronionych i zagroŜonych podawanych z obszaru terytorialnego zasięgu Nadleśnictwa Wyszków
Objęte Objęte Ujęte w Gatunki Grupa ochroną ochroną Czerwonej Razem Natura 2000 ścisłą częściową Liście Bezkręgowce 16 1 12 5 22 Ryby 8 11 10 18 Płazy i gady 17 2 2 17 Ptaki 129 6 14 116 135 Ssaki 7 3 2 10 Jednym z ciekawszych i rzadszych gatunków bezkręgowców odnalezionych na terenie nadleśnictwa jest pachnica dębowa Osmoderma eremita . Jest to gatunek priorytetowy, wymieniony w Załączniku nr II Dyrektywy Siedliskowej. Pachnica została stwierdzona w trzech miejscach w nadleśnictwie. Jest to chrząszcz, którego larwy Ŝyją w rozkładającym się martwym drewnie gatunków liściastych, szczególnie grubych i wiekowych. Liczną grupą chrząszczy spotykanych w lasach są biegacze. Gatunki występujące w lasach nadleśnictwa naleŜą do pospolitych przedstawicieli tej rodziny. Najczęstszym gatunkiem z tej grupy,stwierdzanym w lasach na terenie nadleśnictwa jest biegacz ogrodowy, biegacz gajowy i – największy z tej rodziny – biegacz skórzasty. W dolinie Bugu licznie spotykane są motyle 3 rzadkich gatunków: czerwończyka nieparka Lycaena dispar, czerwończyka fioletka Lycaena helle i szlaczkonia szafrańca Colias myrmidone . Wśród płazów na uwagę zasługują 2 gatunki zamieszone w Czerwonej liście… oraz wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Są to: traszka grzebieniasta Triturus cristatus i kumak nizinny Bombina bombina . Płazy te zasiedlają niewielkie zbiorniki wodne, oczka, a nawet większe kałuŜe. Na terenie nadleśnictwa stwierdzono 8 miejsc występowania traszki grzebieniastej i 4 miejsca występowania kumaka nizinnego. Wśród 135 chronionych gatunków ptaków obserwowanych w granicach zasiegu terytorialnego nadleśnictwa są zarówno gatunki lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe (124) jak i migrujące (11). Gatunki nielęgowe stwierdzane na obszarze nadleśnictwa koncentrują się w dolinie Bugu i Narwi podczas wiosennych i jesiennych przelotów. Na terenie nadleśnictwa występuje dość liczna populacja lelka kozodoja, dla którego m.in. wyznaczono obszar Natura 2000 Puszcza Biała. Lelkowi sprzyjają na tym terenie dogodne warunki biotopowe; jest to gatunek związany z suchymi i świeŜymi oraz śródleśnymi terenami otwartymi – zrębami i polanami.
39 Drugim waŜnym gatunkiem, dla którego powołano obszar Puszcza Biała jest kraska. Jest to rzadki gatunek otwartych środowisk, łąk, pastwisk, urozmaiconych zadrzewieniami. Tereny leśne wykorzystuje jako miejsca lęgów. W Puszczy Białej kraska była notowana jeszcze pod koniec ubiegłego wieku. Obecnie ostatnia obserwacja z okolic Nagoszewki pochodzi z 2005 r. W ostatnich latach kraski na terenie nadleśnictwa nie obserwowano, choć wg TP „Bocian” jej występowanie jest tu nadal prawdopodobne.
Tab. 9. Wykaz chronionych i rzadkich gatunków zwierząt stwierdzonych na obszarze zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Wyszków
Polska Ochrona Czerwona Natura Źródło Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska prawna Księga 2000 informacji Zwierząt Bezkręgowce 1 biegacz fioletowy Carabus violaceus CH BULiGL 2 biegacz gajowy Carabus nemoralis CH BULiGL 3 biegacz granulowany Carabus granulatus CH BULiGL 4 biegacz ogrodowy Carabus hortensis CH BULiGL 5 biegacz skórzasty Carabus coriaceus CH BULiGL 6 biegacz wręgaty Carabus cancellatus CH BULiGL 7 czerwończyk fioletek Lycaena helle CH VU + PCKZ B 8 czerwończyk nieparek Lycaena dispar CH LR + PCKZ B Inwentaryzacja 9 pachnica dębowa Osmoderma eremita CH VU P LP skójka 10 Unio crassus CH EN + PCKZ B gruboskorupowa Pseudanodonta 11 szczeŜuja spłaszczona CH EN PCKZ B complanata 12 szczeŜuja wielka Anodonta cygnea CH EN PCKZ B 13 szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone CH VU + PCKZ B 14 tęcznik liszkarz Calosoma sycophanta CH BULiGL 15 trzmiele rodzaj Bombus ssp CH BULiGL 16 tygrzyk paskowany Argiope bruennichi CH BULiGL 17 ślimak winniczek Helix pomatia CZ BULiGL PCKZ B 18 kulczanka plamista Lixus cylindrus VU niepotwierdzony PCKZ B 19 trajkotka czerwona Psophus stridulus VU niepotwierdzony 20 witalnik węgliniak Macaria carbonaria EN PCKZ B 21 Ametropus fragilis EN PCKZ B 22 Carabus clatratus EN PCKZ B Ryby 1 kiełb białopłetwy Gobio albipinnatus CH NT + SDF ON 2 koza Cobitis taenia CH DD + SDF ON 3 koza złotawa Sabanajewia aurata CH EN + SDF ON 4 minóg strumieniowy Lampetra planeri CH NT + SDF ON 5 minóg ukraiński Eudontomyzon mariae CH NT + SDF ON 6 piekielnica Alburnoides bipunctatus CH VU SDF DDB 7 róŜanka Rhodeus sericeus amarus CH NT + SDF ON 8 strzebla potokowa Phoxinus percnurus CH EN + SDF ON 9 boleń Aspius aspius + SDF ON
40
Polska Ochrona Czerwona Natura Źródło Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska prawna Księga 2000 informacji Zwierząt 10 głowacz białopłetwy Cottus gobio DD + SDF ON 11 piskorz Misgurnus fossilis NT + SDF ON 12 sapa Abramis sapa NT SDF DDB Płazy i gady 1 grzebiuszka ziemna Pleobates fuscus CH BULiGL 2 jaszczurka zwinka Lacerta agilis CH BULiGL 3 jaszczurka Ŝyworodna Lacerta vivipara CH BULiGL Inwentaryzacja 4 kumak nizinny Bombina bombina CH DD + LP 5 padalec zwyczajny Anguis fragilis CH BULiGL 6 ropucha paskówka Bufo calamita CH BULiGL 7 ropucha szara Bufo bufo CH BULiGL 8 ropucha zielona Bufo viridis CH BULiGL 9 rzekotka drzewna Hyla arborea CH BULiGL Inwentaryzacja 10 traszka grzebieniasta Triturus cristatus CH NT + LP 11 traszka zwyczajna Triturus vulgaris CH BULiGL 12 zaskroniec zwyczajny Natrix natrix CH BULiGL 13 Ŝaba jeziorkowa Rana lessonae CH BULiGL 14 Ŝaba moczarowa Rana arvalis CH BULiGL 15 Ŝaba trawna Rana temporaria CH BULiGL 16 Ŝaba wodna Rana esculenta CH BULiGL 17 Ŝmija zygzakowata Vipera berus CH BULiGL Ptaki 1 batalion (p) Philomachus pugnax CH EN + SDF PB 2 bączek Ixobrychus minutus CH VU + SDF PB 3 bąk Botaurus stellaris CH LC + SDF PB 4 biegus zmienny (p) Calidris alpina CH EN + SDF ON 5 bielik Haliaeetus albicilla CH LC + SDF ON 6 błotniak łąkowy Circus pygargus CH + SDF PB 7 błotniak stawowy Circus aeruginosus CH + SDF PB 8 bocian biały Ciconia ciconia CH + SDF PB 9 bocian czarny Ciconia nigra CH + SDF PB 10 bogatka Parus major CH + BULiGL 11 brodziec piskliwy Actitis hypoleucos CH + SDF ON 12 brzegówka Riparia riparia CH + SDF ON 13 brzęczka Locustella luscinioides CH + BULiGL 14 cierniówka Sylvia communis CH + BULiGL 15 cyranka Anas querquedula CH + SDF ON 16 czajka Vanellus vanellus CH + SDF ON 17 czarnogłówka Parus montanus CH SDF ON 18 czubatka Parus cristatus CH BULiGL 19 czyŜ Carduelis spinus CH + BULiGL 20 derkacz Crex crex CH + SDF PB 21 dubelt Gallinago media CH VU + SDF PB 22 dudek Upupa epops CH + SDF ON 23 dymówka Hirundo rustica CH + BULiGL 24 dzięcioł czarny Dryocopus martius CH + SDF PB 25 dzięcioł duŜy Dendrocopos major CH BULiGL
41
Polska Ochrona Czerwona Natura Źródło Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska prawna Księga 2000 informacji Zwierząt 26 dzięcioł średni Dendrocopos medius CH + SDF PB 27 dzięcioł zielony Picus viridis CH + SDF ON 28 dzięciołek Dendrocopos minor CH + SDF ON 29 dziwonia Carpodacus erythrinus CH + SDF PB 30 dzwoniec Carduelis chloris CH + BULiGL 31 gajówka Sylvia borin CH + BULiGL 32 gąsiorek Lanius collurio CH + SDF PB 33 gil Pyrrhula pyrrhula CH + BULiGL 34 jarzębatka Sylvia nisoria CH + SDF PB 35 jastrząb Accipiter gentilis CH + SDF ON 36 jemiołuszka (p) Bombycilla garrulus CH + BULiGL 37 jerzyk Apus apus CH + BULiGL 38 kapturka Sylvia atricapilla CH + BULiGL 39 kawka Corvus monedula CH BULiGL 40 kobuz Falco subbuteo CH + SDF ON 41 kokoszka Gallinula chloropus CH + SDF ON 42 kopciuszek Phoenicurus ochruros CH + BULiGL 43 kos Turdus merula CH + BULiGL 44 kowalik Sitta europaea CH SDF ON 45 kraska Coracias garrulus CH CR + SDF PB 46 krętogłów Jynx torquilla CH + SDF ON 47 krogulec Accipiter nisus CH + SDF ON 48 kropiatka Porzana porzana CH + SDF PB 49 krwawodziób Tringa totanus CH + SDF PB 50 kszyk Gallinago gallinago CH + SDF PB 51 kukułka Cuculus canorus CH + SDF ON 52 kulik wielki Numenius arquata CH VU + SDF PB 53 kwiczoł Turdus pilaris CH + SDF ON 54 kwokacz Tringa nebularia CH + SDF ON 55 lelek Caprimulgus europaeus CH + SDF PB 56 lerka Lullula arborea CH + SDF PB łabędź czarnodzioby 57 Cygnus columbianus CH + SDF ON (p) 58 łabędź krzykliwy (p) Cygnus cygnus CH + SDF ON 59 łabędź niemy Cygnus olor CH + BULiGL 60 łozówka Acrocephalus palustris CH + BULiGL 61 makolągwa Carduelis cannabina CH + BULiGL 62 mazurek Passer montanus CH BULiGL 63 mewa mała (p) Larus minutus CH LC + SDF ON 64 modraszka Parus caeruleus CH + BULiGL 65 muchołówka mała Ficedula parva CH + SDF ON 66 muchołówka szara Muscicapa striata CH + SDF ON 67 mysikrólik Regulus regulus CH + SDF ON 68 myszołów Buteo buteo CH + SDF ON 69 oknówka Delichon urbica CH + BULiGL 70 ortolan Emberiza hortulana CH + SDF ON 71 pełzacz leśny Certhia familiaris CH + SDF ON 72 pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla CH BULiGL
42
Polska Ochrona Czerwona Natura Źródło Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska prawna Księga 2000 informacji Zwierząt 73 perkoz dwuczuby Podiceps cristatus CH + SDF PB 74 perkozek Tachybaptus ruficollis CH + SDF PB 75 piecuszek Phylloscopus trochilus CH + SDF ON 76 piegŜa Sylvia curruca CH + BULiGL 77 pierwiosnek Phylloscopus collybita CH + BULiGL 78 pleszka Phoenicurus phoenicurus CH + BULiGL 79 pliszka siwa Motacilla alba CH + BULiGL 80 pliszka Ŝółta Motacilla flava CH + SDF ON 81 płaskonos (p) Anas clypeata CH + SDF ON 82 podróŜniczek Luscinia svecica CH NT + SDF PB 83 pokląskwa Saxicola rubetra CH + SDF ON 84 pokrzywnica Prunella modularis CH + SDF ON 85 potrzos Emberiza schoeniclus CH + SDF ON 86 przepiórka Coturnix coturnix CH + SDF ON 87 pustułka Falco tinnunculus CH + SDF ON 88 puszczyk Strix aluco CH SDF ON 89 raniuszek Aegithalos caudatus CH BULiGL 90 remiz Remiz pendulinus CH + SDF PB Acrocephalus 91 rokitniczka CH + SDF ON schoenobaenus 92 rudzik Erithacus rubecula CH + BULiGL 93 rybitwa białoczelna Sterna albifrons CH NT + SDF PB 94 rybitwa czarna Chlidonias niger CH + SDF PB rybitwa wielkodzioba 95 Sterna caspia CH + SDF ON (p) 96 rybitwa rzeczna Sterna hirundo CH + SDF PB 97 rycyk Limosa limosa CH + SDF PB 98 samotnik Tringa ochropus CH + SDF PB 99 sieweczka obroŜna Charadrius hiaticula CH VU + SDF PB 100 sieweczka rzeczna Charadrius dubius CH + SDF ON 101 siewka złota (p) Pluvialis apricaria CH EX + SDF ON 102 sikora uboga Parus palustris CH BULiGL 103 skowronek Alauda arvensis CH + SDF ON 104 słowik szary Luscinia luscinia CH + SDF ON 105 sosnówka Parus ater CH + BULiGL 106 sójka Garrulus glandarius CH BULiGL 107 srokosz Lanius excubitor CH + SDF ON 108 strumieniówka Locustella fluviatilis CH + SDF PB 109 strzyŜyk Troglodytes troglodytes CH BULiGL 110 szczygieł Carduelis carduelis CH + BULiGL 111 szpak Sturnus vulgaris CH BULiGL 112 śmieszka (p) Larus ridibundus CH + SDF PB 113 śpiewak Turdus philomelos CH + BULiGL 114 świergotek drzewny Anthus trivialis CH + BULiGL 115 świergotek łąkowy Anthus pratensis CH + SDF ON 116 świerszczak Locustella naevia CH + SDF ON Acrocephalus 117 trzciniak CH + SDF ON arundinaceus 118 trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus CH + SDF ON
43
Polska Ochrona Czerwona Natura Źródło Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska prawna Księga 2000 informacji Zwierząt 119 trzmielojad Pernis apivorus CH + SDF PB 120 trznadel Emberiza citrinella CH BULiGL 121 uszatka Asio otus CH + TP Bocian 122 wilga Oriolus oriolus CH + SDF ON 123 wodnik Rallus aquaticus CH + SDF ON 124 wróbel Passer domesticus CH BULiGL 125 zaganiacz Hippolais icterina CH + BULiGL 126 zielonka Porzana parva CH NT + SDF PB 127 zięba Fringilla coelebs CH + SDF ON 128 zimorodek Alcedo atthis CH + SDF PB 129 Ŝuraw Grus grus CH + SDF PB 130 czapla siwa Ardea cinerea CZ + SDF PB 131 gawron Corvus frugilegus CZ BULiGL 132 kruk Corvus corax CZ BULiGL 133 mewa srebrzysta (p) Larus argentatus CZ + TP Bocian 134 sroka Pica pica CZ BULiGL 135 wrona Corvus corone CZ BULiGL Ssaki Inwentaryzacja 1 gacek brunatny Plecotus auritus CH LP 2 gronostaj Mustela erminea CH BULiGL 3 jeŜ wschodni Erinaceus concolor CH BULiGL 4 łasica Mustela nivalis CH BULiGL 5 ryjówka aksamitna Sorex araneus CH BULiGL 6 ryjówka malutka Sorex minutus CH BULiGL 7 wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris CH BULiGL 8 bóbr europejski Castor fiber CZ + BULiGL 9 kret Talpa europaea CZ BULiGL 10 wydra Lutra lutra CZ + BULiGL
Objaśnienia:
(p) – gatunek przelotny,
CH – gatunek objęty ochroną ścisłą,
CZ – gatunek objęty ochroną częściową,
EX – gatunek wymarły jako lęgowy,
CR – krytycznie zagroŜone,
EN – zagroŜone,
VU – naraŜone,
NT – gatunki bliskie zagroŜenia,
LC – gatunki niskiego ryzyka,
DD – gatunki, o których dane są niepełne, 44 BULiGL – obserwacjie zebrane w trakcie prac terenowych,
Inwentaryzacja LP – dane z inwentaryzacji przeprowadzonej w LP w latach 2006 2007,
SDF ON – dane uzyskane ze standardowego formularza danych dla Ostoi NadbuŜańskiej,
SDF DDB dane uzyskane ze standardowego formularza danych dla obszaru Dolina Dolnego Bugu,
SDF PB dane uzyskane ze standardowego formularza danych dla obszaru Puszcza Biała,
PCKZ B – Polska Czerwona Księga Zwierząt bezkręgowce.
Jedynym gatunkiem występującym w lasach nadleśnictwa, dla którego wymagane jest tworzenie strefy ochrony, jest bocian czarny. W 2006 r. zaobserwowano równieŜ bielika, który co prawda załoŜył gniazdo, ale nie wyprowadził lęgu.
Strefy ochrony tworzone są na mocy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880) i Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r., w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237).
Ustawa o ochronie przyrody:
Art.60. 3. Wojewoda moŜe ustalać i likwidować, w drodze decyzji administracyjnej: 1) strefy ochrony ostoi oraz stanowisk roślin objętych ochroną gatunkową, o których mowa w art. 48 pkt 1 lit. d; 2) strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową, o których mowa w art. 49 pkt 1 lit. e; 3) strefy ochrony ostoi oraz stanowisk grzybów objętych ochroną gatunkową, o których mowa w art. 50 pkt 1 lit. d. 4. Granice stref ochrony, o których mowa w ust. 3, oznacza się tablicami z napisem, odpowiednio: "ostoja roślin", "ostoja zwierząt" albo "ostoja grzybów" i informacją: "osobom nieupowaŜnionym wstęp wzbroniony". 5. Wojewoda prowadzi rejestr stref ochrony, o których mowa w ust. 3. 6. W strefach ochrony, o których mowa w ust. 3, zabrania się: 1) przebywania osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochronną; 2) wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody;
45 3) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeŜeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków; 4) wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Na terenie Nadleśnictwa Wyszków znajduje się 7 stref ochrony miejsc lęgowych bociana czarnego, ustanowionych: • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 67 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 68 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 70 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 71 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 72 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 73 z dnia 1 października 2002r., zmienionej decyzją z dnia 12 lipca 2004r., • Decyzją Wojewody Mazowieckiego nr 107 z dnia 27 czerwca 2006r.
3.7 PROPONOWANE I PROJEKTOWANE FORMY OCHRONY PRZYRODY
Status „projektowanego” ma obecnie na terenie nadleśnictwa tylko jeden obszar SOO Ostoja NadbuŜańska. Jest to obszar siedliskowy Natura 2000, znajdujący się na liście rządowej obszarów zgłoszonych do KE odnośnie których trwają obecnie prace zmierzające do ich akceptacji i zatwierdzenia jako OZW (Obszary o znaczeniu wspólnotowym). Projektowany obszar Natura 2000 Całkowita powierzchnia ostoi wynosi 46036,74 ha. Obszar rozciąga się 260 km odcinkiem doliny Bugu, od ujścia Krzny do Zalewu Zegrzyńskiego. W znacznej części granice SOO pokrywają się z granicami OSO Dolina Dolnego Bugu. Na terenie ostoi stwierdzono występowanie siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Są to: • wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (2330), • brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoeto Nanojuncetea, (3130), • starorzecza i naturalne zbiorniki wodne (3150), 46 • zalewane muliste brzegi rzek (3270), • suche wrzosowiska (4030), • ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (6120), • murawy kserotermiczne (6210), • zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (6410), • ziołorośla nadrzeczne (6430), • łąki selernicowe (6440), • niŜowe łąki świeŜe uŜytkowane ekstensywnie (6510), • grąd subkontynentalny (9170), • łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (91E0), • łęgowe lasy dębowo wiązowo jesionowe (91F0), • ciepłolubne dąbrowy (91I0), • sosnowy bór chrobotkowy (91T0). W granice Ostoi NadbuŜańskiej wchodzi 4862 ha powierzchni terytorialnego zasięgu Nadleśnictwa Wyszków. Powierzchnia gruntów w zarządzie nadleśnictwa połoŜonych w granicach tego obszaru Natura 2000 wynosi 26,97 ha. Są to południowe skraje obrębu Jegiel, wydzielenia: 271n,o, 283f j, 284c. Obszar ostoi w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Wyszków to przede wszystkim teren występowania siedliska 6510 (łąki świeŜe) oraz muraw 6120 (murawy napiaskowe) i 3150 (starorzecza). Miejscami występują płaty siedlisk 91E0 (łęgi olszowe, wierzbowe i topolowe). Na terenie ostoi występują rzadkie gatunki roślin jak np.: orlik pospolity, selernica Ŝyłkowana, kosaciec syberyjski, zawilec wielkokwiatowy, mącznica lekarska, brzoza niska, buławnik czerwony, pomocnik baldaszkowy, kukułka krwista, kukułka plamista, goździk pyszny, naparstnica zwyczajna, kruszczyk rdzawoczerwony, kruszczyk błotny, kruszczyk szerokolistny, tajęŜa jednostronna, tomka wonna, lilia złotogłów, zimoziół północny, listera jajowata, gnieźnik leśny, paprotka zwyczajna, podkolan biały i in. Do waŜnych gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (DS), występujących w granicach Ostoi NadbuŜańskiej naleŜą: leniec bezpodkwiatkowy (Thesium ebracteatum ), sasanka otwarta ( Pulsatilla patens ) i starodub łąkowy (Ostericum palustre ). Spośród gatunków ssaków wymienionych w Załączniku II DS na terenie ostoi potwierdzono występowanie bobra ( Castor fiber ) oraz wydry ( Lutra lutra ). Na terenie ostoi występuje traszka grzebieniasta ( Triturus cristatus ) i kumak nizinny ( Bombina bombina ) – gatunki płazów zamieszczonych w Załączniku II DS.
47 W Bugu i jego dopływach Ŝyją równieŜ gatunki ryb i krągłoustych wymienione w Załączniku II DS.: minóg stumieniowy ( Lampetra planeri ), kiełb białopłetwy ( Gobio albipinnatus ), boleń ( Aspius aspius ), róŜanka ( Rhodeus sericeus amarus ), piskorz (Misgurnus fossilis ), koza złotawa ( Sabanejewia aurata ), koza ( Cobitis taenia ), głowacz białopłetwy ( Cottus gobio ) i strzebla błotna ( Phoxinus percnurus ). Gatunki bezkręgowców z Załącznik II DS, występujące na tym obszarze to: czerwończyk nieparek ( Lycaena dispar ), szlaczkoń szafraniec ( Colias myrmidone ) i skójka gruboskorupowa ( Unio crassus ). Propozycje innych form ochrony przyrody W literaturze popularno naukowej, folderach, na stronach internetowych róŜnych organizacji a takŜe w róŜnego rodzaju wydawnictwach, spotykane są propozycje objęcia ochroną obszarów znajdujących się na terenie Nadleśnictwa Wyszków. Są to jednak jedynie propozycje, wynikające co prawda z poznania duŜych walorów przyrodniczych obszaru nadleśnictwa, ale nie majace umocowania w formie konkretnych projektów dla których sporzadzona została dokumentacja i rozpoczęta została procedura ich powołania, w związku z czym nie mogą zostać ujęte w niniejszym opracowaniu jako „projektowane formy ochrony przyrody”. Do najpowaŜniejszych inicjatyw w tym zakresie naleŜy propozycja powiększenia NadbuŜańskiego Parku Krajobrazowego o obszary połoŜone na północ od Bugu. NadbuŜański Park Krajobrazowy utworzono na mocy Rozporządzenia nr 36/93 Wojewody Siedleckiego z dnia 30.09.1993 r. Obecnie podstawą funkcjonowania parku jest Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego z 15 marca 2005 r. w sprawie NadbuŜańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 66, poz. 1701). Park, o powierzchni 74136,5 ha, obejmuje obszar lewobrzeŜnej części Doliny Dolnego Bugu od ujścia rzeki Tocznej do ujścia Liwca. Obszar parku charakteryzuje się wysokim stopniem zróŜnicowania krajobrazu naturalnie meandrującej rzeki oraz półnaturalnymi ekosystemami łąk, łęgów i olsów. DuŜe powierzchnie zajmują murawy napiaskowe, cenne siedliska łąk trzęślicowych i selernicowych. Liczne starorzecza są ostoją rzadkich gatunków wodnych i wodnobłotnych. Jest to waŜna ostoja ptaków o znaczeniu europejskim, co zostało potwierdzone w powołaniu na tym terenie obszaru Natura 2000. Na terenie nadleśnictwa istnieją propozycje utworzenia trzech rezerwatów przyrody. Są to: Dąbrowy koło Trzcianki – propozycja zamieszczona m.in. w opracowaniu Cioska (2003). Rezerwat miałby chronić dobrze wykształcone zbiorowiska o charakterze świetlistej dąbrowy. Jednak w przypadku tego zbiorowiska, które ma charakter
48 antropogeniczny, ochrona rezerwatowa nie jest wskazana ze względu na konieczność stałego ingerowania w strukturę fitocenoz świetlistej dąbrowy w celu niedopuszczenia do rozwoju podszytu. Knurowiec – proponowany rezerwat, ujęty równieŜ w opracowaniu Cioska (2003) w którym ochroną objęte byłyby wielogatunkowe lasy o charakterze grądów i łęgów ze stanowiskami bluszcza pospolitego i wawrzynka wilczełyko. Bagno Pulwy – leŜący na gruntach prywatnych kompleks zmeliorowanych łąk ze stanowiskiem brzozy niskiej i goździka pysznego. Propozycje rezerwatów przyrody zostały równieŜ ujęte w Programie ochrony środowiska dla powiatu wyszkowskiego, na lata 2004 – 2011, natomiast propozycja powiększenia parku krajobrazowego wynika między innymi z ustaleń planu ochrony parku.
49
4. WALORY PRZYRODNICZO LEŚNE
Nadleśnictwo Wyszków funkcjonuje w pewnej, opisanej wcześniej, przestrzeni przyrodniczo geograficznej. Lasy nadleśnictwa nie są elementem odizolowanym, ale stanowią funkcjonalną całość z otaczającymi je obszarami i w związku z tym muszą być traktowane w łączności z pozostałymi elementami struktury krajobrazu. Istniejące obszary i obiekty chronione (na mocy ustawy o ochronie przyrody) są w pewnym sensie nastawione wybiórczo na ochronę środowiska przyrodniczego, a na pewno ograniczone powierzchniowo. Niewątpliwie są to obszary reprezentujące najcenniejsze przyrodniczo fragmenty przyrody. Jednak właściwa ochrona walorów przyrodniczych wymaga równieŜ odpowiedniego podejścia do obszarów nie objętych ochroną, a stanowiących swego rodzaju „tło” obszarów chronionych i w związku z tym pełniących szczególnie waŜną rolę w kształtowaniu środowiska przyrodniczego. Opisane w niniejszym rozdziale walory przyrodniczo leśne nadleśnictwa są uzupełnieniem charakterystyki przyrodniczej obszaru przedstawionej w poprzednim rozdziale. Rozpoznanie walorów przyrodniczych obszarów połoŜonych poza obiektami objętymi ochroną, ma szczególne znaczenie dla właściwej ochrony tych miejsc. Dotyczy to w głównej mierze obszarów leśnych, na kształtowanie których wpływ ma równieŜ gospodarka leśna.
4.1 WODY
4.1.1 WODY POWIERZCHNIOWE
Nadleśnictwo Wyszków posiada specyficzny układ warunków wodnych. Zdecydowana większość lasów jest połoŜona na rozległym sandrze oddzielającym od siebie dwie doliny duŜych rzek. Bug Bug jest największą rzeką w terytorialnym zasięgu nadleśnictwa. Od strony południowej, na długości ok. 60 km, Bug jest jego naturalną granicą. Całkowita długość Bugu to 772 km, z czego 184 płynie poza terytorium Polski. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 39 420 km 2. Bug charakteryzuje się duŜą nieregularnością pod względem hydrologicznym, co jest bardzo istotne dla kształtowania warunków przyrodniczych obszaru. Proces roztopowy w dorzeczu Bugu rozpoczyna się wcześniej na obszarze źródłowym niŜ w środkowym i ujściowym. Bug ma śnieŜno – deszczowy ustrój zasilania z dwoma wysokimi stanami wody w ciągu roku. Wiosenny wysoki stan wody wynika z zasilania śnieŜnego, a letni z zasilania deszczowego, związanego z letnim maksimum opadów. Okres niskiego stanu wody w rzece przypada na
51 wrzesień i związany jest z małymi opadami. Szerokość koryta, głębokość rzeki oraz jej nurt na poszczególnych odcinkach, wykazują duŜą zmienność. Część doliny Bugu znajduje się w NadbuŜańskim Parku Krajobrazowym.
Rys. 16. Wiosenne rozlewiska Bugu
Dolina Bugu powstała wskutek działalności lodowca i wód polodowcowych. Jej obecny wygląd ukształtowany został przez wody płynące. Jest to jedna z ostatnich duŜych europejskich rzek o nieuregulowanym korycie i dlatego stanowi waŜne szlaki migracyjne dla ptaków wodno błotnych. Ten niezwykle cenny przyrodniczo obszar naleŜy do nielicznych europejskich rzek o naturalnym przebiegu koryta, z dobrze wykształconą strefowością roślinności. Cała dolina ma charakter mineralny; osady organiczne występują głównie wzdłuŜ mniejszych cieków oraz zatorfionych zagłębieniach. Naturalnie meandrujaca rzeka powoduje powstawnie licznych wysokich skarp, tam gdzie jej nurt wcina się w wywyŜszone brzegi erozyjne. Poprzeplatane są one płyciznami i piaszczystymi plaŜami po stronie akumulacyjnej meandrów. RóŜnorodność mało przekształconych siedlisk w dolinie Bugu, a przede wszystkim duŜa wielkość płatów konkretnych zbiorowisk, przyczyniają się do bogactwa gatunkowego obszaru, zwłaszcza najlepiej zbadanej awifauny.
W całej Dolinie Dolnego Bugu stwierdzono występowanie 164 gatunków ptaków lęgowych (71,6% awifauny krajowej) w tym 98 gatunków klasyfikowanych jako
52 zagroŜone w Europie, a 110 gatunków w Polsce (Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej).
Układ przestrzenny zbiorowisk roślinnych w dolinie Bugu o wysoce naturalnym charakterze, jest częściowo zaburzony przez istniejące obwałowania, które zasadniczo wpłynęły na przekształcenie warunków siedliskowych, szczególnie terasy zalewowej. Przede wszystkim odzwierciedla się to w szybszym zarastaniu i zanikaniu starorzeczy, zasilanych dotychczas przez coroczne wylewy. Swój charakter zmieniają równieŜ wilgotne łąki, kształtowane najczęściej pod wpływem częstych zalewów.
Dopływem Bugu na terenie nadleśnictwa jest rzeczka Tuchełka i inne bezimienne cieki.
Narew
Jest prawobrzeŜnym dopływem Wisły II rzędu o charakterze wybitnie nizinnym ze śnieŜno – deszczowym systemem zasilania. Narew ma całkowitą długość 484 km w tym w granicach Polski 448 km. W jej początkowym i końcowym biegu znajduja się zbiorniki zaporowe: Siemianówka i Jezioro Zegrzyńskie.
WaŜniejsze rzeki wpadające do Narwi, płynące przez teren nadleśnictwa to: Wymakracz, Ostrówka, Struga, StruŜka, Prut, wszystkie z siecią licznych drobnych dopływów.
Narew płynie północno zachodnią granicą nadleśnictwa na odcinku ok. 15 km. W miejscu tym rzeka tworzy szeroki łuk, a dolina która się rozwinęła na jej lewym brzegu, ma szerokość 7 km. W tym miejscu wykształciło się duŜe torfowisko niskie „Bagno Pulwy”, bezpośrednio sąsiadujące z lasami obrębu Leszczydół.
Bug jest rzeką dłuŜszą od Narwi, ma równieŜ większą od niej zlewnię, ale poniewaŜ krótki odcinek od połączenia Narwi i Bugu do Wisły był przez miejscową ludność zawsze nazywany Narwią, więc nazwa ta pozostała jako tradycyjna.
Wymakracz
Jest niewielką rzeczką, będącą lewobrzeŜnym dopływem Narwi. Jej długość wynosi ok. 16,5 km. Źródła ma w okolicach Ostrowi Mazowieckiej, skąd wąską torfową doliną płynie równoleŜnikowo w kierunku Narwi, do której wpada w okolicach Chrzczanki Włościańskiej.
Na terenie nadleśnictwa nie ma naturalnych duŜych zbiorników wodnych, dlatego waŜnym elementem sieci wód powierzchniowych są stawy hodowlane w leśnictwie Knurowiec, o powierzchni ok. 82 ha.
53 Rys. 17. Stawy w leśnictwie Knurowiec
Naturalne pochodzenie mają natomiast liczne starorzecza występujące zwłaszcza w dolinie Bugu. Starorzecza te mają ogromne znaczenie w utrzymywaniu róŜnorodności biologicznej.
4.1.2 WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na terenie nadleśnictwa występują głównie w poziomach czwartorzędowym, trzeciorzędowym, rzadziej jurajskim i kredowym. Jednak ze względów praktycznych najczęściej wykorzystywane są wody z poziomu czwartorzędowego, jako najbardziej dostępne. Głębokość występowania zwierciadła wód podziemnych w okolicy Wyszkowa jest zmienna i waha się od 0 do 20 m. Podstawowym źródłem zasilania wód podziemnych są opady atmosferyczne, z których część (ok.17%) infiltruje do ziemi i tworzy zbiorniki wód podziemnych o zróŜnicowanej zasobności. Część wód pierwszego poziomu przesącza się w głąb zasilając poziomy niŜsze, a część jest drenowana przez sieć rzeczną i rowy melioracyjne. Województwo mazowieckie jest jednym z najbardziej zasobnych w wody podziemne w skali kraju. Mimo duŜego zagroŜenia ze względu na cienką warstwę glin w podłoŜu, nie stanowiącą skutecznego filtru, dzięki duŜej lesistości omawianego terenu, wody podziemne są tu w niewielkim stopniu zanieczyszczone.
54 4.2 EKOSYSTEMY WODNO BŁOTNE
Ekosystemy wodno – błotne na terenach leśnych mają kluczowe znaczenie dla utrzymania zasobów wodnych (Europejska Karta Wody uchwalona przez Radę Europy).
Do ekosystemów wodno – błotnych, powszechnie nazywanych mokradłami, zaliczamy wszelkie środowiska związane w swoim funkcjonowaniu z wodą. Są to zarówno otwarte zbiorniki wodne, naturalnego i sztucznego pochodzenia, cieki, bagna, torfowiska, oczka wodne, siedliska wilgotne i bagienne, mokre łąki i pastwiska itp.
Wszelkie tego typu środowiska mają istotne znaczenie przyrodnicze. Do ich podstawowych funkcji zaliczamy:
••• retencjonowanie wód, ••• zdolność do oczyszczania wód, ••• magazynowanie znacznych ilości węgla i azotu (szczególnie bagna i torfowiska), ••• stwarzanie istotnych nisz Ŝycia dla wielu zagroŜonych i ginących gatunków roślin i zwierząt.
Rys. 18. Oddz 278o Obręb Jegiel – silnie podtopiony ols – powierzchnia przeznaczona do szczególnej ochrony w planie urządzenia lasu
55 Istotną rolą zbiorników wodnych jest magazynowanie zasobów wodnych. Naturalne zbiorniki wodne, nieuregulowane cieki, śródleśne oczka wodne, torfowiska charakteryzują się dość duŜą moŜliwością zatrzymywania wody w ramach obszaru. Ocenia się, Ŝe tworzące torfowiska wysokie mchy torfowce Sphagnum sp., magazynują ok. ośmiokrotnie więcej wody od swojej wagi (Poradnik ochrony mokradeł. LKP 2001).
Częste w nadleśnictwie są mokradła okresowe, określane mianem „podmoklisk”. Są to obniŜenia terenu, w okresie wysokich stanów wód (wiosna) najczęściej podtopione. Część takich mokradeł jest obecnie zalesiona, bądź ulega naturalnej sukcesji roślinnością drzewiastą. Jest to wynikiem powszechnie obserwowanego zjawiska obniŜenia poziomu wód gruntowych.
WaŜną funkcją, szczególnie wód płynących, jest zdolność do samooczyszczania się. W mniejszym stopniu zdolność oczyszczania wody posiadają równieŜ mokradła.
Torfowiska i mokradła magazynują znaczne ilości węgla, azotu i substancji biogennych. Azot jest wytrącany w procesach denitryfikacji. Akumulacja węgla ma istotne znaczenie zwłaszcza w aspekcie realizacji postanowień Protokołu z Kioto. Odwodnienie istniejących torfowisk i bagien wpływa bowiem na uwalnianie się dwutlenku węgla do atmosfery.
Ogromne jest znaczenie ekosystemów wodno – błotnych, jeśli chodzi o kształtowanie warunków Ŝycia roślin i zwierząt. Około połowy z liczby gatunków zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, jest związana z ekosystemami bagiennymi (Poradnik ochrony mokradeł LKP 2001). Prawie 20% gatunków roślin siedlisk bagiennych naleŜy do kategorii zagroŜonych (Strategia ochrony obszarów wodno błotnych w Polsce na lata 2006 2013). Na terenie nadleśnictwa z tymi ekosystemami związane są gatunki takie jak: rosiczka okrągłolistna, bagno zwyczajne, torfowce, bobrek trójlistkowy, kruszczyk błotny.
Tab. 10. Wykaz siedlisk hydrogenicznych (bagna, oczka wodne, grunty leśne silnie uwodnione)
Lp. Oddział Leśnictwo Pow. [ha] TSL Uwagi 1 125 f Czary 2,73 uŜytek ekologiczny 2 24 f Czary 0,38 uŜytek ekologiczny 3 96 f Czary 0,28 uŜytek ekologiczny 4 13 d Dalekie 0,30 uŜytek ekologiczny 5 20 b Dalekie 1,01 uŜytek ekologiczny 6 21 h Dalekie 0,46 uŜytek ekologiczny 7 34 f Dalekie 0,50 uŜytek ekologiczny 8 72 h Dalekie 1,18 uŜytek ekologiczny 9 250 c Jeziorko 0,38 uŜytek ekologiczny
56
Lp. Oddział Leśnictwo Pow. [ha] TSL Uwagi 10 250 l Jeziorko 0,37 uŜytek ekologiczny 11 254 f Jeziorko 0,40 uŜytek ekologiczny 12 255 n Jeziorko 0,56 uŜytek ekologiczny 13 277 c Jeziorko 1,41 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 14 280 b Jeziorko 1,56 Ol ochroną 15 283 n Jeziorko 0,74 uŜytek ekologiczny 16 286 c Jeziorko 0,72 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 17 288 t Jeziorko 0,45 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 18 289 r Jeziorko 1,62 Ol ochroną 19 109 h Knurowiec 3,05 Stawy rybne 20 140 c Knurowiec 0,87 uŜytek ekologiczny 21 166 a Knurowiec 5,76 Stawy rybne 22 166 b Knurowiec 2,96 Stawy rybne 23 166 c Knurowiec 1,02 Stawy rybne 24 166 d Knurowiec 1,61 Stawy rybne 25 166 f Knurowiec 0,30 Stawy rybne 26 166 g Knurowiec 4,91 Stawy rybne 27 166 h Knurowiec 8,69 Stawy rybne 28 166 i Knurowiec 3,55 Stawy rybne 29 166 j Knurowiec 0,16 Stawy rybne 30 166 k Knurowiec 10,36 Stawy rybne 31 166 l Knurowiec 17,60 Stawy rybne 32 166 m Knurowiec 9,09 Stawy rybne 33 166 p Knurowiec 1,97 Stawy rybne 34 189 p Knurowiec 0,69 Bagno 35 219 d Knurowiec 6,62 Stawy rybne 36 219 g Knurowiec 4,26 Stawy rybne 37 243 j Knurowiec 1,35 uŜytek ekologiczny 38 71 b Nowiny 0,58 uŜytek ekologiczny 39 116 i Ochudno 0,40 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 40 79 l Ochudno 0,06 LMw ochroną 41 79 n Ochudno 0,53 uŜytek ekologiczny 42 79 p Ochudno 0,73 uŜytek ekologiczny 43 54 c Porządzie 0,17 uŜytek ekologiczny 44 106 i Przetycz 0,44 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 45 134 d Przetycz 0,46 Ol ochroną 46 219 b Przetycz 0,76 uŜytek ekologiczny 47 195 f Somianka 0,61 Bagno 48 203 f Somianka 0,99 uŜytek ekologiczny 49 204 c Somianka 1,42 Bagno 50 211 i Somianka 0,64 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 51 218 h Somianka 0,37 Lł ochroną grunt do objęcia szczególną 52 219 d Somianka 0,90 Lł ochroną
57
Lp. Oddział Leśnictwo Pow. [ha] TSL Uwagi 53 223 i Somianka 0,76 uŜytek ekologiczny 54 228 f Somianka 1,34 uŜytek ekologiczny 55 229 b Somianka 0,31 uŜytek ekologiczny 56 232 d Somianka 0,28 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 57 233 h Tuchlin 1,06 OlJ ochroną 58 234 d Tuchlin 0,72 uŜytek ekologiczny 59 234 i Tuchlin 4,79 uŜytek ekologiczny uŜytek ekologiczny (zbiornik 60 234 j Tuchlin 0,36 wodny) 61 235 c Tuchlin 1,45 uŜytek ekologiczny 62 235 l Tuchlin 5,12 uŜytek ekologiczny 63 272 c Tuchlin 0,72 Bagno grunt do objęcia szczególną 64 276 i Tuchlin 1,06 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 65 277 g Tuchlin 1,01 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 66 278 a Tuchlin 1,41 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 67 278 o Tuchlin 0,84 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 68 278 p Tuchlin 0,44 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 69 278 r Tuchlin 1,26 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 70 279 h Tuchlin 0,75 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 71 279 m Tuchlin 0,40 Ol ochroną 72 280 n Tuchlin 0,45 Bagno 73 162 g Wiśniewo 0,22 uŜytek ekologiczny grunt do objęcia szczególną 74 209 b Wiśniewo 3,90 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 75 229 b Wiśniewo 1,70 Ol ochroną grunt do objęcia szczególną 76 230 a Wiśniewo 1,40 Ol ochroną Grunty do objęcia szczególną ochroną, podane w powyŜszej tabeli, są to lasy silnie zalewane i podtopione, często z zamierającym drzewostanem, które ze względów biocenotycznych zostały w planie urządzenia lasu wyłączone z odnowienia i przeznaczone do ochrony. Zapisanie w planie urządzenia lasu jako „grunt do objęcia szczególną ochroną” jest wyłącznie zapisem o rodzaju powierzchni SILP i nie oznacza konieczności obejmowania tych gruntów ochroną w rozumieniu Ustawy o ochronie przyrody (IUL § 14 ust. 8 pkt 2) . WaŜnymi typami mokradeł są równieŜ lasy, zwłaszcza na siedliskach bagiennych i zalewowych. Do takich lasów zaliczamy olsy, łęgi i bory bagienne.
58 Lasów na siedlisku Ol jest w nadleśnictwie 369,77 ha, OlJ – 699 ha, Lł – 2,45 ha a LMb – 3 ha. Łącznie jest to 1074,22 ha czyli nieco ponad 5% lasów nadleśnictwa.
Rys. 19. Podtopiony ols – cenny typ ekosystemu mokradłowego
Rozmieszczenie siedlisk mokradłowych na terenie nadleśnictwa nie jest równomierne. W obrębie Leszczydół, poza leśnictwem Somianka, gdzie występują płaty ładnie wykształconych olsów i olsów jesionowych, brak jest w zasadzie siedlisk mokradłowych. Najwięcej mokradeł, bagienek, lasów podmokłych jest w obrębie Jegiel, zwłaszcza w leśnictwie Tuchlin, gdzie znaczną powierzchnię zajmują olsy i olsy jesionowe oraz podmokłe łąki. RównieŜ w obrębie Długosiodło występują dość licznie śródleśne bagienka oraz dobrze wykształcone płaty olsów jesionowych, połoŜone wzdłuŜ śródleśnych strumieni. Specyficznym obszarem mokradłowym jest rozległy obszar torfowisk niskich – Bagno Pulwy. Jeszcze w 1939 r, torfowiska zajmowały tu powierzchnię ok. 3600 ha. Prawdopodobnie dawniej było na tym terenie płytkie jezioro, odcięte od Narwi wałem mineralnym. Obecnie Bagno Pulwy jest silnie odwodnione siecią rowów melioracyjnych. Torfy uległy zmurszeniu. Zachowały się jeszcze nieliczne stanowiska rzadkich roślin np. brzozy niskiej czy goździka pysznego.
59 Rys. 20. Bagno Pulwy wczesną wiosną
Tab. 11. Wykaz bagien opisanych jako wyłączenia nieliterowane (w ramach pododdziałów)
Lp. Leśnictwo Oddział Część wydzielenia Pow. [ha] 1 Czary 53 j centralna 0,10 2 Wiśniewo 204 g północno wschodnia 0,04 3 Wiśniewo 205 c północno wschodnia 0,10 4 Wiśniewo 231 g południowa 0,06 5 Wiśniewo 240 d południowo zachodnia 0,25 6 Małaszek 63 c centralna 0,12 7 Małaszek 90 b południowa 0,08 8 Małaszek 91 i południowa 0,08 9 Przetycz 106 b północno wschodnia 0,15 10 Przetycz 106 b wschodnia 0,12 11 Przetycz 132 c północno zachodnia 0,08 12 Przetycz 133 f centralna 0,09 13 Przetycz 178 f centralna 0,17 14 Jeziorko 250 b południowa 0,08 15 Jeziorko 253 f centralna 0,22 16 Jeziorko 255 c centralna 0,10 17 Jeziorko 263 d północna 0,18 18 Jeziorko 266 k wschodnia 0,05 19 Jeziorko 269 f północno zachodnia 0,24 20 Jeziorko 269 g północno wschodnia 0,15 21 Jeziorko 277 l południowa 0,12 22 Jeziorko 286 d południowa 0,10 23 Dalekie 18 h północno wschodnia 0,05
60
Lp. Leśnictwo Oddział Część wydzielenia Pow. [ha] 24 Dalekie 72 f południowo zachodnia 0,10 25 Knurowiec 163 g północno wschodnia 0,08 26 Knurowiec 167 a północno wschodnia 0,10 27 Knurowiec 216 d północna 0,10 28 Knurowiec 221 b centralna 0,25 29 Knurowiec 246 f zachodnia 0,07 30 Tuchlin 154 a północna 0,10 31 Tuchlin 233 c południowo wschodnia 0,25 32 Tuchlin 233 g północno zachodnia 0,25 33 Tuchlin 256 b centralna 0,08 34 Tuchlin 257 c południowo wschodnia 0,10 35 Tuchlin 258 f zachodnia 0,24 36 Tuchlin 258 h północno zachodnia 0,15 37 Tuchlin 259 a centralna 0,24 38 Tuchlin 259 f wschodnia 0,10 39 Tuchlin 259 f południowo wschodnia 0,10 40 Tuchlin 261 s zachodnia 0,15 41 Tuchlin 261 s północno wschodnia 0,24 42 Tuchlin 272 g centralna 0,24 43 Tuchlin 272 h wschodnia 0,10 44 Tuchlin 272 h północna 0,24 45 Tuchlin 276 h północna 0,15 46 Tuchlin 277 a północna 0,10 47 Tuchlin 277 d północna 0,15 48 Tuchlin 277 d północna 0,15 49 Tuchlin 277 d południowa 0,10 50 Tuchlin 277 h północno wschodnia 0,25 51 Tuchlin 277 h centralna 0,15 52 Tuchlin 278 g zachodnia 0,20 53 Tuchlin 280 h południowo zachodnia 0,10 54 Tuchlin 283 c północna 0,20 55 Porządzie 237 f północno wschodnia 0,07 56 Porządzie 38 b północna 0,16 57 Ochudno 116 f północna 0,04 58 Somianka 189 c południowo zachodnia 0,15 59 Somianka 202 f centralna 0,15 60 Somianka 211 d północno wschodnia 0,15
61
4.3 TYPY SIEDLISKOWE LASU
Tab. 12. Zestawienie powierzchni i udziału typów siedliskowych lasu w Nadleśnictwie Wyszków
Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo TSL pow. [ha] % pow. [ha] % pow. [ha] % pow. [ha] % Bs 6,01 0,08 5,30 0,09 11,31 0,06 Bśw 3232,52 42,40 971,88 14,98 606,62 10,25 4811,02 24,02 Bw 1,47 0,02 1,47 0,01 BMśw 2186,46 28,68 2257,50 34,79 1995,64 33,71 6439,60 32,15 BMw 163,11 2,14 17,11 0,26 3,80 0,06 184,02 0,92 LMśw 883,75 11,59 2159,35 33,28 2402,81 40,59 5445,91 27,18 LMw 415,41 5,45 157,48 2,43 94,85 1,60 667,74 3,33 LMb 3,00 0,04 3,00 0,01 Lśw 77,54 1,02 288,90 4,45 671,27 11,34 1037,71 5,18 Lw 41,48 0,54 268,84 4,14 49,25 0,83 359,57 1,79 Lł 1,18 0,01 1,27 0,02 2,45 0,01 Ol 247,47 3,25 96,59 1,49 25,71 0,43 369,77 1,85 OlJ 364,41 4,78 270,78 4,18 63,81 1,08 699,00 3,49 Razem 7623,81 100,00 6488,43 100,00 5920,33 100,00 20032,57 100,00
Rys. 21. Udział procentowy typów siedliskowych lasu w Nadleśnictwie Wyszków
BMw; 0,92 LMśw; 27,18
LMw; 3,33
LMb; 0,01
Lśw; 5,18 BMśw; 32,15 Lw; 1,79
Lł; 0,01 Ol; 1,85
OlJ; 3,49
Bs; 0,06
Bśw; 24,02 Bw; 0,01
62 W Nadleśnictwie Wyszków przewaŜają siedliska borów mieszanych i lasów mieszanych – zajmują łącznie nieco ponad 63% powierzchni lasów. Prawie 1/5 powierzchni leśnej zajmuja ubogie siedliska borów. Siedliska świeŜe zajmują ponad 88% powierzchni lasów, siedliska wilgotne ok. 6% a bagienne – niespełna 2%. Siedliska łęgowe zajmują 3,5% powierzchni.
4.4 SIEDLISKA PRZYRODNICZE
Ustawa o ochronie przyrody: Art. 5. 17) siedlisko przyrodnicze obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne; Art. 30. 1. Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, tryb i zakres opracowania projektu planu ochrony, o którym mowa w art. 29 ust. 1, w tym sposoby ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony wyznacza się obszary Natura 2000, kierując się potrzebą ochrony tych obszarów. Aktem prawa europejskiego w tym zakresie jest Dyrektywa Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny ( Council Directive 92/43/EEC ), tzw.: Dyrektywa Siedliskowa. Ochronie podlegają: „Siedliska przyrodnicze będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (o znaczeniu wspólnotowym), które występują na terenie państw wspólnoty i: ••• są zagroŜone zanikiem w swym naturalnym zasięgu, lub ••• mają niewielki obszar występowania w wyniku regresji lub uwarunkowań naturalnych, lub ••• są przykładami cech typowych dla regionów biogeograficznych, na obszarze których leŜą kraje Wspólnoty Europejskiej.” Siedliska przyrodnicze są to „obszary lądowe lub wodne, wyodrębnione w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno całkowicie naturalne jak i półnaturalne” (Dyrektywa Siedliskowa). Siedliska przyrodnicze według tej definicji są więc pojęciem szerszym niŜ siedliska leśne, według typologii lasu. W ustawie z 2004 r, w przeciwieństwie do wcześniejszej ustawy, ochroną objęto jedynie siedliska przyrodnicze, połoŜone w obszarach Natura 2000.
63 Tab. 13. Siedliska przyrodnicze z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej występujące na gruntach nadleśnictwa
Nazwa siedliska Kod Obręby Razem siedliska Długosiodło Jegiel Leszczydół wydmy śródlądowe z murawami 2330 0,94 0,94 napiaskowymi niŜowe i górskie świeŜe łąki 6510 5,62 18,62 14,57 38,81 uŜytkowane ekstensywnie grąd subkontynentalny 9170 75,51 392,36 1027,26 1495,13 łęgi olszowe i jesionowe 91E0* 439,94 264,23 51,29 755,46 ciepłolubne dąbrowy 91I0* 9,33 9,33 sosnowy bór chrobotkowy 91T0 30,99 5,30 36,29 Razem 553,00 684,54 1098,42 2335,96 * siedliska priorytetowe Oprócz siedlisk o znaczeniu wspólnotowym, których odpowiednia reprezentacja stwarza przesłanki do tworzenia Obszarów Natura 2000, wyróŜniono jeszcze siedliska priorytetowe, za których istnienie „Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność” (Dyrektywa Siedliskowa). Są to siedliska, które występują wyłącznie na terytorium Unii Europejskiej, w związku z tym ich ochrona i istnienie zaleŜą od działań podjętych na obszarze UE. W krajach UE występuje 218 typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, oraz 71 siedlisk priorytetowych. W Polsce zidentyfikowano występowanie 76 typów siedlisk, w tym 15 priorytetowych. Na obszarze Nadleśnictwa Wyszków zinwentaryzowano 6 typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, w tym 2 priorytetowe: Grąd subkontynentalny 9170 Grądy, są to silnie zróŜnicowane, wielogatunkowe lasy liściaste i mieszane, wykształcające się na Ŝyznych siedliskach Lśw, Lw rzadziej LMśw i LMw. Drzewostan jest zróŜnicowany warstwowo: górne piętro tworzy zazwyczaj dąb szypułkowy, lipa, klon, grab, jawor. W dolnym piętrze dominują gatunki z drzewostanu, głównie grab. Bogato rozwinięty jest podszyt złoŜony z: kruszyny, leszczyny, trzmieliny i in. Warstwa runa to przede wszystkim wczesne geofity wiosenne: zawilec gajowy, miodunka ćma, przylaszczka pospolita, kokorycze, ziarnopłon wiosenny itp. Później kwitną: gwiazdnica wielkokwiatowa, czworolist pospolity, szczyr trwały, marzanka wonna i in. Fitosocjologicznie siedlisko odpowiada zespołowi Tilio Carpinetum .
64 Rys. 22. Płaty grądów w Nadleśnictwie Wyszków
Na terenie nadleśnictwa jest to najliczniej reprezentowane siedlisko przyrodnicze z listy „siedlisk naturowych”. Zajmują one powierzchnię 1495 ha. Grądy występują głównie w obrębie Leszczydół oraz obrębie Jegiel. W Leszczydole grądy zlokalizowane są w zasadzie w południowej części uroczyska, na północ od Wyszkowa w okolicach Ochudna i Leszczydołu Nowin. Siedlisko to zajmuje równieŜ całą stromą skarpę opadającą w kierunku Bagna Pulwy w północnej części obrębu.
Rys. 23. Grądy ze zuboŜoną warstwą runa W obrębie Jegiel ładnie wykształcone płaty grądów zlokalizowane są w leśnictwie Knurowiec, wokół stawów hodowlanych, ale najładniejsze fragmenty Ŝyznych lasów liściastych, z bogatym runem i zniekształcone w najmniejszym stopniu porastają skarpę w okolicach Traktu Napoleońskiego w leśnictwie Tuchlin. Największym zniekształceniem siedlisk 9170 na terenie nadleśnictwa jest powszechna pinetyzacja objawiająca się dominacją sosny w I piętrze
65 drzewostanu. W drugim piętrze dość licznie występuje grab i lipa. Runo bardzo często jest zuboŜone w gatunki Ŝyznych lasów, występują natomiast licznie gatunki borowe: borówka czernica, kosmatka owłosiona itp. Częstym zjawiskiem jest równieŜ słaby rozwój runa związany ze znacznym pokryciem II piętra grabowego lub lipowego i grubą warstwą ścioły, której rozkład jest utrudniony ze względu na zwiększone zakwaszenie gleby.
Rys. 24. Gatunki roślin typowe dla grądów
Gwiazdnica wielkokwiatowa Przylaszczka pospolita Gajowiec Ŝółty Gatunkami które najczęściej spotykane są w runie grądów na terenie nadleśnictwa są: zawilec gajowy, gwiazdnica wielkokwiatowa, konwalia majowa, perłówka zwisła, turzyca palczasta, gajowiec Ŝółty. W leśnictwie Knurowiec dość pospolicie występują: bluszcz pospolity, lilia złotogłów i przylaszczka pospolita. Łęg olszowo jesionowy 91E0 – siedlisko priorytetowe Siedlisko zajmujące doliny cieków wodnych, zwykle wykształcające się na glebach mułowych, torfowo mułowych, murszowych bądź madach rzecznych, na typach siedliskowych lasu OlJ, Lw lub Ol (na glebach nietorfowych). Od olsów, odróŜnia je przede wszystkim typ gospodarki wodnej, charakteryzujący się licznymi zalewami powierzchniowymi lub ruchomymi wodami gruntowymi. W drzewostanie powinien dominować jesion ze współudziałem olszy czarnej i dębu szypułkowego, jednak obecnie, w wyniku panującej choroby jesionów, są to praktycznie lite drzewostany olszowe. W runie rosną wysokie zioła i trawy: pokrzywa zwyczajna, wiązówka błotna, a takŜe inne rośliny: podagrycznik pospolity, czartawa pospolita, bodziszek cuchnący, śledziennica skrętolistna, ziarnopłon wiosenny, kuklik zwisły. Bujnie rozwinięta moŜe być warstwa krzewów. Tworzą ją wówczas: czeremcha zwyczajna, porzeczka czarna, kalina, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna, bez czarny.
66 Rys. 25. Pięknie wykształcony łęg olszowy w obrębie Długosiodło
Typowo wykształcone łęgi występują w obrębie Długosiodło wzdłuŜ cieków wodnych uchodzących do rzeki Wymarkacz. Są to najczęściej lite olszyny na siedliskach OlJ z bogatym zestawem gatunków łęgowych w runie, podszytem tworzonym głównie przez czeremchę. Wiosną są to siedliska silnie uwodnione, czasami zalewane. Specyfiką łęgów na terenie nadleśnictwa jest to, Ŝe o ich ekologii decydują w mniejszym stopniu wody zalewów powierzchniowych niŜ ruchome wody podpowierzchniowe i przypowierzchniowe. Zdarzają się jednak i płaty łęgów klasycznie wykształconych przez zalewy powierzchniowe. Brak zalewów jest najczęstszym zniekształceniem siedliska. Dość częste są płaty siedlisk silnie zmienione wskutek przesuszenia co w dość szybkim tempie prowadzi do ich grądowienia. Z drugiej strony dość duŜo siedlisk łęgowych, powstało w wyniku przesuszenia i uruchomienia wód gruntowych w olsach. O ich „olsowym bagiennym” pochodzeniu świadczy struktura kępkowa olch rosnących na wywyŜszeniach. W runie natomiast wybitnie dominują gatunki łęgowe, zwłaszcza nitrofilne: pokrzywa zwyczajna, bodziszek cuchnący, wiązówka błotna, przytulia czepna, jasnota plamista itp oraz zioła: śledziennica skrętolistna, ziarnopłon wiosenny, piŜmaczek wiosenny itp.
67 Rys. 26. Ostre przejście między grądem a łęgiem olszowym na skarpie w leśnictwie Tuchlin
Tego typu łegi olszowe występują duŜymi płatami w leśnictwie Somianka oraz leśnictwie Tuchlin, gdzie tworzą mozaikę siedlisk łęgu i olsu.
Rys. 27. Rośliny typowe dla łęgów
Śledziennica skrętolistna Ziarnopłon wiosenny PiŜmaczek wiosenny Sosnowy bór chrobotkowy 91T0 Występuje na skrajnie ubogich, piaszczystych glebach, określanych typologicznie jako Bs lub uboga forma Bśw. Drzewostan tworzy sosna niskiej bonitacji, z nieznaczną domieszką brzozy brodawkowatej. Podszyt jest bardzo nieliczny, zazwyczaj składa się z sosny, jałowca i brzozy. Pokrywa ma charakter mszysto chrobotkowy, z dominacją gajnika lśniącego, rokietu pospolitego oraz róŜnych
68 gatunków chrobotków. Z roślin zielnych spotykamy borówkę brusznicę i czernicę, śmiałka pogiętego, kostrzewę owczą i in. Fitosocjologicznie siedlisko odpowiada zespołowi Cladonio Pinetum. Niektórzy autorzy uwaŜają, Ŝe bór chrobotkowy nie jest zbiorowiskiem naturalnym, ale powstałym w wyniku długotrwałego wpływu działalności człowieka, polegającego na na wygrabianiu ścioły oraz przebierowym uŜytkowaniu pojedynczych drzew. Zapewne część siedlisk boru chrobotkowego powstała na nieuŜytkowanych glebach rolniczych słabej jakości jako stadium przejściowe w kierunku sukcesji do boru świeŜego. Prawdopodobnie równieŜ bór suchy jest degeneracyjną postacią boru świeŜego (Poradnik ochrony siedlisk i gatunków tom 5). W Nadleśnictwie Wyszków siedliska boru chrobotkowego zajmują powierzchnię 36 ha. Bory te występują w północnej części nadleśnictwa w niewielkich kompleksach lasów, głównie porolnego pochodzenia. Są to młode drzewostany na ubogich piaszczystych glebach, arenosolach. Bory chrobotkowe rzadko zajmują znaczne powierzchnie. Na ogół wykształcają się na obrzeŜach drzewostanów, zajmując wąskie pasy wzdłuŜ dróg leśnych, występują takŜe w rozluźnionych partiach drzewostanów.
Rys. 28. Bór chrobotkowy
69 Świetlista dąbrowa 91I0 – siedlisko priorytetowe Świetlistą dąbrowę tworzą drzewostany sosnowo dębowe, lub tylko dębowe, o rzadkim zwarciu z niezwykle bogatym runem. Geneza tego siedliska jest najprawdopodobniej antropogeniczna. Bogaty skład gatunkowy roślinności runa, a przede wszystkim znaczny udział gatunków ciepłolubnych, okrajkowych, wykształcił się w efekcie umiarkowanego uŜytkowania drzewostanu oraz ekstensywnego wypasu, nie dopuszczającego do zarastania Ŝyznego siedliska podszytem. Runo świetlistej dąbrowy składa się przeciętnie z ok. 65 gatunków, wśród których spotykamy zarówno gatunki borowe, gatunki Ŝyznych lasów, jak i gatunki światłolubnych zbiorowisk okrajkowych. Na terenie nadleśnictwa dobrze wykształcone świetliste dąbrowy występują w oddz. 174 i 200 obrębu Jegiel. Płat świetlistej dąbrowy porasta tu niewielki wał. Drzewostan dębowy z udziałem sosny jest nieznacznie przerzedzony, podszyt tworzy jałowiec, kruszyna, grab i dąb. Runo stanowi mozaikę gatunków borowych, grądowych i licznych gatunków ciepłolubnych, charakterystycznych dla świetlistych dąbrów: pięciornik biały, miodownik melisowaty, miodunka wąskolistna, dzwonek brzoskwiniolistny, sierpik barwierski, dziurawiec skąpolistny, kokoryczka wonna, konwalia majowa itp. NiŜowe świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie 6510 Siedlisko półnaturalnych, uŜytkowanych kośnie łąk, bogatych w gatunki bylin. W klasycznym ujęciu siedliska prezentownym w Poradniku ochrony siedlisk i gatunków tom 3, są to wyłącznie łąki siedlisk świeŜych i umiarkowanie wilgotnych, a więc tak zwane „łąki grądowe” – występujące na siedliskach potencjalnych grądów. Natomiast wg unijnego podręcznika interpretacji siedlisk (Interpretation manual of European Union habitats EUR25 2003) do tego siedliska zaliczamy równieŜ łąki wilgotne, niezabagnione, pozostające w dynamicznym kręgu zbiorowisk łęgowych. Łąki świeŜe zajmują w nadleśnictwie powierzchnię 38,81 ha. Zlokalizowane są w rozproszeniu na obszarze całego nadleśnictwa. Ładne łąki występują np. na północnej granicy obrębu Leszczydół, przy skarpie opadającej w kierunku Bagna Pulwy. Dobrze wykształcone płaty łąk występują równieŜ w leśnictwie Tuchlin w oddz. 261 i 271. Typowy skład gatunkowy łąk świeŜych i wilgotnych na terenie nadleśnictwa tworzą: wyczyniec łąkowy, rajgras wyniosły, jaskier rozłogowy, przytulia właściwa, kupkówka pospolita, kłosówka miękka, babka lancetowata, krwawnik pospolity, kosmatka polna, złocień właściwy i in.
70 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 2330 Siedlisko ubogich, piaszczystych wydm śródlądowych, niezalesionych, porośniętych skąpą roślinnością, głównie szczotlichą siwą. Siedlisko to stwierdzono w jednym miejscu, w leśnictwie Przetycz w oddz 219b Występujaca w tym miescu wydma chroniona jest jako uŜytek ekologiczny.
4.5 ZBIOROWISKA ROŚLINNE
Obecnie rozpoznano na omawianym obszarze występowanie 11 zbiorowisk leśnych w randze zespołu. Są to: Klasa: Rząd: Związek: Podzwiązek: Zespół: Vaccinio Piceetea Br. Bl. in Br. Bl. et al. 1939 Piceetalia abietis Pawł. in Pawł & al. 1928 Dicrano Pinion W.Mat. 1962 Peucedano Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat. & J.Mat. 1973 kontynentalny bór sosnowy świeŜy Leucobryo Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat. & J.Mat. 1973 subatlantycki bór sosnowy świeŜy Cladonio Pinetum Juraszek 1927 bór sosnowy suchy Molinio caeruleae Pinetum W.Mat. & J.Mat. 1973 bór sosnowy wilgotny Querco roboris Pinetum (W.Mat. 1981) J.Mat. 1988 kontynentalny bór mieszany Querco Fagetea Br. Bl. & Vlieg. 1937 Quercetalia pubescenti petraeae Klika 1933 corr. Morawec in Begiun & Theurillat 1984 Potentillo albae Quercion petraeae Zol. & Jak. 1957 n.nov. Jak. 1967 Potentillo albae Quercetum petraeae Libb. 1933 n.inv. Oberd. 1957 em. Muller 1991 świetlista dąbrowa subkontynentalna Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928 Carpinion betuli Issler 1931 em. Oberd. 1953 Tilio Carpinetum Tracz. 1962 grąd subkontynentalny
71 Alno Ulmion Br. Bl. & Tx. 1943 Alnenion glutinosao incanae Seibert 1987 Fraxino Alnetum W.Mat. 1952 łęg jesionowo olszowy Salicetea purpureae Moor 1958 Salicetalia purpureae Moor 1958 Salcion albae Soo 1930 em. Moor 1958 Salicetum albo fragilis T. 1955 nadrzeczny łęg wierzbowy Populetum albae Br. Bl. 1931 nadrzeczny łęg topolowy Alnetea glutinosae Br. Bl. & Tx. 1943 Alnetalia glutinosae Tx. 1937 Alnion glutinosae (Malciut 1929) Meijer Drees 1936 Ribeso nigri Alnetum Sol. Górn. (1957) 1987 ols porzeczkowy Bór sosnowy suchy Cladonio Pinetum. Skrajnie ubogie i suche płaty fitocenoz sosnowych, z bardzo ubogim runem, zdominowanym przez naziemne porosty z rodzaju Cladonia , mszaki i oligotroficzne gatunki roślin tj.: borówkę czarną i b. brusznicę, wrzosa zwyczajnego, pszeńca zwyczajnego, kostrzewę owczą itp. Na obszarze nadleśnictwa bory suche zajmują utrwalone wydmy powstałe z piasków eolicznych oraz płaskie tereny powstałe z zalesienia gruntów rolnych słabej jakości. Często płaty zespołu tworzą się efemerycznie (przejściowo) w młodszych klasach wieku lub lokalnych prześwietleniach wśród uboŜszych partii borów świeŜych. Subatlantycki bór sosnowy świeŜy Leucobryo Pinetum i kontynentalny bór sosnowy świeŜy Peucedano Pinetum Nadleśnictwo Wyszków połoŜone jest w strefie wzajemnego przenikania się dwóch wikaryzujacych ze sobą zbiorowisk borowych. Granica między kontynentalnym, a suboceanicznym borem świeŜym, przebiega wg Matuszkiewicza (2001) na Bugu. Oba te zespoły leśne wykształcają się na ubogich, świeŜych glebach bielicowych. W drzewostanie dominuje sosna z niewielkim udziałem brzozy brodawkowatej. Podszyt zajmuje na ogół niewielki procent powierzchni i tworzy go jałowiec, kruszyna, jarząb i dąb. W runie, o charakterze pokrywy mszysto czernicowej, dominuje borówka czarna i brusznica, wrzos zwyczajny, śmiałek pogięty i mszaki: gajnik lśniący, rokiet pospolity widłoząb wieloszczecinkowy. RóŜnice między zespołami wyraŜają się w większym bogactwie gatunkowym runa w zespole Peucedano Pinetum, a uboŜszym składem runa w zespole Leucobryo Pinetum . W Nadleśnictwie Wyszków bory świeŜe zajmują duŜe powierzchnie, głównie w obrębie Długosiodło.
72 Bór sosnowy wilgotny Molinio Pinetum Sosnowy bór wilgotny związany jest z lokalnymi obniŜeniami terenu wśród borów sosnowych. Na terenie nadleśnictwa występuje na nieduŜych powierzchniach. Najczęściej porasta wilgotne glejobielice, rzadziej z gleby z nieznacznym procesem torfotwórczym. Drzewostan boru wilgotnego tworzy sosna zwyczajna, zazwyczaj wysokiej bonitacji, z domieszką brzozy omszonej i osiki. W podszycie, czasem o duŜym zagęszczeniu, występuje przede wszystkim kruszyna oraz podrosty brzóz. Runo tworzą wysoko rozwijające się krzewinki borówki czarnej, rzadziej bagna zwyczajnego i borówki bagiennej. Stałym składnikiem jest trzęślica modra, choć jej udział moŜe być róŜny. Kontynentalny bór mieszany Querco roboris Pinetum Jedno z najpowszechniej spotykanych w nadleśnictwie zbiorowisk roślinnych, czasami zniekształcone przez nadmierny udział sosny. W sensie typologicznym odpowiada siedliskom BMśw i BMw. W drzewostanie, w typowo wykształconym Querco roboris Pinetum , dominuje sosna z dość duŜym udziałem dębu oraz brzozy. W podszycie występuje dąb szypułkowy, kruszyna, leszczyna, grab, trzmielina. W runie, które stanowi mozaikę gatunków borowych i lasowych, dominuje zawyczaj borówka czarna i mszaki: gajnik lśniący, rokiet pospolity, płonnik strojny. Zmienny jest udział gatunków mezotroficznych, które występują stale ale zazwyczaj z niewielkim pokryciem. Są to: perłowka zwisła, turzyca palczasta, zawilec gajowy, dąbrówka rozłogowa. Czeste są gatunki pospolite, związane z borami mieszanymi: konwalia majowa, siódmaczek leśny, konwalijka dwulistna, orlica pospolita itp. Bory mieszane są zbiorowiskiem zajmującym znaczne powierzchnie w Nadleśnictwie Wyszków. W zaleŜności od Ŝyzności gleb mogą występować w postaci podzespołu typowego, wilgotnego lub Ŝyznego. Podzespół typowy ( Q.r. P. typicum ) rozwija się na świeŜych oligotroficznych glebach rdzawych bielicowanych i bielicowych. Podzespół wilgotny ( Q.r. P. molinietosum ) wykształca się w wilgotnych wariantach siedlisk, głównie na glebach gruntowo glejowych. Stosunkowo częsty podzespół Ŝyzny, leszczynowy ( Q.r. P. coryletosum ) wykształca się na Ŝyźniejszych glebach rdzawych i stanowi dynamiczne przejście od borów mieszanych do grądów. Grąd subkontynentalny Tilio Carpinetum Typowe grądy wykształcają się w szerokim spektrum siedliskowym, od połoŜonych na lokalnych wysoczyznach, na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych grądów wysokich, przez Ŝyzne siedliska lasów na glebach brunatnych
73 właściwych – grądy typowe, po zbliŜające się do łęgów grądy niskie. Skład drzewostanu jest róŜnorodny, na ogół w prawidłowo wykształconych płatach, są to wielogatunkowe drzewostany złoŜone z dębu, lipy, grabu, sosny, klonu, olszy i jesionu. Grąd typowy Tilio Carpinetum typicum reprezentuje dobrze wykształcone fitocenozy, z duŜym udziałem gatunków mezotroficznych: gajowcem Ŝółtym, przytulią wonną, gwiazdnicą wielkokwiatową, zawilcem gajowym, przylaszczką pospolitą, perłówką zwisłą i.in. W grądzie wysokim Tilio Carpinetum calamagrostietosum , runo przyjmuje formę bardziej trawiastą, z gatunkami przechodzącymi z borów mieszanych: orlicą pospolitą, konwalią majową, kokoryczką wonną, pszeńcem gajowym i trzcinnikiem leśnym. W grądzie niskim Tilio Carpinetum stachyetosum – najbardziej zbliŜonym ekologicznie do łęgów – zaznacza się zwiększony udział gatunków wilgociolubnych: czworolista pospolitego, olszy, podagrycznika, czyścca leśnego itp. Najładniejsze płaty grądów występują na stromych skarpach opadających w kierunku doliny Bugu oraz Bagna Pulwy, oraz w pobliŜu siedziby biura nadleśnictwa. W warunkach nadleśnictwa znaczna powierzchnia potencjalnych grądów jest obecnie zajęta przez zbiorowiska zastępcze – głównie fitocenozy nawiązujące składem i strukturą runa i drzewostanu do borów mieszanych, lub lite sośniny z II piętrem grabowym lub lipowym i słabo wykształconym runem zdominowanym przez borówkę czernicę. Łęg jesionowo olszowy Fraxino Alnetum Zespół wykształcający się na Ŝyznych glebach, okresowo poddanych zalewom wodnym. W typowych płatach zespołu drzewostan buduje olsza i jesion, bogato rozwiniętą warstwę krzewów tworzą: czeremcha pospolita, kruszyna, wierzby, bez czarny, kalina koralowa oraz pnącza: chmiel i kielisznik zaroślowy. W runie dominują wysokie byliny: pokrzywa, turzyce, tarczyca pospolita, karbieniec pospolity itp. oraz rośliny zielne: czartawa pospolita i drobna, śledziennica skrętolistna, jaskier rozłogowy, czworolist pospolity, ziarnopłon wiosenny, śledziennica skrętolistna. Płaty zniekształcone obejmują drzewostany na siedliskach OlJ, z dominacją olszy. Łęgi jesionowo olszowe w formie typowej, a więc kształtowanej pod wpływem zalewów bądź ruchomych wód gruntowych występują wzdłuŜ niewielkich cieków wodnych w obrębie Długosiodło. W nieco mniej typowej formie – jako łęgi powstałe w efekcie odwodnienia olsów i uruchomienia wód gruntowych – spotykane są duŜymi płatami leśnictwach Tuchlin i Somianka. Świetlista dąbrowa Potentillo albae Quercetum Świetlista dąbrowa, to specyficznie wykształcające się zbiorowisko, które oprócz zaleŜności od warunków siedliskowych i klimatu, w znacznym stopniu kształtowane
74 było w efekcie gospodarczej działalności człowieka. Drzewostan świetlistej dąbrowy buduje dąb bezszypułkowy z domieszką sosny, runo jest bogate w gatunki, zwłaszcza ciepłolubne. Spotkać tu moŜemy dzwonka brzoskwiniolistnego, pięciornika białego, miodownika melisowatego, kokoryczkę wonną, miodunkę wąskolistną i in. Ładne płaty świetlistej dąbrowy występują w oddz. 174 i 200 obrębu Jegiel. Płaty zbliŜone kompozycją gatunków do świetlistych dąbrów, ale wykształcone na Ŝyznych siedliskach odnaleziono w oddz.: 282f, 218g i 244b obrębu Jegiel. Lasy i zarośla wierzbowe Salicetum albo fragilis, Populetum albae, Salicetum triandro viminalis Zbiorowiska z grupy nadrzecznych zarośli i łęgów wierzbowych i topolowych najlepiej wykształciły się w dolinach rzek – głównie Bugu. Są to zbiorowiska krzaczastych wierzb oraz róŜnie wykształconych zadrzewień topolowych i wierzbowych, tworzące wraz z sąsiadującymi szuwarami i zakolami rzecznymi, mozaikę siedlisk przyrodniczych, szczególnie cennych dla wielu gatunków ptaków. Ols porzeczkowy Ribeso nigri Alnetum Ols porzeczkowy Ribeso nigri Alnetum , porasta Ŝyzne, ale podtopione gleby torfowisk niskich i murszów. Posiada specyficzną kępkowo dolinkową strukturę runa, gdzie w dolinkach grupują się gatunki bagienne: nerecznica błotna, kosaciec Ŝółty, turzyca długokłosa i nibyciborowata, a w kępach olszyn gatunki lasów i borów: porzeczka czarna, borówka czernica, siódmaczek leśny itp. W drzewostanie zdecydowanie dominuje olsza czarna, z nieznacznym udziałem brzozy omszonej, jesionu i sporadycznie świerka. Podszyt tworzy przewaŜnie olsza z kruszyną, porzeczka czarna i czeremcha pospolita. Opis niektórych z powyŜej opisanych zespołów pokrywa się z opisem siedlisk przyrodniczych. Wynika to z faktu, Ŝe interpretacja siedlisk przyrodniczych odbywa się zazwyczaj na podstawie kryteriów fitosocjologicznych, w związku z czym siedliska te są toŜsame z zespołami roślinnymi. PoniŜej przedstawiono listę zespołów leśnych i odpowiadające im typy siedlisk przyrodniczych: Cladonio Pinetum – siedlisko 91T0 Tilio Carpinetum – siedlisko 9170 Fraxino Alnetum, Populetum albae, Salicetum albo fragilis – siedlisko 91E0, Potentillo albae Quercetum – siedlisko 91I0
75 4.6 FLORA
Obszar nadleśnictwa jest zróŜnicowany pod względem podstawowych typów siedlisk gatunków roślin, a co za tym idzie róŜnorodność gatunkowa jest tu dość duŜa. WyróŜnić moŜna dwa typy siedlisk, które z punktu widzenia roślinności i flory są diametralnie róŜne. Pierwszym typem ekosystemów są lasy. W przypadku Nadleśnictwa Wyszków są to głównie zwarte kompleksy leśne Puszczy Białej, a więc obszaru o historycznej ciągłości lasu. Puszcza Biała jest dość monotonnym obszarem sandrowym, porośniętym głównie przez bory sosnowe i bory mieszane, a w południowo zachodniej części równieŜ grądy. Są to siedliska wielu rzadkich gatunków roślin leśnych. W borach spotykane są gatunki oligotroficzne, obecnie zanikające, jak np.: gruszyczka jednostronna, gruszyczka zielonawa, pomocnik baldaszkowy, widłak spłaszczony, mącznica lekarska i zamieszczona w Polskiej czerwonej księdze roślin – sasanka otwarta. Jeszcze do niedawna spotkać moŜna tu było niezwykle rzadkiego zimozioła północnego – gatunek borealny. Obecnie stanowisko to nie zostało potwierdzone. W grądach rosną gatunki mezotroficzne; wśród cenniejszych moŜna wymienić: lilię złotogłów, pluskwicę europejską, orlika pospolitego, bluszcza pospolitego, pierwiosnkę lekarską, podkolana białego, gnieźnika leśnego czy łuskiewnika róŜowego. Śródleśne wilgotne łąki są ostoją dla stroczyków, szczególnie kukułki krwistej, szerokolistnej i plamistej – jak np. łąki bagienne w leśnictwie Tuchlin. Drugim typem ekosystemów o olbrzymim znaczeniu dla roślin są wielkie doliny rzeczne i rozległe torfowiska niskie. Dolina Bugu, w której leŜy część gruntów nadleśnictwa to ogromna mozaika siedlisk waŜnych dla wielu gatunków. Przede wszystkim jest to dolina o charakterze mineralnym, w związku z czym jej brzegi tworzą rozległe pola piaskowe, na których wykształcają się murawy napiaskowe z ciekawymi gatunkami roślin: kocankami piaskowymi, rozchodnikiem ostrym, róŜnymi gatunkami chrobotków, zawciągiem pospolitym itp. Największą powierzchnię w dolinie zajmują rozległe, ekstensywnie uŜytkowane łąki siedlisko między innymi kwitnących bylin: przytulii właściwej, dzwonka rozpierzchłego, złocienia właściwego itp. Do ciekawszych gatunków, występujących w obszarze terytorialnego zasięgu nadleśnictwa naleŜy wymienić rosnąca na bagnie Pulwy brzozę niską – relikt późnoglacjalny, zachowany na niewielu stanowiskach w Polsce.
76
4.7 DRZEWOSTANY
4.7.1 GATUNKI DRZEW I KRZEWÓW
W lasach nadleśnictwa stwierdzono 34 gatunki drzew oraz 22 gatunki krzewów.
Tab. 14. Wykaz gatunków drzew i krzewów stwierdzonych na gruntach nadleśnictwa
Lp. Gatunki drzewiaste Lp. Gatunki krzewiaste 1. brzoza brodawkowata 1. berberys pospolity 2. brzoza omszona 2. bez czarny 3. buk zwyczajny 3. bez koralowy 4. czereśnia ptasia 4. czeremcha pospolita 5. daglezja zielona 5. czeremcha późna 6. dąb bezszypułkowy 6. dereń biały 7. dąb czerwony 7. dereń świdwa 8. dąb szypułkowy 8. głóg jednoszyjkowy 9. grab pospolity 9. głóg dwuszyjkowy 10. robinia akacjowa 10. jałowiec pospolity 11. grusza pospolita 11. kalina koralowa 12. jarząb pospolity 12. kruszyna pospolita 13. jabłoń dzika 13. leszczyna pospolita 14. jesion pensylwański 14. porzeczka czerwona 15. jesion wyniosły 15. porzeczka czarna 16. jodła pospolita 16. śliwa ałycza 17. kasztanowiec biały 17. śliwa tarnina 18. klon jawor 18. śnieguliczka biała 19. klon jesionolistny 19. szakłak 20. klon pospolity 20. trzmielina europejska 21. lipa drobnolistna 21. trzmielina brodawkowata 22. modrzew europejski 22. porzeczka czerwona 23. olsza czarna 24. olsza szara 25. sosna banksa 26. sosna czarna 27. sosna zwyczajna 28. świerk pospolity 29. topola biała 30. topola osika 31. wiąz górski 32. wiąz szypułkowy 33. wierzba iwa 34. Ŝywotnik olbrzymi Kolorem czerwonym oznaczono gatunki obce ekologicznie. W tej grupie gatunków 10 gatunków drzew oraz 4 gatunki krzewów są to gatunki obce ekologicznie. Tylko nieliczne z wyŜej wymienionych gatunków drzewiastych wchodzą w skład drzewostanów jako panujące lub współpanujące. Są to: sosna zwyczajna, modrzew europejski, świerk pospolity, dąb szypułkowy, bezszypułkowy i czerwony, klon pospolity i klon jawor, jesion wyniosły, grab pospolity, brzoza brodawkowata i omszona, olsza czarna, grochodrzew, topola osika i topola biała, lipa drobnolistna. 77 Pozostałe gatunki występują jako domieszki lub podszyt. Dominującą rolę w lasach nadleśnictwa odgrywa sosna, zajmując ponad 82 % powierzchni. DuŜo mniejszy udział ma dąb, zajmujący ok. 5% powierzchni i olsza – 6,5%, oraz brzoza ok. 3%. Pozostałe gatunki zajmują nieznaczne powierzchnie.
4.7.2 CHARAKTERYSTYKA DRZEWOSTANÓW
Tab. 15. [Wzór nr 1a] Porównanie wybranych cech taksacyjnych drzewostanów Nadleśnictwa Wyszków
Średni Przeciętna BieŜący Udział % Udział % Jednostka wiek zasobność przyrost siedlisk gatunków [lat] [m3/ha] [m3/ha] borowych iglastych Obręb Długosiodło 57 256 7 73,4 84,6 Obręb Jegiel 65 317 8 49,9 83,3 Obręb Leszczydół 63 302 8 43,6 85,0 Nadleśnictwo Wyszków 61 289 7 57,0 84,3 Na podstawie wyników aktualizacji zasobów leśnych w LP na dzień 1 stycznia 2006 Lasy Państwowe 60 231 7,2 57,0 76,4
Tab. 16. [Wzór nr 1b] Porównanie wybranych cech taksacyjnych drzewostanów w ramach grup funkcji lasu
Udział Udział Obiekt, nazwa: Przeciętny Przeciętny Średni Grupa gatunków gatunków rezerwatu, obrębu, wiek zapas przyrost funkcji liściastych iglastych nadleśnictwa [lat] [m3/ha] [m3/ha] [%] [%] lasy 50 234 7 56,2 43,8 ochronne Obręb Długosiodło ogółem 57 256 7 15,5 84,5 obręb lasy 56 279 8 53,6 46,4 ochronne Obręb Jegiel ogółem 65 317 8 17,0 83,0 obręb lasy 52 245 7 42,5 57,5 ochronne Obręb Leszczydół ogółem 63 302 8 14,8 85,2 obręb lasy 53 254 7 53,4 46,6 ochronne Nadleśnictwo Wyszków ogółem 61 289 7 15,7 84,3 nadl. Lasy ochronne we wszystkich obrębach cechują się niŜszymi wskaźnikami niŜ lasy gospodarcze. Przeciętnie średni wiek drzewostanów w lasach ochronnych jest niŜszy o 8 lat, a zasobność o 35 m 3/ha. Przyrost jest podobny w obu kategoriach. To co wyróŜnia pozytywnie lasy ochronne to wysoki udział gatunków liściastych wynoszący ok. 53%. Oznacza to Ŝe na ponad połowie powierzchni lasów ochronnych rosną gatunki liściaste. Udział ten w lasach gospodarczych wynosi niespełna 16%.
78 Jest to związane z tym, Ŝe główną kategorią lasów ochronnych na terenie nadleśnictwa są lasy wodochronne, a więc siedliska wilgotne i bagienne – zdominowane przez olszę czarną.
Tab. 17. [Wzór nr 13.] Zestawienie powierzchni [ha] i miąŜszości [m3] drzewostanów wg grup wiekowych i bogactwa gatunkowego
Powierzchnia [ha]/ miąŜszość [m3] Obręb, Bogactwo gatunkowe, Jednos Wiek Ogółem nadleśnictwo drzewostany tka <=40 Ogółem 41 80 lat > 80 lat [%] lat ha 738,61 2908,30 1295,81 4942,72 65,4 jednogatunkowe m3 129578 803834 482673 1416085 72,7 ha 694,41 619,06 218,38 1531,85 20,3 dwugatunkowe Obręb m3 92015 171447 82627 346089 17,8 Długosiodło ha 490,62 149,87 94,13 734,62 9,7 trzygatunkowe m3 50282 47450 39073 136805 7,0 cztero i więcej ha 263,26 45,19 37,14 345,59 4,6 gatunkowe m3 27141 12895 9249 49286 2,5 ha 516,75 1999,50 1517,47 4033,72 62,7 jednogatunkowe m3 100974 712434 607001 1420409 69,5 ha 357,00 572,94 281,76 1211,70 18,8 dwugatunkowe m3 50035 198146 101395 349576 17,1 Obręb Jegiel ha 273,78 335,12 104,70 713,60 11,1 trzygatunkowe m3 32267 117115 35399 184782 9,0 cztero i więcej ha 265,54 92,15 112,91 470,60 7,3 gatunkowe m3 22052 26890 39126 88068 4,3 ha 343,90 1504,26 722,98 2571,14 43,9 jednogatunkowe m3 61589 509364 273438 844391 47,4 ha 329,33 884,68 466,38 1680,39 28,7 dwugatunkowe Obręb m3 54379 313481 166819 534680 30,0 Leszczydół ha 376,44 462,92 274,63 1113,99 19,0 trzygatunkowe m3 46649 158911 110470 316029 17,7 cztero i więcej ha 326,68 124,62 41,59 492,89 8,4 gatunkowe m3 33778 39035 12830 85643 4,8 ha 1599,26 6412,06 3536,26 11547,58 58,2 jednogatunkowe m3 292141 2025632 1363112 3680885 63,8 ha 1380,74 2076,68 966,52 4423,94 22,3 dwugatunkowe Nadleśnictwo m3 196430 683075 350841 1230345 21,3 Wyszków ha 1140,84 947,91 473,46 2562,21 12,9 trzygatunkowe m3 129198 323476 184942 637615 11,0 cztero i więcej ha 855,48 261,96 191,64 1309,08 6,6 gatunkowe m3 82971 78821 61205 222996 3,9
79 Rys. 29. Udział powierzchniowy drzewostanów wg bogactwa gatunkowego
100% 4,6 7,3 8,4 6,6 90% 9,7 11,2 12,9 80% 19,0 20,3 18,8 70% 22,3
60% 28,7
50%
40% 65,4 62,7 30% 58,2
20% 43,9
10%
0% Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo
jednogatunkowe dwugatunkowe trzygatunkowe cztero i więcej gatunkowe
W nadleśnictwie przewaŜają drzewostany zbudowane z jednego gatunku – zajmują one ponad 58% powierzchni lasów. ZróŜnicowanie między obrębami jest tu dość duŜe – w obrębie Leszczydół lite jednogatunkowe drzewostany zajmują 44%, a w obrębie Długosiodło prawie 21% więcej. Mniejszy udział drzewostanów jednogatunkowych w Leszczydole wiąŜe się z większą powierzchnią drzewostanów zróŜnicowanych – przede wszystkim dwugatunkowych (29%) i trzygatunkowych (19%). Najmniejszy udział drzewostanów trzygatunkowych jest w obrębie Długosiodło (9,7%), a dwugatunkowych – w obrębie Jegiel (19%).
80
Tab. 18. [Wzór nr 14.] Zestawienie powierzchni [ha] i miąŜszości [m3] drzewostanów wg grup wiekowych i struktury
Powierzchnia [ha]/ miąŜszość [m3] Struktura Wiek Obręb, Jednos drzewostanów, nadleśnictwo tka Ogółem drzewostany Ogółem <=40 lat 41 80 lat > 80 lat [%]
ha 2186,90 3667,87 1498,14 7352,91 97,3 jednopiętrowe m3 299017 1015898 564379 1879294 96,5 ha 0,00 33,81 47,43 81,24 1,1 dwupiętrowe m3 0 15156 23813 38968 2,0 Obręb Długosiodło ha 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 wielopiętrowe m3 0 0 0 0 0,0 ha 0,00 20,74 99,89 120,63 1,6 w KO i KDO m3 0 4573 25430 30003 1,5 ha 1413,07 2947,11 1764,80 6124,98 95,3 jednopiętrowe m3 205327 1033725 709529 1948581 95,4 ha 0,00 40,04 99,48 139,52 2,2 dwupiętrowe m3 0 17841 44261 62102 3,0 Obręb Jegiel ha 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 wielopiętrowe m3 0 0 0 0 0,0 ha 0,00 12,56 152,56 165,12 2,6 w KO i KDO m3 0 3020 29131 32151 1,6 ha 1374,54 2886,49 1176,62 5437,65 92,8 jednopiętrowe m3 195797 983959 457369 1637126 91,9 ha 0,00 79,46 144,42 223,88 3,8 dwupiętrowe m3 0 34552 65507 100059 5,6 Obręb Leszczydół ha 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 wielopiętrowe m3 0 0 0 0 0,0 ha 1,81 10,53 184,54 196,88 3,4 w KO i KDO m3 597 2280 40681 43558 2,4 ha 4974,51 9501,47 4439,56 18915,54 95,3 jednopiętrowe m3 700142 3033582 1731277 5465001 94,7 ha 0,00 153,31 291,33 444,64 2,2 dwupiętrowe Nadleśnictwo m3 0 67549 133581 201129 3,5 Wyszków ha 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 wielopiętrowe m3 0 0 0 0 0,0 ha 1,81 43,83 436,99 482,63 2,4 w KO i KDO m3 597 9872 95242 105711 1,8 ZróŜnicowanie nadleśnictwa pod względem struktury drzewostanów jest niewielkie. Ogromną większość lasów stanowią drzewostany jednopiętrowe zajmujące ponad 95% powierzchni leśnej. Drzewostany dwupiętrowe zajmują tylko nieco ponad 2% powierzchni, najwięcej w obrębie Leszczydół (prawie 4%) a najmniej w obrębie Długosiodło (tylko nieco ponad 1%). W obrębie Leszczydół największy jest równieŜ udział klasy odnowienia i klasy do odnowienia, a więc drzewostanów z występującym młodym pokoleniem lub przewidzianych do jego powstania.
81 Rys. 30. Udział powierzchniowy drzewostanów wg struktury
100% 1,1 1,6 2,6 3,4 2,4 2,2 3,8 2,2
80%
60%
97,3 95,2 92,8 95,4 40%
20%
0% Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo
jednopiętrowe dwupiętrowe w KO i KDO
Zdecydowana większość drzewostanów nadleśnictwa (97%) pochodzi z odnowienia sztucznego. Tylko ok. 0,5% pochodzi z odnowienia naturalnego, a nieliczne z odrośli. Dla pozostałych drzewostanów (ok. 2%) brak jest udokumentowanej cechy pochodzenia.
Tab. 19. [Wzór nr 15] Zestawienie powierzchni [ha] wg pochodzenia drzewostanów oraz grup wiekowych
Struktura Powierzchnia [ha]/ miąŜszość [m3] Obręb, Jedno Wiek drzewostanów, Ogółem nadleśnictwo tka <=40 41 80 Ogółem drzewostany > 80 lat [%] lat lat ha 0 0,66 0 0,66 0 odroślowe m3 0 184 0 184 0 ha 18,78 8,12 10,38 37,28 0,5 z samosiewu Obręb m3 1983 1391 2763 6136 0,3 Długosiodło ha 2158,12 3668,69 1588,21 7415,02 98,2 z sadzenia m3 295688 1022090 592961 1910739 98,1 ha 10 44,95 46,87 101,82 1,3 brak informacji m3 1345 11962 17899 31206 1,6 ha 2,44 2,51 0 4,95 0,1 odroślowe m3 338 482 0 820 0 ha 22,09 0,28 6,82 29,19 0,5 z samosiewu 3 Obręb Jegiel m 993 50 2885 3928 0,2 ha 1376,27 2977,45 1984,95 6338,67 98,6 z sadzenia m3 203323 1048135 773575 2025033 99,1 ha 12,27 19,47 25,07 56,81 0,9 brak informacji m3 673 5919 6460 13052 0,6
82
odroślowe ha 1,1 2,37 0 3,47 0,1 m3 141 789 0 930 0,1 ha 23,6 1,54 0 25,14 0,4 z samosiewu Obręb m3 1492 347 0 1839 0,1 Leszczydół ha 1228,38 2958,11 1413,12 5599,61 95,6 z sadzenia m3 186721 1015603 529261 1731585 97,2 ha 123,27 14,46 92,46 230,19 3,9 brak informacji m3 8041 4052 34296 46388 2,6 ha 3,54 5,54 0 9,08 0 odroślowe m3 479 1455 0 1934 0 ha 64,47 9,94 17,2 91,61 0,5 z samosiewu Nadleśnictwo m3 4469 1787 5647 11903 0,2 Wyszków ha 4762,77 9604,25 4986,28 19353,3 97,5 z sadzenia m3 685732 3085828 1895797 5667357 98,2 ha 145,54 78,88 164,4 388,82 2 brak informacji m3 10059 21933 58655 90647 1,6
4.7.3 DRZEWA I DRZEWOSTANY PONAD 100 LETNIE
Występowanie w nadleśnictwie starych, wiekowych, ponad stuletnich drzew i drzewostanów, stanowi waŜny element „rusztu” ekologicznego nadleśnictwa. Obecność starych drzew jest często koniecznym warunkiem dla rozwoju wielu organizmów świata zwierzęcego i roślinnego. Na potęŜnych drzewach mogą budować gniazda ptaki takie jak: orlik krzykliwy, bielik, jastrząb, bocian czarny. Z osłabionymi lub obumierającymi starymi drzewami związane są liczne bezkręgowce, jak np. występująca w lasach nadleśnictwa pachnica dębowa, czy rzadki w Polsce borodziej próchnik. Stare drzewostany, to równieŜ źródło cennej materii organicznej oraz siedlisko wielu zagroŜonych gatunków. Wiele owadów nie zasiedla martwych drzew cieńszych niŜ 40 cm, a inne gatunki rozwijają się dopiero w na starych drzewach liczących ponad 200 lat (Gutowski i in. 2002). Powierzchnia drzewostanów ponadstuletnich w Nadleśnictwie Wyszków wynosi 1642,15 ha czyli ok. 8% lasów nadleśnictwa. Są to prawie wyłącznie drzewostany sosnowe (1620,74 ha), rzadko olszowe (5,73 ha). Pozostałe gatunki drzew mające wiek ponad 100 lat występują wyłącznie w formie zadrzewień (dąb, klon, lipa, świerk).
Tab. 20. Wykaz drzewostanów ponad 100 letnich w Nadleśnictwie Wyszków
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu Obręb Długosiodło 1 14g LMŚW jednopiętrowe BRk SO 10 104 0,74 2 14l LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 1,48 3 15a BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 1,72 4 21a LMŚW jednopiętrowe BRk SO 10 104 1,94 5 24k LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 8 109 0,58 6 26g BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 3,25
83
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 7 26j BMW jednopiętrowe RDb SO 10 104 0,70 8 31c LMŚW KO RDbr SO 10 119 5,32 9 31g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 6,68 10 31h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 1,09 11 32f LMŚW KO RDbr SO 10 114 6,00 12 37b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 6,18 13 38a BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 3,58 14 39f LMŚW jednopiętrowe RDb SO 9 104 3,40 15 53h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 7 119 1,00 16 53m BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 0,64 17 53p LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 119 0,70 18 54a LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 1,27 19 55b LMŚW KO RDbr SO 10 109 3,02 20 57a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 1,72 21 57b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 2,09 22 57k BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 1,74 23 59f BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,00 24 67c LMŚW jednopiętrowe Bgms SO 10 119 1,87 25 67f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 119 4,35 26 67g LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 119 2,20 27 67i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 1,79 28 69a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 1,18 29 70a BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 5,87 30 70d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 0,14 31 70f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 0,98 32 70h BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 4,50 33 70o LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 2,40 34 71h BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 2,98 35 71j LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 1,89 36 81h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 1,87 37 81i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 2,63 38 83h BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 114 3,06 39 84a BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 114 9,25 40 84b LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 5,24 41 84c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 2,13 42 85b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 8,20 43 85c LMW jednopiętrowe Bgw SO 9 104 7,30 44 85g BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 1,46 45 86b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 10,34 46 86c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 0,88 47 87c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,25 48 87j BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,73 49 93i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 8 120 1,95 50 100g OLJ jednopiętrowe Tn OL 10 109 1,65 51 100k BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 5,32 52 101b BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 2,82 53 115b LMW jednopiętrowe Bgms SO 7 114 4,39 54 115f LMW jednopiętrowe Bgw SO 7 114 2,89 55 120d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 9 109 0,69 56 125f zadrzewienie OL 100 2,73 57 127b LMW KO Bgw SO 6 114 6,16 58 163s BMŚW jednopiętrowe RDw SO 6 114 0,41 59 173d LMW jednopiętrowe Bgw SO 8 114 1,10 60 173i LMW jednopiętrowe MRw OL 8 104 1,48 61 173n LMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 124 1,54
84
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 62 174a LMW jednopiętrowe MRw OL 8 104 1,50 63 180d BMŚW jednopiętrowe Bgw SO 10 114 4,15 64 185a LŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 3,09 65 185g LŚW jednopiętrowe Pbr SO 10 104 4,98 66 194o BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 3,76 67 195c BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 5,61 68 195f BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 12,40 69 195k BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 1,08 70 196h BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 9,09 71 201i LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 104 1,49 72 201k BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 6,74 73 201l BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,12 74 201n LMŚW jednopiętrowe Pbr SO 10 104 2,25 75 202c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 3,92 76 202j BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 4,70 77 202k BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 7,10 78 202l BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,56 79 202m LŚW dwupietrowe Pbr SO 10 104 2,15 80 202n LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 3,70 81 204l LMŚW KO RDbr SO 8 114 0,76 82 205d LŚW KO Pbr SO 10 114 1,61 83 207l LŚW KO Pbr SO 10 114 1,26 84 209j LMW jednopiętrowe MRw SO 6 100 2,98 85 216b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 1,92 86 216j BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 6,10 87 216m BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 9,66 88 216p BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 124 1,51 89 217a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,80 90 217f BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 3,52 91 217h BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 8,70 92 217i BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 3,04 93 217l BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 0,90 94 224d BMŚW jednopiętrowe MRm SO 10 114 0,50 95 225a BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 4,49 96 226a LMŚW KO RDw SO 8 109 4,08 97 228h LMW KO MRw SO 6 104 1,62 98 229g LMW KO MRw SO 9 104 1,34 99 229j LMW KO MRw SO 8 104 0,52 100 244d BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 11,07 101 244f BMW jednopiętrowe Bgw SO 10 104 1,44 102 247f BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 5,58 103 247g BMŚW dwupiętrowe RDw SO 10 109 4,17 104 248d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 3,25 105 248g BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 3,65 106 248h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 1,70 107 257c BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 112 5,60 108 257f BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 118 2,26 109 260f BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 111 2,65 110 260g LMŚW KO RDw SO 10 119 4,84 111 261c BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 105 3,60 112 261f BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 105 6,17 113 261g LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 1,80 114 261h LMW KO MRms SO 10 114 5,30 115 262a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 10,87 116 262d BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 9,50
85
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 117 262g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,84 118 266h zadrzewienie KL 160 0,39 119 270b BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 114 8,50 120 270c BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 1,40 121 270h LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 7 114 4,33 122 277c zadrzewienie OL 104 1,41 123 277f OL jednopiętrowe MRm OL 7 104 1,10 124 280c LMŚW KO RDw SO 9 119 4,17 125 288i LMŚW KO RDw SO 10 124 1,50 126 293d BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 8,69 127 294b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,70 128 294d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 4,50 129 294j LMŚW KO Bw SO 10 114 1,00 130 294k BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 1,66 131 294m BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 2,50 132 295d LMW KO Bgw SO 8 119 1,97 133 298b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 12,46 134 298c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 1,27 135 298f LMŚW KDO RDw SO 10 104 3,31 136 298g BMŚW jednopiętrowe RDb SO 9 104 2,05 137 299b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 5,50 138 299d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 10,68 139 302b BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 144 1,39 140 305d BMW jednopiętrowe Bgms SO 10 114 1,67 141 305h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 2,59 142 306f BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 144 0,72 143 307h LMW KO MRm SO 10 124 1,97 144 307k BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 1,28 145 307m BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 124 2,08 146 309d LMW jednopiętrowe MRms SO 10 130 0,92 Obręb Jegiel 147 3b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 1,00 148 3f BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 6,60 149 8a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 3,10 150 8c BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 4,13 151 8d BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 1,72 152 8f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 4,74 153 8g BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 2,00 154 8i BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 2,70 155 9c BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 7,20 156 9f BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 7,92 157 14c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 5,22 158 14f LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 1,46 159 15c LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 4,16 160 16a BMŚW KO RDw SO 10 109 2,44 161 16b BMŚW KO RDw SO 10 109 1,70 162 16c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 2,75 163 16d LMŚW KO RDw SO 10 109 2,30 164 16f LMŚW KO RDw SO 10 109 2,80 165 16g LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 5,18 166 19b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,00 167 19c BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 15,40 168 20d BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 3,55 169 23g BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 124 1,58 170 23h BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 124 1,08
86
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 171 25d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 115 7,80 172 30a LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 2,11 173 30b LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 9,36 174 30c LMŚW KO RDw SO 10 109 1,52 175 30d LMŚW KO RDw SO 10 109 3,68 176 34g BMŚW KO Bw SO 10 114 5,60 177 35n BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 1,34 178 37a BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 100 12,13 179 37b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 11,31 180 37c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 2,99 181 40j BMŚW KO RDb SO 10 104 2,74 182 40k BŚW KO RDb SO 10 104 2,89 183 42a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 15,48 184 47j zadrzewienie SO 130 0,18 185 49a LMŚW KO RDbr SO 8 104 3,67 186 49b BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 8,75 187 49c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 10,61 188 51b zadrzewienie SO 109 8,06 189 51c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 7,50 190 51d LMŚW KO RDbr SO 10 109 4,15 191 57d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 2,19 192 58c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 4,79 193 58d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 4,15 194 61a BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 0,59 195 61h BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 0,59 196 61k BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 0,67 197 64a BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 4,99 198 65a BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 1,58 199 69b zadrzewienie DB 120 0,51 200 72m LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 164 2,82 201 72n LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 5 164 3,39 202 72o LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 164 1,75 203 72p LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 164 1,13 204 77h BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 2,28 205 78h BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 4,48 206 90c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 164 4,47 207 102d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 8 104 0,67 208 103a BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 8,94 209 103c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,05 210 103f BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 104 6,70 211 103h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 1,29 212 104b BMŚW dwupiętrowe RDw SO 10 104 2,29 213 104c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 9 104 3,19 214 126d LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 6 184 6,90 215 130p LMŚW dwupietrowe RDw SO 10 119 0,35 216 155h LMW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,14 217 155j BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,77 218 164f LMŚW KDO RDbr SO 10 114 3,20 219 165c LMŚW KO RDw SO 10 109 5,07 220 165g LŚW dwupiętrowe RDbr SO 10 109 2,12 221 170a BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 6,99 222 170d BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 122 1,90 223 171b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 8,39 224 171d LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 0,98 225 172a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 8,80
87
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 226 172b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 12,20 227 174b BMŚW KO RDb SO 10 109 4,46 228 175b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 0,26 229 175c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 104 21,11 230 176a LŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 14,98 231 191b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 114 0,44 232 194c LMŚW KO RDbr SO 8 124 2,62 233 196c LMŚW KO RDbr SO 10 124 0,98 234 196f LMŚW KO RDbr SO 10 124 3,90 235 197b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 116 2,82 236 197i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 116 0,21 237 198a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 2,99 238 201c LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,30 239 202b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 1,60 240 202c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 4,60 241 202f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 5,00 242 203a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 8,67 243 220c LMŚW KO Bw SO 9 129 4,64 244 220j LMŚW KO Bw SO 9 129 1,80 245 221g BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 124 3,48 246 225a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 124 4,14 247 244d zadrzewienie OL 100 1,06 248 244g zadrzewienie LP 100 0,06 249 245d LŚW KO BRwy SO 9 134 6,95 250 245f LŚW KO BRwy SO 8 134 7,57 251 261b zadrzewienie DB 110 0,69 252 261f zadrzewienie DB 110 4,32 253 265a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 100 20,76 254 265c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 6 100 0,12 255 301a LMŚW KO RDbr SO 10 104 5,73 256 301b LMŚW KDO RDbr SO 10 104 3,90 257 307d LMŚW KO RDbr SO 10 114 7,77 258 307g LMŚW KO RDbr SO 10 114 7,50 259 308a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 1,87 260 308b LMŚW KO RDbr SO 10 104 5,60 261 308c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 19,04 262 309a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 4,62 263 309f LMŚW KDO RDbr SO 10 104 4,40 Obręb Leszczydół 264 1d BMŚW dwupiętrowe RDb SO 10 104 5,88 265 1g LMŚW dwupiętrowe RDbr SO 10 104 5,08 266 1h BMŚW dwupiętrowe RDb SO 10 104 6,00 267 2d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 105 5,71 268 2h BMŚW jednopiętrowe RDb SO 9 104 6,16 269 12f LMŚW dwupietrowe RDw SO 10 104 3,82 270 15a BMŚW KO RDw SO 10 104 6,00 271 15b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 15,38 272 15c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,50 273 15f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 10,40 274 16d LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 11,25 275 16f BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 1,13 276 27d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 2,34 277 27i BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 107 5,30 278 30c LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 5,14 279 30i LMŚW KO RDw SO 10 114 2,91
88
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 280 41a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 7,78 281 58h BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 126 2,10 282 58k BŚW jednopiętrowe RDb SO 10 126 1,00 283 59~b zadrzewienie SO 114 0,09 284 59b LMŚW KO RDw SO 10 114 1,82 285 59c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 127 14,10 286 60b BMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 114 1,62 287 60c BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 4,60 288 61a LMŚW dwupiętrowe RDbr SO 10 114 0,70 289 61b LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 1,15 290 61f LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 1,73 291 61i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 3,27 292 61l BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 0,54 293 63~c zadrzewienie SO 102 0,18 294 63a BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 102 2,44 295 66c zadrzewienie SO 109 0,55 296 66d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 2,16 297 66f zadrzewienie SO 109 0,36 298 67a BMŚW KO RDw SO 10 104 5,31 299 67b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 11,50 300 68a LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,55 301 68b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 9,57 302 68d LMŚW dwupiętrowe RDbr SO 10 104 2,68 303 68f BMŚW KO RDw SO 10 104 4,10 304 68g LMŚW KO RDbr SO 10 104 0,90 305 69b BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 3,90 306 69d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,58 307 69g LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 104 2,58 308 69i LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 104 0,85 309 70b LŚW KO Pbr SO 8 104 6,75 310 70c LŚW KDO Pbr SO 9 104 6,95 311 70d LŚW dwupiętrowe Pbr SO 10 104 6,53 312 73g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 126 1,63 313 73j LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 126 1,01 314 74f BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 3,80 315 74i LMŚW KO RDbr SO 10 114 3,90 316 74l BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 2,56 317 75d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 120 13,11 318 76h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 127 5,00 319 77i BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 119 4,25 320 78~b zadrzewienie SO 114 0,21 321 78g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 3,24 322 78h BMŚW jednopiętrowe RDw SO 8 114 0,52 323 78l LMŚW KO RDb SO 10 123 4,42 324 78m LMŚW KO RDw SO 10 124 4,21 325 79~a zadrzewienie SO 110 0,44 326 79~b zadrzewienie SO 110 0,09 327 79c LMŚW KO RDw SO 7 114 2,87 328 79h LMŚW KO MRms SO 10 119 1,01 329 79k LMW KO MRms SO 4 129 0,91 330 80g LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 104 3,33 331 80j LMW jednopiętrowe RDbr SO 8 104 0,36 332 83b LMŚW KO RDw SO 10 129 3,07 333 85a BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 106 9,55 334 86a LMŚW KO RDbr SO 10 106 5,77
89
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 335 86b LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 106 5,95 336 87a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 104 11,53 337 93a LMŚW KO RDw SO 10 107 5,76 338 93c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 107 18,15 339 94a LMŚW KO RDbr SO 10 111 3,29 340 94i LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 111 0,90 341 96c LMŚW KDO RDw SO 9 109 1,07 342 97a LMŚW dwupiętrowe RDw SO 7 109 1,68 343 98d BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 121 3,89 344 99l BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 119 6,73 345 100h BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 124 1,17 346 102g BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 124 6,80 347 103f BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 124 4,14 348 103g BŚW jednopiętrowe RDw SO 10 124 3,70 349 117n BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 119 1,48 350 117o BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 119 1,19 351 119h BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 114 5,60 352 119i BMŚW jednopiętrowe RDb SO 10 109 1,10 353 127f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 170 5,07 354 127g LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 170 4,91 355 136f BMŚW KO RDb SO 10 114 2,17 356 136h LMŚW KO RDbr SO 9 124 3,52 357 136m LMŚW KO RDbr SO 8 129 3,52 358 136n LŚW KO RDbr SO 8 129 3,23 359 137cx BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 111 1,33 360 137g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 115 5,25 361 137j LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 115 2,66 362 137s BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 111 4,06 363 137y LMŚW KO RDbr SO 9 121 3,48 364 137z LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 111 1,69 365 138g BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 102 9,17 366 147h zadrzewienie LP 120 3,60 367 147k zadrzewienie ŚW 100 0,50 368 147l zadrzewienie ŚW 100 0,41 369 153b LMŚW KO RDbr SO 8 104 3,27 370 157f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 7 111 0,28 371 158i LMŚW KO RDbr SO 7 111 1,95 372 166c LMŚW KO BRk SO 8 114 5,02 373 167c LMŚW KO BRk SO 9 124 7,14 374 167f LŚW KO Pbr SO 8 111 2,60 375 180b LMŚW KO RDbr SO 9 114 1,40 376 180c LMŚW KO RDbr SO 9 114 6,00 377 180f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 114 4,74 378 180h LMŚW KO RDbr SO 9 114 6,00 379 181c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 6 129 0,89 380 181f LMŚW KO RDbr SO 10 111 5,32 381 181g LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 9 111 10,68 382 182d LMŚW KO RDbr SO 6 129 6,61 383 182f LMŚW KO RDbr SO 9 112 3,29 384 185d LMŚW KO RDbr SO 10 114 6,23 385 185j LMŚW KDO RDbr SO 9 114 6,12 386 186c LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 115 16,96 387 186h LMŚW KO RDbr SO 10 115 5,92 388 187c LMŚW KO RDbr SO 10 115 7,40 389 187d LMŚW KDO RDbr SO 10 115 7,10
90
Struktura Lp. Oddział TSL Typ gleby Gat. Udział Wiek Pow. [ha] drzewostanu 390 187f LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 115 6,95 391 188a LMŚW jednopiętrowe RDbr SO 10 109 6,65 392 197b LMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 109 2,61 393 197d LMW jednopiętrowe Bgw SO 9 109 1,38 394 197g BMW KDO Bgw SO 8 109 3,80 395 197i BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 6,65 396 198c LMŚW jednopiętrowe Bw SO 4 109 1,20 397 198j BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 1,68 398 198k BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 2,80 399 206f BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 2,41 400 207c BŚW jednopiętrowe ARb SO 10 109 2,84 401 207g BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 6,82 402 207h BŚW jednopiętrowe ARb SO 10 109 0,58 403 208b BŚW jednopiętrowe ARb SO 10 109 2,67 404 208g BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 2,25 405 208h BŚW jednopiętrowe ARb SO 10 111 0,90 406 213c BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 109 4,28 407 214f BMŚW jednopiętrowe RDw SO 10 114 6,40 408 221i BMŚW jednopiętrowe Bw SO 10 119 2,70 409 232a BŚW jednopiętrowe Bw SO 10 104 1,72 Najstarszymi drzewami na terenie nadleśnictwa są ok. 260 letnie dęby, występujące pojedynczo i grupami w lasach, zwłaszcza w obrębię Jegiel.
Tab. 21. Wykaz drzew ponad 100 letnich występujących pojedynczo i grupami na terenie Nadleśnictwa Wyszków (udział poniŜej 0,4)
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa Obręb Długosiodło 1 23f LMŚW WZ MJS 150 drzewostan 2 34g BMŚW SO MJS 130 drzewostan 3 48a BŚW SO MJS 110 drzewostan 4 53h BMŚW SO 3 104 drzewostan 5 56f BMŚW SO MJS 109 drzewostan 6 70k LMŚW MD PJD 104 drzewostan 7 70k LMŚW DB PJD 104 drzewostan 8 70k LMŚW LP PJD 104 drzewostan 9 70k LMŚW SO PJD 104 drzewostan 10 85c LMW OL MJS 104 drzewostan 11 90b OL OL MJS 104 drzewostan 12 90b OL SO 1 104 drzewostan 13 90l LMW SO 2 104 drzewostan 14 100g OLJ BRZ PJD 109 drzewostan 15 100g OLJ SO PJD 109 drzewostan 16 115b LMW BRZ 1 114 drzewostan 17 115f LMW BRZ 1 114 drzewostan 18 115g LMŚW SO MJS 114 drzewostan 19 118h BMŚW SO 1 109 drzewostan 20 120g BMŚW SO 1 109 drzewostan 21 128a BMŚW SO 1 109 drzewostan 22 163k LMW SO MJS 114 drzewostan 23 173d LMW BRZ PJD 104 drzewostan
91
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa 24 173d LMW OL 2 104 drzewostan 25 173g OLJ SO MJS 114 drzewostan 26 173i LMW SO 2 114 drzewostan 27 173i LMW BRZ MJS 114 drzewostan 28 174a LMW SO 2 114 drzewostan 29 174a LMW BRZ PJD 104 drzewostan 30 175a LMŚW SO 3 104 drzewostan 31 175a LMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 32 180c LMW SO MJS 114 drzewostan 33 185a LŚW GB MJS 104 drzewostan 34 185g LŚW BRZ PJD 104 drzewostan 35 189c OLJ DB MJS 260 drzewostan 36 194l BŚW SO 1 114 drzewostan 37 201h LMŚW SO 1 104 drzewostan 38 201k BMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 39 202c LMŚW DB MJS 104 drzewostan 40 202c LMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 41 202k BMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 42 202l BŚW BRZ MJS 104 drzewostan 43 202n LMŚW GB MJS 104 drzewostan 44 203m LŚW OL 2 104 drzewostan 45 203m LŚW SO 1 104 drzewostan 46 204b LŚW SO MJS 140 I piętro 47 207d LMW DB PJD 260 drzewostan 48 207m LW SO 3 109 drzewostan 49 208c BMŚW DB PJD 260 drzewostan 50 209g BMŚW DB PJD 260 drzewostan 51 215c BŚW SO 2 114 drzewostan 52 217p LMW SO 4 104 drzewostan 53 225g BMŚW SO MJS 104 drzewostan 54 225g BMŚW OL MJS 104 drzewostan 55 225g BMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 56 228h LMW BRZ 1 104 drzewostan 57 229g LMW OL PJD 104 drzewostan 58 229g LMW BRZ MJS 104 drzewostan 59 229j LMW BRZ 1 104 drzewostan 60 231c BMŚW DB MJS 260 drzewostan 61 231l BMŚW DB MJS 200 drzewostan 62 238g LMW SO MJS 180 drzewostan 63 241d LMŚW SO 1 120 drzewostan 64 241i BMŚW SO MJS 120 drzewostan 65 243h BŚW SO MJS 104 drzewostan 66 244f BMW OL MJS 104 drzewostan 67 248c BMŚW SO 1 109 drzewostan 68 261a BMŚW SO 3 104 drzewostan 69 264a BŚW DB MJS 250 drzewostan 70 270h LMŚW SO 2 126 drzewostan 71 270h LMŚW GB MJS 114 drzewostan 72 273d BMW DB MJS 200 drzewostan 73 274a LMŚW DB MJS 110 drzewostan 74 287b LMŚW DB PJD 260 drzewostan 75 287c BMŚW DB MJS 260 drzewostan 76 288c LMW SO 3 124 drzewostan
92
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa 77 289l LMW DB PJD 200 drzewostan 78 295d LMW OL 2 104 drzewostan 79 295d LMW BRZ MJS 104 drzewostan 80 295d LMW DB PJD 104 drzewostan 81 298g BMŚW SO 1 144 drzewostan Obręb Jegiel 82 2d BMŚW SO MJS 109 drzewostan 83 9f BMŚW GB MJS 109 drzewostan 84 9f BMŚW BRZ MJS 109 drzewostan 85 9f BMŚW OS MJS 109 drzewostan 86 9f BMŚW DB MJS 109 drzewostan 87 9g BMŚW SO MJS 109 drzewostan 88 21g LMŚW DB PJD 150 drzewostan 89 25d BMŚW SO MJS 109 drzewostan 90 25d BMŚW SO MJS 124 drzewostan 91 34g BMŚW DB PJD 114 drzewostan 92 35i LMW SO 2 104 drzewostan 93 47j DB 130 zadrzewienie 94 47x MD 160 zadrzewienie 95 49a LMŚW DB PJD 104 drzewostan 96 49b BŚW DB PJD 104 drzewostan 97 49c BMŚW DB PJD 104 drzewostan 98 51c BMŚW DB PJD 104 drzewostan 99 51d LMŚW DB PJD 109 drzewostan 100 57g BMŚW DB PJD 250 drzewostan 101 61k BŚW OL MJS 104 drzewostan 102 62j LMŚW DG MJS 110 drzewostan 103 65a BMŚW DB PJD 104 drzewostan 104 69n LŚW DB MJS 200 I piętro 105 70a LŚW DB MJS 250 I piętro 106 73a LŚW DB MJS 200 I piętro 107 84s LMŚW DB MJS 200 I pietro 108 88i LW DB PJD 200 drzewostan 109 103c BMŚW SO MJS 130 drzewostan 110 103h BMŚW SO MJS 130 drzewostan 111 104c BMŚW SO MJS 130 drzewostan 112 104c BMŚW DB MJS 104 drzewostan 113 109f LW DB MJS 200 drzewostan 114 109g LMW DB MJS 200 drzewostan 115 144a LŚW DB PJD 260 drzewostan 116 144c LŚW DB PJD 260 drzewostan 117 145a LMŚW DB PJD 260 drzewostan 118 145b LMŚW SO PJD 210 drzewostan 119 155h LMW DB MJS 104 drzewostan 120 155h LMW OL MJS 104 drzewostan 121 155h LMW BRZ MJS 104 drzewostan 122 163b LMŚW DB MJS 170 drzewostan 123 164d LMW DB MJS 200 drzewostan 124 164f LMŚW OL MJS 114 drzewostan 125 164f LMŚW DB MJS 114 drzewostan 126 165g LŚW DB MJS 109 I piętro 127 165g LŚW DB MJS 200 I piętro 128 170a BMŚW BRZ MJS 109 drzewostan
93
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa 129 172a BMŚW DB PJD 104 drzewostan 130 172b LMŚW DB PJD 104 drzewostan 131 174b BMŚW DB PJD 109 drzewostan 132 174f LMŚW DB PJD 250 drzewostan 133 175c LMŚW DB MJS 250 drzewostan 134 175c LMŚW DB PJD 104 drzewostan 135 176a LŚW DB PJD 104 drzewostan 136 176b LŚW DB MJS 250 drzewostan 137 178a LMŚW DB MJS 220 drzewostan 138 178b LMŚW DB PJD 160 drzewostan 139 179a LMŚW DB MJS 200 drzewostan 140 181f LMŚW DB PJD 250 drzewostan 141 190a LMŚW SO MJS 109 drzewostan 142 190g LW DB PJD 180 drzewostan 143 191c LMŚW ŚW MJS 114 drzewostan 144 191j LW DB MJS 210 drzewostan 145 191n LŚW DB MJS 210 drzewostan 146 191n LŚW GB PJD 104 drzewostan 147 191n LŚW DB 3 104 drzewostan 148 193a LŚW DB MJS 200 drzewostan 149 193b LW DB MJS 200 drzewostan 150 194c LMŚW OL 2 104 drzewostan 151 194c LMŚW DB MJS 104 drzewostan 152 194c LMŚW GB MJS 104 drzewostan 153 198a LMŚW DB MJS 108 drzewostan 154 198b BMŚW SO MJS 109 drzewostan 155 201c LMŚW DB MJS 104 drzewostan 156 201d LMŚW SO MJS 104 drzewostan 157 202b LMŚW DB PJD 109 drzewostan 158 202c LMŚW DB PJD 109 drzewostan 159 202f LMŚW DB PJD 109 drzewostan 160 204a LMŚW SO PJD 160 drzewostan 161 206b LMŚW DB PJD 250 drzewostan 162 210d BMŚW DB MJS 140 drzewostan 163 217g LŚW DB MJS 260 drzewostan 164 217j LŚW DB MJS 260 drzewostan 165 222j OLJ SO MJS 140 drzewostan 166 225a BMŚW DB MJS 124 drzewostan 167 225b LMŚW SO MJS 124 drzewostan 168 230f LMŚW DB MJS 200 drzewostan 169 235d LMW DB MJS 180 drzewostan 170 235g LMŚW DB MJS 180 drzewostan 171 235n LŚW DB MJS 180 drzewostan 172 236c LMŚW DB PJD 250 I piętro 173 236k LŚW DB PJD 180 drzewostan 174 237g LMW LP MJS 104 drzewostan 175 237g LMW JS MJS 104 drzewostan 176 237g LMW SO PJD 104 drzewostan 177 237g LMW DB PJD 104 drzewostan 178 237g LMW OL PJD 104 drzewostan 179 238f LMŚW DB MJS 150 I piętro 180 238h LMŚW LP MJS 110 drzewostan 181 242d BMŚW DB MJS 124 drzewostan
94
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa 182 242d BMŚW SO MJS 124 drzewostan 183 245f LŚW GB MJS 134 drzewostan 184 249d LMŚW DB PJD 260 drzewostan 185 261h LŚW DB PJD 200 I piętro 186 262a LŚW DB MJS 160 drzewostan 187 262f LW DB PJD 260 drzewostan 188 262j LW DB MJS 110 drzewostan 189 262l LŚW DB MJS 120 I piętro 190 263b LMW DB MJS 120 drzewostan 191 271d LW OL MJS 115 drzewostan 192 276a LW DB PJD 200 drzewostan 193 279f LMW DB MJS 250 drzewostan 194 280h BŚW DB MJS 250 drzewostan 195 281k LMW DB MJS 250 drzewostan Obręb Leszczydół 196 1a BMŚW SO MJS 104 drzewostan 197 1d BMŚW BRZ MJS 104 I piętro 198 1g LMŚW BRZ MJS 104 I piętro 199 1h BMŚW BRZ MJS 104 I piętro 200 2d BMŚW BRZ MJS 105 drzewostan 201 2h BMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 202 11b LŚW GB PJD 120 drzewostan 203 11c LŚW SO MJS 130 drzewostan 204 15b BMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 205 15c BMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 206 15f LMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 207 16d LMŚW BRZ MJS 104 drzewostan 208 16d LMŚW MD MJS 104 drzewostan 209 27d BMŚW BRZ MJS 114 drzewostan 210 27i BŚW DB MJS 107 drzewostan 211 27i BŚW BRZ MJS 107 drzewostan 212 30i LMŚW DB MJS 114 drzewostan 213 41a BMŚW BRZ MJS 109 drzewostan 214 49c LMŚW SO MJS 126 drzewostan 215 57c LMŚW SO MJS 126 drzewostan 216 58h BŚW SO MJS 150 drzewostan 217 58h BŚW KL MJS 126 drzewostan 218 67b BMŚW DB PJD 104 drzewostan 219 68b LMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 220 68d LMŚW BRZ PJD 104 I piętro 221 68f BMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 222 69b BMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 223 69d BMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 224 69g LMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 225 69i LMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 226 69j LŚW DB PJD 210 drzewostan 227 70b LŚW DB PJD 160 drzewostan 228 70b LŚW SO PJD 160 drzewostan 229 70b LŚW BRZ 1 104 drzewostan 230 70c LŚW BRZ MJS 104 drzewostan 231 70d LŚW DB PJD 160 I piętro 232 70d LŚW SO PJD 160 I piętro 233 70d LŚW BRZ PJD 104 I piętro
95
Lp. Oddział TSL Gat. Udział Wiek Warstwa 234 79g LW SO MJS 115 drzewostan 235 80g LMŚW OL 1 104 drzewostan 236 80g LMŚW ŚW MJS 104 drzewostan 237 80g LMŚW GB MJS 104 drzewostan 238 80j LMW OL 2 104 drzewostan 239 80j LMW ŚW MJS 104 drzewostan 240 85a BMŚW BRZ PJD 106 drzewostan 241 86a LMŚW BRZ PJD 106 drzewostan 242 86b LMŚW BRZ PJD 106 drzewostan 243 87a LMŚW BRZ PJD 104 drzewostan 244 90b LMŚW DB PJD 210 drzewostan 245 91g LŚW DB PJD 260 drzewostan 246 92d BMŚW SO PJD 109 drzewostan 247 97p LMŚW SO 1 160 drzewostan 248 98c LMW DB PJD 150 drzewostan 249 122a BMŚW SO MJS 180 drzewostan 250 136m LMŚW DB MJS 129 drzewostan 251 136n LŚW DB MJS 129 drzewostan 252 137j LMŚW SO MJS 150 drzewostan 253 142f LMŚW DB MJS 150 drzewostan 254 146a LŚW DB MJS 150 drzewostan 255 147l DB 150 zadrzewienie 256 148c LMŚW DB MJS 130 I piętro 257 148d LMŚW DB MJS 140 I piętro 258 151a LMŚW DB MJS 120 drzewostan 259 153b LMŚW DB 1 104 drzewostan 260 164a LMŚW DB MJS 150 drzewostan 261 166a LŚW DB MJS 110 drzewostan 262 167f LŚW ŚW MJS 111 drzewostan 263 167l LMŚW DB MJS 140 drzewostan 264 167n LP 150 zadrzewenie 265 173d LŚW DB PJD 170 I piętro 266 174h LŚW DB 1 190 I piętro 267 179b LŚW DB PJD 190 drzewostan 268 182d LMŚW DB MJS 129 drzewostan 269 188a LMŚW SO.C MJS 109 drzewostan 270 196d LMW SO MJS 110 drzewostan 271 229j LMŚW DB MJS 170 drzewostan
96
Tab. 22. Wykaz szczególnie cennych drzew zinwentaryzowanych na terenie nadleśnictwa
Lokalizacja w Lp. Oddział Gatunek Liczba drzew TSL Wiek wydzieleniu Obręb Długosiodło 1 231 c DB 1 W BMŚW 260 2 231 l DB 1 S BMŚW 200 3 231 l DB 1 N BMŚW 200 4 241 a DB 1 S BMŚW 200 5 264 a DB 1 N BŚW 250 6 273 d DB 1 SW BMW 200 7 283 b DB 1 W BMŚW 210 8 283 f LP 3 E LMŚW 210 Obręb Jegiel 9 1 a DB 1 NE BŚW 150 10 235 g DB 1 LMŚW 180 12 236 k DB 1 LŚW 180 13 237 a LP 1 SE LMŚW 100 14 279 f DB 1 S LMW 250 15 280 h DB 1 SE BŚW 250 16 281 k DB 1 S LMW 250 17 311 c SO 3 SW LMŚW 160 18 84 s LP 1 E LMŚW 200 19 90 c SO 1 BMŚW 160 Obręb Leszczydół 20 114 c DB 1 C LMŚW 150 21 127 g SO 2 LMŚW 170 22 137 c SO 1 C BMŚW 150 23 147 h LP 5 C 120 24 147 l MD 4 W 100 25 147 l DB 1 W 150 26 150 a DB 1 NE LMŚW 150 27 162 a DB 1 NE LMŚW 150 28 162 b DB 1 SW LMŚW 150 29 164 a DB 1 SE LMŚW 150 30 167 l DB 3 SE LMŚW 140 31 167 n LP 1 E 150 32 167 n KL 1 E 140 33 79 l SO 1 LMW 180
4.8 LASY OCHRONNE
Określenie „wielofunkcyjność lasów” nakłada obowiązek sprecyzowania i przypisania do konkretnych fragmentów lasu zestawu spełnianych przez nie funkcji i określenia funkcji dominującej. Jest to konieczne w celu właściwego zaplanowania działań gospodarczych lub ochronnych. Generalnie funkcje lasów dzieli się w sposób uproszczony na trzy grupy:
97 1. funkcje ochronne – spełniają lasy w odniesieniu do ochrony cennych ekosystemów, stanowisk roślin, zwierząt i grzybów, procesów przyrodniczych, obszarów zagroŜonych przez przemysł itp. 2. funkcje społeczne – spełniają lasy stanowiące miejsca masowego wypoczynku, rekreacji, turystyki, miejsca zbierania płodów runa leśnego itp. 3. funkcje gospodarcze – spełniają lasy mające za zadanie głównie produkcję drewna, jako odnawialnego i ekologicznego surowca. Są lasy, które ze względu na swe połoŜenie lub warunki przyrodnicze spełniają w przewaŜającej większości jedną funkcję np.: lasy rezerwatowe, które ze względu na swe walory przyrodnicze spełniają prawie wyłącznie funkcje ochronne. JednakŜe większość lasów pełni jednocześnie wiele róŜnych funkcji wzajemnie się nakładających. Istnieje wtedy potrzeba określenia funkcji dominującej tak, aby moŜliwe było racjonalne planowanie na tych obszarach. W planowaniu określa się podział lasów na trzy grupy: • lasy rezerwatowe – chronione na mocy ustawy o ochronie przyrody, których główną funkcją jest zabezpieczenie lub odtwarzanie róŜnorakich walorów przyrodniczych określonego obszaru, • Lasy ochronne – w których za dominującą uznano jedną z funkcji ochronnych określonych w przyjęciu jednej lub wielu kategorii ochronnych dla kaŜdego drzewostanu, • Lasy gospodarcze – których podstawową funkcją jest zaspokojenie zapotrzebowań społecznych na ekologiczny i odnawialny surowiec jakim jest drewno. W uproszczony sposób funkcje ochronne lasów wyraŜają się w określeniu kategorii ochronności. W Nadleśnictwie Wyszków jest to usankcjonowane prawnie na mocy Decyzji Ministra Środowiska z dnia. 27.12.2006r.
Tab. 23. Zestawienie powierzchni lasów ochronnych według i ich dominującej funkcji ochronnej
Kategoria ochronności Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo lasy badawcze 332,61 16,18 348,79 lasy glebochronne 45,04 5,30 50,34 lasy nasienne 43,70 4,91 48,61 ostoje zwierząt 129,11 23,23 52,46 204,80 lasy wodochronne 1231,80 898,34 283,53 2413,67 Razem lasy ochronne 1405,95 1297,88 362,38 3066,21 Razem lasy gospodarcze 6217,86 5190,55 5557,95 16966,40 Razem 7623,81 6488,43 5920,33 20032,57
98 Rys. 31. Udział procentowy kategorii lasów w Nadleśnictwie Wyszków
lasy badawcze; 1,70
lasy glebochronne; 0,30
lasy nasienne; 0,20
ostoje zwierząt; 1,10
lasy wodochronne; 12,00
lasy gospodarcze; 84,70
Lasy badawcze – Lasy połoŜone na stałych powierzchniach badawczych lub doświadczalnych. Największą powierzchnię w tej grupie zajmują tak zwane Glebowe Powierzchnie Wzorcowe – utworzone w celu ochrony typowo wykształconych gleb i siedlisk. Do lasów w tej kategorii ochronnej zaliczono równieŜ załoŜone na terenie nadleśnictwa powierzchnie doświadczalne IUFRO i IBL. Lasy glebochronne – mające za zadanie ochronę gleb w miejscach, gdzie zagroŜona jest pokrywa glebowa. Są to słabe utwory glebowe, gleby inicjalne, miejsca naraŜone na erozję wietrzną, wydmy itp. Lasy stanowiące drzewostany nasienne wyłączone z uŜytkowania rębnego obejmujące najcenniejsze drzewostany nadleśnictwa, które ze względów jakościowych, genetycznych i proweniencyjnych (pochodzeniowych) uznane zostały za wyłączone drzewostany nasienne (WDN). W wyłączonych drzewostanach nasiennych uŜytkowanie jest dozwolone w wyjątkowych przypadkach, zapisanych w planie zagospodarowania tych drzewostanów; zasadniczo stanowić mają one bazę cennego materiału nasiennego.
99 Ostoje zwierząt – lasy w strefach ochrony miejsc gniazdowania bociana czarnego. Lasy wodochronne – Są to głównie lasy połoŜone w obniŜeniach terenu, wzdłuŜ cieków wodnych oraz na siedliskach wilgotnych i bagiennych. Ich dominującą funkcją jest ochrona zdolności retencyjnych lasów i zlewni oraz zbiorników wodnych.
100
5. WALORY HISTORYCZNO KULTUROWE
5.1 RYS HISTORYCZNY
Lasy Nadleśnictwa Wyszków wchodzą w skład Puszczy Białej, która w zamierzchłych czasach była własnością ksiąŜąt mazowieckich. W 1204 lub 1234 roku Konrad Mazowiecki nadał Puszczę biskupom płockim. Puszczę zwano wówczas Puszczą Biskupią, a takŜe NadbuŜańską lub Narwiańską. Obecna nazwa pojawiła się dopiero w II połowie XIX w. i jak podają niektóre źródła pochodzi od „białego błota” jak nazwane są puszczańskie piaski, określane teŜ jako „dziadowskie morze”. Inne źródła nazwę Puszczy Białej wywodzą od wełnianki porastającej bagna rozciągające się na obrzeŜu Puszczy. Gospodarkę leśną prowadzoną przez biskupów cechowała rozwaga i troska o drzewostan. Lasy przetrwały jednak głównie na glebach niemal zupełnie nieprzydatnych dla rolnictwa. Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku tereny te naleŜały do zaboru pruskiego. Zaborcy skonfiskowali dobra biskupie, a lasy te włączyli do własności rządowych. W 1807 roku omawiane lasy weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.) do Królestwa Kongresowego. W czasach Królestwa lasy te wchodziły w skład leśnictwa Brańszczyk oraz następujących straŜy: Pecyna, Osuchowa, Udrzyn, Trzcianka. StraŜe dzieliły się na obręby, te zaś na okręgi. Na czele leśnictwa stał nadleśniczy, natomiast straŜy podleśniczy. Obrębów strzegli straŜnicy i strzelcy. Lasy były zagospodarowane metodą dzielnicowo powierzchniową, a jednostką podziału gospodarczego był obręb, który dzielił się na okręgi. Okręg obejmował drzewostany przeznaczone do wyrębu w poszczególnych okresach. Okręgi dzielono na: • wysokopienne o wieku rębności 120 lat dla gatunków iglastych, • niskopienne obejmujące gatunki liściaste odnawiane z odrośli o kolei rębu 30 60 lat. Pierwszy plan urządzenia dla tych lasów sporządzony został w 1830 r. W okresie międzywojennym prowizoryczne urządzanie lasów przeprowadzono w 1925 roku. Główne uroczysko Długosiodło wchodziło wówczas w skład Nadleśnictwa Wiśniewo. Po reorganizacji nadleśnictw w Inspekcji Kurpiowskiej, Nadleśnictwo Wiśniewo przejęło uroczysko Jeziorko o powierzchni 1388 ha, natomiast uroczysko Nagoszewka przekazano do nowoutworzonego Nadleśnictwa Ostrów, a uroczyska Osuchowa Nowa i Kępa do Nadleśnictwa Brok.
101 W 1929 roku przeprowadzono definitywne urządzanie w granicach zbliŜonych do aktualnych granic Obrębu Długosiodło, za wyjątkiem uroczysk: Góry, Szeski I, II, Lipnik I III, które jako lasy pomajątkowe zostały upaństwowione w 1944/45 roku i dopiero wówczas weszły w skład Nadleśnictwa Wiśniewo. Sposoby gospodarowania i rozmiary cięć w latach 1945 49 w Nadleśnictwie Wiśniewo, które w roku 1950 zmieniło nazwę na Długosiodło ustalono na podstawie prowizorycznej tabeli klas wieku w wysokości 6 tys. m 3 grubizny rocznie. Dane historyczne z okresu przed II wojną światową, dla obecnego obrębu Leszczydół są bardzo skąpe. Obręb Leszczydół przed I wojną światową wchodził w skład Państwowego Nadleśnictwa Wyszków. W czasie I wojny światowej okupanci podzielili Nadleśnictwo Wyszków na dwa nadleśnictwa: Lemany i Pułtusk. Podział ten utrzymał się do roku 1923. Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Dóbr Państwowych Nr 1498/1.III z dnia 12.10.1923 r. Obszar nadleśnictw Lemany i Pułtusk podzielony został na trzy nadleśnictwa: Leszczydół, Lemany i Pułtusk. W roku 1924 na terenie Nadleśnictwa Leszczydół przeprowadzono urządzanie lasu i opracowano plan gospodarczy na okres 1925/26 1934/35. Z lasów Nadleśnictwa utworzono jeden obręb gospodarczy sosnowy z 90 letnią koleją rębu. UŜytkowanie prowadzono zrębami zupełnymi. W obecnych granicach byłe Nadleśnictwo Leszczydół utworzono w 1944 roku, głównie z lasów państwowych oraz z lasów upaństwowionych podczas reformy rolnej w latach 1944/45. W 1945 roku opracowano rejestr powierzchniowy i przybliŜoną tabelę klas wieku, na podstawie której ustalono wysokość rocznego rozmiaru uŜytkowania na lata 1945 1949. W 1949 roku dla byłych Nadleśnictw Długosiodło, Jegiel i Leszczydół zostały opracowane plany gospodarcze prowizorycznego urządzania na okres 1.10.1949 30.09.1959 r. a w roku 1962 opracowano plan definitywnego urządzenia gospodarstwa leśnego na okres 1.10.1962 30.09.1972. Na podstawie decyzji Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych odnośnie rozszerzenia zasięgu terytorialnego jednostek organizacyjnych z dniem 1 stycznia 1973 r. zostało utworzone Nadleśnictwo Wyszków, w skład którego włączono Nadleśnictwa Leszczydół, Długosiodło i Jegiel (Dziennik Urzędowy Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego Nr 1/194 z dnia 28 lutego 1973 r. poz. 3 Komunikat Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych w sprawie zmian organizacyjnych w Lasach Państwowych). Do 1975 r. Nadleśnictwo administracyjnie naleŜało do Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Siedlcach. Po likwidacji OZLP Siedlce (Zarządzenie nr 41 Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 15 maja 1975 r. Znak EF–1–2120 61/75 oraz Zarządzenie Nr 16 Naczelnej Dyrekcji Lasów Państwowych z dnia 15 maja
102 1975 r. Znak E 2 0102 13/75) od 1 lipca 1975 r. Nadleśnictwo Wyszków weszło do OZLP Białystok. W 1978 roku na podstawie Zarządzenia Nr 42 NDLP z dnia 10.11.1978 r. do Nadleśnictwa Wyszków dołączono część obrębu Tłuszcz, leŜącego w województwie ostrołęckim, naleŜącego dotychczas do Nadleśnictwa Łochów oddziały: 256, 260 345, 437 441, 455 497, 520 533, oraz części obrębu Drewnica z Warszawskiego Zespołu Leśnego oddziały: 1 23. Od 1 stycznia 1978 r. na podstawie Zarządzenia Nr 44 NDLP z dnia 7 listopada 1977 r. Znak E 2 0102 /26/77 Nadleśnictwo zostało włączone do OZLP Olsztyn. Drugą rewizję planu urządzania gospodarstwa leśnego wykonano wg stanu 1.01.1987 r. na okres do 31.12.1996 r. W 1990 r. na podstawie Zarządzenia 8/90 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 29.05.1990 r. Obręb Tłuszcz przekazany został do Nadleśnictwa Łochów. Od 1978 r. do 1993 r. Nadleśnictwo Wyszków wchodziło w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie. W wyniku reorganizacji Lasów Państwowych zgodnie z zarządzeniem Nr 4 MOŚZNiL z dnia 7.01.1994 r. z dniem 1 stycznia 1994 r. Nadleśnictwo Wyszków znalazło się w zasięgu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie.
5.2 OBIEKTY KULTURY MATERIALNEJ
5.2.1 OBIEKTY WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW
W obszarze terytorialnego zasięgu nadleśnictwa znajdują się 32 obiekty wpisane do rejestru zabytków (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków). Są to głównie zespoły dworskie, kościoły i cmentarze. Na gruntach w zarządzie Nadleśnictwa Wyszków nie ma obiektów objętych ochroną konserwatorską. Lista obiektów, wpisanych do rejestru zabytków w obszarze terytorialnego zasięgu Nadleśnictwa Wyszków Gmina Długosiodło Długosiodło • kościół par. p.w. św. Rocha, 1908 12, nr rej.: A 431 z 17.04.1972 • kostnica, obok kościoła, drewn., 1822, nr rej.: dec.284/07 z 14.03.2007 • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 547 z 18.01.1986
103 Stare Bosewo • dom, ul. Kabat 1, drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: A 584 z 17.11.1986 • młyn wodny, drewn., 1924, nr rej.: A 455 z 16.07.1980 Gmina Rząśnik Porzadzie • kościół par. p.w. św. Teresy, drewn., k. XIX, 1928, nr rej.: A 521 z 15.06.1984
Rys. 32. Drewniany kościół w Porządziu wpisany do rejestru zabytków Nowy Lubiel • zespół kościoła par. p.w. św. Anny, drewn., 1890 1926, nr rej.: A 608 z 5.11.1992: kościół dzwonnica plebania • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 563 z 30.01.1986 Gmina Brańszczyk Brańszczyk • kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP, ul. Jana Pawła II 26, 1838, 1921,nr rej.: dec.302/07 z 20.03.2007 104 • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 552 z 18.01.1986 • park, XIX/XX, nr rej.: A 441 z 10.12.1978 Poręba • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 555 z 30.01.1986 Poręba Średnia • zespół kościoła par. , nr rej.: A 415 z 13.05.2005 kościół p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej, 1880 dzwonnica, 1883 kaplica grobowa Karola Frycze, 1880 cmentarz kościelny, XVIII/XIX ogrodzenie (mur) Gmina Somianka Barcice • kościół par. p.w. św. Stanisława Bpa, drewn., 2 poł. XVIII, nr rej.: A 425 z 2.04.1962 dzwonnica, nr rej.: j.w. • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 549 z 13.01.1986 Janki • park, 2 poł. XIX, nr rej.: A 579 z 8.07.1986 Kręgi • zespół pałacowy, XIX, nr rej.: A 420 z 5.04.1962 i z 10.12.1978: pałac park Popowo Kościelne • kościół par. p.w. Narodzenia NMP, 1905, nr rej.: A 476 z 7.07.1981 • plebania, 1838, nr rej.: A 619 z 4.11.1997 • cmentarz rzym. kat., nr rej.: A 553 z 13.01.1986 • cmentarz Ŝydowski, nr rej.: A 575 z 27.01.1986 • zespół pałacowy, 1 poł. XIX, nr rej.: A 391 z 18.11.1959 i z 18.12.1978: pałac park Skorki • park dworski, XIX, nr rej.: A 515 z 27.01.1984 Somianka • dwór, 1833, nr rej.: A 609 z 15.06.1993 • oficyna, 1923, nr rej.: A 610 z 15.06.1993
105 Stary Mystkowiec • park dworski, XIX, nr rej.: A 578 z 8.07.1986 Wola Mystkowska • grób i krzyŜ (drewn.) na cmentarzu rzym. kat., 1924, nr rej.: 239 z 30.01.1986 • dwór, XVIII, nr rej.: 423/62/33 z 22.03.1962 Gmina Wyszków Olszanka • park dworski, XIX, nr rej.: A 577 z 8.07.1986 Wyszków • kościół par. p.w. św. Idziego, 1793, po 1946, nr rej.: A 421 z 5.04.1962 • cmentarz rzym. kat. (najstarsza cześć), nr rej.: A 536 z 30.01.1986 • park, XIX, nr rej.: A 516 z 27.01.1984
5.2.2 PARKI WIEJSKIE
Na obszarze nadleśnictwa znajdują się parki, będące pozostałościami dawnych dworów szlacheckich i załoŜeń wiejskich. Bardzo często są to skupiska starych, wiekowych drzew: lip, dębów, klonów, z których niektóre uznane zostały za pomniki przyrody. Niestety większość parków jest w znacznej mierze zniszczona, ich powierzchnie znacznie uszczuplone, a drzewa i krzewy przetrwały nielicznie. Część najlepiej zachowanych została objęta ochroną konserwatorską.
106
Tab. 24. Wykaz parków wiejskich wpisanych do rejestru zabytków
Lokalizacja Pow. ww Ogólny opis, charakter, Uwagi Lp. Nr rej. ogółem tym Gmina Miejscowość główne gatunki, zagroŜenia [ha] wody Kompozycja zniszczona na skutek Ok. Park dworski wzniesienia 1 A 441 Brańszczyk Brańszczyk 1,00 5,00 krajobrazowy nowego budynku opieki społecznej Park dworski zał. w XIX w. proj. Stefan 2 A 420 Somianka Kręgi b.d b.d. Rogowicz przekomponowany w 1927 r. Obecnie Park krajobrazowy. własność Popowo Postać krajobrazową 3 A 391 Somianka 11,40 0,48 Ministerstwa Kościelne zaczęto kształtować w Sprawiedliwoś I poł. XIX w. ci Byłe dobra Park dworski biskupie 4 A 515 Somianka Skorki 4,80 0,20 krajobrazowy powstał obecnie wł. w I poł. XIX w. UG Stary Park dworski pierwotne 5 A 578 Somianka 2,80 0,35 Mystkowiec załoŜenie w poł. XIX w. Park dworski zał. W II 6 A 579 Somianka Janki 2,80 0,64 poł. XIX w. Park miejski z załoŜeniem krajobrazowym zał. W 7 A 516 Wyszków Wyszków 9,96 XIX w., rekonstruowany w latach 1960 75 r. 8 A 578 Wyszków Olszanka b.d. Park dworski z XIX w.
5.2.3 MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJ
DuŜy kompleks leśny Puszczy Białej sprzyjał organizowaniu się ruchu oporu zarówno w okresie powstań narodowych jak równieŜ podczas II wojny światowej. Miało tu miejsce wiele wydarzeń historycznych, zarówno na terenach lasów jak równieŜ w okolicznych miejscowościach. Do miejsc takich naleŜą: Gmina Brańszczyk Poręba – Kocęby Pod Porębą walkę z wojskami carskimi stoczył oddział Walentego Lasockiego i Józefa Zduńczyka. Z miejscowością tą związana jest postać płk. Karola Fryczego,
107 wybitnego dowódcy z okresu powstania styczniowego. Istniejącą do dziś kaplicę – grobowiec pułkownika – wzniosła jego matka 12.11.1863 r. W okresie okupacji hitlerowskiej juŜ w 1939 r. powstał zaląŜek pierwszych na okolicznych terenach organizacji konspiracyjnych pod nazwą Organizacja Wojskowa „Wilki”. Wieś i jej okolice były miejscem licznych akcji jednostek niemieckich, poszukujących ukrywających się w lasach partyzantów, zbiegłych z obozu w pobliskich Grądach jeńców radzieckich i śydów. W czasie jednej z pierwszych akcji pacyfikacyjnych 8.10.1942 r. aresztowano wielu mieszkańców wsi. „Mękaliny Pieńkosów” – Obręb Jegiel oddz. 154 f Na terenie byłego Nadleśnictwa Jegiel w gajówce Udrzynek znajdował się punkt kontaktowy, pod nazwą „Mrowisko”, naleŜący do obwodu Armii Krajowej „Opoczyńsk”. Teren gajówki był takŜe magazynem broni i amunicji oraz skrytką dokumentacji ośrodka „Poraj Poręba”. Był to waŜny punkt dla członków ruchu oporu oraz schronisko doraźne dla uciekinierów z obozów w Grądach i Komorowie ze stalagów Nr 324 333. Dnia 25.12.1943 r. po otoczeniu osady okupanci wymordowali w bestialski sposób wszystkich mieszkańców gajówki (rodzinę gajowego Pieńkosa) oraz członków ruchu oporu przebywających w tym czasie w gajówce. Zginęli wówczas: • Antoni Pieńkos gajowy w Mękalinach, Ŝołnierz AK, • Anna Pieńkos Ŝona gajowego, • Stanisław Antoni Pieńkos syn gajowego, Ŝołnierz AK, absolwent Wydziału Leśnego b. Państwowej Średniej Szkoły Rolniczo Leśnej w śyrowicach koło Słonima, • Anna Kukwa z domu Pieńkos córka Antoniego pracownica b. Nadleśnictwa Jegiel, • Stanisław Kukwa mąŜ Anny, • Karol Głowacki ps. „Karol”, Ŝołnierz AK, • Stanisław Bednarczyk robotnik leśny, • Kazimierz Nowowiejski robotnik leśny, • Janina Kacpura zatrudniona w gajówce jako pomoc domowa. Jedynym świadkiem, który przeŜył tragedię był syn gajowego Henryk Pieńkos, ukryty w budynku gospodarczym. Był kapralem, podchorąŜym AK i posiadaczem konspiracyjnej matury. Z rodziny Pieńkosów uratował się równieŜ 2 letni chłopczyk, synek Anny i Stanisława Kukwów, wnuczek gajowego Antoniego. Przebieg tragicznego wydarzenia szczegółowo opisuje dr Mieczysław Bartniczak w publikacji Tygodnika Ostrołęckiego Nr 51/52 z dnia 20 27.12.1987 r. p.t. „Święta
108 w Mękalinach”, powołując się na materiały źródłowe, m.in. relacje inŜ. leśnika Józefa Zyśka. Ludobójstwo popełnione przez hitlerowców na rodzinie leśników w Mękalinach było jednym z wielu morderstw leśników na tym terenie. Dla upamiętnienia tej tragedii i oddania hołdu leśnikom poległym w Mękalinach, koledzy śyrowiacy postanowili wraz leśnikami OZLP Olsztyn oraz instytucji współdziałających, uczcić pamięć bohaterów przez utrwalenie miejsca mordu obok byłej gajówki Udrzynek, wmurowanie tablicy pamiątkowej i nadanie części uroczyska nazwy „Mękaliny Pieńkosów” Trzcianka W lesie połoŜonym w pobliŜu miejscowości Trzcianka w dniu 24.06.1944 r. podczas potyczki zginęło wielu Ŝołnierzy AK. W oddz. 254 a znajduje się pomnik ku czci poległych Ŝołnierzy. Gmina Długosiodło Długosiodło W okresie powstania listopadowego, główne siły powstańców pod dowództwem Jana Skrzyneckiego przechodziły przez Puszczę Białą, kierując się ku ŁomŜy i Ostrołęce. 16 maja 1831 r. doszło do bitwy w Długosiodle, które na krótko stało się kwaterą główną wojsk polskich Sieczychy W czasie II wojny światowej w okolicach wsi przebiegała granica między Generalną Gubernią, a terenami włączonymi do Rzeszy Niemieckiej. We wsi znajdował się posterunek graniczny. W nocy z 20 na 21 lipca 1943 r. harcerska grupa szturmowa Szarych Szeregów pod dowództwem Andrzeja Romockiego „Morr” dokonała napadu na placówkę niemiecką. Posterunek został zdobyty. W akcji poległ harcmistrz, podporucznik Tadeusz Zawadzki „Zośka”. Akcję w Sieczychach opisał Aleksander Kamiński w ksiąŜce „Kamienie na szaniec”. Pecyna 31 sierpnia 1944 r. w lasach w okolicy Pecyny miała miejsce akcja partyzantów AK. W oddz. 70k Obrębu Długosiodło znajduje się symboliczna mogiła pomnik Ŝołnierzy AK. W oddz. 69c znajduje się druga mogiła – upamiętniająca 14 partyzantów rozstrzelanych przez hitlerowców po akcji w Pecynce.
109 Rys. 33. Pomnik i mogiła upamiętniające walki partyzanckie w 1944 r. pod Pecyną
Lipniak – Majorat 2 września 1944 r. Niemcy zamordowali ok. 400 mieszkańców Lipniaka i okolicznych wsi, głównie kobiet, dzieci i starców, schwytanych podczas łapanek w odwecie za akcję oddziałów Armii Krajowej pod Pecynką. Na skraju lasu na zbiorowej mogile znajduje się pomnik upamiętniający to wydarzenie. Gmina Rząśnik Rząśnik W dniach 14 i 15 lipca 1863 r. oddział powstańczy dowodzony przez Jakuba Jasińskiego i Konstantego Ramotawskiego stoczył tu oraz pod pobliskim Porządziem potyczkę z przewaŜającymi siłami wojsk carskich. Gmina Somianka Kręgi W pobliŜu wsi przy szosie znajduje się pomnik w kształcie połowy samolotowego skrzydła poświęcony pilotowi Stefanowi Stanisławowi Okrzei, który na czele trzech
110 myśliwskich samolotów stoczył walkę z dziewięcioma bombowymi samolotami niemieckimi i tu został strącony. Gmina i miasto Wyszków Wyszków We wrześniu 1939 r. miasto było bombardowane przez lotnictwo niemieckie, toczyły się tu równieŜ walki obronne 1 dywizji piechoty z grupy operacyjnej „Wyszków” o przeprawę przez Bug. W centrum miasta znajduje się obelisk poświęcony Ŝołnierzom, biorącym udział w walkach z hitlerowskim najeźdźcą. Na prawym brzegu Bugu, koło mostu, znajduje się działo z tablicą upamiętniającą wyzwolenie miasta. Na terenie lasów znajdują się równieŜ liczne bezimienne mogiły z okresu I i II wojny światowej. Są to pamiątki krwawej niekiedy historii regionu. Obręb Długosiodło: 34g, 35b, 173d, 64i, 312c Obreb Jegiel: 21a, 54f, 154f, 283g, Obręb Leszczydół: 3a, 9l, 79c, 132c, 186a.
111
6. ZAGROśENIA I PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
6.1 FORMY PRZEKSZTAŁCENIA DRZEWOSTANÓW I SIEDLISK LEŚNYCH
Jednym z elementów decydujących o stanie lasu jest prawidłowy stan siedliska, oceniany na podstawie właściwego rozwoju gleby, składu roślinności itp. Formy przekształcenia gleby były oceniane podczas prac glebowo siedliskowych, a następnie przeniesione do opisu taksacyjnego lasu. W nadleśnictwie dominują drzewostany na siedliskach zbliŜonych do stanu naturalnego. Zajmują one prawie 90% powierzchni nadleśnictwa. Na znacznie mniejszej powierzchni występują siedliska zniekształcone, zajmując niecałe 10% powierzchni. Pozostałe formy zniekształceń występują rzadko. Stopień zniekształcenia siedlisk jest róŜny, w zaleŜności od typu siedliskowego lasu.
Rys. 34. Udział powierzchni siedlisk według ich stanu – Nadleśnictwo Wyszków
zbliŜone do naturalnego 89,96%
zniekształcone 9,99%
naturalne silnie zniekształcone 0,01% przekształcone 0,02% 0,02% 112 Tab. 25. [Wzór nr 21.] Zestawienie powierzchni [ha] wg grup typów siedliskowych lasu, stanu siedliska i grup wiekowych
Grupa Wiek Suma Obręb Forma stanu siedliska powyŜej siedlisk do 40 41 do 80 Powierzchni 80 zbliŜony do nat. 621,31 1591,81 605,91 2819,03 Bory zniekształcony 166,62 229,88 0,50 397,00 silnie zniekształcony 3,69 3,69 Bory zbliŜony do nat. 494,56 1089,74 541,50 2125,80 mieszane zniekształcony 57,28 134,74 11,47 203,49 Długosiodło naturalny 0,92 0,92 Lasy zbliŜony do nat. 280,56 343,37 328,67 952,60 mieszane zniekształcony 141,49 112,76 81,02 335,27 przekształcony 3,70 3,70 Lasy zbliŜony do nat. 399,11 217,15 61,50 677,76 zniekształcony 29,49 4,37 10,28 44,14 zbliŜony do nat. 189,84 440,54 289,53 919,91 Bory zniekształcony 27,54 14,44 41,98 Bory zbliŜony do nat. 542,82 1028,99 618,84 2190,65 mieszane zniekształcony 38,26 22,00 3,82 64,08 Jegiel naturalny 0,65 0,65 Lasy zbliŜony do nat. 268,09 1014,79 849,98 2132,86 mieszane zniekształcony 54,83 95,55 24,05 174,43 zbliŜony do nat. 287,90 343,28 211,90 843,08 Lasy zniekształcony 14,01 40,12 21,14 75,27 zbliŜony do nat. 136,32 291,78 117,34 545,44 Bory zniekształcony 40,31 15,55 55,86 zbliŜony do nat. 611,26 826,73 472,55 1910,54 Bory zniekształcony 17,50 23,52 2,70 43,72 mieszane Leszczydół Lasy zbliŜony do nat. 327,95 1137,39 607,27 2072,61 mieszane zniekształcony 124,86 228,74 67,85 421,45 naturalny 1,35 1,35 Lasy zbliŜony do nat. 84,54 399,70 196,14 680,38 zniekształcony 33,61 51,72 41,73 127,06 zbliŜony do nat. 947,47 2324,13 1012,78 4284,38 Bory zniekształcony 234,47 259,87 0,50 494,84 silnie zniekształcony 3,69 3,69 Bory zbliŜony do nat. 1648,64 2945,46 1632,89 6226,99 mieszane zniekształcony 113,04 180,26 17,99 311,29 Nadleśnictwo naturalny 0,65 1,35 0,92 2,92 Lasy zbliŜony do nat. 876,60 2495,55 1785,92 5158,07 mieszane zniekształcony 321,18 437,05 172,92 931,15 przekształcony 3,70 3,70 Lasy zbliŜony do nat. 771,55 960,13 469,54 2201,22 zniekształcony 77,11 96,21 73,15 246,47 Formą przekształcenia charakteru ekosystemu leśnego jest borowacenie (pinetyzacja). Pod tym pojęciem rozumiemy zmiany składów gatunkowych drzewostanów polegające na zbyt duŜym udziale sosny na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów.
113 Tab. 26. [Wzór nr 22.] Zestawienie powierzchni [ha] lasów wg form degeneracji lasu borowacenie
Powierzchnia [ha] Obręb, Stopień Wiek Ogółem nadleśnictwo borowacenia <=40 Ogółem 41 80 lat > 80 lat [%] lat brak 1475,96 2082,26 643,42 4201,64 55,70 Obręb słabe 573,08 1293,15 605,56 2471,79 32,70 Długosiodło średnie 131,13 322,48 371,33 824,94 10,90 mocne 6,73 24,53 25,15 56,41 0,70 brak 754,48 738,38 350,52 1843,38 28,70 słabe 520,72 1372,66 743,81 2637,19 41,00 Obręb Jegiel średnie 135,72 833,74 807,45 1776,91 27,60 mocne 2,15 54,93 115,06 172,14 2,70 brak 547,91 491,56 124,56 1164,03 19,90 Obręb słabe 615,73 1255,59 599,41 2470,73 42,20 Leszczydół średnie 184,46 940,69 543,74 1668,89 28,50 mocne 28,25 288,64 237,87 554,76 9,40 brak 2778,35 3312,20 1118,50 7209,05 36,40 Nadleśnictwo słabe 1709,53 3921,40 1948,78 7579,71 38,20 Wyszków średnie 451,31 2096,91 1722,52 4270,74 21,50 mocne 37,13 368,10 378,08 783,31 3,90 Stopnie borowacenia oznaczają: Słabe – jeŜeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynosi: ponad 80% na siedliskach borów mieszanych, 50 – 80% na siedliskach lasów mieszanych, 10 – 30% na siedliskach lasowych. Średnie – jeŜeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym wynosi: ponad 80% na siedliskach lasów mieszanych, 30 – 60% na siedliskach lasowych. Mocne – jeŜeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym na siedliskach lasowych wynosi ponad 60%.
114
Rys. 35. Udział drzewostanów wg stopni borowacenia
0,7 2,7 9,4 3,9 100% 10,9 90% 27,6 21,5 80% 28,5 32,7 70%
60% 38,2 50% 41,0
40% 42,2
30% 55,7
20% 36,4 28,7 10% 19,9
0% Długosiodło Jegiel Leszczydół Nadleśnictwo
brak słabe średnie mocne
Stopnie borowacenia określają stopień zniekształcenia drzewostanu przez niewłaściwy dla danego siedliska skład gatunkowy, z dominującymi gatunkami iglastymi: sosną i świerkiem. W Nadleśnictwie Wyszków lasy nie wykazujące borowacenia zajmują około 36% powierzchni. Największy udział mają lasy wykazujące borowacenie w stopniu słabym – 38% powierzchni. Dość duŜy jest udział tych lasów, dla których borowacenie określono jako średnie – 21%. Reszta drzewostanów – prawie 4% charakteryzuje się silną pinetyzacją. Borowacenie w największym stopniu jest widoczne w obrębie Leszczydół. Monotypizacja jest to ujednolicenie gatunkowe lub wiekowe drzewostanów. Ujednolicenie to polega na tym, Ŝe w duŜych kompleksach leśnych, w zasadzie powyŜej 200 ha, stwierdza się obecność bloków jednowiekowych (I klasa wieku czyli przedział 20 letni) lub jednogatunkowych drzewostanów sosnowych lub świerkowych. Monotypizację wyróŜnia się z powodu znacznej wraŜliwości takich duŜych, ponad 100 hektarowych bloków, na działanie czynników szkodotwórczych – gradacji owadzich, szkód abiotycznych, a takŜe ze względu na ich niekorzystny wpływ na róŜnorodność biologiczną obszaru. Na obszarze nadleśnictwa zdecydowanym gatunkiem panującym jest sosna, która zazwyczaj występuje w litych drzewostanach. W nadleśnictwie zidentyfikowano
115 7 obszarów, gdzie dominują jednogatunkowe drzewostany sosnowe, o zbliŜonym wieku. Wykaz takich obszarów zamieszczono poniŜej.
Tab. 27. Zestawienie powierzchni i lokalizacji bloków jednowiekowych drzewostanów objętych monotypizacją
Klasa Lp. Oddziały Powierzchnia Gatunek wieku 1 Długosiodło 1 8, 10 13, 17 19, 29 278 III IV So 2 Długosiodło 139 147, 149, 150 270 II III So 3 Jegiel 79 82 (cz oddz), 104 107 126 V So 4 Leszczydół 291, 292, 302 306, 311 314 285 IV So Jegiel 147 149, 179 182, 207, 208, 253, 254 5 371 III So Leszczydół 105, 106, 123 125, 141 6 Leszczydół 3 5, 18, 20, 21, 31 33, 44 46, 54, 55 401 IV So 7 Leszczydół 139, 140, 156 161, 168, 169 267 IV So Pod pojęciem neofityzacji rozumiemy występowanie w środowisku naturalnym, gatunków obcego pochodzenia geograficznego. Są to gatunki, które zostały w lasach wprowadzone przez człowieka, bądź dostały się tu samorzutnie, rozprzestrzeniając się z terenów przyległych do lasów: z zadrzewień, terenów komunikacyjnych, ogrodów itp. Do pierwszej grupy zaliczamy: dęba czerwonego, sosnę banksa, daglezję, czeremchę późną – gatunki które dawniej były w lasach wprowadzane w celu uzyskania konkretnego celu gospodarczego. Obecnie, zgodnie z nowoczesnymi zasadami hodowli lasu i obowiązującą ustawą o ochronie przyrody, nie wprowadza się do środowiska naturalnego gatunków obcego pochodzenia . Niektóre gatunki, takie jak: kasztanowiec, jesion pensylwański, czy sosna czarna, nie były obiektem celowego wprowadzania, a ich obecność wynika z przypadkowego zasiedlenia pewnych miejsc (np. sosny obcego pochodzenia na ogół jako zanieczyszczenie materiału siewnego sosny zwyczajnej), lub wprowadzania ich jako gatunki ozdobne wokół osad leśnych, dróg itp. Jeszcze inną grupę stanowią gatunki spontanicznie zasiedlające tereny leśne, ekspansywne, stanowiące równieŜ zagroŜenie dla rodzimej flory. Są to np. robinia akacjowa (grochodrzew), czy klon jesionolistny, a z roślin zielnych np. niecierpek drobnokwiatowy, nawłoć olbrzymia. Na terenie nadleśnictwa gatunki obce nie stanowią istotnego problemu. Gatunki, które współtworzą drzewostany występują jedynie w 8 wydzieleniach i są to robinia akacjowa (grochodrzew, akacja), dąb czerwony, i sosna banksa.
116 Tab. 28. Występowanie gatunków obcych w udziale w składzie drzewostanu
Obręb Oddział TSL Gat udział wiek pow
Długosiodło 160m BMŚW Robinia akacjowa 0,1 26 10,74 Długosiodło 312a BŚW Dąb czerwony 0,1 14 0,17 Długosiodło 316Ab BŚW Dąb czerwony 0,2 15 0,7 Leszczydół 84c BMŚW Dąb czerwony 0,1 40 2,82 Leszczydół 114h LMŚW Robinia akacjowa 0,4 74 0,24 Leszczydół 132a LMŚW Robinia akacjowa 0,1 56 1,29 Leszczydół 167l LMŚW Robinia akacjowa 0,1 81 1,38 Leszczydół 219f BMŚW Sosna banksa 0,1 77 1,27 O wiele dłuŜsza jest lista wydzieleń, w których gatunki obce występują w domieszce, pojedynczo i miejscami, w podszycie lub w zadrzewieniach. Łącznie występują one w 1650 wydzieleniach leśnych czyli w około 20% wydzieleń. Najczęściej, bo w 1160 wydzieleniach występuje czeremcha późna. Jej udział jest róŜny: od pojedynczych siewek po zwarte podszyty. Czeremcha jest gatunkiem ekspansywnym i moŜe wpływać niekorzystnie, zwłaszcza na siedliska z natury oligotroficzne. Na Ŝyznych siedliskach moŜe wypierać rodzime cenne gatunki krzewów. MoŜe równieŜ sprawiać trudności w odnawianiu drzewostanów i pielęgnacji upraw.
Tab. 29. Liczba wydzieleń w których zinwentaryzowano występowanie gatunku obcego
Forma występowanie W drzewostanie w podszycie, Gatunek podroście, razem zadrzewieniach miejscami pojedynczo i jako przestoje Robinia akacjowa 111 28 128 267 Czeremcha późna 1160 1160 Dąb czerwony 63 20 69 152 Daglezja zielona 3 2 5 Klon jesionolistny 5 5 10 Jesion pensylwański 12 2 14 Kasztanowiec biały 13 2 15 Sosna banksa 5 8 1 14 Sosna czarna 1 1 Śliwa ałycza 7 7 Śnieguliczka biała 3 3 śywotnik olbrzymi 1 1 Razem 213 58 1378 1649 117 Tab. 30. Wykaz wydzieleń z występującym gatunkiem obcym
Gatunek Wykaz wydzieleń Obręb Długosiodło Robinia 19j, 70j, 82j, 108b, 108c, 118d, 120g, 120k, 122a, 130j, 134c, 143d, akacjowa 143g, 152a, 156a, 159Ab, 160Aa, 160f, 160j, 160k, 160l, 160m, 161Ag, 161g, 173Ab, 181i, 183j, 184Bd, 195g, 199b, 211b, 220j, 223Am, 223Ao, 223Ca, 223Cb, 223l, 22 3m, 223s, 223w, 223x, 243c, 244g, 254g, 254h, 257a, 265a, 266c, 266d, 293c Czeremcha 2A c, 5b, 6c, 8a, 8b, 12b, 12c, 13a, 13c, 14a, 14b, 14c, 14g, 14h, 14i, późna 14j, 14k, 14l, 16b,, 19b, 19d, 19f, 20f, 20g, 21b, 21d, 21f,, 22c, 23c, 23f, 26k, 27h, 27j, 29a, 29b, 29c, 29d, 29f, 30b, 30g, 31d, 31f, 32i, 35a, 40c, 40d, 41a, 41b, 41c, 41d, 41f, 41g, 41h, 42a, 42b, 42c, 42d, 42g, 42h, 43b, 44f, 44h, 44i, 45i, 46a, 52c, 52d, 53c, 53d, 53i, 53k, 54a, 54b, 54c, 54d, 54g, 54h, 54i, 54j, 54k, 54l, 55a, 55b, 55d, 5 5h, 55j, 57g, 57k, 57l, 57m, 58b, 58c, 59a, 59c, 59f, 60d, 63h, 64d, 65a, 65b, 65c, 65d, 65g, 66d, 67b, 67c, 67f, 67g, 67i, 67j, 68b, 68c, 68f, 68g, 70j, 71c, 71d, 71f, 71k, 72a, 72b, 73a, 73c, 73d, 73f, 74a, 74c, 74f, 74h, 77f, 78a, 79a, 79b, 79c, 79d, 79 f, 79g, 79h, 79i, 80a, 80b, 80c, 80f, 80h, 80j, 81a, 81b, 81c, 81d, 82c, 85f, 88c, 88d, 92a, 92b, 92c, 92f, 92g, 92h, 93a, 93c, 93d, 93f, 93g, 96g, 97c, 97f, 98f, 100a, 101c, 102i, 105j, 108a, 108c, 109d, 113b, 113d, 113h, 114c, 114f, 114g, 114h, 116k, 11 6l, 118g, 118i, 118k, 118l, 118m, 118n, 118o, 119c, 120f, 120i, 121c, 121g, 122d, 122j, 128h, 137c, 137d, 139Aa, 139Ab, 139Ac, 139Ad, 139b, 139d, 142f, 143c, 143d, 143g, 147c, 147d, 148g, 149a, 149c, 155Aa, 156a, 156Ac, 156Af, 156Bg, 159m, 159n, 160a, 160 d, 160g, 160m, 160r, 161Ad, 161Af, 161Ag, 161Ah, 161Ai, 161Ak, 161Al, 161Am, 161f, 161g, 161h, 161j, 165a, 167b, 171Ab, 171d, 172k, 173Ad, 173b, 173c, 173d, 179l, 179p, 181i, 182h, 183a, 183c, 183d, 183i, 184a, 184b, 184Bb, 184f, 184g, 184j, 190a, 190g, 19 3b, 193g, 194a, 194b, 194f, 195j, 196b, 196c, 196d, 196f, 197b, 197c, 198a, 198b, 198f, 198i, 200a, 200f, 200g, 204o, 206g, 210c, 211b, 211j, 212i, 213f, 213l, 214b, 215d, 215g, 215h, 216a, 216c, 217a, 217b, 217c, 217f, 217g, 217h, 217i, 218a, 218b, 218d, 218f, 219a, 219c, 219d, 219g,220a, 220b, 220c, 220d, 220f, 220g, 220h, 220i, 221a, 221b, 221c, 221d, 221f, 221h, 221i, 221m, 222a, 222Ab, 222b, 222f, 222g, 222i, 222j, 223a, 223Aa, 223Af, 223Ag, 223Ah, 223Al, 223Am, 223As, 223Ba, 223Bg, 223Bh, 223Bi, 223Bk , 223Bl, 223Dc, 223Dd, 225b, 229l, 230c, 230f, 230g, 230h, 232a, 232c, 232i, 238f, 239i, 240g, 241c, 241l, 242b, 244c, 244d, 244k, 244m, 246h, 246j, 247c, 247d, 247h, 248c, 249a, 249f, 249g, 249h, 249j, 250g, 250h, 250o, 250p, 251c, 253a, 253f, 254b, 254g, 257a, 258h, 259h, 259i, 261b, 262a, 262b, 262d, 262g, 263a, 265a, 265b, 265f, 265g, 265h, 266f, 266k, 266l, 268c, 268f, 268g, 268h, 271d, 274c, 275d, 275h, 278k, 278m, 281a, 281c, 284a, 286b, 286g, 286h, 286i, 287g, 288f, 288r, 289b, 292c, 292f, 292g, 292 j, 301d, 301f, 303l, 304a, 304f, 308a, 308b, 308c, 308g, 308i, 308j, 309a, 309b, 309c, 309d, 309f, 309g, 314c, 314f, 315Aw, 315Ay, 315Az, 315k, 315l Dąb czerwony 27g, 27h, 27i, 31f, 40c, 53f, 57k, 58b, 64f, 70a, 70b, 70d, 70k, 81f, 97b, 105j, 105k, 137c, 137h, 143g, 146d, 147h, 148f, 148i, 149c, 161i, 171j, 172c, 173Ab, 191b, 196d, 202a, 213i, 214b, 214c, 221b, 223An, 223m, 233k, 243w, 307b, 312a, 312b, 312g, 316Ab, 316c, 316d Klon 76d, 160l, 161An jesionolistny Kasztanowiec 93k, 283d biały Sosna banksa 137b, 160Ai, 161Am, 161g Śliwa ałycza 9b, 22g, 40d Śnieguliczka 70k, 288m biała
118
Gatunek Wykaz wydzieleń Obręb Jegiel Robinia 5A a, 5B a, 5B b, 13a, 13b, 49a, 60d, 75i, 76h, 85a, 85g, 101a, 101c, akacjowa 108Ac, 108Af, 125b, 150g, 151a, 152d, 159g, 161a, 161d, 213d, 214a, 214d, 237d, 238f, 238m, 239b, 249j, 249k, 250b, 254a, 254b, 255Aa, 262a, 269a, 270a, 270b, 270c, 285a, 285b, 286a, 289a, 289b, 294a, 295b, 297a, 297b, 298b, 299a, 300a, 301a, 302a, 302b, 302c, 302d, 302f, 302g, 305b, 306a, 306c, 310g, 311c, 311f, 311g, 312a , 312b, 312c, 313a, 313b, 314a, 314b, 314c, 315d, 315f, 318b, 318d, 318g, 318h, 318j Czeremcha 1a, 1b, 1c, 1f, 3c, 5a, 5b, 5Ba, 5Bb, 5c, 6Ab, 6Ac, 6Ad, 6Af, 6b, 6c, 6d, późna 6g, 7a, 7b, 7c, 7d, 8a, 8b, 8c, 8d, 8f, 8g, 8h, 8i, 9a, 9c, 9d, 9f, 9g, 10a, 10A j, 10c, 10d, 11a, 11b, 11c, 11f, 11g, 11j, 12c, 12d, 13b, 13f, 14Ab, 14Ad, 14Aj, 14Ak, 14Al, 15Aa, 15Ab, 5Ad, 15Af, 15Ah, 15Ai, 15Ak, 15Al, 15An, 17a, 20b, 20c, 20d, 22b, 22c, 22d, 23a, 23b, 23c, 23d, 23f, 24b, 25Aa, 25Ab, 25b, 25Ba, 25Bb, 25c, 25d, 26a, 2 6b, 27b, 27f, 34c, 35a, 35c, 36d, 37c, 40Ab, 41c, 41i, 41j, 41k, 44a, 47b, 47d, 48d, 50d, 50h, 52c, 55a, 55c, 57b, 57d, 57f, 57g, 58a, 58b, 58c, 58f, 58g, 59b, 59c, 60a, 60b, 60c, 60f, 61c, 61d, 61h, 61i, 61k, 62b, 62j, 62l, 63a, 64b, 64c, 64f, 64g, 65b, 6 5c, 65d, 66c, 66d, 67b, 67c, 67d, 67f, 67g, 68c, 68d, 68h, 68i, 68j, 68k, 68l, 71i, 71j, 72c, 73f, 74g, 75b, 75f, 75h, 76a, 76b, 76c, 76d, 77b, 78b, 78f, 79f, 80f, 84t, 85c, 85d, 85f, 85h, 89i, 91a, 91b, 91c, 91d, 91f, 91g, 92a, 92d, 92f, 92g, 93a, 93b, 93 c, 93d, 94f, 95b, 95c, 95d, 95f, 96a, 96b, 96c, 96d, 96f, 96g, 97a, 97b, 97d, 97f, 98a, 98d, 98f, 98h, 99c, 99k, 100g, 100h, 101a, 102c, 103d, 103g, 104a, 104c, 106c, 108Ac, 108Ad, 108Af, 108c, 109a, 109b, 112c, 114c, 114f, 121d, 122a, 122b, 123b, 123c, 1 23d, 126a, 126f, 133c, 146d, 147a, 147b, 150b, 150c, 150f, 150g, 151a, 155a, 157g, 157h, 157j, 158h, 161a, 161c, 165i, 177a, 177d, 179d, 181b, 181c, 181d, 181g, 181h, 182a, 187c, 189r, 190b, 190k, 198a, 199b, 204c, 204d, 204f, 205a, 205b, 205c, 205g, 206a, 206b, 206d, 206f, 207d, 207g, 207h, 208c, 208d, 209a, 210c, 223f, 224c, 224d, 225b, 229c, 230a, 234a, 241c, 241d, 241h, 241i, 242f, 247h, 249f, , 252g, 253c, 264i, 265c, 268d, 269a, 269b, 269c, 270b, 270c, 271h, 271i, 271m, 283d, 283f, 283g, 284a, 285b, 2 87b, 287c, 287d, 287g, 288a, 288b, 289a, 289b, 292b, 294a, 295a, 295b, 295c, 299a, 301a, 301b, 301c, 301d, 302a, 302b, 302c, 302d, 302f, 302h, 302i, 303a, 303b, 303c, 304a, 304b, 304c, 306a, 307a, 307b, 307c, 307d, 307g, 308a, 308b, 308c, 309a, 309c, 309d, 309f, 310a, 310b, 310c, 310i, 310l, 311a, 311b, 311c, 311d, 311f, 312a, 312b, 312c, 313d, 314b, 315b, 315f, 316a, 316b, 317a, 317b, 318c, 318m Dąb czerwony 12b, 15A f, 15A g, 21a, 21c, 23c, 86a, 86h, 130m, 161b, 161c, 161d, 162a, 209f, 213c, 224c, 224d, 233a, 236k, 237j, 238f, 238m, 244a, 249c, 261i, 262j, 290a, 290c, 291a, 291c Daglezja 47w, 62j zielona Klon 6A d, 9g, 309d, 316g jesionolistny Kasztanowiec 17d, 318c biały Śliwa ałycza 171f, 195c, 224f, 245d Obręb Leszczydół Robinia 13d, 14d, 14f, 25b, 25d, 25f, 36a, 36c, 37j, 38a, 38d, 38g, akacjowa 38h, 39a, 62b, 63d,63i., 76a, 76b, 79a, 83f, 84d, 105a, 105b, 105d, 105f, 106a, 106c, 110f, 110l, 114g, 114h, 118d, 119a, 119b, 123a, 123b, 123c, 129i, 129k, 131f, 131g, 132a, 138j, 141a, 143c, 146c, 147k, 147l, 148a, 153f, 154b, 154c, 162a, 166g, 167l, 167n, 170a, 171a, 171b, 172b, 173b, 186c, 186f, 186h, 187a, 187b, 187f, 188c, 224g, 224h, 235a, 236Aa, 236f, 237c
119
Gatunek Wykaz wydzieleń Czeremcha 10g, 10i, 10j, 14b, 14d, 17i, 18d, 21a, 21b, 21d, 21h, 22b, 22d, 22g, późna 22i, 22j, 24c, 24d, 24f, 24g, 25b, 25d, 25f, 28b, 28g, 29a, 29c, 31b, 31d, 31f, 32b, 32c, 32f, 33c, 33f, 34b, 34d, 34f, 38b, 38d, 38g, 38h, 40b, 40c, 40d, 41b, 42c, 42d, 42f, 42g, 42i, 43a, 43b, 45a, 45f, 46b, 46c, 46d, 47a, 47d, 48c, 48d, 49a, 49b, 49c, 4 9d, 49f, 49g, 50a, 50d, 50f, 50g, 51h, 53b, 55f, 61a, 62a, 62c, 63a, 63b, 63c, 63d, 63g, 63h, 63j, 64a, 64b, 64c, 65a, 65b, 65c, 72d, 77a, 77g, 79b, 83a, 83b, 93d, 94c, 94f, 94g, 94h, 94i, 95a, 95b, 97l, 97r, 98k, 99a, 99b, 99c, 99i, 100a, 100b, 100c, 100h , 101a, 101b, 101c, 102f, 102g, 102h, 102i, 102j, 103a, 103b, 104b, 104c, 106c, 110i, 113h, 114a, 114b, 114g, 115a, 115b, 115c, 115d, 116d, 116f, 117b, 117f, 117g, 117h, 117i , 117j, 117k, 117l, 117m, 117n, 117o, 118j, 118k, 118l, 118m, 119a, 119b, 119d, 1 19f, 119g, 119h, 119i, 120a, 120b, 120c, 120d, 120f, 120g, 120h, 121a, 121c, 121d, 121f, 121h, 122c, 122d, 123c, 124a, 124b, 124c, 124d, 124f, 124h, 125b, 126a, 126b, 126c, 126d, 126f, 126g, 126h, 126i, 126j, 126k, 126l, 126m, 127b, 127h, 128c, 128f, 128g, 128h, 128j, 128n, 129d, 129j, 131c, 131d, 135a, 135b, 135d, 135f, 135g, 135h, 135i, 135j, 135k, 136a, 136b, 136c, 136f, 136g, 136h, 136j, 136k, 136l, 137g, 137j, 137m, 137s, 137x, 139b, 139d, 139f, 139g, 141a, 141b, 141c, 141d, 141f, 141g, 141h, 141i, 142 a, 142b, 142c, 142d, 142g, 150Aa, 158a, 162a, 162b, 166f, 174k, 180h, 181f, 182a, 182b, 184c, 185a, 185b, 185d, 185f, 185g, 185j, 189a, 189b, 190a, 190b, 190c, 193h, 193i, 195j, 198g, 199f, 200d, 204a, 205a, 205b, 206a, 206b, 206c, 207a, 209a, 210d, 215d, 216a, 216c, 217b, 217f, 219a, 220b, 220c, 222a, 222b, 222c, 222f, 222g, 223a, 223c, 223h, 225c, 226a, 227a, 227d, 228d, 22l, 230b, 231a, 231b, 232c, 232g, 232h, 236k, 241g, 242d Dąb czerwony 1b, 17b, 24l, 37f, 37h, 37i, 37j, 38a, 38g, 50a, 50g, 51d, 58b, 61c, 64b, 64c, 65a, 65b, 78c, 79f, 82n, 84a, 84c, 100c, 100g, 133a, 133b, 134a, 136b, 170b, 171h, 172c, 173b, 177g, 178b, 178c, 179c, 186g, 189a, 190a, 190c, 198d, 202h, 203j, 204g, 206b, 208d, 212c, 212d, 213a, 213b, 218b, 223b, 227a, 232c, 232j, 240b, 242i, 242j daglezja 111d, 174n, 179c Klon 5a, 14g, 14A a jesionolistny Jesion 82k, 82l, 82n, 131g, 133a, 133b, 134a, 134d, 134g, 155a, 156a, 156b, pensylwański 165a, 165b Kasztanowiec 1b, 57c, 61c, 78c, 80d, 83f, 102i, 136i, 137a, 137h, 137t biały Sosna banksa 99m, 198i, 207d, 215h, 218a, 219f, 224a, 226a, 227a, 230a, 231a Sosna czarna 188a Śnieguliczka 97b biała śywotnik 35f olbrzymi
6.2 ZAGROśENIA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH
6.2.1 ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
W wyniku procesów chemicznych, biologicznych lub fizycznych, do atmosfery mogą przedostawać się rozmaite substancje lub energia w róŜnej postaci. Zjawisko to nazywa się emisją zanieczyszczeń, a miejsce w którym proces ten zachodzi określa się mianem źródła emisji. PowyŜsze zjawiska zachodzą w przyrodzie samoistnie lub są 120 wynikiem działalności człowieka, a powstałe zanieczyszczenia mogą być naturalne lub antropogeniczne. Do podstawowych rodzajów zanieczyszczeń antropogenicznych zalicza się pyły i gazy przemysłowe.
Pyły przemysłowe to cząstki stałe o średnicy ziaren do 100 m, powstałe w wyniku spalania paliw kopalnych i in. procesów produkcyjnych. Opad pyłów na powierzchnię ziemi powoduje zanieczyszczenia gleby, wód podziemnych i powierzchniowych. Zapylenie atmosfery zaleŜy od: wielkości emisji pyłów i ich rodzaju, rozmieszczenia źródeł emisji, przemian fizycznych i chemicznych pyłów w atmosferze, usuwania pyłów (przez opady atmosferyczne, wykorzystanie urządzeń filtrujących).
Na terenie powiatu wyszkowskiego mają lokalizację zakłady przemysłowo produkcyjne emitujące zanieczyszczenia do atmosfery. Są to:
• DREWMARK Zakład Produkcyjno Usługowo Handlowy (Rybno),
• EKSPASZ WYSZKÓW Sp. z o.o. (Wyszków),
• JERONIMO MARTINS Dystrybucja Sp. z o.o. (Wyszków),
• Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska (Wyszków),
• Ośrodek Doskonalenia Kadr Ministerstwa Sprawiedliwości (Popowo),
• POMEL Przedsiębiorstwo Produkcyjno Usługowe Sp. z o.o. (Wyszków),
• POLGLASS POLSKA S.A. (Wyszków),
• Przedsiębiorstwo Energii Cieplnej (Wyszków),
• Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (Wyszków),
• Wytwórnia Mas Bitumicznych (Trzcianka),
• Zakład Produkcyjny J.B. Cosmetics” Ltd. (Kamieńczyk)
Główne przyczyny powstawania zanieczyszczeń powietrza to:
• Pyły – spalanie paliw, komunikacja, unoszenie pyłów przez wiatr,
• SO x – spalanie paliw zawierających siarkę, procesy technologiczne, • NO – spalanie paliw i procesy technologiczne przy wysokiej temperaturze,
• NO 2 – spalanie paliw i procesy technologiczne, • CO – powstaje w procesie niepełnego spalania (np. w kotłowniach przydomowych).
121 Badania zanieczyszczeń powietrza prowadzone są dla następujących związków: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku azotu, ozonu, pyłu zawieszonego PM10, ołowiu, benzenu i tlenku węgla. Większość z tych substancji powstaje w wyniku gospodarczej i komunalnej działalności człowieka. Na obszarze Nadleśnictwa Wyszków funkcjonuje 1 punkt pomiaru zanieczyszczeń powietrza, znajdujący się w Wyszkowie, przy ul. Daszyńskiego. W 2006 roku prowadzone były na nim pomiary 2 elementów: stęŜenia dwutlenku azotu (NO 2) i pyłu zawieszonego (PM10). Do oceny pozostałych elementów oceny środowiska stosuje się modelowanie matematyczne i interpolację (Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za 2006 r. – WIOŚ w Warszawie) Dane z punktu w Wyszkowie słuŜą do analizowania zanieczyszczenia w strefie wyszkowskiej, obejmującej powiat wyszkowski. Strefa ta została we wszystkich typach zanieczyszczeń zaliczona do kategorii „A” czyli strefy o nieznacznym zanieczyszczeniu, w której nie są wymagane specjalne działania z zakresu monitoringu powietrza.
Dwutlenek azotu (NO 2) Średnie stęŜenie dwutlenku azotu w punkcie pomiarowym wynosiło 10,5 g/m 3. Norma dopuszczalna wynosi 48 g/m 3. W trakcie pomiarów nie zanotowano przekroczeń wartości dopuszczalnej. W związku z tym obszar strefy zaklasyfikowano do klasy A. Pył zawieszony PM10 Średnie dwudziestoczterogodzinne stęŜenie pyłu zawieszonego w powietrzu w punkcie pomiarowym wynosiło 15 g/m 3, przy normie 50 g/m 3. Przekroczeń wartości dopuszczalnych zanotowano 5 w ciągu roku. Średnie roczne stęŜenie wynosi 7,1 g/m 3 przy normie 40 g/m 3. Pod względem zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym obszar strefy zaliczono równieŜ do klasy A. Dla pozostałych zanieczyszczeń, nie badanych na terenie powiatu wyszkowskiego: SO 2, ołowiu, benzenu, ozonu i tlenku węgla na podstawie modelowania, równieŜ przyjęto klasę A.
6.2.2 ZAGROśENIA I DEGRADACJA POKRYWY GLEBOWEJ
Zanieczyszczenie gleb na obszarze nadleśnictwa moŜe być powodowane przez:
122 • DuŜe natęŜenie ruchu na odcinkach dróg krajowych oraz dróg wojewódzkich przebiegających przez ten teren, szczególnie wzdłuŜ drogi krajowej nr 8, • Gospodarkę rolną, nawoŜenie i stosowanie środków ochrony roślin, • Przedostawanie się do gleby zanieczyszczeń wokół składowisk odpadów komunalnych oraz dzikich wysypisk śmieci. Dodatkowo pewne zagroŜenie dla pokrywy glebowej stanowią nielegalne miejsca pozyskiwania piasku i Ŝwiru.
6.2.3 ZANIECZYSZCZENIE WÓD
Wody powierzchniowe Zbiorniki wodne i rzeki są ekosystemami bardzo podatnymi na zanieczyszczenia, a jednocześnie charakteryzują się duŜymi zdolnościami do samooczyszczania się, dzięki istnieniu w nich duŜej róŜnorodności organizmów, stałemu przepływowi wody (rzeki) oraz jej właściwościom fizykochemicznym. Na terenie Nadleśnictwa badany jest stan czystości Bugu w punkcie pomiarowym Popowo. Badana pod względem jakości wód jest równieŜ Narew, ale w zasięgu nadleśnictwa nie ma na tej rzece Ŝadnego punktu pomiarowego. Pozostałe rzeki z racji ich niewielkich rozmiarów (długość) nie są objęte badaniem. W punkcie pomiarowym w Popowie pomiary przeprowadzane w 2006 r. wykazały, Ŝe rzeka Bug prowadzi w tym miejscu wody IV klasy czystości. Pomiary przeprowadzane na Narwi, poniŜej i powyŜej jej biegu wzdłuŜ granicy obszaru nadleśnictwa, równieŜ wskazują na to, Ŝe jest to rzeka IV klasy czystości.
Tab. 31. Ocena jakości wód płynących w rzece Bug w punkcie pomiarowym w Popowie w 2006 r. (Monitoring rzek w 2006 r. dane WIOŚ w Warszawie)
Punkt Kilometr Klasa Wyniki pomiarów wskaźników i substancji Rzeka nazwa klasa stęŜenie pomiarowy rzeki czystości jedn. wskaźnika wsk. śred. maks. min. Zawiesina og. IV mg/l 26,3 112 5 Popowo BZT 5 IV mg O 2/l 4,04 9,0 1,5 powyŜej ChZT Mn IV mg O 2/l 12,73 20,4 6,0 ujścia do ChZT Cr IV mg O2/l 37,97 59,8 19,0 Bug 11,7 IV Azot Kjeldahla IV mg N/l 1,79 2,98 1,13 J. Chlorofil "a" IV g/l 19,85 51,1 8,3 Zegrzyń Lb. b. coli fek. IV n/100 ml 1499,2 4600 230 skiego Barwa V mg Pt/l 49 80 35 Selen V mg Se/l 0,049 0,073 0,038 Do najwaŜniejszych źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych moŜna zaliczyć:
• Spływy obszarowe z terenów uŜytkowanych rolniczo, • Odprowadzanie ścieków komunalnych i przemysłowych bez oczyszczenia,
123 • Niekontrolowane spływy wód deszczowych obszarów zurbanizowanych do cieków, • UŜytkowanie nieszczelnych szamb, • Zanieczyszczanie mechaniczne rzek poprzez wyrzucanie śmieci, • Zanieczyszczenia docierające rzeką spoza obszaru nadleśnictwa, pochodzące z jej zanieczyszczenia w górnym i środkowym biegu. Szczególnie istotne jest zanieczyszczenie Bugu na odcinku płynącym poza terytorium Polski. Spływy zanieczyszczeń do wód podlegają sezonowym zmianom. Zwiększony dopływ zanieczyszczeń notuje się w okresie wiosennym, głównie wskutek stosowania przez rolników nawozów i środków ochrony roślin. DuŜy wpływ na ilość wytwarzanych ścieków ma gospodarka wodno ściekowa w gminach. Często inwestowanie w wodociągi, bez jednoczesnego zapewnienia skanalizowania miejscowości, pociąga za sobą zwiększone zuŜycie wody i odprowadzanie większej ilości ścieków.
Tab. 32. Wykaz oczyszczalni ścieków na obszarze Nadleśnictwa Wyszków odprowadzających powyŜej 100 m3 ścieków na dobę (Program ochrony środowiska powiatu wyszkowskiego na lata 2004 2011)
Ilość Lp. Nazwa obiektu Rodzaj oczyszczalni Lokalizacja m3/dobę Biologiczna typu 1 Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci Fiszor 120 EKOBLOK Biologiczna typu 2 Dom Pomocy Społecznej i Klasztor Niegów 100 SEBIFIKON Przedsiębiorstwo Wodociągów i Mechaniczno Rybienko 3 1675 Kanalizacji w Wyszkowie biologiczna Stare Mechaniczno 4 Urząd Gminy Brańszczyk biologiczna typu Brańszczyk 310 BIOBLOK BIS 90 5 Urząd Gminy Brańszczyk Biologiczna typu CBR Udrzynek 120 Biologiczna 6 Urząd Gminy Długosiodło mechaniczna typu Długosiodło 100 FLYGHT Mechaniczno 7 Urząd Gminy Rząśnik biologiczna typu Rząśnik 350 BIOBLOK – BUS 400 Mechaniczno Somianka 8 Urząd Gminy Somianka 300 biologiczna typu SBR Parcele Stopień skanalizowania poszczególnych gmin jest bardzo niski: i sięga od 5% w gminie Wyszków do 30% w gminie Rząśnik. Wody podziemne Badania jakości wód podziemnych na terenie obszaru nadleśnictwa prowadzone są w dwóch punktach pomiarowych: Wyszkowie i Brańszczyku.
124 Jakość wód podziemnych z profilu w Wyszkowie naleŜy do bardzo wysokich. W 2000 r. zaklasyfikowano je do klasy Ia – czyli wód zdatnych do picia bez uzdatniania. W 2002 r. wody z tego profilu zostały zaklasyfikowane do klasy Ib, czyli wód wysokiej jakości wymagających tylko nieznacznego uzdatnienia. W profilu w Brańszczyku wody podziemne są podobnej jakości – w 2002 zaliczono je do klasy Ib, choć w 2002 zaliczono je do klasy III – wód niskiej jakości. RóŜnica ta najprowdopodbniej wynikała z chwilowego zanieczyszcznia wód podziemnych (Program ochrony środowiska powiatu wyszkowskiego na lata 2004 2011).
6.2.4 GOSPODARKA ODPADAMI
W 2003 r. wytworzono na terenie powiatu wyszkowskiego 19750 Mg odpadów.
Tab. 33. Udział odpadów wytworzonych w 2003 r. na terenie powiatu wyszkowskiego
odpady odpady budowlane niebezpieczne 0,7% 11,3% Odpady kuchenne odpady 19,6% odpady zielone wielkogabarytowe 2,8% 5,7%
popioły papier i karton 17,6% 5,4%
odpady mineralne opakowania 8,1% papierowe tworzywa opakowania z 5% sztuczne aluminium szkło 7% 0,3% 0,9% opakowania opakowania wielomateriałowe metale opakowania z tworzyw 1,2% 2,2% z blachy sztucznych 1% opakowania odpady tekstylne 3% ze szkła 2,4% 5%
125
Tab. 34. Składowiska odpadów obsługujące obszar zasięgu nadleśnictwa
Roczna ilość Przewidywany Pojemność Pojemność Pow. składowanych Lp. Nazwa Gmina okres planowana wykorzystana [ha] odpadów funkcjonowana [Mg] [Mg] [Mg] Bosewo 1 Długosiodło 0,80 1989 2010 27500 4558 58 Nowe 2 Janki Somianka 2,53 1988 2014 88500 9489 525 3 Tumanek Wyszków 5,97 1971 2007 292600 148747 6989 Pozostałe gminy nie posiadają własnych składowisk odpadów i korzystają ze składowisk: • Gmina Brańszczyk – składowisko w Tumanku, • Gmina Rząśnik – składowisko w Tumanku. Na terenie powiatu przewaŜa system odbioru odpadów zmieszanych, nie segregowanych, które są następnie dostarczane na składowiska. Zbiór odbywa się w róŜny sposób w zaleŜności od podmiotu odbierającego. Problemem na terenie nadleśnictwa są tak zwane „dzikie wysypiska”, które bardzo często powstają na obrzeŜach lasów. ZagroŜenie wiąŜe się z rodzajem odpadów, które są tam wywoŜone. Szczególnie niebezpieczne są odpady chemiczne, zuŜyte opakowania po środkach ochrony roślin, lekach, oleje, zuŜyte akumulatory itp. „Dzikie wysypiska” są równieŜ elementem znacznie szpecącym krajobraz.
6.2.5 ZAGROśENIE TRWAŁOŚCI EKOSYSTEMÓW
ZagroŜenia trwałości ekosystemów leśnych na terenie nadleśnictwa obecnie nie występują. Mogą się one pojawić w wypadkach wyjątkowych szkód biotycznych, powodowanych przez organizmy szkodliwe lub czynniki abiotyczne. Mogą to być: • Gradacje szkodników. W przypadku nadleśnictwa największe znaczenie mają szkodniki pierwotne sosny: brudnica mniszka, borecznik sosnowiec i barczatka oraz ostatnio obserwowane zjawisko zamierania dębów, związane między innymi z Ŝerami opiętków, • PoŜary. Naturalnie występujących poŜarów praktycznie juŜ nie ma, system ochrony przeciwpoŜarowej na terenie nadleśnictwa działa sprawnie, poŜary są wykrywane w ich początkowej fazie, • Wiatrołomy. Nadleśnictwo nie leŜy w strefie silnych wiatrów, jednak sporadycznie mogą one wyrządzać znaczne, nieprzewidywalne szkody w drzewostanach, • Okiść. Pojawia się okresowo w specyficznych warunkach pogodowych, moŜe powodować duŜe szkody. 126 7. TURYSTYKA I EDUKACJA NA TERENIE NADLEŚNICTWA WYSZKÓW
Lasy Nadleśnictwa Wyszków są potencjalnie bardzo interesującym miejscem wypoczynku i uprawiania turystyki. Jest to związane z: • bliską odległością obszaru nadleśnictwa od Warszawy, • duŜymi obszarami zwartych kompleksów leśnych, • łatwą dostępnością lasów (sieć dróg), • duŜą powierzchnią lasów szczególnie predysponowanych do wypoczynku i turystyki (bory świeŜe i bory mieszane świeŜe), • bogactwem przyrodniczym i duŜym zróŜnicowaniem środowisk – krajobrazów nadbuŜańskich i sąsiadujących z nimi lasów.
7.1 TURYSTYKA
Sieć szlaków turystycznych Puszczy Białej umoŜliwia wędrówkę pieszo lub rowerem przez teren nadleśnictw: Wyszków i Pułtusk. Szlaki te zaprojektowane zostały w taki sposób aby ich trasy słuŜyły nie tylko celom rekreacyjno turystycznym, lecz równieŜ jako trasy dydaktyczne. Przez teren Nadleśnictwa Wyszków przebiegają odcinki pięciu szlaków turystycznych Puszczy Białej. PoniŜej przedstawiono przebieg całych szlaków. Główny szlak NadbuŜańskiego Parku Krajobrazowego (czerwony) – 78 km • 0,0 km Kamieńczyk – rynek • 0,3 km przeprawa przez Bug • 4,2 km Brańszczyk • 11,2 km Leśniczówka Tuchlin • 20,5 km Leśniczówka Dalekie • 27,4 km Jaszczułty • 31,5 km Dalekie – Stacja PKP • 37,5 km Porządzie Stara Wieś PKS • 42,0 km Dąbrowa Trzecie Pole • 52,0 km Sadykierz • 56,5 km Obryte – PKS • 63,5 km Rezerwat Wielgolas • 68,1 km Gajówka Popławy
127 • 70,0 km Rezerwat Popławy • 75,5 km Nadleśnictwo Pułtusk • 78,0 km Pułtusk – Rynek Główny szlak Puszczy Białej (niebieski ) – 70,7 km • 0,0 km Popowo Kościelne • 3,3 km Huta Podgórna • 7,7 km gajówka Wólka Zatorska • 12,0 km Stawinoga • 14,5 km Holendry • 15,8 km Buraki • 18,6 km Dolinka Prutu k. Gajówki Zatory • 19,0 km Gajówka Zatory • 27,7 km Pniewo – PKS • 32,5 km Gajówka Wielęcin • 40,2 km Dąbrowa Trzecie Pole • 45,7 km Porządzie – PKS • 53,7 km Sieczychy – szkoła • 56,2 km Zygmuntowo Maz. – PKP • 61,7 km Długosiodło – PKS • 70,7 km Lipniak Majorat – pomnik Szlak Doliną Narwiańską (zielony) • 0,0 km Pułtusk – Rynek • 4,7 km Ponikiew • 8,0 km Rezerwat Bartnia • 10,5 km Szygówek • 18,0 km Zambski Kościelne – PKS • 24,8 km Ulasek • 27,0 km Sokołowo • 30,0 km Bielino – PKS • 40,0 km Lubiel Nowy – PKS • 47,5 km Grądy Polewne • 55,5 km Sieczychy – szkoła • 59,5 km Dalekie–Stacja – PKP
128 Szlak przez Mateczniki Puszczańskie (Ŝółty) – 38,2 km • 0,0 km Leśniczówka Tuchlin • 2,8 km Mękaliny Pieńkosów – pomnik • 7,6 km Gajówka Prochowo • 15,0 km Lipniak Majorat – pomnik • 18,0 km Leśniczówka Wiśniewo • 26,0 km Pecynka – pomnik • 34,5 km Długosiodło – PKS • 38,2 km Przetycz – PKP Szlak leśników (Ŝółty) – 10,5 km • 0,0 km Dalekie–Stacja PKP • 3,6 km Gajówka Lipa • 10,5 km Leśniczówka Dalekie Istniejące szlaki turystyczne słuŜące popularyzowaniu tego regionu są właściwie oznakowane w terenie lecz nie w pełni zagospodarowane pod względem turystycznym. Brak jest na tych terenach odpowiedniej bazy gastronomicznej i noclegowej. Obecnie projektowane są na obszarze nadleśnictwa równieŜ trasy rowerowe. Jedna z nich o długości ok. 15 km przebiegać będzie przez teren gminy Długosiodło. Projektowane jest równieŜ utworzenie ścieŜki rowerowej z Wyszkowa do Leszczydołu, biegnącej przez tereny leśne pasem przeciwpoŜarowym. RównieŜ gmina Rząśnik projektuje utworzenie scieŜki rowerowej. PoniewaŜ wjazd na tereny leśne drogami niepublicznymi jest niedozwolony, nadleśnictwo udostępnia na obrzeŜach lasów i przy drogach publicznych miejsca postoju i parkingi, które umoŜliwiają pozostawienie samochodu. Ustawione tam ławy i zadaszenia umoŜliwiają wypoczynek i schronienie np. przed deszczem. Lokalizację tych miejsc podano poniŜej; Obręb Długosiodło 70 a miejsce postoju, 120 l parking leśny, 217 h parking leśny, 266 h miejsce postoju, 294 c miejsce postoju, Obręb Jegiel 52 c miejsce postoju, 62 f miejsce postoju, 220 c miejsce postoju,
129 261 w miejsce postoju, 302 h miejsce postoju , Obręb Leszczydół 28 f miejsce postoju, 35 g miejsce postoju, 76 h miejsce postoju, 174 l parking, 176 d miejsce postoju. Ciekawym pod względem ornitologicznym obszarem jest Bagno Pulwy. PołoŜone w północno zachodniej części nadleśnictwa jest rozległym obszarem łąk, gdzie okresowo występują znaczne zgrupowania ptaków. Występują tu np. jedne z najliczniejszych w Polsce obserwacji myszołowów zwyczajnych i włochatych. W celu wyeksponowania powyŜszych walorów Nadleśnictwo Wyszków planuje budowę wieŜy widokowej na skarpie opadającej w kierunku bagna Pulwy.
7.2 EDUKACJA
Na walory edukacyjne omawianego obszaru składają się: • Bogactwo lasów o stosunkowo niskim stopniu przekształceń szaty roślinnej, charakteryzujących się bogatą florą i fauną. • ZróŜnicowanie form terenu reprezentatywne i typowe dla obszarów pradolin. • Dobrze zachowany i rzadki w skali Europy naturalny charakter swobodnie meandrujących rzek Narwi i Bugu. W ramach edukacji przyrodniczej nadleśnictwo prowadzi zajęcia edukacyjne dla szkół, zarówno w szkołach jak i w terenie. W latach 2004 2006 w takich zajęciach wzięło udział 3875 osób. W 2004 r. utworzono punkt widokowy w leśnictwie Tuchlin oddz. 234 i pozwalający obserwować duŜe zbiorowisko storczyków oraz roślinności łąk bagiennych. Obiekt słuŜy do prowadzenia zajęć edukacyjnych dla dzieci i młodzieŜy oraz warsztatów dla nauczycieli. Przez lasy nadleśnictwa przebiega ścieŜka edukacyjna, wykonana przez gminę Długosiodło. ŚcieŜka liczy 15 km. Trasa rozpoczyna się i kończy parkingiem leśnym. Parkingi zostały wyposaŜone w wiaty, tablice informacyjne i kosze na śmieci. Na trasie rozmieszczono 8 przystanków z tablicami tematycznymi dotyczącymi hodowli lasu, ochrony przyrody, ochrony lasu, łowiectwa. Na trasie znajdują się dwa miejsca pamięci narodowej, w miejscowości Lipnik Majorat i w uroczysku Pecynki. ŚcieŜka kończy się parkingiem leśnym w oddz.120b (l ctwo Małaszek).
130 Tablice informacyjne są równieŜ umieszczone w róŜnych miejscach nadleśnictwa i omawiają konkretne problemy i zagadnienia. Punkt edukacji znajduje się takŜe przy siedzibie nadleśnictwa. Jest to 10 tablic omawiających wybrane zagadnienia przyrodniczo leśne. Obok znajduje się osobny budynek będący centrum szkoleniowym RDLP Warszawa, wyposaŜony w salę audiowizualną, pokoje gościnne, gdzie mogą się odbywać róŜne szkolenia i spotkania. Nadleśnictwo posiada równieŜ przenośną ekspozycję przedstawiającą zasady racjonalnej gospodarki leśnej.
Rys. 36. Tablica edukacyjna omawiająca biologię bobrów
Partnerami nadleśnictwa w prowadzeniu edukacji są przede wszystkim szkoły podstawowe i gimnazja, szkoły średnie, lokalne samorządy a takŜe media: „Radio Dla Ciebie”, „Wyszkowiak” itp. WaŜnymi organizacjami współdziałającymi w zakresie edukacji są: • Wyszkowski Klub Ekologiczny • Stowarzyszenie Kulturalno Społeczne „Trakt Świętojański" • Stowarzyszenie „Nasza Mostówka" • Stowarzyszenie Przyjaciół Wyszkowa, Puszczy Białej i Kamienieckiej • Stowarzyszenie „Przymierze dla Wyszkowa rozwój regionalny"
131 Nadleśnictwo organizuje teŜ cykliczne akcje promujące ochronę przyrody oraz pozwalające przybliŜyć jej walory. Do takich akcji naleŜą: • akcja „I Ty posadź swoje drzewo" w ramach której dokonano zadrzewień obszarów wiejskich i miejskich na terenie gmin Wyszków, Brańszczyk, Długosiodło, Rząśnik. Celem akcji była edukacja przyrodnicza społeczeństwa poprzez kontakt z naturą. W akcji udział brali mieszkańcy w/w gmin, młodzieŜ szkolna oraz członkowie Klubu Ekologicznego „Natura”, • „Grzybobranie" – corocznie we wrześniu przy współudziale Lasów Państwowych oraz Gminy Długosiodło organizowane jest „Wielkie Grzybobranie”. Patronat medialny nad imprezą objęły TVP3, Program 1 Polskiego Radia, Radio Dla Ciebie. Przy stoisku Nadleśnictwa Wyszków odbywały się konkursy dla dzieci i młodzieŜy (plastyczny – „Jak zachowywać się w lesie” oraz poetycki – „Las w oczach dziecka”). Dla dorosłych przygotowano konkursy zręcznościowe. • Konkursy dla szkół: „Jesteśmy przyjaciółmi Ziemi”, „Konkurs Ekologiczny”, „Czysty Las” itp. • Spotkania z okazji obchodów „Dni Lasu”. Szczegółowe omówienie zadań i sposobów prowadzenia edukacji przyrodniczej znajduje się w „Programie edukacji leśnej społeczeństwa na lata 2007 2016” opracowanym przez nadleśnictwo.
132
8. PLAN DZIAŁAŃ W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY
8.1 WYTYCZNE REGULACJI UśYTKOWANIA I PROWADZENIA GOSPODARKI LEŚNEJ
W hierarchii celów gospodarowania w leśnictwie funkcje ochrony przyrody nabierają coraz większego znaczenia. Funkcje te pełnią zarówno lasy objęte ochroną przyrody jak i pozostałe. W rezerwatach przyrody są to funkcje dominujące, w pozostałych lasach wynikają z kategorii ochronności i bogactwa przyrodniczego. NaleŜy przy tym dostrzegać znaczenie leśnictwa wielofunkcyjnego pozwalającego doceniać rolę jaką pełnią lasy w ochronie rodzimej przyrody, niezaleŜnie od wyznaczonych im funkcji. Korzystne wskaźniki wzrostu przeciętnej zasobności i wieku lasów nadleśnictwa świadczą o tym, Ŝe stosowane zasady regulacji i sposób gospodarowania gwarantowały trwałość produkcji leśnej. Obecne oczekiwania dotyczące biologicznej trwałości lasów zmuszają do modyfikacji regulacji uŜytkowania i zagospodarowania, uwzględniającej realizację pozostałych, pozaprodukcyjnych funkcji lasów. Istotnym jest przy tym fakt, Ŝe uwzględnienie tych czynników nie musi być w sprzeczności z funkcjami produkcyjnymi. Stosowany obecnie sposób regulacji uŜytkowania zasobów drzewnych jest instrumentem osiągania załoŜonego celu hodowlano–ochronnego, z uwzględnieniem wielostronnych funkcji lasu. Zasadnicze znaczenie ma tu prawidłowe rozpoznanie i określenie moŜliwości uŜytkowania pozwalające na zapewnienie ciągłości uŜytkowania lasów i rozwijanie wszechstronnej ich uŜyteczności. Rozmiar pozyskania drewna regulowany w formie tzw. etatu cięć uŜytków rębnych jest pochodną: o ograniczeń wynikających z realizacji funkcji ochronnych i socjalnych, o stanu obecnej i przyszłej struktury gatunkowej i wiekowej lasu, o potrzeb w zakresie przebudowy drzewostanów z tytułu niezgodności ich składu gatunkowego z warunkami siedliskowymi, o potrzeb odnowieniowych drzewostanów uŜytkowanych w niezrębowych sposobach zagospodarowania, o poziomu osiągnięcia planowanego celu gospodarczego tj. dojrzałości technicznej drzewostanów uŜytkowanych w zrębowym sposobie zagospodarowania.
133 Obecnie obowiązujące zasady regulacji wielkości uŜytkowania rębnego są ściśle powiązane ze sposobem zagospodarowania odzwierciedlonym w podziale gospodarstwa leśnego na: o gospodarstwo specjalne, gdzie wielkość uŜytkowania, wynikająca z potrzeb zachowania trwałości lasów i realizacji przez nie konkretnych funkcji, musi gwarantować trwałe zachowanie i ochronę cennego ekosystemu lub miejsca, o gospodarstwo lasów ochronnych, w których uŜytkowanie jest realizacją potrzeb hodowlanych i ochronnych w drzewostanach z dominującą funkcją ochronna, o gospodarstwo zrębowe z rębnią zupełną jako sposobem zagospodarowania, drzewostanów gatunków światłoŜądnych, o gospodarstwo przerębowo–zrębowe przy stosowaniu rębni częściowych, gniazdowych i stopniowych, o gospodarstwo przebudowy, obejmujące lasy nie spełniające celów trwale zrównowaŜonej gospodarki leśnej, określonych w planie urządzenia lasu. Drzewostany te objęte zostały procesem przebudowy. UŜytkowanie przedrębne jest nieodzownym narzędziem kształtowania struktury gatunkowej oraz form zmieszania gatunków w drzewostanach młodszych i średnich klas wieku z uwzględnieniem warunków siedliskowych i funkcji lasu. Istotnym czynnikiem ograniczającym wielkość uŜytkowania przedrębnego jest przyjęta i realizowana zasada, Ŝe rozmiar pozyskania drewna w zabiegach pielęgnacyjnych musi gwarantować odpowiednią akumulację zapasu produkcyjnego na pniu w celu zrównowaŜenia ubytku miąŜszości z tytułu uŜytkowania rębnego. Oznacza to, Ŝe uŜytkowanie przedrębne nie moŜe przekroczyć bieŜącego okresowego przyrostu miąŜszości. W Nadleśnictwie Wyszków w bieŜącym 10. leciu zaplanowano uŜytkowanie przedrębne w wysokości nie przekraczającej 60% spodziewanego przyrostu tych drzewostanów. Wśród działań związanych z utrzymaniem stabilności i odporności ekosystemów leśnych ogromne znaczenie odgrywają zabiegi hodowlane. Tworzenie odporności biologicznej winno być inicjowane juŜ na etapie szkółkarstwa poprzez wykorzystywanie jako bazy nasiennej rodzimych ekotypów drzew. Istotnym elementem dla zachowania trwałości lasów i osiągnięcia przez ekosystem leśny odporności na wpływ zmieniających się w czasie czynników biotycznych i abiotycznych jest umiejętne zharmonizowanie składu florystycznego zbiorowiska leśnego z właściwościami gleb. Wymaga to stosowania przy odnowieniu powierzchni odpowiednio zróŜnicowanego składu gatunków drzewiastych, zgodnych z typami
134 siedliskowymi lasu. Wysokie zróŜnicowanie gatunkowe zapewni odpowiednią biologiczną odporność drzewostanów poprzez rozpraszanie ryzyka hodowlanego. W lasach nadleśnictwa występuja gatunki obce, nie będące poŜądanymi składnikami rodzimej flory. Postępowanie z takimi gatunkami powinno zapewniać ich trwałe wyeliminowanie ze środowiska przyrodniczego. Dotyczy to zwłaszcza neofitów ekspansywnych takich jak czeremcha późna, klon jesionolistny i robinia akacjowa (grochodrzew). Gatunki te naleŜy usuwać z drzewostanów oraz otoczenia osad leśnych w trakcie bieŜących prac pielęgnacyjnych. Pozostałe gatunki obce: dąb czerwony, sosna czarna, sosna banksa, kasztanowiec, powinno się usuwać z drzewostanów, natomiast pozostawiać jako elementy krajobrazowe np. przy leśniczówkach, drogach itp. Jednocześnie naleŜy unikać wprowadzania do lasu, podczas odnowień, zalesień gatunków obcych geograficznie, uznanych za neofity. Dotyczy to równieŜ gatunków rodzimych dla polskiej denroflory ale będących na terenie nadleśnictwa poza swoim naturalnym zasięgiem np. jodły. W trakcie wykonywania uŜytkowania rębnego, na etapie planowania układu zrębów, pasów manipulacyjnych i gniazd, naleŜy pamiętać o konieczności pozostawiania co najmniej 5% powierzchni starego drzewostanu do biologicznej śmierci. Dotyczy to zarówno rębni zupełnych jak i złoŜonych. Takie płaty lub kępy starodrzewi powinny być pozostawiane np. w otoczeniu stanowisk rzadkich gatunków roślin, wokół śródleśnych oczek wodnych, bagienek, wzdłuŜ cieków itp. W trakcie odnowienia w maksymalny sposób naleŜy wykorzystywać odnowienie naturalne gatunków docelowych, ale równieŜ wszystkich gatunków zgodnych z siedliskiem i włączać to odnowienie w skład drzewostanu – jeŜeli pozwalają na to cechy genetyczne drzewostanu macierzystego. Wyrazem uznania racjonalnej gospodarki leśnej w RDLP Warszawa, w tym równieŜ w Nadleśnictwie Wyszków jest przyznanie certyfikatu FSC wydany na lata 2003 – 2008.
8.2 KSZTAŁTOWANIE STREF EKOTONOWYCH
Ekoton jest to naturalna strefa przejściowa między dwoma róŜnymi ekosystemami. Strefa taka występuje np. na granicy las pole, las bagno, las woda itp. Zazwyczaj strefy ekotonowe charakteryzują się bardzo duŜym zróŜnicowaniem gatunkowym, co jest wynikiem wzajemnego przenikania się wielu środowisk, wykorzystywanych przez gatunki jednego i drugiego ekosystemu. Dodatkowo na styku tworzą się nowe, specyficzne warunki pozwalające na bytowanie gatunków niespotykanych w graniczących ze sobą środowiskach.
135 Dobrze wykształcona strefa ekotonowa między ekosystemem leśnym i nieleśnym składa się z kilku elementów:
• brzegu lasu z wykształconym okrajkiem, • zarośli krzewiastych stanowiących element sukcesji lasu na grunt nieleśny (młode drzewka, krzewy), • okrajka ziołoroślowego – pasa roślinności zielnej pozostający jeszcze pod wpływem drzewostanu, • zbiorowisk nieleśnych (łąka, pastwisko, bagno). Ekoton chroni las przed niekorzystnym wpływem środowisk otwartych, zapobiegając m. in. wywiewaniu ściółki, przesuszaniu, zadarnianiu. Wystąpienie wymienionych procesów powoduje degradację zbiorowisk leśnych, z powodu czego mogą tracić one swój naturalny charakter. Dla potrzeb gospodarki leśnej rozróŜniono zewnętrzne i wewnętrzne strefy ekotonowe:
• zewnętrzne strefy ekotonowe – występują na granicy kompleksów leśnych z terenami otwartymi (np.: agrocenozy, tereny urbanistyczne i przemysłowe), ze szlakami komunikacyjnymi (szosy, linie kolejowe), z szerokimi liniami energetycznymi, z duŜymi ciekami wodnymi, • wewnętrzne strefy ekotonowe – występują w obrębie kompleksów leśnych, wzdłuŜ dróg leśnych, linii podziału powierzchniowego, małych cieków wodnych i innych granic oddziałujących na drzewostany. Strefy ekotonowe kształtuje się jako pasy o szerokości 10 30 m, składające się z trzech przenikających się stref: krzewiastej, drzewiasto krzewiastej i drzewiastej. Strefa drzewiasta charakteryzuje się stopniowym rozluźnieniem zwarcia drzewostanu, drzewami o silnych systemach korzeniowych i ugałęzionych koronach, występowaniem dolnego piętra oraz szerokością 10 20 m. Strefa drzewiasto krzewiasta kształtowana jest przez gatunki dolnego piętra drzewostanu, o bardzo luźnym zwarciu, nierównomiernym rozmieszczeniu drzew, zmieszaniu jednostkowym. Bogaty podszyt i podrost występuje na strefie około 5 m. Strefa krzewiasta występuje w formie szeregu gatunków krzewów o zmieszaniu grupowym, pozostających pod okapem drzewostanu o szerokości 3 5 m. Szerokość buforów jest uzaleŜniona od wystawy granicy lasu i zasobności siedliska. Im siedlisko bardziej ubogie lub zdegradowane, tym szerokość strefy ekotonowej powinna być większa. Od strony południowej strefy te mogą być szersze, ze względu na silniejszą presję zbiorowisk terenów otwartych na las.
Przy doborze gatunków drzew do kształtowania stref ekotonowych naleŜy kierować się zasadami hodowli lasu i gospodarczym typem drzewostanu,
136 uwzględniając nieco zmienione warunki świetlne (wzrost prześwietlenia drzewostanów na brzegu lasu).
Do kształtowania stref przejściowych wykorzystywane są w zasadzie gatunki liściaste. Gatunki iglaste stosuje się sporadycznie, w celu wzbogacenia składu gatunkowego. Występujące na obrzeŜach drzewostanów rębnych krzewy i mniejsze drzewa zachowywane są jako szkielet strefy ekotonowej. Do kształowania tych stref wykorzystywane jest równieŜ pojawiające się odnowienie naturalne oraz przestoje. Strefy ekotonowe formuje się w miejscach, gdzie projektowane są cięcia rębnią zupełną na styku z powierzchnią otwartą. Strefę ekotonową moŜna formować, pozostawiając od strony powierzchni otwartej strefę buforową, w postaci nieuŜykowanego rębnie pasa drzewostanu. Wówczas uŜytkowanie odbywa się wg zasad trzebieŜy o róŜnym nasileniu – silniejsze cięcia moŜna wykonywać na skraju pasa, od strony powierzchni otwartej, a słabsze od strony uprawy. Podsadzanie drzew i krzewów moŜe się odbywać zgodnie z opisaną wcześniej zasadą – stopniowego zmniejszania się udziału drzew, a zwiększania krzewów w kierunku powierzchni otwartej. Przy stosowaniu rębni złoŜonych w sąsiedztwie powierzchni otwartej, przy zakładaniu gniazd w I etapie, moŜna równieŜ postąpić w opisany powyŜej sposób i na powierzchni międzygniazdowej, połoŜonej od strony powierzchni otwartej, kształtować strefę ekotonową. Przy rębniach stopniowych formowanie i kształtowanie strefy ekotonowej zaleŜy w znacznej mierze od lokalizacji ośrodków odnowieniowych, i powinno być realizowane w sposób plastyczny, uwzględniający przebiegający proces odnowienia.
Strefy ekotonowe na styku lasu i powierzchni otwartej mogą być tworzone w przypadku zalesiania gruntów, a takŜe odnawiania zrębów zupełnych sąsiadujących z powierzchnią otwartą, jeŜeli nie pozostawiono stref buforowych w postaci pasów starodrzewia. Natomiast w pozostałych przypadkach – drzewostanach zagospodarowanych rębniami złoŜonymi, lub jeśli pozostawiane są pasy nieuŜytkowanego drzewostanu od strony powierzchni otwartej – kształtuje się strefy ekotonowe wykorzystując istniejący drzewostan oraz pojawiające się odnowienie naturalne.
Strefy ekotonowe są elementem zwiększania róŜnorodności biologicznej brzegów lasu, opisanym w Instrukcji ochrony lasu.
137 8.3 KSZTAŁTOWANIE GRANICY POLNO LEŚNEJ
Ustalenia dotyczące kształtowania granicy polno leśnej wykonywane są w trakcie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Kształtowanie granicy polno leśnej powinno uwzględniać następujące elementy:
• utrzymanie zwartości kompleksów leśnych, • stopniowe łączenie mniejszych kompleksów leśnych korytarzami, umoŜliwiającymi migrację zwierzyny, • zalesianie gruntów o najsłabszych glebach nie nadających się pod produkcję rolniczą, • zalesianie enklaw wśród kompleksów leśnych, • zalesianie terenów wzdłuŜ cieków i na obrzeŜach zbiorników wodnych. Jednocześnie naleŜy zaznaczyć, Ŝe szczegółowe wyznaczenie granicy polno leśnej powinno uwzględniać walory przyrodnicze w obrębie planowanych do zalesienia gruntów. Szczególnie cenne ekosystemy nieleśne połoŜone w enklawach wśród lasów, suche murawy ciepłolubne, śródleśne bagna i oczka wodne, wilgotne łąki trzęślicowe itp., w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego nie powinny być przeznaczane do zalesienia.
W Nadleśnictwie Wyszków kształtowanie granicy polno leśnej w zasadzie dotyczy jedynie północno zachodniej części nadleśnictwa, gdzie występują pojedyncze, niewielkie kompleksy leśne. Obszar w granicach duŜych zwartych kompleksów Puszczy Białej ma granicę utrwaloną i poza pojedynczymi przypadkami (zalesiania niewielkich półenklaw i enklaw, tworzenia korytarzy ekologicznych) nie ma potrzeby jej regulacji
8.4 KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW WODNYCH
Szczególne znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu mają prawidłowe stosunki wodne. Procesem zagraŜającym trwałości lasów jest pogarszanie warunków nawodnienia terenu, wynikające głównie z nieprawidłowych melioracji wodnych, doprowadzających do obniŜenia poziomu wód gruntowych. To z kolei znacząco wpływa na warunki funkcjonowania ekosystemów leśnych. Znaczne obniŜenie poziomu wód gruntowych w krótkim czasie moŜe doprowadzić do osłabienia odporności drzewostanów na działanie czynników biotycznych, a w efekcie przyczynić się do obumierania drzew. O ile proces zabagnienia terenu, np. w wyniku działalności bobrów, z reguły nie stwarza zagroŜenia przyrodniczego, a niekiedy wręcz przeciwnie – wpływa korzystnie na funkcjonowanie ekosystemów na styku las – woda, o tyle
138 proces przesuszania terenu doprowadza do trwałego zniekształcenia warunków glebowych, szczególnie siedlisk wilgotnych i bagiennych. Niebezpieczne jest zwłaszcza trwałe odwodnienie gleb torfowych – zajmujących w nadleśnictwie ok. 1,5% powierzchni. Torfowiska spełniają ogromną rolę w kształtowaniu stosunków wodnych. Odwodnienie torfowiska doprowadza do trwałego unicestwienia procesu torfotwórczego i przekształcenia Ŝywego torfowiska w pokład torfowy – a w przypadku dalszego trwałego przesuszenia – prowadzi do murszenia torfu. W efekcie zdolności retencyjne torfowiska zostają zachwiane; zwiększony dostęp tlenu sprawia, Ŝe do atmosfery wydzielane są znaczne ilości gazów cieplarnianych, magazynowanych dotychczas w torfie.
RównieŜ istnienie lasu na torfowisku wpływa degradująco na to torfowisko. Korzenie drzew głęboko penetrują pokłady torfu, przerywając jego strukturę, wzmagając napowietrzanie torfu i w efekcie jego rozkład. Dodatkowo znacznie zwiększa się transpiracja, zwłaszcza w drzewostanach brzozowych (Pawlaczyk i in. 2001).
W celu poprawy stosunków wodnych na terenie nadleśnictwa konieczne jest podjęcie następujących działań:
• zaniechanie, tam gdzie nie stwarza to zagroŜenia zniszczenia obiektów infrastruktury drogowej czy technicznej, oczyszczania istniejących rowów odwadniających, zwłaszcza rowów przebiegających przez tereny bagienne, • niedopuszczenie do powstawania nowych urządzeń odwadniających, • próbę zapobieŜenia nieselektywnemu odwadnianiu poprzez budowę zastawek regulujących przepływ wody na większych rowach, • utrzymanie w stanie niezalesionym śródleśnych bagienek. Obserwowana obecnie w skali kraju sytuacja obniŜania się poziomu wód gruntowych i przesuszania siedlisk moŜe doprowadzić, z jednej strony do niekorzystnych zmian w drzewostanach, a z drugiej wpłynąć niekorzystnie na występujące tu populacje wielu gatunków roślin i zwierząt. W związku z tym wskazane jest sporządzenie i wykonanie projektów małej retencji, mających za zadanie niwelowanie niekorzystnych zjawisk związanych z wahaniami poziomów wód. Mogłoby to zostać połączone z realizowanym przez organizacje pozarządowe programami ochrony gatunków środowisk wodno błotnych.
8.5 OBIEKTY OBJĘTE OCHRONĄ
Obiekty objęte ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody, podlegają pod nadzór wojewody. Są to na terenie nadleśnictwa:
139 • pomniki przyrody, • uŜytki ekologiczne, • strefy ochrony całorocznej i okresowej wokół miejsc gniazdowania gatunków ptaków objętych ochroną strefową. • obszary Natura 2000 Dla wyŜej wymienionych form ochrony przyrody (poza obszarami Natura 2000) Ustawa o ochronie przyrody nie przewiduje tworzenia planów ochrony, wobec czego wszelkie działania ochronne i gospodarcze w tych obiektach powinny być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Warszawie. Na gruntach nadleśnictwa znajduje się siedem stref ochrony bociana czarnego. Strefy te mają wyznaczone strefy ochrony całorocznej, oraz strefy ochrony okresowej od 15 marca do 31 sierpnia. Istniejące na terenie nadleśnictwa uŜytki ekologiczne w większości wypadków nie wymagają konkretnych działań ochronnych. Jedynie uŜytki ekologiczne obejmujące wilgotne i bagienne łąki powinny być wykaszane w celu zapobieŜenia ich zarastania. Wykaszanie takie jest obecnie stosowane w komplesie bagiennych łąk w leśnictwie Tuchlin. Pomniki przyrody na obszarze nadleśnictwa są szczegółowo zinwentaryzowane. Zaleca się ich bieŜącą, coroczną kontrolę pod względem ich stanu. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe nawet w przypadku naturalnej śmierci drzewa będącego pomnikiem przyrody, po jego przewróceniu się, nadal podlega ono ochronie konserwatorskiej. Działania w obszarach Natura 2000, zarówno istniejących i projektowanych nie mogą powodować zanikania gatunków lub siedlisk dla których zostały powołane. Konkretne i formalne zalecenia dotyczące tych działań zwierać będą plany ochrony sporządzane dla tych obszarów. Do czasu sporządzenia takich planów naleŜy przyjąć, Ŝe racjonalna gospodarka leśna, prowadzona zgodnie z obowiązującymi przepisami nie wpływa niekorzystnie na zdefiniowany w ustawie o ochronie przyrody „właściwy stan ochrony gatunku i właściwy stan ochrony siedliska”.
8.6 OCHRONA RÓśNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
Poza wcześniej obowiązującymi przepisami, szczegółowe podstawy do ochrony róŜnorodności biologicznej w Lasach Państwowych wynikają z obowiązujących Zasad hodowli lasu (2002), w których uwzględniono wytyczne zawarte w Zarządzeniu Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11.05.1999 r. zmieniające zarządzenie Nr 11 z dnia 14.02.1995 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych.
140 W lutym 2003 r. Rada Ministrów zatwierdziła Krajową strategię ochrony i umiarkowanego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej , wraz z programem działań na lata 2003 2006, w którym określono podstawowe zasady ochrony róŜnorodności. W dziale „leśnictwo” ma to się objawiać:
• uwzględnianiem potrzeb ochrony i umiarkowanego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej podczas zalesiania gruntów rolnych, • ochroną siedlisk i ekosystemów, • zachowaniem pełni zmienności drzew leśnych, oparciem gospodarki leśnej na racjonalnych podstawach przyrodniczych, • skuteczną ochroną i umiarkowanym uŜytkowaniem ekosystemów wodno błotnych w lasach, • kształtowaniem stref przejściowych (ekotonów) na skrajach lasu, • ochroną obszarów wraŜliwych na zmiany sposobu gospodarowania, w szczególności w zakresie gospodarki leśnej, • zapewnieniem ochrony i umiarkowanego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej w procedurach urządzania, zagospodarowania i ochrony lasu, • skuteczną ochroną i umiarkowanym uŜytkowaniem róŜnorodności biologicznej w lasach niepaństwowych, • edukacją przyrodniczo leśną społeczeństwa, • wzbogacaniem składu gatunkowego drzew i krzewów odpowiedniego do potencjalnej roślinności leśnej. Wobec tego, główne cele ochrony róŜnorodności biologicznej w lasach Nadleśnictwa Wyszków naleŜy realizować poprzez:
• zachowanie róŜnorodności genowej dąŜyć naleŜy do tego, by materiał sadzeniowy drzew i krzewów pochodził z maksymalnie duŜej liczby osobników oraz z róŜnych obszarów nadleśnictwa, przy zachowaniu zasad regionalizacji nasiennej, • zachowanie róŜnorodności gatunkowej naleŜy stwarzać warunki rozwoju dla wszystkich warstw ekosystemu leśnego, róŜnicując skład gatunkowy lasu i tworząc piętra drzewostanowe równieŜ dotyczy to młodego pokolenia i warstwy podszytu. Zawierać się to powinno w pełnym wykorzystaniu zróŜnicowania mikrosiedliskowego w drzewostanach jako urozmaicenia składów gatunkowych drzewostanów opisanych w formie gospodarczego typu drzewostanu,
141 • zachowanie róŜnorodności ekosystemu naleŜy dąŜyć do optymalnego wykorzystywania zróŜnicowania mikrosiedliskowego w pododdziałach, • zachowanie bogactwa i róŜnorodności krajobrazu naleŜy unikać zalesiania śródleśnych łąk i bagien o wysokich walorach przyrodniczych, zwracając przy tym uwagę, by granice powierzchni leśnych miały charakter łagodny.
8.7 METODY OCHRONY RZADKICH I CHRONIONYCH GATUNKÓW
Ochrona stanowisk i siedlisk gatunków chronionych jest ustawowym obowiązkiem kaŜdego obywatela, a takŜe słuŜb związanych z działalnością przyrodniczą, w tym takŜe słuŜb leśnych. Ochronę prowadzi wojewoda przy pomocy wojewódzkiego konserwatora przyrody, jednakŜe w toku prac leśnych moŜliwe jest wykonanie wielu prostych czynności, które w znacznym stopniu mogą wpłynąć na ochronę i zachowanie populacji rzadkich gatunków. Dla nowo odnalezionych stanowisk gatunków rzadkich i chronionych sporządzać naleŜy dokumentację stanowiska (np. wpisując na końcu niniejszego Programu… w przewidzianej do tego tabeli) oraz zaznaczać je na mapach gospodarczych leśnictwa. Podczas prowadzenia prac leśnych, naleŜy szczególną opieką otoczyć stanowiska tych gatunków, aby nie uległy one zniszczeniu a takŜe, aby nie pogorszyć warunków ich bytowania. Dotyczy to przede wszystkim prac związanych z pozyskaniem drewna, pielęgnacją, ewentualnymi pracami ziemno wodnymi itp. Rośliny PoniŜej przedstawiono podstawowe zagroŜenia wybranych gatunków rzadkich i chronionych roślin występujących w lasach nadleśnictwa, wraz ze sposobami ich ochrony. Bagno zwyczajne Ledum palustre – gatunek borów bagiennych i torfowisk. Objęty ścisłą ochroną gatunkową. ZagroŜony w zasadzie tylko poprzez radykalne zmiany stosunków wodnych i związane z tym osuszenie. W celu jego ochrony nie naleŜy dopuszczać do przesuszenia, np. poprzez zaniechanie oczyszczania niektórych rowów melioracyjnych.
142 Barwinek pospolity Vinca minor – Roślina objęta ochroną częściową, rzadka na stanowiskach naturalnych, częstsza jako zdziczała w miejscach dawnych osad. Stanowiska barwinka naleŜy chronić przed przypadkowym zniszczeniem w trakcie prac leśnych.
Bluszcz pospolity Hedera helix Rzadki składnik lasów liściastych. Stanowiska naleŜy oszczędzać podczas prowadzenia uŜytkowania np. poprzez pozostawianie kęp starodrzewiu w miejscach występowania bluszczu, nie wycinanie drzew, które są oplatane przez tą roślinę. Objęty ochroną częściową. Lilia złotogłów Lilium martagon Gatunek związany z lasami liściastymi. ZagroŜeniem jest przede wszystkim przekształcenie drzewostanów z liściastych na iglaste oraz uŜytkowanie rębnią I, a takŜe nadmierne zacienienie. W miejscach występowania większych skupisk lilii naleŜy więc dbać o niezbyt silne zwarcie i występowanie drzew gatunków liściastych. Na zrębach zaleca się pozostawianie w tych miejscach biogrup starodrzewi. Lilia jest równieŜ zagroŜona przez zrywanie pędów kwiatowych i próby przenoszenia cebulek do ogródków. Ściśle chroniona Mącznica lekarska Arctostaphylos uva ursi Gatunek borów sosnowych i wrzosowisk. Obserwuje się jego regresję z wnętrza lasów na skraje i przydroŜa wskutek zwiększenia zacienienia dna lasu. Roślina zagroŜona takŜe przez zrywanie na cele lecznicze. W celu ochrony stanowisk naleŜy dąŜyć do utrzymania niezbyt duŜego zwarcia koron, nie dopuścić do nadmiernego rozwoju podszytu i zachowawczo chronić stanowiska np. poprzez niedopuszczanie do zniszczenia podczas uŜytkowania rębnego. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
143 Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum Dość częsty składnik świetlistych dąbrów oraz cieplejszych postaci grądów. Liczne stanowiska w grądach w leśnictwie Knurowiec. Gatunek niezagroŜony aczkolwiek miejscami moŜe znikać z powodu znacznego ocienienia zwłaszcza przez graba i lipę. W takich przypadkach moŜna wykonać zabiegi dopuszczające wiecej światła do dna lasu.
Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora – Rzadki gatunek widnych lasów głównie liściastych, ale i borów, a takŜe ciepłolubnych zarośli i traworośli. Nie zagroŜony bezpośrednią gospodarką leśną. Lokalne stanowiska mogą zanikać wskutek zbytniego zacienienia. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
Orlik pospolity Aquilegia vulgaris gatunek widnych lasów liściastych, grądów, a takŜe borów mieszanych. Jego stanowiska naleŜy chronić przed zniszczeniem podczas prowadzenia zabiegów gospodarczych, a takŜe przed pozyskiwaniem. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare – Gatunek cienistych lasów, spotykany takŜe w borach. Rzadki, jego stanowiska naleŜy chronić przed przypadkowym zniszczeniem w trakcie prac leśnych. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
144 Podkolan biały Platanthera bifolia Storczyk rosnący na wilgotnych storczykowych łąkach i lasach liściastych. ZagroŜony w przypadku intensywnego uŜytkowania w rejonie stanowiska. Chronić naleŜy poprzez pozostawienie fragmentów starodrzewia dookoła stanowiska w jak najmniej zmienionym stanie, a przede wszystkim niedopuszczenie do wzrostu udziału gatunków iglastych. WaŜne w przypadku podkolana białego jest równieŜ niedopuszczenie do nadmiernego zwarcia w drzewostanie i zapewnienie odpowiedniego dopływu światła. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
Pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata gatunek związany z siedliskami borowymi, zwłaszcza starodrzewiami. Stanowiska naleŜy chronić w trakcie prowadzenia prac gospodarczych, a na zrębach pozostawiać w tym miejscu kępy starodrzewu. Gatunek objęty ścisłą ochroną. Sasanka otwarta Pulstailla patens Gatunek widnych, świeŜych borów sosnowych, obecnie ginący na terenie całego kraju. Objęty ochroną w Dyrektywie Siedliskowej. W nadleśnictwie występuje 6 stanowisk tego gatunku. Są one zagroŜone z jednej strony zarastaniem – dlatego naleŜy w miare moŜliwości usuwać podszyt wokół ich stanowisk, a z drugiej nielegalnym pozyskaniem do ogródków.
Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum gatunek występujący w lasach liściastych, grądach, olsach, łęgach. Nie jest zagroŜony na terenie nadleśnictwa, choć sporadycznie moŜe być zrywany na cele ozdobne. Gatunek objęty ścisłą ochroną.
145 Widłak goździsty Lycopodium clavatum – gatunek ściśle chroniony, związany z suchymi borami sosnowymi. ZagroŜony moŜe być przez przypadkowe zniszczenie stanowiska w trakcie prowadzenia prac leśnych. Na zrębie naleŜy wokół kęp tego gatunku pozostawiać biogrupy drzewostanu.
Widłak spłaszczony Diphasiastrum complanatum – Znacznie rzadszy od poprzedniego gatunku, równieŜ objęty ochroną ścisłą, i występujący na podobnych siedliskach. RównieŜ powinien być chroniony poprzez pozostawianie na zrębach kęp starodrzewi wokół stanowiska.
Prawidłowe realizowanie ochrony gatunkowej wymaga od pracowników słuŜby leśnej znajomości i umiejętności rozpoznawania cennych i chronionych gatunków roślin. Dlatego pierwszym krokiem w celu wdroŜenia właściwej ochrony powinny być odpowiednie szkolenia pracowników z umiejętności rozpoznawania chronionych gatunków. Skuteczna ochrona roślin moŜe być realizowana przez zabezpieczenie konkretnych stanowisk czy populacji, jednak duŜo skuteczniejszą forma działania jest ochrona siedlisk gatunków. Zwierzęta Ochrona zwierząt w lasach musi być realizowana w inny sposób, przede wszystkim z powodu przemieszczania się większości gatunków, w przeciwieństwie do roślin, których konkretne stanowiska są zlokalizowane cały czas w tym samym miejscu. Dlatego duŜo istotniejsze jest tu zabezpieczenie siedlisk przyrodniczych, w których mogą przebywać rzadkie i chronione gatunki. Prowadzone prace leśne, będą część gatunków zmuszały do zmiany miejsca bytowania, natomiast dla części będą stwarzały dodatkowe nisze ekologiczne.
146 Bezkręgowce są grupą zwierząt bardzo słabo do tej pory zbadaną, zarówno w aspekcie ogólnym, jak i na terenie nadleśnictwa. Dlatego nie jest moŜliwe podanie zaleceń dotyczących ochrony poszczególnych gatunków, tym bardziej Ŝe często nie jest znany ich dokładny stan. Dla ochrony bezkręgowców waŜne jest więc przede wszystkim zapewnienie róŜnorodności siedlisk na danym obszarze. Przeplatające się płaty siedlisk zarówno naturalnych (bagna, lasy) jak i antropogenicznych (przydroŜa, pastwiska, zręby itp.), znacznie wzbogacają środowiska w miejsca do Ŝycia wielu gatunków bezkręgowców.
Rys. 37. Martwe drewno w lasach nadleśnictwa
W aspekcie prac leśnych szczególną uwagę naleŜy zwrócić na grupy organizmów zasiedlających martwe drewno, szczególnie owadów parazytoicznych i drapieŜców. Lista tych organizmów zasiedlających martwe drewno, jest bardzo długa. NaleŜą do nich owady wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi – m.in.: wynurt, jelonek rogacz, pachnica dębowa czy kozioróg dębosz. RównieŜ róŜnego rodzaju dziuple i zagłębienia powstałe w martwych drzewach są siedliskiem wielu cennych gatunków. Dlatego mając na uwadze aspekty biologicznej ochrony lasu, naleŜy zadbać o pozostawianie w lesie moŜliwie jak największej masy martwego drewna, w postaci pniaków, stojących i leŜących pni róŜnej grubości, takŜe starszych, gdyŜ wiele organizmów nie zasiedla pni martwego drewna cieńszych niŜ np. 40 cm. Oczywiście pozostawianie martwego drewna nie moŜe kolidować z przestrzeganiem zasad ochrony lasu. Szczególnie ostroŜnie naleŜy postępować przy pozostawianiu posuszu czynnego w duŜych kompleksach jednogeneracyjnych i jednowiekowych drzewostanów, głównie iglastych, choć z punktu widzenia róŜnorodności siedlisk
147 miejsca takie najbardziej by tego wymagały. Zaleca się więc pozostawianie w takich miejscach przestoi, aŜ do ich naturalnej śmierci i rozkładu. Martwe, niezasiedlone lub opuszczone przez owady drewno, rozkładające się na dnie lasu, nie stwarza zagroŜenia dla drzewostanu, a wręcz przeciwnie – sprzyja zwiększeniu liczebności wielu organizmów. Wiele gatunków bezkręgowców (np. ok. 70% zagroŜonych gatunków motyli) związanych jest ze środowiskiem wodno bagiennym i łąkowym. Wiele z nich wymaga dla odbycia pełnego cyklu rozwojowego określonych gatunków roślin lub obecności określonych zwierząt np. mrówek. Dlatego pełna ochrona bezkręgowców powinna być realizowana przez zachowanie moŜliwe największego zróŜnicowania siedlisk, w tym równieŜ przestrzeni otwartych – polan śródleśnych. Płazy i gady są kręgowcami, których liczebność w ostatnim czasie stale spada. Przyczyny tego zjawiska leŜą poza leśnictwem; jest to głównie spowodowane duŜą śmiertelnością w trakcie wędrówek do miejsc lęgowych i przekraczania szlaków komunikacyjnych o duŜym natęŜeniu ruchu. ZagroŜenia płazów i gadów związane są równieŜ z intensyfikacją chemizacji w rolnictwie, zanikiem ich naturalnych biotopów czy wiosennym wypalaniem traw. Płazy i gady do prawidłowego funkcjonowania potrzebują zróŜnicowanych środowisk z miejscami do polowania, rozrodu, termoregulacji i zimowania. Ochrona płazów i gadów na terenach leśnych powinna zatem przebiegać głównie w formie zapewnienia miejsca bytowania tym organizmom, poprzez zabezpieczenie ich biotopów oraz zapewnienie odpowiednik kryjówek. Szczególnie waŜnym a niedocenianym gatunkiem jest jaszczurka zwinka, w której pokarmie stwierdzono ok. 70% szkodników drzew. Jest to jeszcze dość liczny gatunek, dlatego pełni dość powaŜną rolę w ograniczaniu liczebności szkodliwych owadów np. na uprawach. W takich miejscach naleŜałoby zapewnić jaszczurce miejsca bytowania poprzez pozostawianie duŜych pniaków, wykrotów, stert kamieni, pni, itp. – jako miejsc kryjówek. Ochrona ptaków powinna jest realizowana w formie: • Ochrony miejsc gniazdowania gatunków wymagających tworzenia stref ochrony, • Ochrony siedlisk i miejsc lęgowych pozostałych gatunków ptaków. Ochronę miejsc gniazdowania gatunków ptaków (których ustanowienie wymagane jest rozporządzeniem Ministra Środowiska), moŜna traktować jako ochronę indywidualną, stosowaną z powodu rzadkości przedmiotu ochrony i specyficznych
148 wymagań do warunków lęgowych. Ochrona strefowa została opisana we wcześniejszych rozdziałach. WaŜne jest natomiast przeszkolenie pracowników nadleśnictwa z umiejętności rozpoznawania gatunków wymagających tworzenia stref ochrony. Ptaki, dla których tworzy się strefy, są na ogół osobnikami duŜymi, budującymi gniazda o potęŜnych rozmiarach. Takie gniazda wymagają posadowienia na odpowiednich drzewach, zazwyczaj ponad 100 letnich, spełniających dodatkowo określone warunki pod względem ukształtowania korony, połoŜenia w drzewostanie itp. Drzew takich w typowo zagospodarowanym lesie jest niewiele, dlatego jako potencjalne miejsca gniazdowania, moŜna traktować pozostawiane przestoje róŜnych gatunków, aŜ do ich naturalnej śmierci. W lasach moŜe lęgnąć się ok. 90 gatunków ptaków, z których większość bo
58 gatunków nie naleŜy do zagroŜonych (G WIAZDOWICZ 2005). Dlatego nie jest konieczna specjalna ochrona tych gatunków. PoŜądane jest natomiast zapewnienie im właściwych siedlisk, oraz miejsc lęgowych. Około 50 gatunków ptaków leśnych to dziuplaki, z których tylko kilka potrafi samodzielnie wykuwać dziuple. Pozostałe korzystają z dziupli juŜ istniejących, nieco je tylko modyfikując. Zasady hodowli lasu i Instrukcja ochrony lasu zalecają pozostawianie w lesie drzew dziuplastych, moŜliwie jak największej liczby gatunków. W przypadku braku odpowiednich drzew z dziuplami naleŜy wywieszać budki lęgowe. Budki powinny być wykonywane i wywieszane zgodnie z wymaganiami określonych grup ptaków (wielkość otworu wejściowego, zagęszczenie budek itp.). Przy wywieszaniu budek naleŜy unikać ich lokalizowania w miejscach zapewniających wystarczającą ilość drzew dziuplastych lub potencjalnie nadających się do wykonania dziupli (starsze osiki, olsze itp.), a przenosić punkt cięŜkości w ilości wywieszanych budek lęgowych do drzewostanów młodych, gdzie brak jest moŜliwości wykonania dziupli w naturalnych warunkach. NaleŜy równieŜ unikać zbyt gęstego rozmieszczania budek, pamiętając o tym, Ŝe większość ptaków śpiewających ma określony terytorializm. Dlatego naleŜy zachowywać między budkami co najmniej 30 m odstępu. Istnieje wiele opracowań, w tym Instrukcja ochrony lasu, w których szczegółowo opisane są rodzaje budek, sposoby ich wieszania i zalecane ilości budek. NaleŜy pamiętać o konieczności systematycznego przeglądu, czyszczenia i naprawiania skrzynek. Skrzynki powinny być corocznie jesienią czyszczone z pozostałości lęgu (stare gniazda, pióra, skorupki itp.), co warunkuje skuteczność ponownego zasiedlenia wiosną. Ssaki są dość niejednorodną grupą zwierząt, zróŜnicowaną zarówno pod względem wielkości osobników, liczebności populacji, biotopów i ekologii. W większości są to gatunki pospolite, część objętych jest gospodarką łowiecką.
149 Gatunki, wymagające podejmowania działań ochronnych to przed wszystkim nietoperze, oraz drobne ssaki nadrzewne: koszatka, orzesznica, popielica i Ŝołędnica, o których występowaniu wiadomo bardzo niewiele z racji ich skrytego i nocnego trybu Ŝycia. Nietoperze są grupą organizmów wymagającymi ochrony w postaci zabezpieczenia ich miejsc rozrodu, zimowisk i noclegowisk. Są to przede wszystkim strychy domów i budynków gospodarczych, zwłaszcza drewnianych, studnie, piwnice, dziuple a takŜe, coraz częściej, specjalnie wywieszane budki dla nietoperzy. Skrzynki takie mają specjalna budowę; ich opis moŜna znaleźć w Instrukcji ochrony lasu lub publikacji „Ochrona przyrody w lasach gospodarczych” (G WIAZDOWICZ 2005), w których omówiono sposoby i rodzaje budek, a takŜe metody ich rozmieszczania w lasach. Ochrona ssaków nadrzewnych wymaga przede wszystkim rozpoznania stanu populacji tych gatunków na obszarze nadleśnictwa. MoŜna to realizować poprzez kontrolę budek lęgowych dla ptaków, wywieszanie specjalnie skonstruowanych budek dla pilchowatych, a takŜe wzbogacanie bazy Ŝerowej poprzez wysadzanie w lasach rodzimych gatunków drzew owocowych.
8.8 ZAPOBIEGANIE UWALNIANIU SIĘ NADMIERNYCH ILOŚCI GAZÓW CIEPLARNIANYCH
Realizacja postanowień Protokołu z Kioto, wymagać będzie podjęcia przez Polskę szeregu działań związanych z ograniczeniem wydzielania dwutlenku węgla – jako podstawowego gazu cieplarnianego do atmosfery i zwiększania moŜliwości jego akumulacji. W działaniach praktycznych, związanych z gospodarką leśną, ograniczenie ilości uwalnianego do atmosfery dwutlenku węgla moŜe być realizowane poprzez: • Ingerowanie w jak najmniejszym stopniu w pokrywę glebową. WiąŜe się to ze stosowaniem punktowego przygotowania gleby, ograniczaniu przygotowania gleby w pasy i rezygnacji z pełnej orki, • Preferowanie odnowienia naturalnego, • Stosowanie rębni złoŜonych, • Niedopuszczenie do odwadniania siedlisk bagiennych. Odwodnienie powoduje uwalnianie się duŜych ilości dwutlenku węgla do atmosfery.
8.9 OCHRONA SIEDLISK PRZYRODNICZYCH
Wg obecnie obowiązującej ustawy o ochronie przyrody (2004) cenne siedliska przyrodnicze, a więc tak zwane „siedliska naturowe” wymienione w Załączniku I 150 Dyrektywy Siedliskowej, podlegają ochronie jedynie w specjalnie wyznaczonych do tego obszarach Natura 2000, tak zwanych „Specjalnych obszarach ochrony siedlisk” (SOO, SOOS) lub obszarach o znaczeniu wspólnotowym (OZW). Niemniej jednak ochrona siedlisk przyrodniczych wynika nie tylko z uregulowań prawnych ale równieŜ z potrzeb ochrony i utrzymania ich walorów przyrodniczych. Jest to istotne z punktu widzenia utrzymania zróŜnicowania biologicznego. Na terenie nadleśnictwa zinwentaryzowano 6 typów siedlisk przyrodniczych. Ogólne zalecenia ich zachowania moŜna sformułować następująco: 2330 – śródlądowe wydmy z murawami napiaskowymi Siedlisko bardzo wraŜliwe na zmiany Ŝyzności siedliska. Utrzymuje się na niezalesionych wydmach piaszczystych. Wydmy śródlądowe powinny być utrzymywane w stanie niezalesionym oraz chronione przed nielegalnym wydobywaniem piasku, które co prawda nie szkodzi roślinności, poniewaŜ zapobiega utrwalaniu się roślinności ale jest niebezpieczne ze względu na moŜliwość zniszczenia całej wydmy. 6510 – łąki świeŜe uŜytkowane ekstensywnie Występujące na terenie nadleśnictwa łąki powinny być co najmniej raz w roku koszone. Zarastanie łąk, zarówno drzewami i krzewami jak i roślinnością ziołoroślową (pokrzywa, wiązówka itp.) prowadzi do degradacji siedliska. RównieŜ powinno się unikać podsiewania łąk trawami; najbardziej cenne są łąki z duŜym udziałem bylin. Po skoszeniu siano z łąki powinno być uprzątnięte. Łąki moŜna w celu ich wykaszania wydzierŜawiać osobom prywatnym. Istnieje równieŜ moŜliwość uzyskania środków na wykaszanie z Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego. Na terenie nadleśnictwa częste są równieŜ łąki (zwłaszcza śródleśne łąki w obrębach Jegiel i Długosiodło) które obecnie nie spełniały kryteriów zaliczenia ich do siedliska 6510 ale po rozpoczęciu ich wykaszania moŜliwy będzie ich powrót do stanu właściwego. 9170 – grądy subkontynentalne Najpowszechniej występujące siedlisko leśne, z listy siedlisk przyrodniczych zamieszczonych w Załączniku I DS. Na ogół mocno zniekształcone przez pinetyzację lub nadmierny rozwój jednego gatunku, nawet liściastego. W przypadku grądów najwłaściwszym postępowaniem będzie stopniowa eliminacja sosny z drzewostanów, zwłaszcza w trakcie uŜytkowania rębnego (wyłącznie rębniami złoŜonymi, najlepiej stopniowymi), a później w trakcie odnowienia. Przy odnawianiu naleŜy stosować jak najwiekszą ilość gatunków odpowiednich dla grądów: lipy drobnolistnej, dębu szypułkowego, klona pospolitego, w miejscach wilgotniejszych jesiona i wiązu, Tło
151 drugiego piętra powinien stanowić grab, który jest gatunkiem na tyle ekspansywnym, Ŝe nie ma potrzeby jego sztucznego wprowadzania. Natomiast powinno się ograniczyć usuwanie graba z drzewostanów młodszych klas wieku. Jako stały i niezmiernie waŜny składnik grądów powinien on stale wystepować w płacie. Dobrym podejściem w stosunku do grądów będzie odejście od schematycznych gospodarczych typów drzewostanów na korzyść drzewostanów wielogatunkowych o róŜnym stopniu zmieszania poszczególnych gatunków oraz wykorzystanie w większym stopniu gatunków takich jak grab, lipa, klon, wykorzystywanie drugiego piętra złoŜonego z tych gatunków itp. 91E0 – łęgi olszowe i olszowo jesionwe Łęgi są zagroŜone dwoma czynnikami: • przesuszeniem siedliska, a zwłaszcza brakiem zalewów, • brakiem jesionu, który jako gatunek współpanujący powinien tworzyć drzewostany. W celu ochrony siedliska przede wszystkim naleŜy zadbać o właściwe nawodnienie siedlisk łęgowych, a zwłaszcza obecność wiosennych zalewów. Nie powinno się pogłębiać istniejących rowów. NaleŜało by równieŜ rozwaŜyć moŜliwość zbudowania zastawek na większych ciekach, zwłaszcza w obrębie Długosiodło, w celu zatrzymania wiosennego spływu wód. 91I0 – ciepłolubne dąbrowy Siedliska stopniowo zanikające z krajobrazu leśnego, w wyniku zaniechania pewnych specyficznych zabiegów, takich jak wypas. Odnalezione na terenie nadleśnictwa płaty świetlistej dąbrowy powinno się objąć ochroną czynną polegającą na usuwaniu zarastającego podszytu i niedopuszczaniu do silniejszego zwarcia drzewostanu. Jako dość ciekawy i rzadki obiekt w nadleśnictwie, obszar ten powinien zostać wyłączony z uŜytkowania rębnego, natomiast powinno się wykonywać cięcia o niskiej intensywności zmierzające do stopniowego rozluźnienia zwarcia drzew (np. usuwając sosnę). Podobnymi zabiegami moŜna równieŜ objąć opisane wcześniej płaty siedlisk zbliŜonych do świetlistej dąbrowy. 91T0 – bory chrobotkowe Siedliska przyrodnicze, równieŜ o charakterze antropogenicznym, mające raczej przejściowy charakter. Uznawane obecnie jako degeneracyjne formy boru świeŜego. Ich ochrona w zasadzie polega na utrzymywaniu siedliska w miarę nienaruszonej postaci. Przede wszystkim naleŜy unikać zabiegów powodujących eutrofizację siedliska, a więc fitomelioracji, podsadzeń, wprowadzania podszytów itp. Jako z natury oligotroficzne ekosystemy, bory chrobotkowe powinny zachowywać swoje ubogie
152 środowisko. NaleŜy równieŜ odstąpić od zabiegów silnie uszkadzających glebę. Nie jest zalecane uŜytkowanie rębne, a w wyjątkowych przypadkach powinno się stosować rębnię V lub zabiegami trzebieŜowymi utrzymywać stale niskie zwarcie drzewostanu. Jest to bowiem istotny czynnik dla utrzymania wysokiego pokrycia chrobotkami, które w wyniku zacienienia zanikają. Opracował: ………………………………………… mgr inŜ. Maciej Szczygielski Kierownik pracowni U1 ………………………………………….. mgr inŜ. Barbara Podgajna Dyrektor BULiGL O/Warszawa ...... mgr inŜ. Wiesław Łosiński
153
9. PODSTAWOWA LITERATURA
1. Atlas Rzeczpospolitej Polskiej. Warszawa 1994. (mapy róŜne). 2. Barzdajn W., Ceitel J., Danielewicz W., Zientarski J. 1999. Leśnictwo proekologiczne. Wydawnictwo Akademii Rolniczej in. A. Cieszkowskiego. Poznań. 3. Ciosek M.T. Ochrona przyrody w Puszczy Białej i Lasach Łochowskich. 4. Faliński J.B., Ćwikliński E., Głowacki Z. Atlas geobotaniczny doliny Bugu. Warszawa BiałowieŜa 2000 Vol.12. 5. Głowaciński Z. 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce. IOP PAN Kraków. 6. Gutowski J. M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2002. Po co nam martwe drzewa. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin. 7. Gwiazdowicz D. J. red. 2005. Ochrona przyrody w lasach cz. I Ochrona zwierząt. Wydawnictwo PTL. Poznań. 8. Interpretation Manual of European Union Habitats. 2003. EUR25. 9. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN. 10. Korytarz ekologiczny doliny Bugu. Stan ZagroŜenia Ochrona. IUCN Poland. Red. A. Dombrowski, Z. Głowacki, W. Jakubowski, I. Kovalchuk, Z. Michalczyk, M. Nikoforov, W. Szwajgier, K. Wojciechowski. Warszawa 2002. 11. Kot H. Dombrowski A. Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej. 2001. Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny. Siedlce. 12. Kujawa Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 2003. Ochrona rzadkich i zagroŜonych roślin w lasach. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. 13. Liro A. 1998. Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET PL. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. 14. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne i geobotaniczne Polski. Prace Geogr. 158: 5 107. 15. Matuszkiewicz J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. PWN. 16. Mirek Z., Nikiel A., Paul W., Wilk Ł. Ostoje Roślinne w Polsce. IB PAN. Kraków 2005. 17. Obszary chronione w Polsce. 2001. Instytut Ochrony Środowiska. 18. Pawlaczyk P., Herbich J., Holeksa J., Szwagrzyk J., Świerkosz K. 2003. Rozpoznawanie siedlisk przyrodniczych na podstawie danych opisu taksacyjnego lasu. Opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska. 19. Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R. 2001. Poradnik ochrony mokradeł. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. 2001.
155 20. Plan Gospodarki Odpadami dla Powiatu Wyszkowskiego na lata 2004 2011. Starostwo Powiatowe w Wyszkowie. 21. Polska czerwona księga roślin. 2001. IB PAN Kraków. 22. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska. Tomy 1 – 9. 23. Program ochrony środowiska powiatu wyszkowskiego na lata 2004 2011. Starostwo Powiatowe w Wyszkowie. 24. Raport o stanie lasów w Polsce 2006 PGLLP. 25. Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za 2006 r. WIOŚ Warszawa. 26. Rocznik Statystyczny Województwa Mazowieckiego 2006. Urząd Statystyczny w Warszawie. 27. Romer E. 1949. Regiony klimatyczne Polski. 28. Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A. 1990. Regionalizacja przyrodniczo leśna na podstawach ekologiczno fizjograficznych. PWRiL. Warszawa. 29. Zawadzka D. 2002. Ochrona przyrody w Lasach Państwowych. CILP. Strony internetowe: http://www.lp.gov.pl/ Lasy Państwowe http://www.warszawa.lasy.gov.pl/ RDLP w Warszawie http://wyszkow.warszawa.lasy.gov.pl/ Nadleśnictwo Wyszków http://www.lp.gov.pl/ Ministerstwo Środowiska http://www.iop.krakow.pl/pckz/default.asp Polska czerwona księga zwierząt – bezkręgowce http://www.bocian.org.pl – Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” http://www.otop.org.pl/ Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków http://www.mazovia.pl/ Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego http://www.mazovia.pl/ Mazowiecki Urząd Wojewódzki http://www.powiat wyszkowski.pl/ Starostwo Powiatowe w Wyszkowie http://www.wios.warszawa.pl –Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie http://www.ap.siedlce.pl/ Akademia Podlaska w Siedlcach http://www.fzpp.pl/ Zielone Płuca Polski http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/ oficjalna strona sieci Natura 2000 w Polsce. http://www.kew.megar.com.pl/ Klub Ekologiczny Wyszków, http://www.kobidz.pl – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
156 10. FOTOGRAFIE
Rys. 38. Pomnikowy dąb w obrębie Jegiel
Rys. 39. Ślady bytowania bobrów w lasach nadleśnictwa
157
Rys. 40. Obfite stanowiska bluszczu pospolitego Hedera helix w lasach leśnictwa Knurowiec
Rys. 41. W olsach, wśród rozwidlenia korzeni olszy miejsce lęgowe znalazły kaczki
158
Rys. 42. Zespół Ribeso nigri Alnetum – Ols porzeczkowy – cenne siedlisko bagienne
Rys. 43. Mrowiska i ich mieszkańcy są naturalnym elementem zwiększania naturalnej odporności lasów
159
Rys. 44. Leśniczówka w Knurowcu. W tle pomniki przyrody – dwa modrzewie
Rys. 45. Najstarszy w nadleśnictwie, 184 letni drzewostan w oddz 126d obrębu Jegiel
160
Rys. 46. Półnaturalne krajobrazy doliny Bugu: mozaika ekstensywnych łąk i lasów
Rys. 47. Niewielkie rozcięcia erozyjne na granicy mezoregionów: Wysoczyzny ŁomŜyńskiej i Doliny Dolnego Bugu są siedliskiem pomnikowych dębów
161
162
11. KRONIKA
Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
163 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
164 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
165 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
166 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
167 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
168 Obserwacja (stwierdzenie Lp. Data gatunku, wydarzenie) lub opis Miejsce Podpis wydarzenia
169
170